Жыццёвы і творчы шлях Кастуся Каліноўскага
КАСТУСЬ
КАЛІНОЎСКІ
(1838-1864)
Сакавіцкай
раніцай 1864 года
на Лукішскай
плошчы ў Вільне
пакаралі смерцю
дваццацішасцігадовага
юнака. Калі
назвалі Яго
імя як дзяржаўнага
злачынцы "дваранін
Вікенцій Каліноўскі,
той усклікнуў:
"У нас няма
дваран, усе
роўныя".
Так выразіў
у апошні момант
жыцця сваю
адданасць
абранаму шляху
барацьбы за
народную волю
рэвалюцыянер-дэмакрат
Кастусь Каліноўскі
Нарадзіўся
ён 21 студзеня
(2 лютага па новым
стылю ў вёсцы
Мастаўляны
Гродзенскага
павета (цяпер
знаходзіцца
на тэрыторыі
Польшчы). Наванароджаны
быў двойчы
запісаны ў
хрэсныя кнігі
мясцовага
прыходскага
касцёла:
адзін раз
пад імем Вікенція,
а другі пад
двума імёнамі
— Вікенцій і
Канстанцін.
Бацька яго быў
уладальнікам
маёнтка і невялікай
ткацкай фабрыкі.
Маленства
Кастуся праходзіла
на ўлонні прыроды
сярод аднагодкаў
— вясковых
дзяцей. Блізкімі
і зразумелымі
былі яму клопаты
і турботы сялян,
абурэнне выклікала
іх галеча. Таму
і з'явіліся
ў яго пазней
поўныя гневу
спачування
да абяздоленых
словы: "Жыццё
нашае горш
сабачага. Гэтакага
ліха, дзецюкі,
і скаціна не
знае".
Тады ж пачуў
ён народныя
песні, поўныя
лірызму і адначасна
тугі і скаргі
на нялёгкую
долю. У іх гучалі
матывы любові
да роднага
краю, часам
заклікі сілай
дабіцца лепшай
долі:
Годзе, братцы,
трэба біцца
За зямлю з панамі,
— пяялася ў
адной з іх.
У 1847 г. Кастусь
паступае ў
Свіслацкую
гімназію, дзе
навучэнцам
давалі глыбокія
веды па асновах
розных навук.
Тут панаваў
дух вольнасці
і дэмакратыі.
Ды працавалі
знакамітыя
выкладчыкі:
будучы прафесар
Казанскага
універсітэта
Восіп Кавалеўскі,
вядомы батанік,
уражэнец Брэстчыны,
Станслаў Горскі.
Гімназія па
праву магла
ганарыцца
сваімі выпускнікамі:
знакамітым
пісьменнікам
Юзэфам Крашэўскім,
слынным мастаком
Напалеонам
Ордам, ураджэнцам
вёскі Варацэвічы
цяперашняга
Іванаўскага
раёна.
Вучоба захапіла
Кастуся, прывабіла
магчымасцю
глыбейшага
пазнання свету.
Таму і быў у
ліку лепшых
вучняў.
Па заканчэнні
К. Каліноўскі
адзін час слухае
лекцыі ў Маскоўскім
медыцынскім
інстытуце,
затым паступае
на юрыдычны
факультэт
Пецярбургскага
ўніверсітэта.
Гады навучання
спрыялі далейшаму
грамадзянскаму
сталенню юнака.
Аформілася
польская нелегальная
арганізацыя.
Яе кіраўнікамі
былі афіцэры
Генеральнага
штаба Зыгмунт
Серакоўскі
і Яраслаў Дамброўскі
У гэтую арганізацыю
ўваходзілі
студэнт Ляснога
інстытута
Валерый Урублеўскі
і іншыя прагрэсіўна
настроеныя
людзі, многія
з якіх пазней
сталі паплечнікамі
Каліноўскага.
У яе складзе
быў і сам Кастусь
з братам Віктарам.
На фарміраванне
рэвалюцыйна-дэмакратычнага
светапогляду
К.Каліноўскага
ўплывала і сама
грамадска-палітычная
атмасфера ў
краіне. Яшчэ
ў 30-я гады былі
пашыраны ідэі
Франца Савіча
аб неабходнасці
знішчэння
памешчыцкага
землеўладання
шляхам агульнай
барацьбы народаў
Беларусі, Украіны,
Літвы, Польшчы
і Расіі супраць
цара і паноў.
Блізкімі былі
яму дэмакратычныя
традыцыі 40-х
гадоў. Фарміраванню
светабачання
ў 50-я гг. спрыялі
часопісы
"Современник"
і "Колокол",
дзе ўсебакова
абмяркоўвалася
сялянскае
пытанне, крытыкавалася
прыгоннае права
як асноўнае
сацыяльнае
зло, прычына
усіх народных
бед.
Станаўленню
светабачання
Кастуся спрыяў
і яго родны
брат Віктар.
Ён прыцягнуў
да рэвалюцыйнай
дзейнасці
многіх афіцэраў
(на жаль, сам
памёр ад сухотаў
за год да паўстання).
Віктар збіраў
сілы для кіраўніцтва
паўстаннем
найперш з ліку
прафесійных
ваенных, але
асаблівае
значэнне надаваў
далучэнню да
падрыхтоўкі
паўстання сялян
— ідэя, якая
будзе падхоплена
і развіта малодшым
Кастусём.
Пасля заканчэння
універсітэта
ў 1861 г. К. Каліноўскі
пэўны час жыве
ў бацькоў, затым
пераязджае
ў Гродна, дзе
прыступае да
стварэння
рэвалюцыйнай
арганізацыі.
Пры гэтым ён
ўвесь час
падтрымлівае
сувязь з Вільняй,
дзе складваўся
агульны цэнтр
па кіраўніцтву
рэвалюцыйнымі
групамі Літвы
і Беларусі.
Каліноўскі
выдатна разумеў
сілу друкаванага
слова, здольнага
узняць народ
на барацьбу.
Ва ўспамінах
яго сучаснікі
неаднойчы
падкрэслівалі,
што Кастусь
надаваў друкаванаму
слову асаблівае
значэнне. Таму
і бярэцца за
выданне першай
беларускай
газеты для
народа, якой
даў сімвалічнаю
назву — "Мужыцкая
праўда". Яна
была адрасавана
простаму люду,
напісана на
зразумелай
яму мове і расказвала
пра набалелае.
К.Каліноўскі
падпісваў яе
псеўданімам
"Яська-гаспадар
з-пад Вільні".
Гэта дапамагала
хавацца ад
царскіх шпікоў;
друкарню шукалі
ў Вільні, нават
у Варшаве, толькі
не ў Гродне,
дзе газета
выдавалася.
Усяго выйшла
сем нумароў.
Да таго ж псеўданім
гаварыў аб
вясковым паходжанні
аўтара, што не
магло не выклікаць
сімпатый у
сялян, каму К.
Калшоўскі
адрасаваў свае
творы.
"О, загрыміць
наша праўда
і, як маланка,
пераляціць
па свеце!" — з
упэўненасцю
пісалася ўжо
ў першым яе
нумары.
Каліноўскі
быў перакананы,
што будучае
паўстанне
павінна насіць
нацыянальна-вызваленчы
характар і
поспех яго
будзе залежаць
найперш ад
актыўнага
ўдзелу ў ім
сялянства. Таму
на старонках
газеты выкрываў
антынародную
сутнасць рэформы
1861 г., пра царскі
маніфест гаварыў,
што "ніякай
у ім няма праўды,
няма з яго для
нас ніякай
карысці".
Рэвалюцыянер-дэмакрат,
ён крытыкаваў
варожую народу
дзяржаўную
сістэму кіравання,
трапна параўноўваў
чыноўнікаў
з саранчой,
якая ўсё знішчае
на сваім шляху.
Аднак сяляне
часам думалі,
што зло творыцца
мясцовымі
ўладамі, а добры
цар нічога пра
гэта не ведае.
Нярэдка можна
было сустрэць
на дарогах
хадакоў да яго,
якіх, аднак,
часцей за ўсё
затрымлівала
паліцыя і вяртала
назад. Калі ж
хто і дабіраўся
да сталіцы, то
праўды там
таксама не
знаходзіў.
Таму К. Каліноўскі
асаблівае
значэнне надаваў
пазбаўленню
іх ад гэтых
ілюзій, паказу
сапраўднай
сутнасці
самадзяржаўя,
еднасці цара
з панамі і
чыноўнікамі,
адначасна
папярэджваў
эксплуататараў
пра немінуючую
адплату за
здзекі, выказваў
веру ў перамогу
народнага
змагання: "
Дзяры з нас,
цар, дзярыце
з нас, чыноўнікі
яго, хаця да
астатняй шкуры;
то памятайце,
што і на вас
прыйдзе пара,
памятайце, што
калі мужык
разгуляецца,
то, як свет шырокі,
кроў ваша пальецца!"
У "Мужыцкай
праўдзе" сцвярджаліся
перадавыя
рэвалюцыйна-дэмакратычныя
ідэі. Галоўныя
з іх: 1. Зямля
павінна належаць
народу; чалавек
сапраўды свабодны
толькі тады,
калі мае свой
надзел зямлі;
калі яго няма,
то трэба ўзяць
сілай; 2. Не народ
створаны для
ўрада, а ўрад
для народа
(дарэчы, гэты
тэзіс выкарыстоўвае
сёння газета
"Рэспубліка",
што сведчыць
пра яго надзённасць);
3. Народ павінен
мець дэмакратычныя
свабоды веравызнання,
права навучання
на роднай мове.
Потым ён
узначальвае
Літоўскі
правінцыяльны
камітэт, увесну
1863 г. становіцца
рэвалюцыйным
камісарам
Гарадзеншчыны,
а ўлетку вяртаецца
ў Вільню, дзе
становіцца
кіраўніком
краёвага паўстанцкага
цэнтра. Дзякуючы
намаганням
Каліноўскага
цэнтр наладзіў
работу, і паўстанцкія
арганізацыі
яшчэ трымаліся
да вясны 1864 г.
"...Не жаль
згінуць за тваю
праўду..." У сувязі
з наступам
рэакцыі К. Каліноўскі
змушаны быў
перайсці на
нелегальнае
становішча,
аднак у лютым
1864 года быў выдадзены
здраднікам
і арыштаваны.
Следства цягнулася
каля месяца.
Рэвалюцыянер-дэмакрат
трымаецца
надзвычай
мужна, на допытах
не выдаў нікога
са сваіх сяброў
па змаганні.
Азіраючыся
на пройдзены
шлях, ён знаходзіць
у сабе сілы ў
чаканні смяротнага
прысуду пісаць
ліст на волю,
які ўспрымаецца
сёння як духоўны
запавет нашчадкам.
Ён так і называецца
— "Пісьмо з-пад
шыбеніцы". У
ім аўтар, развітваючыся
з народам, не
шкадуе, што так
склаўся яго
жыццёвы лес,
бо быў аддадзены
служэнню людзям,
хоць і гучыць
у радках натуральная
туга: "Горка
пакінуць зямельку
родную і цябе,
дарагі мой
народзе. Грудзі
застогнуць,
забаліць сэрца,
но не жаль загінуць
за тваю праўду".
I перад смерцю
ён не здрадзіў
сваім ідэалам,
заклікае людзей
працягваць
барацьбу.
У "Пісьмо..."
уключаны і
адзіны вядомы
нам верш К.
Каліноўскага
"Марыська
чарнаброва,
галубка мая",
поўны лірызму
і адначасна
трагедыйнасці:
Марыська
чарнаброва,
галубка мая,
Гдзе ж ся
падзелася
шчасце і ясна
воля твая?
Думаецца,
маюць рацыю
асобныя даследчыкі,
якія за вобразам
Марысі бачаць
адначасна і
канкрэтнага
чалавека Марыську
Ямант, дачку
аднаго з паплечнікаў
па паўстанню,
яго каханую,
і ўсю Беларусь.
Бо нездарма
ж у вершы чуюцца
ноты глыбокага
грамадзянскага
гучання:
Бывай здаровы,
мужыцкі народзе,
Жыві ў шчасці,
жыві ў свабодзе...
ЗНАЧЭННЕ
ДЗЕЙНАСЩ КАЛІНОЎСКАГА
Жыццёвы і
творчы подзвіг
К. Каліноўскага
— адна з найярчэйшых
старонак у
нашай гісторыі
і літаратуры.
Ён адстойваў
ідэі роўнасці
людзей, права
кожнага на
паўнакроўнае
жыццё. Яго
публійыстычныя
творы сталі
адметнай з'явай
у нашай культуры,
бо напісаны
ўзнёсла і даходліва
з выкарыстаннем
залацінак
народнай мовы.
Ён сам быў патрыётам,
гэтаму вучыць
і нас. Нездарма
Уладзімір
Караткевіч
для экслібрыса
сваей 6ібліятэкі
выбраў партрэт
Кастуся Каліноўскага,
нашага нацыянальнага
героя і дыялог
— пароль паўстанцаў:
Каго любіш?
Люблю Беларусь.