Кандрат Крапіва (1896–1991)
высокага
ўзроўню — гледачы
прысутнічаюць
пры непасрэдным
стварэнні
камедыі, калі
аўтар вуснамі
аднаго з галоўных
герояў Язвы
абмяркоўвае
з імі і персанажамі
далейшае развіццё
дзеі. I гэта яшчэ
не ўсё. «Мілы
чалавек» з'яўляецца
рэдкім у мастацкай
практыцы творам
— апалогіяй
жанру сатырычнай
камедыі. Заявіўшы
ў пралогу аб
правамернасці,
жыццяздольнасці
і неабходнасці
гэтага жанру,
аўтар трыма
актамі дзеі
бліскуча даказаў
свой тэзіс. Да
мэты ж яго прывяло
майстэрскае,
бязлітасна-вынаходлівае
зрыванне маскі
з мілага чалавека
— Дзям'яна
Дзям'янавіча
Жлукты. Такіх
людзей, якія,
усякімі няпраўдамі
ўхіліўшыся
ад фронту, вельмі
камфортна —
за чужы кошт
— уладкоўваліся
ў глыбокім
тыле, К. Крапіва
сустракаў
нямала. Нават
сярод сваіх
знаёмых-землякоў.
I яго да глыбіні
душы абураў
цынізм гэтых
філосафаў
жывата, якія
раскашавалі-жыравалі
ў час, калі іншыя
пралівалі на
франтах кроў.
Адсюль аўтарская
няшчаднасць
сатырычнага
выкрыцця Жлукты,
гнюснага дэзерціра,
які ў лістападзе
1941 г. прыбыў у
тылавы горад
Н., каб пераседзець
ваенную навалу.
Жаданне выжыць
любой цаной,
гатоўнасць
адштурхнуць
слабейшага,
культ уласнага
трыбуха — вось,
па сутнасці,
гэтым і вычэрпваецца
яго жыццёвае
крэда. Цікава,
што ўсё гэта
Жлукта называе
прынцыпамі.
Праўда, іх у
яго толькі два:
першы — я хачу
жыць; другі —
я хачу жыць
па-людску. Гэта
значыць, жыць
з шыкам. Дзеля
дасягнення
сваёй мэты ён
адкрывае ў
горадзе блаткантору
па аказанні
паслуг, не
прадугледжаных
законам, паступова
ўцягнуўшы ў
махінатарскія
цянёты вялізную
колькасць
«патрэбных»
людзей — прадстаўнікоў
улады, кіраўнікоў
розных прадпрыемстваў.
«Жлукта — гэта
ж страшны тып.
Гэта зяпа, міла
ўсміхаючыся,
злопае вас так,
што вы і не
агледзіцеся...
У той час, калі
людзі перажываюць
вялікія цяжкасці,
калі праліваецца
святая кроў
нашага народа,
гэты агідны
клоп тлусцее
на нашай бядзе»
(Крапіва К. 3б.
тв.: У 5 т. Т. 2. С. 351). Гэтыя
словы належаць
Антону Макаравічу
Канягіну, намесніку
старшыні гарсавета
горада Н. Праўда,
сказаны яны
ў заключнай
сцэне камедыі,
а да гэтага
менавіта Канягін
быў самым актыўным
патуральнікам
і заступнікам
Жлукты. I не заўсёды
бескарысным.
Менш плённымі
аказаліся
драматургічныя
здзяйсненні
К. Крапівы ў
пасляваенны
час. Прынамсі,
сам пісьменнік
да сваіх творчых
няўдач адносіў
драмы «З народам»
(1948), «Зацікаўленая
асоба» (1953), «Людзі
і д'яблы» (1958). Сапраўды,
ніводзін з
гэтых твораў
не дасягнуў
мастацкага
ўзроўню сатырычнай
камедыі «Хто
смяецца апошнім»:
згубнае ўздзеянне
тэорыі бесканфліктнасці
адбілася на
творчасці нават
такога выдатнага
майстра, якім
быў К. Крапіва.
Магчыма, гэта
ўздзеянне на
яго татальным
назваць нельга,
паколькі пэўныя
адзнакі майстэрства
заўважаюцца
і ў названых
п'есах. Крытыка,
напрыклад,
адзначала, што
ў драмах «З
народам» і
«Людзі і д'яблы»
падзеі Вялікай
Айчыннай вайны
асэнсоўваюцца
на якасна новым
выяўленчым
узроўні. У першай
з іх драматург
адлюстраванне
барацьбы беларускага
народа з фашысцкімі
акупантамі
рэалізуе ў
нязвыклым для
тагачаснай
творчай практыкі
ключы, паслядоўна
пазбягае батальных
сцэн, засяроджваючы
асноўную сваю
ўвагу на маральных
калізіях. Няма
ў п'есе лабавога
супастаўлення
«нашых» і «чужынцаў»,
затое ёсць
небеспаспяховая
спроба высвятлення
маральных
вытокаў гераізму
і здрадніцтва.
У заслугу аўтару
п'есы можа быць
пастаўлена
і тое, што ўпершыню
ў беларускай
драматургіі
была закранута
тэма інтэлігенцыі
на вайне. На
жаль, раскрыта
яна без належнай
глыбіні, паколькі
аўтар пры
адлюстраванні
канфлікту двух
кампазітараў
— патрыёта
Гудовіча і
калабаранта
Шкуранкова
— не засцярогся
ад схематызму.
Выклікам
тагачаснай
драматургічнай
практыцы была
расцэнена драма
«Людзі і д'яблы».
Яе аўтару давялося
выслухаць
нямала папрокаў
за тое, што
цэнтральнае
месца ў п'есе
заняла фігура
здрадніка
Скробата-Нёманскага.
Але былі і іншыя
меркаванні,
таму драма без
асаблівых
перашкод трапіла
на сцэны тэатраў,
заваяваўшы
вялікую папулярнасць.
I гэта было абсалютна
справядліва,
бо драматург
у цэлым пераканаўча
паказаў карціну
ўсенароднага
супраціўлення
фашызму, раскрыў
гераізм яго
удзельнікаў
без залішняй
патэтыкі, з
унутранай
стрыманасцю
і глыбінёй.
Менш пашанцавала
драме «Зацікаўленая
асоба». Сам
аўтар прызнаваўся:
«Мне не ўдалося
звязаць усе
падзеі ў п'есе
ў адзін моцны
сюжэтны вузел,
паставіць
дзейных асоб
у такія ўзаемаадносіны,
каб яны з найбольшай
паўнатой і з
розных бакоў
раскрыліся
ў працэсе
ўзаемадзеяння.
Адсюль некаторыя
вобразы, паказаныя
толькі адным
бокам, атрымаліся
схематычнымі»
(II, 460).
Лірычная
камедыя «Пяюць
жаваранкі»
(1950) з усіх пасляваенных
твораў К. Крапівы
прыцягнула
да сябе найбольшую
ўвагу. У 1951 г. яе
адзначылі
Дзяржаўнай
прэміяй СССР,
звыш 50 тэатраў
СССР уключылі
яе ў свой рэпертуар,
ставілася яна
таксама ў замежных
тэатрах. Гэта
адзін з самых
светлых, жыццярадасных
драматургічных
твораў К. Крапівы,
амаль цалкам
пазбаўленых
сатырычных
фарбаў. Прычыны
вялікай папулярнасці
камедыі тагачасная
крытыка ў асноўным
выводзіла з
важнасці ўздымаемых
у ёй праблем,
паміж іншым
адзначаючы
і мастацкія
вартасці. Праблемы
ў камедыі і
сапраўды
асэнсоўваліся
значныя, надзёныя.
Яе канфлікт,
заснаваны на
сутыкненні
розных поглядаў
на шчасце чалавека,
на стратэгію
арганізацыі
сельскагаспадарчай
вытворчасці,
таксама не быў
надуманым. Але
гледача, думаецца,
прыцягвала
іншае: светлы
лірызм, якім
прасякнута
камедыя з першай
сцэны да апошняй,
майстэрскае
раскрыццё
характараў,
багацце гумарыстычных
сітуацый, трапная,
экспрэсіўна-выразная
мова з багатай
народнай
фразеалогіяй.
Гэтыя мастацкія
вартасці адносяцца
да не падуладных
часу і кан'юктуры.
Колькасна іх
не так і мала,
таму ёсць падставы
сумнявацца
ў справядлівасці
залішне сціплай
ацэнкі камедыі
«Пяюць жаваранкі»
сучасньші
літаратуразнаўцамі.
Прынамсі, папракаць
твор за лакіроўку
рэчаіснасці,
за прыхарошанасць
атмасферы
калгаснага
жыцця пасляваенных
гадоў — значыць
паграшыць
супраць ісціны.
Варта толькі
прыгадаць, якія
факты праводзяць
у час палемікі
старшыні калгасаў
Туміловіч і
Пытлаваны, каб
забыцца пра
прыхарошванне
і не блытаць
аптымістычнай
танальнасці
з лакіроўкай
рэчаіснасці.
У 1972 г. К. Крапіва
закончыў напісанне
фантастычнай
камедыі «Брама
неўміручасці»,
якая стала
вынікам усёй
папярэдняй
яго творчасці
— і не толькі
драматургічнай.
Гэты твор
сямідзесяцішасцігадовага
пісьменніка
не быў звычайнай
сенсацыяй.
Глыбінёй зместу
вызначаліся
і ранейшыя яго
п'есы, а «Брама
неўміручасці»
ўразіла выразным
касмізмам,
глабальнасцю
праблематыкі.
Разам з тым
гэта абсалютна
беларускі твор,
з беларускай
ментальнасцю
дзейных асоб,
з цеснай прывязкай
да айчынных
клопатаў і
праблем. Праблем
канкрэтных,
сённяшніх,
надзённых. Тым
больш што ў
гэтай фантастычнай
камедыі фантастычным
з'яўляецца
толькі адкрыццё
вучоным-герантолагам
Дабрыянам
сакрэту неўміручасці,
ва ўсім жа астатнім
— поўная рэальнасць.
Драматург
прапануе ў
займальнай,
вясёлай форме
надзвычай
сур'ёзны роздум
аб неўміручасці
і чалавечнасці,
аб духоўных
каштоўнасцях
— сапраўдных
і фальшывых.
Гіпатэтычнае
адкрыццё неўміручасці
дазваляла
драматургу
стварыць сусальную
сцэнічную
карціну ўсеагульнага
трыумфавання,
падарыць гледачам
радасную казачку
аб сусветным
шчасці. Але
скептычна-іранічны
склад яго розуму
прадыктаваў
іншую мадэль
твора: сатырычную
камедыю. I не
захацеў аўтар
даваць усім
неўміручасць,
пабудаваўшы
на шляху да яе
браму. Не вельмі,
дарэчы, шырокую.
Агромністая
чарга ўтварылася
каля яе адразу
ж пасля паведамлення
аб сенсацыйным
адкрыцці ў
сродках масавай
інфармацыі.
Але для драматурга-сатырыка
не яны цікавыя,
а тыя, хто хоча
прарвацца ў
неўміручасць
без чаргі. Пенсіянер
з ваенных, казнакрад
Дажывалаў,
нехта з былых
«дзеячаў»
Торгала, палітычная
правакатарка
і даносчыца
Застрамілава,
міністэрскі
бюракрат Скараспей,
шафёр-лявак
Шусцік, «банкір»,
«мадам» — усіх
і пералічыць
цяжка, хто імкнуўся
вырваць у спецыяльным
камітэце індульгенцыю
на вечнасць.
I атрымалі яе
— у галерэі
сатырычных
вобразаў, рупна
створанай К.
Крапівой за
доўгія гады
творчага роздуму
над жыццём.
Паказальна,
што пэўныя
праблемы ўзніклі
і ў станоўчых
персанажаў.
Святло неўмірчасці,
нібы чароўны
аўтарскі рэнтген,
высветліла
ў глыбінях іх
душы нешта
такое нечакана-патаемнае,
пра што яны і
самі не падазравалі.
Цікава вырашаны
канфлікт камедыі:
ён разгортваецца
не так паміж
адмоўнымі і
станоўчымі
персанажамі,
як паміж прыхільнікамі
і праціўнікамі
адкрыцця
неўміручасці,
дакладней,
укаранення
яе ў рэчаіснасць.
Вучонаму Дабрыяну,
які быў адначасова
і бацькам, і
паўпрэдам
неўміручасці,
давялося выслухаць
пярэчанні з
пазіцый эканамічных
(перанаселеная
Зямля не здолее
ўсіх пракарміць),
біялагічных
(без эвалюцыі,
якая немагчыма
без нараджэння
і смерці, усе
жывое выраджаецца),
сацыяльных
(неўміручасць
адрадзіла
няроўнасць,
раскалола
грамадства
на выбраных
і ізгояў). Чалавецтва
аказалася не
гатовым для
вечнага жыцця,
пра што заўсёды
марыла. I рэпліка
вучонага Абадоўскага:
«Няхай жыве
смерць», — гучыць
не як голас
песімізму ці
мізантропіі,
а як голас розуму.
Драматург
прыходзіць
да парадаксальнага
вываду: не ўсякі
навуковы прагрэс
нясе карысць
чалавецтву.
Аднак праціўнікам
навуковага
пошуку ад гэтага
ён не становіцца,
а вось папярэдзіць
вучонага аб
адказнасці
за яго адкрыцці
ён лічыў за
свой грамадзянскі
абавязак.
Апошнюю сваю
п'есу — псіхалагічную
драму «На вастрыі»
К. Крапіва завяршыў
у 1982 г. Як гэта
звычайна было
ў драматурга,
твор атрымаўся
шматпраблемным,
з вострай інтрыгай,
цікавымі вобразамі
персанажаў.
Прысвечаная
адлюстраванню
жыцця сучаснікаў
з іх вялікімі
і малымі клопатамі,
п'еса прываблівае
жывой увагай
пісьменніка
да ўнутранага
свету герояў,
уменнем аўтара
разгледзець
у хуткаплыннай
хадзе часу
нешта характэрнае,
важнае, адчуць
болевыя яго
кропкі. П'еса
вызначаецца
мудрасцю і
гарэзлівасцю,
павучальнасцю
і займальнасцю,
багаццем выяўленчай
палітры. З маладым
запалам разважае
драматург пра
няпростыя
праблемы сучасных
чалавечых
узаемаадносін,
пра каханне,
вернасць і
здраду. Так што
можна смела
сцвярджаць:
пачуццё сучаснасці,
уменне разгледзець
характэрнае,
вызначальнае
ў падзеях эпохі
не пакідала
К. Крапіву да
самага канца
яго жыцця.
К. Крапіву
можна з поўным
правам лічыць
тэарэтыкам
літаратуры.
У рэчышчы сваёй
літаратурна-крытычнай
дзейнасці (а
Крапівой
аналізаваліся
і ацэньваліся
многія творы
сучаснай яму
беларускай
літаратуры)
пісьменнік
закранаў важныя
тэарэтыка-літаратурныя
пытанні. Асабліва
турбаваў Крапіву
стан сатыры.
«Некаторыя
«страшныя
рэфарматары»
спрабавалі,
напрыклад,
давесці непатрэбнасць
байкі як жанру
ўстарэлага,
— пісаў ён у
артыкуле «Думкі
пра сатыру»
(1928), — але практыка
паказвае, што
байка прыхільна
сустракаецца
чытачом (і слухачом)
і стварае належны
эфекг. А пакуль
яна здольна
на такую службу,
да таго часу
яна можна жыць
і развівацца,
нягледзячы
на ўсе выдумкі
страшных
рэфарматараў»
(II, 234).
Сутнасць
сатыры, яе месца
ў савецкай
літаратуры
К. Крапіва
абгрунтоўвае
таксама ў артыкуле
«Што мне рупіць»
(1933). Спецыфіцы
аднаго з самых
актыўных і
распаўсюджаных
сатырычных
жанраў — сатырычнай
камедыі — К.
Крапіва прысвяціў
асобны артыкул
«Аб сатырычнай
камедыі» (1953), у
якім выказаў
цэлы шэраг
слушных і, галоўнае,
апрабаваных
уласным пісьменніцкім
вопытам заўваг-высноў
наконт асаблівасцей
пабудовы твораў
гэтага жанру.
Своеасаблівым
працягам дадзенай
працы і, канешне
ж, істотным
паглыбленнем
яе стаў артыкул
«Канфлікт —
аснова п’есы»
(1954), дзе Крапіва
зноў жа на аснове
ўласнага
пісьменніцкага
вопыту даказвае
неабходнасць
прысутнасці
ў п’есах сапраўды
жыццёвага і
ў выніку пераканальнага
для чытачоў
і гледачоў
твора канфлікта.
Вызначальным
крытэрыем
вартасці любога
літаратурнага
твора з’яўляецца
яго мастацкасць,
якая дасягаецца
ў першую чаргу
ў выніку складанага
ўзаемадзеяння
ў творы зместу
і формы. Найбольш
важныя і характэрныя
асаблівасці
дадзенага
ўзаемадзеяння
разбіраюцца
К. Крапівой у
артыкулах
«П’есы і вобразы»
(1945) і «Беларуская
савецкая драматургія
за 1947 год» (1948).
У сваіх артыкулах
К. Крапіва закранаў
таксама пытанні,
звязаныя з
творчым працэсам,
з пэўнымі
псіхалагічнымі
момантамі
працякання
яго ў пісьменнікаў,
з абумоўліваючымі
дадзены працэс
фактарамі.
Найбольш поўна
і сістэматызавана
гэта выкладзена
ў артыкуле
«Слова да малодшых»
(1933).
Спіс
выкарыстаных
крыніц
1. Лаўшук С.С.
Кандрат Крапіва
// Гісторыя
беларускай
літаратуры
ХХ стагоддзя:
У 4 т. Т. 2. Мн., 1999. С.
282-329.
2. Крапіва К.
Зб. тв.: У 5 т. Мн.,
1974-1976. Т. 1-5.
3. Галубок Э.
Праблема мастацкага
роста беларускай
савецкай драматургіі
/ Галубок Э. //
Полымя рэвалюцыі.
1934. № 9. С. 168
4. Крапіва К.
Зб. тв.: У 3 т. Т. 2. -
Мн., 1956. С. 446-447
Размещено
на