Кароткі змест:
Раздзел I "Леснікова пасада". Ён пачынаецца лірычным адступленнем, у якім аўтар гаворыць пра сваю любоў да малой радзімы. Далей ідзе апісанне прыроды, што акружае леснікову пасаду, і апісанне самой пасады. Аўтар у раздзеле не аднойчы падкрэслівае, што ён вяртаецца ў мінулае:
Мой родны кут, лугі, крыніца!
Цяпер для вас я - чужаніца.
Той самы лес, палеткі тыя,
Ды людзі там жывуць другія.
Мне душу смуткам напаўняе
Што ў прошласць канулі гадочкі...
Раздзел II "Раніца ў нядзельку". Пісьменнік паказвае летні святочны ранак. Гаспадар Міхал ўсёроўна ішоў у лес, дзядзька Антоні, заўзяты рыбак, "хадзіў на Нёман ці на тоні". Уладзя пасвіў кароў, у маці было поўна клопату на гаспадарцы. Познім ранкам уся сям'я збіралася на сняданне.
Раздзел III "За сталом". Паказваецца, як праходзіў сняданак у сям'і, які парадак панаваў за сталом, хоць сямейка была не малая:
Чатыры хлопцы, тры дзяўчаці
Ды бацька з дзядзькам, трэцця маці;
I кожны месца сваё мае.
Калі сям'я паснедала, бацька распачаў гаворку, што за зямля прадаецца каля Заблоння.
Даўно ўжо бацька жыў думою
Разжыцца ўласнаю зямлёю
I не належаць ні да кога,
Не знаць начальства ніякога.
I зямля, і месца, як апісвае Міхал, цудоўныя. Міхал згадвае сваю службу, ліхога начальніка ("Ці ж чалавек ён? азіят, душа зацятая, ліхая, такіх паноў і свет не знае"). Дзядзька Антось, маці добра разумеюць, "што тут жывеш дачасу", што ў любы момант лесніка могуць адправіць у іншае месца, дзе трэба абжывацца наноў.
Раздзел IV "На першай гаспадарцы". Браты Антось і Міхал мяркуюць, дзе ўзяць грошай для пакупкі зямлі. Ганна, маці, выказвае сумненні ("Няпэўна ўсё і невядома, дык больш пільнуйцеся вы дому!"). Антось прапаноўвае выбраць часіну і "агледзець... як мае быць Заблонне тое").
Аўтар знаёміць з палясоўшчыкам Міхалам, якога "ўся воласць наша знала", нават сам князь "не раз з Міхалам меў размову". За верную службу ў вёсцы лесніка любілі мала.
Стары ляснічы па-сваему
Цаніў Міхала, як служаку:
Ганяў усюды небараку,
Як бы скаціну тую нему.
Міхал, ажаніўшыся, аддзяліўся ад бацькі і пайшоў на службу. Ляснічы выдзеліў месца Міхалавай сям'і "ў страшнай дзічы... дзе рос сівец ды пырнік густа". На дапамогу брату прыйшоў Антось, які ўзваліў на сябе амаль увесь сялянскі клопат. Праз нейкі час:
У тым кутку, глухім і дзікім,
Стараннем дзядзькавым вялікім
I цяжкай працай хлебароба
... Ўсё зацвіло, загаманіла...
Але праз пяць гадоў сям'і лесніка было прапанавана іншае месца.
Кароткі змест:
Раздзел V "Пярэбары". Па вясне сям'я Міхала перабіраецца ў Парэчча. Там ляснічаму спатрэбіўся добры чалавек, "а не гультай які, нязграба". Дапамагаюць перавезці рэчы сваякі:
Ўсе варушыліся, снавалі,
Як бы мурашнік раскапалі -
Такая тут была трывога.
Раздзел VI "Каля зямлянкі".
На першы погляд нецікава
Парэчча тое выглядала...
Прыгрэбнік, хата - ўсё дачыста
Казала ясна, галасіста,
Аб непарадку, запусценні,
Аб гаспадарчым нерадзенні.
Зайшоўшы ў хату, Ганна залілася слязьмі: "Было так цёмна, непрытульна, ў гразі-балоце ўсё агульна". Аднак тыдні праз тры Парэчча быццам памаладзела, Новыя жыхары пачалі наводзіць парадак. Праз год "згарэла хата з варыўнёю і ўвесь набытак, што быў ў дому". На пажарышчы з'явілася зямлянка.
Раздзел VII "Дзядзька-кухар".
Прыхілен дзядзька быў да дзетак.
Ён быў настаўнікам, суддзёю...
Аўтар расказвае пра сяброўства лесніковых дзяцей з дзядзькам Антосем.
Усе гуртам ідуць у лес за бярозавікам. Дзядзька вырашыў здзівіць пляменнікаў новымі прысмакамі - клёцкамі з бярозавым сокам. Аднак нічога добрага ў дзядзькі-кухара не атрымалася.
Раздзел VIII "Смерць ляснічага".
Ксавэры прыносіць у зямлянку навіну, што памёр стары ляснічы. Міхал і аб'ездчык памінаюць ляснічага добрым словам:
Быў чалавек ён справядлівы,
Не фанабэрысты, праўдзівы!
Гадаючы, хто стане на месца ляснічага, Міхал упершыню падумаў- "купіць зямлю, прыдбаць свой кут, каб з панскіх выпутацца пут".
Усе леснікі сабраліся на панскім двары, каб выправіць у апошнюю дарогу ляснічага. Пасля пахавання трапілі ў карчму, да "цёткі" Хрумы.
Раздзел IX "Новы ляснічы". Антось арэ запушчанае ранейшым гаспадаром поле, будзіць пляменнікаў-пастушкоў, якіх маці пашкадавала падымаць з сонцам. Браты за снеданнем абмяркоўваюць кандыдатуру на пасаду ляснічага. Зноў гаворка пераходзіць да набалелага: "Дабра ніколі не прыдбаем, пакуль свайго кутка не маем", - упэўнены Міхал. Антось і Ганна разважаюць практычна: "Тут грошай трэба поўна жменя - не наша голая кішэня".
Сям'я перабіраецца з зямлянкі ў новую хату. Становіцца вядомым, што ляснічым стаў пан Ракоўскі. Міхал пра яго чуў:
Лядачы нораў, лае цяжка,
Яшчэ і звычай такі мае,
Што з кулакамі налятае.
У час першай сустрэчы новы ляснічы выказаў незадаволенасць Міхалавай службай.
Раздзел X "На панскай службе". Новы ляснічы прысылае загад Міхалу налавіць рыбы і завезці ў Нясвіж, а Антосю "ісці да адбору".
Спакою Міхал на службе не знае, "то дуб ссякуць, бярозку зваляць... або патравяць сенажаці". Акрамя догляду за лесам у абавязак Міхала ўваходзіла многае іншае, патрэбнае непасрэдна пану ("То пастуха згадзі, служанку... касцоў наймай і жней..."). Але ляснічы ўсё роўна знойдзе зачэпку, каб аблаяць. Нахабства новага ляснічага вывела з сябе нават Ганну. Яна раіць мужу "часам агрызнуцца", выгаворвае, што не спіць, не есць, у лесе днюе і начуе - так дбайна служыць.
Пан пачаў лаяць на чым свет Міхала, пагражаць выгааць.
Міхал маўчаў, ды нечакана
Ён сам як рушыцца на пана!..
Ляснічы зразу ўзад падаўся.
- Чаго пан гэтак раскрычаўся?
Завошта пан мяне так лае?
Згарыць яна няхай такая
I служба гэта, і пасада,
I гэта крыўда, й гэта здрада,
I гэта панская адплата!.
Раздзел XI "Дзедаў човен". Жонка падтрымала мужа, але Міхал пабойваўся, каб пан не прагнаў са службы. Аднак пан пасля сутычкі быццам паспакайнеў ("Нават з ім была размова, і гаварыць з сабой даваўся...").
Дзядзьку Антосю дзед Юрка, таксама рыбак, падарыў човен. Але ў першы ж выхад на ваду човен урэзаўся ў дрэва і раскалоўся, Антось зваліўся ў рэчку.
Раздзел XII "Сесія". Прыгожы панскі дом, дзе збіраліся на нарады леснікі і аб'ездчыкі, "на Міхася глядзеў астрогам, бо тут, апроч тае знявагі... у стражнікоўскім сваім лёсе нічога ведаць не прыйшлося". Аўтар паказвае стасункі паміж леснікамі і аб'ездчыкамі, грубыя, зняважлівыя "разносы" пана ляснічага.
Раздзел XIII "Падгляд пчол". Парэчча стала абжытым кутом. Дзядзька Антось узяўся за новую навуку - пчалярства. Запрошаны пасля Спаса сваякі на падгляд пчол.
Гудуць пакрыўджаныя пчолкі,
Бы плачуць, бедныя саколкі,
Што праца іх неспадзявана
Людскою хцівасцю забрана.
Пасля таго, як мёд падзелены паміж кумамі, усе садзяцца за стол адзначыць сустрэчу. Пачынаюцца песні і танцы.
Раздзел XIV "Дарэктар". Паэтычнае апісанне восені:
...На ніцях белай павуціны
Прывозяць восень павучкі.
Яе красёнцы, чаўначкі
У моры лесу мільгатнулі
I лісце ў багру апранулі...
Дарослыя раяцца, як быць з навучаннем дзяцей. Вырашаюць узяць дарэктара, Базылёва Яську. Праз нейкі час хлопчыка прывозяць у Парэчча:
А сам дарэктар, з вузел ростам,
У сваім уборы бедным, простым,
У зрэбных портках і кашулі,
Стаяў, як бы яго прыгнулі...
Не ведалі на пачатку і хлопцы, як з ім паводзіць сябе. Але хутка разгаварыліся і пасябравалі.
Раздзел XV "Начаткі". Бацька дае наказ хлопцам брацца за навуку, а дарэктару трымацца з імі строга. Хутка, на радасць вучням, высветлілася, што "дарэктар выдаўся мяркоўны". У Алеся не ідзе закон Божы і ён вырашыў парваць "начаткі", але так, каб падумалі на катоў. Толькі к вечару бацька прынёс новую кнігу. Алесь падбівае Костуся схаваць "начаткі" ў снег. Калі той адмовіўся, схаваў сам. На гэты раз бацька ўзяўся за папругу.
Раздзел XVI "Вечарамі". Пасля заняткаў дзеці коўзаюцца на лёдзе, ідуць гуртам у гумно да дзядзькі. Антось вучыць іх малаціць. Вечарам усе дома. Антось, Міхал, Ганна пачынаюць успамінаць розныя здарэнні, якія з цікавасцю слухаюць дзеці.
Раздзел XVII "Воўк". У будні сям'я ўставала рана. Маці садзілася за кудзелю, мужчыны "ў сваю работу запрагаліся". Гаспадарам дапамагаў у працы дарэктар.
Міхал выпраўляецца ў абход. Пільна аглядаючы лес, ён у думках - на сваёй зямлі і ў сваёй хатцы. Раптам заўважае ваўка, які бажыць аднекуль з сяла. Міхал здымае з плеч дубальтоўку. Аднак воўк праваліўся ў палонку. Нейкі час змагаецца з плынню, хоча выбрацца на лёд, ды гэта яму не ўдаецца.
Раздзел XVIII "Зіма ў Парэччы". На пачатку - аўтарскае адступленне - разважанне пра лёс роднага краю.
Дзядзька Антось з Костусем ловяць тхара. Аднойчы ў свята дзядзька рыхтуе паляванне, загадвае хлопцам нарабіць у лесе шуму, каб зайцам задаць страху.
Прачнуўся лес ад бразгатання,
Ад таго шуму палявання:
I крык, і лямант захаплення,
Гудзе лес зверху да карэння.
Але паляўнічыя не ўбачылі ніводнага зайца.
Раздзел XIX "На рэчцы". Аўтар паказвае захапленне Костуся прыродай, адкрытасць яго душы прыгажосці свету.
Раздзел XX "Каляды". Леснікова сям'я чакае галоўнага зімовага свята - каляд. Антось з пляменнікам ходзіць на рэчку, дзе стаяць яго загарады.
Гатуецца вячэра, усе "прыбралісь і памылісь". Наступае калядны вечар. Па традыцыі на стол кладуць сена, якім пасля кормяць усю хатнюю жыўнасць. Гадаюць па зерню, "які зародзіць хлеб налета".
Раздзел XXI "Таемныя гукі". Дзяцей цікавяць таемныя гукі, якімі поўніцца прырода зімой:
Стаіш і ловіш зыкі тыя,
А луг трашчыць, гудзе і вые;
То рэзкі трэск там панясецца...
Не то сякера мерна чэша,
Не то хтось кашляе ці брэша...
Растлумачыць іх хлопчыкі не могуць, дарэктар напалоханы таемным найбольш. Урэшце меншыя здагадаліся, што так трашчыць лёд на марозе. Бацька тлумачыць, чаму ён трашчыць. Костусь задае пытанне, што гэта за зоркі, якія падаюць знічкай, куды яны дзяюцца. Антось і Міхал адказаць не могуць. Тлумачыць Ганна, звязваючы чалавечае жыццё з зоркай.
Раздзел XXII "На глушцовых токах". Пачатак вясны:
I вось у дзень адзін прыўдалы
Загаманілі перавалы.
I гоман, спеў і шум усюды...
Міхал з іншым службовым людам арганізоўвае "панам пацеху і забаву" - паляванне на глушцоў. Задача леснікоў і аб'ездчыкаў асачыць такавішчы, тады ўжо прыедуць паны.
Раздзел XXIII "Панская пацеха". Міхал з сынам у будан вязуць з хаты "стол, услон, саломы", каб паны смачна спалі і елі. Сыходзяцца леснікі. Чакаюць у размовах гаспадароў.
Паны ў калясцы пад'язджаюць...
А пан Абрыцкі з леснікамі
Скланілісь нізка прад панамі,
Паны чуць-чуць адно зірнулі,
На іх увагі не звярнулі,
Як бы не людзі то стаялі...
Назаўтра, калі ледзь разднела, леснікі вядуць паноў на таковішчы. Міхалу дастаўся пан Свіда з Нясвіжа. За ўдалае паляванне пан аддзячыў лесніка рублём.
Раздзел XXIV "Вялікдзень". Схаваны кніжкі, бо замаркоціўся дарэктар і яго завезлі да бацькоў. Хата і двор прыбіраюцца да свята, бацька, дзядзька, старэйшыя дзеці едуць у царкву на споведзь. Заязджаюць да сваякоў у вёску. У царкве поп правіць службу. Дома чакае "абрусам белым стол накрыты", святочная ўрачыстасць. Пасля малітвы, свянцонага велікоднага яйка сямейка "цешыцца ядою".
Раздзел XXV "Летнім часам". У рабоце, у клопаце праходзіць вясна і настае лета. Леснікова сям'я рыхтуецца да касавіцы. Прыходзіць дзень, калі "касцы, ваякі мірнай працы, выходзяць з коскамі на пляцы". Увачавідкі змяняецца наваколле ("Эх, скошан луг, - і зніклі краскі, бы тыя чары мілай казкі"). На змену касцам выходзяць "жней чародкі". Пачынаецца пара грыбоў.
Раздзел XXVI "Агляд зямлі".
Прайшло ў Парэччы лет нямала;
Яно ж не цешыла Міхала,
Хоць тут мясцінка гожа, міла...
Ды што краса без аўладання?
...Усё гэта - скарбы чужаніцы,
Магната князя Радзівіла...
Міхал не страціў думку-мару пра ўласную зямлю, бо яна "аснова ўсёй айчыне". Як адзначае аўтар, "ён паскупеў і нават значна", пачаў складваць капейку да капейкі.
Міхал і Антось едуць глядзець зямлю. На трэці дзень трапляюць у патрэбнае месца. Гаспадар прыветна сустракае падарожнікаў, тлумачыць, чаму вымушаны прадаваць зямлю ("Няма сыноў - няма падмогі"). Хадыка расхвальвае поле, поплаў. Браты ўважліва прыглядаюцца да ўсяго, сядзіба ім падабаецца, Пасля агледзін пакупнікоў запрашаюць на сняданак. За сталом адбываецца торг, Хадыка і Міхал з Антосем прыйшлі да згоды.
Раздзел XXVII "Па дарозе ў Вільню". Дзядзька Антось выпраўляецца ў зямельны банк браць пазыку. У Стаўбцах просіць свайго знаёмага танна падвезці да Вільні. "На паравозе без білета" даехаў да Баранавіч, затым па сходнай цане - да Вільні.
Раздзел XXVIII "Дзядзька ў Вільні". У горадзе дзядзьку многае здзіўляе, яму тлумна і млосна. Распытвае ў паноў дарогу да зямельнага банка.
З цяжкай душой Антось адкрывае дзверы ўстановы: "Забіты дух яго вякамі ўжо чуе страх перад панамі". Па парадзе аднаго селяніна дзядзька афармляе прашэнне, але, каб падпісаць яго, чыноўнік загадвае прыйсці праз тры гадзіны.
Раздзел XXIX "На Замкавай гары". Дзядзька з новым знаёмым кіруюцца ў горад, каб дзе падсілкавацца. Горад дзядзьку і захапляе, і выклікае непрыязнь, страх. Яму хочацца зірнуць на горад з гары. Антось з Грышкам купляюць білет і шыбуюць на гару.
Сябры на верх гары ўзняліся,
Аж упацелі, засапліся,
I ногі іх спынілісь самі.
А слаўны від перад сябрамі
З гары высокай адчыняўся!
Раздзел XXX "Смерць Міхала". З зямлёю быў вялікі клопат. Дзядзька вяртаўся з паездак "сярдзіты, чорны, як махнуша", злосна кідаў паперы на стол. Потым адыходзіў душой, рабіўся, як заўсёды, "лагодны, добры, клапатлівы, на ўсё спагадны і руплівы". Пачынаў расказваць. Але заканчваў, што яшчэ многа трэба вандравання і цяганіны. Міхал стараўся ўсяліць веру ("Адзін Міхал і грэў імкненне давесці справу да сканчэння").
У нейкі момант Міхал адчуў, што цяжка хворы. "Хвароба гэта даўно цягнулася, не з лета, і ў тым была яе сіла, што незаметна налучыла". Ні зёлкі, ні дактары Міхалу не дапамаглі. Гаспадар адчувае блізкі канец, жонка і брат імкнуцца яго падбадзёрыць.
Перад смерцю Міхал апрытомнеў. Апошнія словы, з якімі ён пакідае свет, звернуты да брата:
- Антоська!.. родны мой! канаю...
Перагарэў, адстаў, знікаю...
Вядзі ж ты рэй, вядзі... адзін...
Бог не судзіў мне бачыць волі
I кідаць зерні ў свае ролі...
Зямля... зямля... туды, туды, брат,
Будуй яе... ты дай ёй выгляд...
На новы лад, каб жыць нанова...
Не кідай іх...
|