Заснавальнікі літаратурнага аб’яднання “Маладняк”
“Маладняк” – гэта беларускае аб'яднанне пісьменнікаў, паэтаў якое існавала з лістападу 1923 да лістападу 1928 гг. Аб'яднанне ўзнікла як гурток маладых паэтаў пры часопісе «Маладняк». Яго заснавальнікамі лiчацца: Чарот, Я. Пушча, А. Вольны, А. Дудар, А. Александровіч, А. Бабарэка.
Кіравальным органам аб’яднання спачатку з`яуляуся Прэзідыум, потым з лютага 1925 г. — Цэнтральнае Бюро, якое у розныя гады ўзначальвалі М. Чарот, П. Галавач, А. Вольны, У. Дубоўка.
З цягам часу ў аб'яднанні выспеў крызіс, вынікам якога стаў выхад з яе складу ў маі 1926 многіх удзельнiкаў. Пазней аб'яднанне было рэарганізавана ў БелАПП.
Міхась Чарот
чарот маладняк часопіс паэт
Міхась Чарот (сапраўднае прозвішча — Міхаіл Сымонавіч Кудзелька) нарадзіўся 7 лістапада 1896 г. у вёсцы Рудзенск Ігуменскага павета Мінскай губерні (цяпер Пухавіцкі раён Мінскай вобласці) у сям'і малазямельных сялян. Першую адукацыю Міхась атрымаў у наёмнага «дарэктара», потым скончыў двухкласную пачатковую школу, а ў 1913 г. паступіў у Маладзечанскую настаўніцкую семінарыю. У гады першай сусветнай вайны семінарыя эвакуіравалася ў Смаленск. Тут прайшлі два апошнія гады навучання будучага пісьменніка. Семінарыю М. Чарот закончыў у 1917 г., але настаўнічаць яму не давялося: быў мабілізаваны ў армію. Служыў афіцэрам запаснога палка ў Расіі, там намагаўся разам з іншымі афіцэрамі-землякамі стварыць беларускі гурток. Вясною 1918 г. М. Чарот вярнуўся ў Мінск, пачаў настаўнічаць у беларускай школе, паступіў на вучобу ў педагагічны інстытут. У гэты ж час ён далучыўся да культурна-нацыянальнага жыцця: маючы прыгожы барытон, спяваў у хоры В. Тэраўскага пры «Беларускай хатцы», стаў старшынёй тэатральнага гуртка «Маладзік». У 1919 г. М. Чарот спрабуе ўступіць у Беларускае войска, якое стваралася пры Беларускім нацыянальным камітэце, што існаваў як выканаўчы орган Усебеларускага з'езда 1917 г. Гэта быў час польскай акупацыі на Беларусі, і М. Чарот стаў у шэрагі барацьбітоў за нацыянальнас вызваленне, што ў далейшым знойдзе водгук шмат у якіх яго паэтычных творах. Восенню 1923 г. здарылася знамянальная падзея ў літаратурным жыцці Беларусі — утварылася першая масавая літаратурная арганізацыя «Маладняк». М. Чарот, які быў ужо вядомым паэтам, шмат друкаваўся, выдаў некалькі кніг, стаў яе аўтарытэтным кіраўніком. У 1927 г. пасля «другога расколу» арганізацыі ён выйшаў з «Маладняка» і далучыўся да «Полымя», затым, у 1928 г., стаў членам БелАППа. У гэты час ён — рэдактар «Савецкай Беларусі» і кандыдат у члены ЦК КП(б)Б. У 1930-я гг. М. Чарот працаваў у Дзяржаўным выдавецтве БССР, кансультантам Саюза пісьменнікаў Беларусі. Творчая актыўнасць яго ў гэты час прыкметна знізілася па вядомых грамадска-палітычных прычынах. У 1937 г. М. Чарота спасціг трагічны лёс многіх беларускіх творцаў: ён быў арыштаваны і расстраляны.
Даследчыкі зусім правамерна называюць Міхася Чарота адным з лідэраў беларускай савецкай літаратуры 20-х гадоў. Яго творчасць адбіла ў сабе рамантычныя парыванні, супярэчнасці і вялікія ілюзіі свайго часу.
Першыя паэтычныя спробы М. Чарота належалі да часоў вучобы ў семінарыі і не захаваліся. Сталая творчасць яго пачынаецца з 1919 г., калі некаторыя з вершаў — «Пад крыжам», «Звон», «Песня беларуса» — з'явіліся ў газетах «Беларусь» і «Звон», іншыя пазней увайшлі ў зборнік «Завіруха» (1922). Гэты пачатковы этап творчасці М. Чарота адметны нацыянальна-патрыятычным гучаннем вершаў. У вершы «Ахвярую Беларускаму хору Тэраўскага» (1919) са шчырым узрушэннем паэт заклікаў спяваць «родную, пекную песню» і будзіць край свой ад цяжкага сну. Верш «Памяці Алеся Гаруна» (1920) — паэтычнае смуткаванне над ахвярным лёсам нацыянальнага песняра, які «спевам разбудзіў народ свой на прадвесні» і народу ж «на алтар свой дыямэнт прынёс...» Матывы вершаў «Звон», «Песня бсларуса», «Пад крыжам», «Чужына» былі далёка не новымі для беларускай паэзіі, аднак настальгічны настрой і пачуццё любові да свайго краю, асабліва абвостранае ўдалечыні ад яго, — з шэрагу вечных тэм мастацтва. Калі ў вершы «Чужына», напісаным у Кузнецку Саратаўскай губерні ў 1917 г. у час вайсковай службы, настальгічнае пачуццё выяўлялася стыхійна-эмацыянальна: «Чужая краіна... Дзень цэлы ў сумоце, // I думкі да дому ляцяць, // Дзе хата старэнька стаіць пры балоце, // I вербы над рэчкай шумяць», — то ў вершы «Пад крыжам» Чарот паэтызуе прыклад свядомага самаахвярнага патрыятызму:
О, краю мой родны, усімі забыты!
Я сын твой, цябе не забыў,
Хай буду я куляй варожай забіты,
Ня кіну таго, хто паіў і карміў.
Пасля 1921 г. творчыя арыентацыі М. Чарота мяняюцца, нацыянальна-патрыятычныя матывы саступаюць месца рэвалюцыйнай патэтыцы. Яго першы паэтычны зборнік «Завіруха» стаў выніковым (разам з паэмай «Босыя на вогнішчы») у творчай эвалюцыі паэта за тры-чатыры гады, калі ідэйна-тэматычныя і вобразна-паэтычныя прыярытэты ўжо досыць выразна вызначыліся. Для М. Чарота і яго літаратурнага пакалення рэвалюцыя ўяўлялася той канкрэтна-гістарычнай падзеяй, якая «зазямліла» мастацкі ідэал папярэднікаў, вывела яго са сферы недасягальнай, прарочай і наблізіла да рэальнага ажыццяўлення. Такое светаразуменне адпаведным чынам паўплывала на паэтыку, якая характарызуецца сваімі ўстойлівымі вобразамі-сімваламі. Яны ўмоўна падзяляюцца на дзве групы: вобразы, якія ўвасабляюць старое кепскае жыццё, ад якога варта адмовіцца і якое варта закрэсліць, і вобразы, што ўвасабляюць шчасліную светлую будучыню, пачатак якой пакладзены рэвалюцыяй. Апантаная вера ў тое, што новае грамадства вядзе наперад прыгожая, светлая мэта і нават святая ідэя, якая робіць апраўданымі любыя ахвяры, становіцца пануючым пафасам твораў. Адмаўленне старога антаганістычнага ладу жыцця звязваецца ў Чарота з такім шэрагам вобразаў, як «вечная ноч», «чорная ноч», «сцюжа», «зіма», «гразь балот», «жывое балота», «стары ланцуг», «могілкі», «пакрыўджаныя вузнікі», «босыя», — гэта колішнія абяздоленыя жыхары «дрыгвы», якія спалі «цяжкім сном». Але «светлая раніца волі» — тыповы вобраз з другога шэрагу мастацкіх апазіцый — перамагае «цемру ночы», настае новы час і новае жыццё. Следаванне такім устаноўкам даводзіла паэтычную ідэю да празмернай гіпербалізацыі. Паміж матывамі адмаўлення старога і апявання новага прысугнічае матыў стыхіі («буралом», «завіруха»), якая бязлітасна нішчыць стары лад і расчышчае шлях «яскравай дзённіцы» новых дзён. Матывам «вечнай буры» прасякнуты ўвесь чаротаўскі зборнік «Завіруха». Падобная мадэль свету прысутнічае ў вершах М. Чарота «А я іду», «Вокліч мой», «Гром», «Вечная бура», «Буралом», «Заціхне бура, і сонца гляне...», «Свінцовы дождж мые ўсходы вясны...» і інш. Вобразны лад «буралому-завірухі» дапаўняецца ў Чарота «дымам-пажарам» — таксама ўстойлівым сімвалам знішчэння старога дзеля пабудовы новага.
У 1929 г. выйшаў з друку чарговы (і апошні) зборнік вершаў М. Чарота «Сонечны паход». У вершах гэтага зборніка побач са старымі тэматычнымі апазіцыямі — супрацьпастаўленне мінулага гаротнага жыцця і светлай вялікай будучыні, шлях да якой адчыніўся пасля рэвалюцыі — з’явіліся і новыя, а менавіта: Захад — чорны і змрочны, дзе «працоўныя ў цяжкім палоне», Захад, які трэба яшчэ апавіць пажарам з Усходу. Як і раней, часта выкарыстоўваў Чарот у вершах гэтага зборніка вобразы прыродных з'яў: вясны, восені, зімы. Так, вясна — гэта найперш май, сімвал рэвалюцыйнага абнаўлення, новага жыцця, радасці і шчасця. Восень мае два вобразныя значэнні. Настроі суму і жалю, восеньскай маркоты — гэта сімволіка «старога» свету. Восень — Кастрычнік, рэвалюцыйнае вогнішча, вобразны прадспеў вясны — гэта сімвалічная «вясновая восень». У ключы пераважна такіх вобразаў раскрыта Чаротам і тэма Заходняй Беларусі. Адзін з вершаў гэтай тэмы названы «Зіма» (1926), і гэты назоў, ужо сам па сабе сімвалічны, настройвае на ўспрыняцце жыцця «там» у змрочных «сцюдзёных» фарбах. Гіпербалічная метафорыка ў вершы таксама выводзіць паэта на матыў «сусветнай восені», і ён сцвярджае: «Вясенняй восені чакаюць там штодзённа...».
Адной з асаблівасцей паэтыкі М. Чарота, што яскрава адбілася ў зборніку «Сонечны паход», з'яўляецца «блочная» стылістыка. «Блочная» пабудова страфы выяўляецца ў тым, што радкі верша існуюць паасобку, існуюць як бы самі па сабе, іх з'ядноўвае толькі нейкі самы агульны сэнс. У вершах такога плана мноства няскончаных фраз, што стварае адчуванне, быццам у фразе шмат прапушчана, застаюцца толькі «звязачныя ланцужкі», якія і ўтвараюць тэматычныя і стылявыя «блокі» (верш «Атаман», 1925). Прыкметы «блочнай» стылістыкі ўласцівыя і аднаму з праграмных дэкларатыўных вершаў Чарота «Камсамолія» (1926), дзе ён імкнуўся паяднаць Беларусь (нацыянальны традыцыйны пачатак) і Камсамолію (рэвалюцыйны, абнаўленчы пачатак).
У 30-я гады М. Чарот практычна адышоў ад літаратурнай дзейнасці. Пасля працэсу 1930 г., калі ўсе праявы нацыянальнага жыцця былі асуджаны як «нацыянал-дэмакратызм», Чарот, на жаль, прычыніўся да асуджэння тых пісьменнікаў і грамадскіх дзеячаў, з кім не так даўно разам тварыў літаратуру і змагаўся за Беларусь у 1919 г. У вершы «Суровы прыгавор падпісваю першым» ён называў іх «ваўкамі лютымі... ў авечай скуры» і сцвярджаў: «А справа вашых рук і ваша «незалежнасць» — Гандлярства дзікае загубленым сумленнем». Як пісьменнік ён вычарпаўся ў 20-я гады. Чаротавы нешматлікія вершы 30-х гадоў («Чырвонаармейская», «Завод і зямля», «Калгас «Бязбожнік», усе — 1931; «Мы заклікаем», «Агітцягніку», абодва — 1933) страчваюць мастацкую навізну і тую своеасаблівую паэтыку, якою поўніліся нават апалагетычныя ранейшыя вершы Чарота, бо іх сагравала натхнёная вера ў будучыню і ідэал — то прагматычна заземлены, як трактар і электраплуг, то адцягнены, як «прыгожа-светлая даль».
Не толькі ў лірыцы, але і ў паэмах М. Чарот імкнуўся знайсці новыя вобразныя сродкі, каб адлюстраваць блізкія яго сэрцу рэвалюцыйныя перамены жыцця.
Самай вядомай і першай па часе стварэння з’яўляецца паэма «Босыя на вогнішчы» (1921) — вобразна-алегарычнае адлюстраванне рэвалюцыйных падзей на Беларусі. Твор складаецца з дваццаці раздзелаў — па сутнасці дваццаці асобных вершаў, звязаных агульнасцю падзей і матываў (дарэчы, гэта дало падставы даследчыкам параўноўваць паэму са славутымі “Дванаццацю” А. Блока). Сюжэта як такога ў паэме няма, кожны верш-раздзел з'яўляецца паэтычнай ілюстрацыяй да зменлівых гістарычных падзей, што ўплывалі на лёс Беларусі ў час рэвалюцыйнай віхуры. «Босыя», галоўны калектыўны персанаж твора, — адна з форм эстэтычнай гіпербалізацыі. У 1920-я гг. крытыкай было шмат “зламана коп’яў” наконт сутнасці і прызначэння сімволікі твора. Сучаснае прычытанне паэмы «Босыя на вогнішчы» дае магчымасць, зыходзячы з тэксту, інтэрпрэтаваць твор як метафару рэгіянальнага распаўсюджвання рэвалюцыі. Гэта ілюстрацыйныя паэтычныя абразкі да мясцовых гістарычных падзей. З эстэтычнага боку «босыя» — абагульнены мастацкі вобраз абнядоленай часткі грамадства («Гэй, за намі ў новы свет, хто убогі, хто раздзет!»), «беднаты», антыподам якому, відавочна, з'яўляюцца «абутыя». Такім чынам, канфлікт паэмы характарызуецца як сацыяльна-класавы. Калі параўнаць «тутэйшых» Купалы і «босых» Чарота, то можна заўважыць, што аснову эстэтычнай дамінанты вобраза «тутэйшых» складае матыў этнічны, нацыянальны, «босых» жа — сацыяльны, прычым дастаткова люмпенізаваны.
«Чырванакрылы вяшчун» (1922) — паэма-фантазія, як вызначыў асаблівасці жанру яе сам аўтар, была напісана неўзабаве пасля «Босых на вогнішчы» і працягвала вобразную распрацоўку сімвалаў «полымя», «пажарышча». У аснове сюжэта і кампазіцыі паэмы — традыцыйны матыў падарожжа: палёт на аэраплане над рознымі краінамі з місіяй распаўсюджвання «вызвольнага агню рэвалюцыі» там, «дзе працоўныя ў няволі» (мастацкая ідэалізацыя вобраза «ўсясветнай камуны»).
Паэма «Ленін» (1924) у апалагетычным стылі ўслаўляла правадыра пралетарскай рэвалюцыі. «Блочная» стылістыка, эмацыянапьны экстаз, наяўнасць вобразных паэтычных супрацьпастаўленняў у рэчышчы «мінулая няволя» і шлях да «будучага шчаслівага свету», які адкрыў і па якім павёў правадыр пралетарскай рэвалюцыі, — асноўныя стылеўтваральныя рысы твора.
Паэма «Беларусь лапцюжная» (1924) вытрымана ў стылістычным ключы, блізкім да «Босых на вогнішчы», аднак у ідэйна-тэматычным плане закранае ўжо іншы гістарычны этап: збліжэнне горада і вёскі як новую фазу паслярэвалюцыйнага абнаўлення жыцця. Калектыўны вобраз «босых» у гэтай паэме трансфармаваны ў вобраз «лапцюжнікаў», а Беларусь малюецца паэтам абноўленай менавіта таму, што вясковая бедната пачынае асвойваць «дымны горад»:
— Гэй, лапцюжнікі, слухай!..
Наша вёска не будзе больш плакаць...
Па бруку гораду,
Бач, рухае,
Рухае горда
Побач з ботам лазовы лапаць!..
Кампазіцыйнае адзінства твора будуецца вакол ідэі ўсталявання новага жыцця ў былым заняпалым краі. Асобнымі фрагментамі стварае паэт эмацыянальны малюнак «абноўленай» рэчаіснасці. Ён прымае гэтае абнаўленне не толькі як грамадскую ідэю роўнасці і шчасця, але апраўдвае і прымае нават тыя жорсткія сродкі, якімі дасягаецца ў пралетарскай дзяржаве гэтае «ўсеагульнае шчасце», уключаючы нават тэрор «надзвычаек»:
Новы край... Замоўклі спевы жалю,
Лавай грознаю прайшла чырвоных раць...
I ў мяне, бач, рукі не дрыжалі
Загад пісаць: «Не наш хто — рассталяць!»
У гэтым этапным творы М. Чарот жадаў адлюстраваць той гістарычны пералом, на якім знаходзілася Беларусь, і сцвердзіць слушнасць яе новага шляху. Пераломны момант гістарычнага змагання за Беларусь ён сімвалічна ўвасабляе ў вобразах чырвонага каня з усходу (на ім едзе «працы рыцар») і белага заходняга каня, якому «надломаны капыты» і на якім «хістаецца яздок». Роля гістарычнага мінулага ў адраджэнні Беларусі і шлях яе нацыянальнага самасцвярджэння свядома аспрэчваюцца паэтам: «Беларусь болей слухаць не хоча аб Рагнедзе і Ізяславе». «Беларусі лапцюжнай слава» бачыцца паэту толькі ў сувязі з перамогай «рыцара працы» на чырвоным кані з усходу. Арыентацыі пісьменніка, такім чынам, былі відавочныя. Для параўнання: прыкладна ў гэты ж час Купалам у п'есе «Тутэйшыя» былі створаны вобразы Заходняга і Усходняга вучоных, з іх аднолькава чужымі і варожымі для Беларусі інтарэсамі.
Паэма «Марына» (1925) у адрозненне ад папярэдняй паэмы мае класічны сюжэт. У ёй ёсць цэнтральны персанаж, хоць роля яго ў творы хутчэй статычная, чым дынамічная. Апісанне гераіні, яе кахання, яе долі вытрымана ў форме фальклорнай стылізацыі з уласцівымі фальклорнай паэтыцы рэгулярнымі паўторамі («Цвіце кветкай, Цвіце і не вяне», «Пакахала сэрданькам дзяўчыны, Пакахала Марына Івана», «Паглядзеў Іванка на Марыну, Паглядзеў — ды годзе...»), спеўнымі інтанацыямі, ужываннем адмоўных паралелізмаў і эмацыянальна афарбаваных зваротаў («Не ад ветру бары гамоняць, Не ад буры заскрыпелі сосны... ; «Ой, Марына, ой, Марына, 3 вочкамі блакітнымі! Ты жыла у той краіне, што слязьмі аблітая...»).
Паэма «Карчма» (1925) з прысвячэннем Я. Купалу набыла пэўнае аблічча паўлегальнасці, бо доўгі час не перадрукоўвалася і была як бы выкрэслена з Чаротавай спадчыны. Аднак гэты своеасаблівы твор не дужа разыходзіўся з асноўнай светапогляднай устаноўкай Чарота, таксама як і стылістычныя прыёмы, выкарыстаныя ў ім, не выбіваліся з рэчышча Чаротавай паэтыкі.
На мяжы паэзіі і драматургіі знаходзіцца вершаваны абразок М. Чарота “Сон на балоце” (1924), блізкі многімі сваімі момантамі (сюжэтам, стылістыкай, вобразамі) да купалаўскай драматычнай паэмы “Сон на кургане”.
М. Чарот выступаў як празаік і драматург. Яго навелы былі выдадзены асобнай кнігай «Веснаход» (1924) і затым два разы перавыдаваліся (1926, 1928). Напачатку кнігі — апавяданні «Да сонца» (1921) і «Пасля буры» (1923), якія можна назваць вершамі ў прозе: па форме яны працягваюць традыцыю, закладзеную ў апавяданні Цёткі «Прысяга над крывавымі разорамі». Матывы гэтых твораў Чарота блізкія матывам яго лірыкі, і яны яшчэ раз падкрэсліваюць сацыяльна-палітычныя арыентацыі пісьменніка, сімвалы якіх у навеле «Пасля буры» — «чароўная шапка з чырвонаю звяздою», а ў навеле «Да сонца» — «чырвоны шлях пад вольнымі штандарамі». У іншых навелах («Самалёт», «Саматканая світка», «Галя», «Талачка-шкрабалачка» — усе 1923) М. Чарот адыходзіць ад чыстай апалагетыкі, узіраецца ў характары людзей, у псіхалогію іх учынкаў і іх побыт, прасочвае, як праз лёсы яго герояў праходзяць рэальныя гістарычныя перамены, перайначваючы «ўвесь папярэдні лад жыцця». Сярод персанажаў яго прозы ёсць характары як паўнакроўныя, псіхалагічна абгрунтаванвія (Галя, Талачка, Сцяпан з апавядання «Саматканая світка»), так і рупары пэўных ідэй, падпарадкаваныя волі аўтара (Сцяпан з апавядання «Непатрэбны чалавек»). Аднак у любым выпадку яго проза дае магчымасць неадназначнага прычытання, што пэўным чынам узвышае пісьменніка ў вачах чытача. Так, нельга сказаць, што Чарот асуджаў самагоншчыкаў (а на вёсках бадай усе гналі самагон) ці папоў, хоць у многіх апавяданнях ён з дасціпным гумарам, сакавітай гутарковай моваю апісаваў і першых і другіх («Споведзь самагоншчыка», «Кірмаш», «Бацюшка»). Ён паказвае, расказвае, але не ацэньвае. Проза М. Чарота надзвычай багатая на гумар: ён ратуе творы ад апалагетычнай аднамернасці (чаго не ўдалося яму пазбегнуць у лірыцы).
Спрабаваў свае сілы М. Чарот і ў прыгодніцкай прозе, аб чым сведчыць яго аповесць для юнацтва “Свінапас” (1925). Гэтая аповесць лічыцца няскончанай. У цэнтры сюжэта твора — шэраг падзей, звязаных з героем-юнаком Грышкам, якога дражнілі на вёсцы Свінапасам. Чаротам задумваўся вобраз маладога і прыгожага змагара за народнае шчасце, падобнага да легендарнага Робін Гуда. Грышка як станоўчы персанаж уяўляў сабой, аднак, статычную мадэль, дзеянні якога — шэраг своеасаблівых прыгодніцкіх авантур на гістарычным фоне грамадзянскай вайны. У цэлым твор атрымаўся кампазіцыйна рыхлым, яму не хапала моцнай захапляльнай інтрыгі. Аднак паводле сюжэта аповесці ў 1926 г. быў створаны першы беларускі мастацкі фільм пад назвай “Лясная быль”.
Удзел у тэатральным гуртку «Беларуская хатка» і разуменне таго, што беларускай сцэне не хапае сучасных драматычных твораў, натхнілі М. Чарота на стварэнне дзіцячых п'ес «Пастушкі», «Данілка і Алеська», агітп’есы-жарта “Дажынкі”, камедыі-вадэвіля «Мікітаў лапаць», фальклорна-этнаграфічнай драмы «На Купалле» (апошняя была вельмі папулярнай ў сярэдзіне 1920-х гг., яе паставілі ў БДТ-І (сучасны тэатр імя Я. Купалы); п’еса з вялікім поспехам ішла ў Маскве ў 1923 г. у пастаноўцы беларускіх артыстаў з БДТ-І; на, жаль, аўтэнтычны тэкст гэтай п’есы не захаваўся). Вадэвіль «Мікітаў лапаць» напісаны ў традыцыі камедыйных сцэнічных твораў В. Дуніна-Марцінкевіча і Я. Купалы. У аснову сюжэта пакладзена любоўная калізія, калі закаханыя — суседскія хлопец і дзяўчына — не могуць пабрацца з-за сваркі паміж іх бацькамі. У рэшце рэшт справа ўладжваецца дзякуючы нечаканай акалічнасці — лапцю вясковага дзівака Мікіты. Менавіта лапаць тут становіцца сімвалічнай арганізуючай сюжэт дэталлю, праз якую высвечваюцца характары і паводзіны герояў. П'еса насычана таксама каларытнымі сцэнамі з народнага жыцця. Персанажы гавораць жывой гутарковай мовай, а іх сутыкненні маюць камічны эфект, што забяспечвала п'есе нязменны поспех у гледачоў у 1920-я гады, калі яна ставілася тэатрам У. Галубка, і забяспечвае зараз, калі яна ідзе на сцэне Купалаўскага тэатра.
Язэп Пушча
Язэп Пушча (сапр. прозвішча і поўныя ініцыялы — Плашчынскі Іосіф Паўлавіч) нарадзіўся 7(20).5.1902 г. у в. Каралішчавічы Мінскага павета Мінскай губерні (цяпер Мінскі раён) у сялянскай сям'і. Бацькі, Павел і Антаніна Плашчынскія, былі непісьменнымі. Жылі ў клопаце пра гаспадарку, пра тое, каб пракарміць і паставіць на ногі шасцёра дзяцей — чатырох хлопчыкаў і дзвюх дзяўчынак. Трыццатыя гады раскідалі па свеце вялікую сям'ю Плашчынскіх, усіх дзяцей адлучылі ад зямлі. Брат Ізідар (Язэп Гуткоўскі) вучыўся ў БДУ, займаўся літаратурнай творчасцю, памёр у 1986 у ЗША. Нават самі бацькі — сумленныя працаўнікі — памерлі не ў сваёй хаце. Я. Плашчынскі быў пятым сынам у сям'і. Ён рана далучыўся да працы і ў дванаццаць гадоў, па яго словах, «у касьбе амаль не адставаў ад дарослых». Будучы паэт вучыўся ў Каралішчавіцкім народным вучылішчы (1910—13), у жніўні 1915 г. быў залічаны вучнем 2-га класа Мінскага вышэйшага пачатковага вучылішча. З-за набліжэння фронту і падрыхтоўкі да эвакуацыі вучоба доўга не пачыналася. Вучыцца ў Мінску давялося і ў перыяд Лютаўскай і Кастрычніцкай рэвалюцый, а таксама грамадзянскай вайны. З 1918 г. да жніўня 1921 г. Пушча вучыўся ў Мінскім рэальным вучылішчы. У 1918 г. будучы паэт прачытаў першую беларускую кнігу — «Шляхам жыцця» Я. Купалы, а праз два гады ў сваёй вёсцы пазнаёміўся з М. Чаротам, сяброўствам з якім даражыў усё жыццё. Скончыўшы рэальнае вучылішча, Я. Плашчынскі вучыўся на дзевяцімесячных курсах беларусазнаўства Наркамасветы БССР (1921—22), дзе слухаў Я. Купалу, Я. Коласа, З. Бядулю. Пасля курсаў працаваў інспектарам беларускай культуры ў Мазырскім райаддзеле народнай асветы, інспектарам школ Мінскага пав. У 1925—27 гг. вучыўся на педфаку БДУ. Увосень 1927 г. перавёўся ў Ленінградскі універсітэт, але на чацвёртым курсе пакінуў вучобу. У 1929 г. вярнуўся ў Мінск, працаваў стыльрэдактарам у Белдзяржвыдавецтве. 25.7.1930 г. па ілжывым абвінавачванні як член уяўнага «Саюза вызвалення Беларусі» асуджаны на 5 гадоў высылкі. У перыяд блукання па пакутах Я. Пушча працаваў бухгалтарам у г. Шадрынску на Урале (1931—35), восем месяцаў (1935—36) у саўгасе «Джэмтэ» каля Анапы. У 1937—41 гг. Пушча загадвае навучальнай часткай, працуе дырэктарам Манакоўскай сярэдняй школы Мурамскага р-на Уладзімірскай вобл. У пачатку вайны ён мабілізаваны ў армію, вучыўся ў 2-м Маскоўскім пяхотным вучылішчы. Пасля вайны працаваў настаўнікам, дырэктарам Чаадаеўскай сярэдняй школы Мурамскага р-на. У 1955 і 1956 гг. наведаў Беларусь. 19.7.1958 г. з сям'ёй вярнуўся ў Мінск, дзе жыў да апошніх дзён.
Язэп Пушча — прадстаўнік маладой хвалі беларускіх пісьменнікаў, якая прыйшла ў літаратуру пасля Янкі Купалы, Якуба Коласа, Максіма Багдановіча, Змітрака Бядулі, Алеся Гаруна. Першыя крокі ў паэзіі Я. Пушча зрабіў, калі ў 1923 г. разам з іншымі пісьменнікамі стаў адным з заснавальнікаў і арганізатараў літаратурнага аб'яднання «Маладняк», а пазней — «Узвышша». З гэтага часу паэзія становіцца яго асноўным заняткам.
Для ранніх вершаў паэта характэрны тонкае лірычнае светаадчуванне, шырыня асацыяцый, дакладнасць вобразнага мыслення, светлыя радасныя фарбы, бадзёрасць і жыццесцвярджальнасць. Уласцівыя маладнякоўскай паэтыцы арнаментальнасць і квяцістасць выявіліся ў многіх творах нязвычнымі метафарамі («Раніца рыкае», «Я раніцы кланяўся ў пояс», «Раніцу шчэбет пільнуе», «Усміхаецца зорамі ночка», «Туляўся ў выбоінах грэблі заплаканы променя вырыс», «Беланогі, расчухраны месяц лявоніць у лісці кляновым»). У гэтых метафарах, якія падчас мяжуюць з нечаканасцю, нават вычварнасцю, у пранікнёных інтанацыях адчуваецца не толькі захапленне паэзіяй С. Ясеніна, у чым вульгарызатарская крытыка абвінавачвала Я. Пушчу. У гэтай маладой задзірыстасці, нават свавольстве ўгадваюцца палёт фантазіі, імкненне для кожнай грамадскай праявы ці з'явы прыроды знайсці сваё, непаўторнае вобразнае тлумачэнне. Лепшымі лірычнымі творамі Я. Пушчы першай паловы 1920-х гг. з'яўляюцца «Радзіма і сонца» (1922), «Рэчанька не спіць» (1922), «Дажынкавае» (1924), «Эх, вёска...» (1924), «Я раніцы кланяўся ў пояс» (1924), «Прывітанне табе...» (1925) і інш.
Прывітанне табе, беларуская песня,
Ды ад постаці спелага жыта душы!
Твае шчокі румяняцца сонцам у снежні,
А мелодый калосся
Цэдзяць віно ў каўшы.
Табе, ой умыцца журбою не раз давялося!
Бо хіба не помнім, як вечар
Шчацініўся бурым мядзведзем...
Наогул, ранняя лірыка Язэпа Пушчы цікавая найперш эксперыментальным пошукам новых слоўна-выяўленчых сродкаў. У 1925 г. выйшаў зборнік паэзіі Я. Пушчы «Раніца рыкае».
У другой палове 1920-х гг. убачылі свет такія паэтычныя кнігі Я. Пушчы, як «Vita» і «Дні вясны». Аднак у канцы 20-х гадоў творчыя пошукі паэта ўскладніліся ў сувязі з нездаровай грамадскай атмасферай у краіне, штучным распальваннем падазронасці, агульнага недаверу, варожасці ў адносінах паміж людзьмі, навешваннем ярлыкоў. Крытыкі-вульгарызатары вышуквалі песімістычна-ўпадніцкія настроі, трагедыйнасць у зборніку Я. Пушчы «Песні на руінах» (1929), асабліва жорстка крытыкаваліся яго «Лісты да сабакі». У віну паэту ставіўся сум па родных мясцінах; яго распіналі на крыжы за тое, што адарваўся ад вёскі, але і не прыжыўся да гарадскіх муроў. Лепшымі вершамі Я. Пушчы другой паловы 1920-х гг. можна лічыць «Вечар асенні, вечар маўклівы» (1926), «Душа людская халадзее...» (1926), «Стаяў ён нагім на дарозе» (1926), «Вечнае Ранне — Месія...» (1926), «Лісты да сабакі» (1927), «Асеннія лісты» (1927), «Словы мае, словы — песні агнявыя» (1927) і інш. У 1930 г. былі здадзены ў друк, але ў сувязі з арыштам не ўбачылі свет зборнікі Я. Пушчы «Мой маніфест» і «Грэшная кніга». Яны да сённяшняга часу не адшуканы. Хутчэй за ўсё, загінулі. Некаторыя рукапісы былі спалены сям'ёй у Каралішчавічах з-за боязі нашкодзіць сабе, а таксама ссыльнаму паэту.
Цікавай акалічнасцю ў творчай біяграфіі Я. Пушчы з'яўляецца тое, што ён спрабаваў пісаць і ў ссылцы (на гэта, дарэчы, адважваліся нямногія). Так, да нас дайшлі такія яго вершы, як «Дзекабрыстам» (1933), «Шумі, уральская тайга» (1935).
У 1958 г. пачаўся новы перыяд у творчай біяграфіі Я. Пушчы. Ён вяртаецца на Беларусь. Паэта нанава прымаюць у Саюз пісьменнікаў, выдаюць яго кнігі «На Бабрынцы», «Вершы і паэмы» (абедзве — 1960), «Пачатак легенды» (1963). Многія з вершаў таго часу з'яўляюцца гімнамі, песнямі, заздраўнымі тостамі ў гонар вяртання на Радзіму, сустрэчы з сябрамі. Да сапраўднай, больш высокай у мастацкіх адносінах паэзіі «позні» Пушча прарываўся ў вершах аб роднай прыродзе, да якой ён дакрануўся пасля вяртання ў родны край і якую можа цяпер параўнаць з рускай і нават экзатычнай паўднёвай і сібірскай. У вершах падобнага тэматычнага зместу — «Кіпарысы» (1955), «Салавей», «Восень» (абодва — 1956), «Лета» (1957) — шмат яркіх мастацкіх дэталей. Асаблівасці прыродаапісальных твораў Пушчы натуральна вымагалі санетнай формы: іх у паэта некалькі дзесяткаў. Санеты не толькі аб прыгажосці прыроды, а і аб вернасці роднаму краю, неўміручасці працы і мастацтва. Высокі санетны строй спатрэбіўся паэту, як сам ён піша ў вершы «Буду жыць» (1957), дзеля таго, каб «выткаць родныя узоры», упрыгожыць «чало Радзімы» і тым самым абяссмерціць яе імя. Рысы гарманічнага стылю надзвычай выразна выяўляюцца ў вершы «Лета», напісаным таксама ў форме санета. З гэтага твора так і патыхае нейкай першазданнай свежасцю, светласцю. У ім ажываюць у рамантычным стылі навальніцы, пярун, бліскавіцы, паўстае з загарэлымі на сонцы шчокамі, як дзяўчына, лета — усё жыве, рухаецца, падобна чалавеку, пераліваецца фарбамі:
Люблю я радасць першых навальніц,
Калі пярун гартуе, вострыць стрэлы
I сыпле з горна іскры бліскавіц,
Каб мы і нашы сэрцы не старэлі.
...Такога лета, як на Беларусі,
З такой ласкавай, цёплаю душой
Нястомна я ў жыцці шукаў і не знайшоў.
Лірыка падобнага характару лёгка клалася на музыку. Таму песні на вершы Я. Пушчы напісалі шэраг беларускіх кампазітараў, у прыватнасці I. Бараноўская, П. Падкавыраў, Ю. Семяняка і некат. інш. Я. Пушча — аўтар некалькіх паэм.
У паэме «Песня вайны» (1928) разгортваецца сюжэт кахання прыгажуні Марыі і параненага на вайне афіцэра Іскрыніча, якога тая даглядала ў шпіталі. Хоць твор і не ўдаўся, у цэлым яго можна лічыць слабаватым, аднак тут ёсць і неблагія моманты. Так, паэму характарызуе востры антываенны пафас, антымілітарысцкі настрой, якім яна прасякнута. Твор выклікае глыбокае спачуванне да ні ў чым не вінаватых ахвяр вайны — параненых у акопах салдат, бежанцаў, якіх налічваліся десяткі і сотні тысяч. Голас паэта гучыць даверліва, шчыра, пранікліва і адначасова гучна, па-аратарску прыўзнята і публіцыстычна.
Самай вядомай і, відаць, самай лепшай паэмай Я. Пушчы з'яўляецца «Цень консула» (1928), прасякнутая моцным антыдыктатарскім пафасам. Яна вельмі складаная і цяжкая для інтэрпрэтацыі. Хоць дзеянне ў паэме і не разгортваецца ў СССР (наогул яно там як бы мае прыцягненне да часоў Старажытнага Рыму, хоць поўнасцю "прышпіліць" яго да гэтага часу таксама немагчыма), твор праецыруецца на даваенную рэчаіснасць перыяду пачатку сталінскіх рэпрэсій.
У самым канцы 1920-х гг. Я. Пушчам была напісана паэма «Крывавы плакат» (у пазнейшай рэдакцыі «Крывавы год»). Твор мае прысвячэнне: «Памяці беларускіх партызан Сяргея і Сымона Плашчынскіх». Прысвечана яна памятнаму 1920-му году, калі прасторы Беларусі дратавалі белапалякі. Паэма публіцыстычная, даволі рытарычная, падзеі паказаны агульна, адцягнена.
У паэме «Сады вятроў» (1930) у форме дыялогу вольналюбівага паэта Грыміцкага і яго антыпода празаіка Мярохі, які па-лакейску служыць афіцыйным патрабаванням чыноўнікаў, вырашаецца праблема сапраўднай эстэтычнай вартасці мастацтва. Сутнасць яе — у служэнні мастака інтарэсам усяго народа, а не чыноўнікам і "временщикам", маючым уладу.
У апошні перыяд жыцця Пушча таксама пісаў паэмы. У аснове іх — падзеі Вялікай Айчыннай вайны, якую паэт на свае вочы не бачыў, а толькі перажыў, вывучыў па дакументах. Таму і атрымаліся яны — «Бор шуміць» (1957) і «Людвіся» (1959) — хоць і поўныя трагізму, але меладраматычныя, эскізныя, са слаба акрэсленымі характарамі патрыётаў і фашыстаў. Самымі ўдалымі момантамі ў сувязі з гэтым якраз і аказаліся сцэны мірнага жыцця, пейзажныя малюнкі — тое, што добра ведаў сам аўтар.
Спіс выкарыстаных крыніц
1. Мішчанчук М.І. Язэп Пушча // Гісторыя беларускай літаратуры ХХ стагоддзя: У 4 т. Т. 2. - Мн., 1999.
2. К. Р. Хромчанка Маладняк / К. Р. Хромчанка // Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі. Т.3.
3. Гарэлік Л.М., Мішчанчук М.І. Пушча Язэп // Беларускія пісьменнікі: Біябібліяграфічны слоўнік: У 6 т. Т. 5. - Мн., 1995. С. 80-81.
4. Перкін Н. С. Шляхі развіцця беларускай савецкай літаратуры 20—30-х гг. / Перкін Н. С. — Мн., 1960.
5. Пушча Я. Зб. тв.: У 2 т. - Мн., 1993. Т. 1-2.
6. Багдановіч І.Э. Міхась Чарот // Гісторыя беларускай літаратуры ХХ стагоддзя: У 4 т. Т. 2. Мн., 1999. С. 454-474.
7. Гарэцкі М. «Маладняк» за пяць гадоў / Гарэцкі М. — Мн., 1928.
|