ЖЕР ЫЫНЫ ТСІНІГІ, ПНІ, ЖЙЕСІ ЖНЕ АИДАЛАРЫ

1 ТАЫРЫП. ЖЕР ЫЫНЫ ТСІНІГІ, ПНІ, ЖЙЕСІ ЖНЕ АИДАЛАРЫ

Сратары:

Жер ыы ы саласы ретінде, ылым саласы ретінде жне оу пні ретінде тсінігі.
Жер ыыны пні. Жер ы атынастары: тсінігі, обьектісі, субьектісі жне трлері.
Жер ыыны дістері жне жйесі.
Жер ыыны аидалары.
Жер ыыны баса ы салаларымен байланысы жне ара-атынасы.

1 Жер ыы ы саласы ретінде, ылым саласы ретінде жне оу пні ретінде тсінігі

Адам оамыны барлы мiрiнде, оны алыптасуы мен дамуында жер те маызды роль атаран. Жер – табиатты берген сыйы ретiнде, адам оамыны пайда болуына дейiн болан. Бiра, жер зiнi ебектi жалпы заты ызметiн атаруы шiн мiндеттi трде оны бiреу иемденуi ажет жне ндiрiстiк процесiн жзеге асыруы ажет.

Мемлекетімізді басты байлыы – оны экономикалы жне леуметтік олайлы негізі болып табылатын жер ресурстары. азастан Республикасындаы саяси жне экономикалы рылысты реформалау процессі жер атынастарын тбегейлі згерту жне мемлекетті тікелей баылауы мен басаруы арылы жер реформасын жргізу ажеттілігін туындатып отыр. Сонымен атар, нарыты экономикаа ту жерді негізгі ндіріс ралы, ауматы кеістікті негізі жне маызды табии объект ретінде жерді басты функцияларын сатай отырып, жерге ртрлі меншік нысандарын, жер пайдалану ыыны аылыын енгізу жне жерді зады трде азаматты жне шаруашылы айналымны объектісі ретінде тану ажеттілігін объективті трде туындатып отыр.

азіргі кезде жерді экономикалы маыздылыы те жоары дегейде. Жер адам оамыны кез-келген шаруашылы ызметіні жне міріні негізі. Жерді экономикалы асиетімен атар, экологиялы маыздылыында ескеру ажет. Жер – оршаан ортаны ажырамас блігі, табии ресурс.

Жер – ттастай аландаы адамзат шін ажетті жне басты материалды ресурс болып табылады. Аталан бл термин кп ырлы болып табылады жне бірнеше маынада олданылады:

Жер ке маынада аланда жер шары ретінде тсініледі.
Жер адамны мір сретін ортасы жне табии байлытардан, жер бедерінен, ландшафттардан ралатын Жер шарыны абаты ретінде.
Жер жер ыыны реттеу пні ретінде. Бл тста біз жер деген тсінікті астарынан табии ресурстарды, ауыл жне орман шаруашылы ндірістеріні басты ндіріс ралы, рылыстар, рылымдар жне баса да объектілер салу шін ажет болып табылатын кеістікті базис деген маыналарды кре аламыз.

За ылымында ы нормаларын жекелеген салалара зара ажырату шін келесідей алышарттар олданылады: бл ыты реттеуді ерекше пні, ерекше реттеу дісі, ыты реттеуді жйеленген айнар кздері, зіндік аидалары жне жеке ы саласына бліп шыаруа деген оамны мдделігі. Жер атынастарыны экономикалы, леуметтік жне экологиялы мні жер атынастарыны ерекше ыты реттеу пні ретінде тануа негіз болады. Жер атынастары тек жер ыыны нормаларымен ана емес, сонымен атар, кімшілік ы, азаматты ы, аржылы ы жне зге ы салаларыны нормаларымен реттеледі. Сйкесінше, аталан жер ы атынастар тобын реттеу дісіні ерекшелігі, яни, жер атынастарыны субъектілеріне сер етуді ерекше йлесімдігі бар. Жер ыыны жйеленген айнар кзі 20 маусым 2003 жылы абылданан Жер кодексі жне жер занамасыны жйесін алыптастыратын нормативтік ыты актілерді жиынтыы бар. Жер ы атынастарын реттеу барысында басшылыа алынатын ы аидалары осы аталан занама жйесінде тікелей крініс тапан. Ал енді жер ыыны дербес ы саласы ретінде ызмет етуі – траты даму жадайында, жерді азаматты айналыма енгізу жадайында тран, азіргі уаытта елімізді жерін тымды пайдалану мен орауды амтамасыз етудегі оамны мдделілігін айындайды.

Жер ыы аталан талаптарды барлыына жауап береді, сол себептен жеке дербес ы саласы болып табылады. Сонымен, жер ыыны бар екенін длелдейтін мынадай белгілері бар:

Жер ыы атынастарыны алыптасуы жне дамуы;
Жер ы атынастары саласындаы задарды алыптасуы мен дамуы;
алыптасан жер ы атынастарын мемлекет тарапынан реттеу механизіміні болуы;
Жер ыыны зіне тн аидаларыны болуы.

азіргі тада жер ыын бірнеше маынада тсінуге болады. Олар: жер ыы ы саласы ретінде, ылым саласы ретінде жне оу пні ретінде.

ы саласы ретінде жер ыы дегеніміз – жерді пайдалану мен ораумен, жерді жеке меншікке жне жер пайдалану ыына берумен байланысты туындайтын оамды атынастарды реттеуге баытталан ы нормаларыны жиынтыы.

ылым саласы ретінде жер ыы дегеніміз – кптеген ылыми теорияларды, тжырымдарды, ой-пікірлеріні жне ртрлі ылыми кзарастарды жиынтыы болып табылады. Бларды масаты ылыми трыда жер ыыны пайда болуын тсіндіріп беру, оны рі арай даму жолына болжам жасау. Сонымен бірге, жер атынастарын ыты реттеудегі атадатарды, кемшіліктерді жою, оларды болдырмау жне осы саладаы задарды зара арама-айшылытарын жою болып табылады.

Жер саласындаы азіргі кнгі отанды алымдар – бдірайымов Б.Ж., Байдельдинов Д.Л., Стамлов .С., Бектранов А.Е., Хаджиев А.Х., Еркінбаева Л.., Айгаринова Г.Т. т.б.

Оу пні ретінде жер ыы – дрістік жне тжірибелік сабатарды жиынтыы, яни, жер ыы ылымыны негізгі ережелеріні белгіленген жйе бойынша мазмндалуы болып табылады.

азастан Республикасы Жер кодексіні 12-бап 14-тармаына сйкес, жер дегеніміз – азастан Республикасыны егемендігі белгіленетін шектегі ауматы кеістік, табии ресурс, жалпыа орта ндіріс ралы жне кез-келген ебек процессіні ауматы негізі. Осы анытамаа сйкес, жерді кнделікті мірде атаратын ызметі мен ролін анытап алуа болады:

Жерді саяси-ыты ызметі. Яни, мемлекетімізді егемендігі белгіленген шекара шегіндегі, азастан халыны трылыты траты мекені;
Жерді экологиялы ызметі. Яни, жер оршаан ортаны рамдас жне ажырамас блігі, табии ресурс;
Жерді экономикалы ызметі. Яни, жер жылжымайтын млік ретінде танылып, азаматты айналымны объектісі ретінде елді байлыы байлыы.

Жерді леуметтік ызметі. Жер адамдарды мір сру негізі жне ебек процесіні ауматы негізі болып табылады.

Жердi негiзгi табии ресурс ретiнде белгiлерiн атап айтатын болса:

Жердi нарыты ны оны адам мiрi шiн беретiн экологиялы жне леуметтiк ндылыын баалай алмайды. Сондытан жер учаскесiнi iс жзiндегi ашалай нын анытау ммкiн емес;
Жерге барлы халыты табы мтаж жне халы саныны суiмен аталан ресурсты ттынуы жерге деген сранысты кшейтiп отыр;
Жер тек адамзат баласымен ана емес, сонымен бiрге, адам мiрiн амтамасыз ететiн тiршiлiктi зге де жандарымен ттынылады;
Жердi саны мен сапасы ндiрiстiк ызмет нтижесiнде, зге кейбiр объектiлер трiздi лаймайды, керiсiнше кемiп отырады.

азіргі жаандану кезінде, адамзат табиата араласу белсенділігін арттыран жадайда, табии объектілерді жне ерекше маыза ие, за уаыт бойы алпына келетін жер ресурстарын тымды пайдалану саласында жалпы глобалды жне ішкі мемлекеттік зара келісілген шараларды алыптастыру ажет. Кптеген зерттеушілер осыан байланысты жерді ерекше маыздылыын атап ткен.

Б.Ж. бдірайымов, жер дегеніміз – мемлекет пен халыты мір сру ызметіні негізі болып табылатын табиатты басты объектісі. Жерге меншік нысаны, иелену мен пайдалануа кімге берілгендігі жне жерді санды, сапалы жадайына бізді болашаымыз туелді деп жазан болатын.

А.Х. Хаджиевты пікірі бойынша – жерді табии асиеті зге оршаан табии орта объектілермен зара байланыс жйесінде басым орнын белгілейді. Орман, су, жануарлар дниесі табиат объектілері ретінде жермен байланыссыз мір сре алмайды. Тек ана жермен тыыз байланыста бола отырып, олар здеріні сіп-ну ммкіндіктері мен ерекше асиеттерін сатайды жне барлы табии кешендермен бірге экологиялы ызметін жзеге асырады.

Жер – барлы адамзат баласыны мір сруіні негізі болып табылатын негізгі табии объект.

Жер ерекше белгілерге ие.

Н.А. Сыроедовты пікірі бойынша, жерді айта алыптаспаушылы, орны толмасты жне шектеушілік сияты белгілермен сипатталады.

А.Х. Хаджиев, жерді айрыша белгілері ретінде келесі белгілерді айтады:

- жерді нарлы абатыны болуы;

- жерді ндірістік абілеті мен ттынушылы баалыын алпына келтіру жне сатап алу ммкіндігі;

- кеістіктік шектеулік;

- орнынан озалта алмайтынды, орналасан жеріні тратылыы.

алымдарды пікірін саралай отырып, жерді келесі белгілерін бліп крсетуге болады:

Біріншіден, жер нарлыа ие. нарлы табии жне жасанды /экономикалы/ болуы ммкін. Табии нарлы – за мерзім бойыны нарлану процессіні нтижесі. Бл топырата нарлы заттарды болуымен жне сімдіктер лемі шін ол жетімдікпен аныталады.

Табии нарлы мелиорация жне агротехника арылы адамны топыраты химиялы, биологиялы жне физикалы асиетіне сер етуі арылы жасандыа ауысады.

Екіншіден, жер – табии табиатты німі, зге ндіріс ралдары сияты адам олымен жасалмаан.

шіншіден, жер айырбасталмайды. зге ндіріс ралдарынан айырмашылыы, еш нрсемен айырбастай алмайсы.

Тртіншіден, жерді пайдалану жерді тратылыымен ерекшеленеді. Жерді зге ндіріс ралдары сияты баса бір жерге ауыстырып, олдануа болмайды.

Бесіншіден, жер беті шектеулі. Жерді зге ндіріс ралдары сияты санды жаынан лайтуа болмайды.

Аталан белгiлер мен себептерге байланысты жер сату-сатып алу объектiсi боланымен жне млiк ретiнде таныланымен, ндiрiстiк ызмет нтижесiнде пайда болатын млiкпен, нiммен немесе зге затпен тееспейдi. Сол себептен, жердi азаматты айналымны еркiн объектiсi ретiнде тануа болмайды жне табии ресурс ретiнде саталуын, тымды жне масатты пайдаланылуын амтамасыз етуiмiз ажет.

2 Жер ыыны пні. Жер ы атынастары: тсінігі, обьектісі, субьектісі жне трлері

ыты атынастарды оам талаптарына сай згеруі, жер ыы пні мен міндеттеріні згеруіне кеп соады. Нарыты экономика жне траты даму жадайында жер меншік иелері мен жер пайдаланушыларды дербестігі, жер ы атынастарыны демократиялаы, жер меншік иелері мен жер пайдаланушыларды ытарыны ке ауыма жетуі сияты былыстар орын алып отыр. Нтижесінде жер ыыны пні мен міндеттері згеріске шыраан. Жер ыыны пні дегеніміз – жер ы нормаларымен реттелген оамды атынастарды жиынтыы, яни жер ы атынастары. Жер Кодексіні 12-бабыны 10-тармашасына сйкес, жер ы атынастары дегеніміз – жерге меншік ыын жне зге де ытарды жзеге асыра отырып, жер ресурстарын басаруа, жекелеген субьектілерге жер учаскелерін бекітіп беруге байланысты жерді пайдалану мен орау жніндегі атынастар болып табылады.

Жер ы атынастарыны зіне тн белгілері:

бл атынастар жерді пайдалану мен орауды амтамасыз етуге баытталан;
бл атынастар жерді меншік обьектісі, пайдалану обьектісі, ауматы кеістігі жне табиат байлыы ретінде арастырады;
бл атынастар жер ы нормаларымен атар, зге ы салаларыны нормаларымен реттеледі;
бл атынастар тек жер учаскесін пайдалану емес, сонымен атар, жер учаскесінде орналасан жылжымайтын млікті де пайдаланумен байланысты атынастар;

Жер ы атынастарыны да зге ы атынастары сияты зіне тн болатын объектісі, субъектісі жне мазмны болады. Жер ы атынастарыны обьектісі ретінде азастан Республикасыны жер оры, жер учаскесі жне жер лесі танылады.

А.Х.Хаджиевті пікірі бойынша: жер ыы атынастарыны жалпы объектісі – елімізді экономика салаларында олданылып жатан жне олдануа ммкін болатын елімізді жер ресурсы, барлы жер оры райды.

Ал, .Е. Бектранов жер ы атынастары жерді зі туралы емес, оны ыты мртебесі туралы атынастар оны объектісі болып саналады дейді.

Жер оры азастан аумаыны барлы жерлеріні жиынтыы. азіргі жер оры нысаналы масатына сйкес, жеті саната блінеді:

ауылшаруашылыы масатындаы жерлер;
елді мекендерді (алаларды, кенттер мен ауылды елді мекендерді) жері;
нерксіп, клік, байланыс, ораныс жне зге де ауылшаруашылыы масатына арналмаан жерлер;
ерекше оралатын табии ауматар, сауытыру масатындаы, рекреациялы жне тарихи-мдени масаттаы жер;
орман орыны жері;
су орыны жері;
босалы жері;

кіметімізді 1999 жылы 10 апандаы “азастан Республикасы бойынша бар жерлер мен оларды пайдаланылуы жніндегі 1998 жылы есепті бекіту туралы” N110 аулысымен берілген 1-осымша бойынша, республикамызды жер санаттарыны жалпы пайдаланылан жер алаы (мы, га) алаш рет наты, рі дербес тмендегіше белгіленген болатын.

ауыл шаруашылыы масатындаы жерлер 130 062,71 га;

елді мекендерді (алаларды, поселкелерді жне селолы елді мекендерді) жерлері 19 890,8 га;
нерксіпті, клікті, байланысты, оранысты жерлері жне баса да ауыл шаруашылыы емес масаттаы жерлер 11 843,4 га;
ерекше оралатын табии ауматарды жерлері 1 087,3 га;
орман орыны жерлері (ауыл шаруашылыы ксіпорындарыны уаытша пайдаланымдаы жерлерінсіз) 20 046,7 га;
су орыны жерлері 3 146,3 га;
босалы жерлер 83 893,0 мы га.

Мндай крсеткіш жыл сайыны жер атынастарыны згермелі асиетіне байланысты, сонымен атар жерді пайдалануды сипатына арай рдайым згеріске тсіп отырады. рбір жер санатындаы жерлер жер ы атынастарыны объектісі ретінде зіні рылымын сатап алып, ал жер санаттарыны пайдаланылу алаын райтын жер клемі трасыз шамамен лшенеді.

Бл жадай жер орыны жер санаттарына бліну нормасы мен оларды жер ы атынастарыны объектісі деп танитын ыты норманы зады кшін жоюа негіз бола алмайды. Керісінше, жер ы атынастарыны дамуы біртіндеп тиімділік трысында жер санаттарыны объективтік крінісін лайтуа з септігін тигізуі ммкін. Осы санаттардаы жер клеміні згеріп отыруына, сырты факторларды сері нтижесінен барып туындайтын оамны задылы кші тікелей ыпал жасайды.

Жер ресурстарын басару жніндегі агенттікке арасты Жерге орналастыру жне жер кадастры басармасыны 2001 жылы келтірген мліметіне назар аударса, республикамызда айналыма тсетін ауыл шаруашылыына жарамды жерді клемі - 93 млн 77 мы га; елді мекендерді жері - 20 млн 200 мы га; нерксіп, клік, байланыс, ораныс жері жне зге де ауыл шаруашылыы масатына арналмаан жер - 11,1 млн га; ерекше оралатын табии ауматар жері, сауытыру масатындаы рекреациялы жне тарихи-мдени масаттаы жер - 1,2 млн га; орман орыны жері - 22,2 млн га; су орыны жері - 3,6 млн га; босалы жер клемі - 118,7 млн га; ал елімізді жер пайдаланушылары пайдаланатын республикадан тысары жерлер - 0,9 мы га екендігін креміз.

Жер учаскесі дегеніміз – белгіленген тртіппен жер атынастары субъектілеріне бекітіліп берілген тйы шекара ішіндегі блінген жер блігі (азастан Республикасы Жер кодексіні 12-бап 13-тармаы).

Жер учаскесіні мынадай белгілері бар:

Біріншіден, траты белгілі бір аумата орналасан жерді бір блігі;

Екіншіден, тйыталан шекарасыны болуы;

шіншіден, зада белгіленген тртіппен жер атынастары субъектілеріне бекітіліп берілетіндігі;

Тртіншіден, жер учаскесіне ытарды растайтын арнайы жаттарыны болуы. Мысалы, жер учаскесіне жеке меншікті мемлекеттік актісі т.б.

Жер учаскесіні екі трі бар. Ол блінетін жне блінбейтін жер учаскесі. Блінетін жер учаскесі дегеніміз – зіні нысаналы масатын згертпей жне ртке арсы, санитарлы, экологиялы, рылысты жне зге де міндетті нормалар мен ережелерді бзбай бліктерге блуге болатын, блінгеннен кейін райсысы дербес жер учаскесін райтын жер учаскесіні трі. Егер блай болмаан жадайда жер учаскесі блінбейтін деп танылып, жер учаскесіне ыты куландыратын жатта крсетіледі.

Жер лесі дегеніміз – бір жер учаскесіне екі немесе одан да кп тлаларды ытары болан жадайда, санды трыдан аныталан лес. Жер лесі бірнеше трлерге блінеді:

орта меншіктегі жне орта пайдаланудаы жер лесі;
онымды жер лесі;
шартты жер лесі.

Екі немесе бірнеше тланы меншігіндегі жер учаскесі олара орта меншік ыымен тиесілі болады. Орта меншіктегі немесе орта пайдаланудаы жер лесі орта лестік меншік ыында (пайдалану), мысалы: ауылшаруашылы серіктестіктеріні жерге меншік (пайдалану) ыы немесе орта бірлескен меншік ыында (пайдалану), мысалы: ерлі-зайыптыларды жерге меншік (пайдалану) ыы болуы ммкін.

онымды жер лесі кондоминиум объектілері болып табылады. Кондоминиум дегеніміз – жылжымайтын млікке меншікті (зге де ыты) ерекше нысаны, бл ретте жылжымайтын млікті жекелеген бліктері жеке жне зады тлаларды блек дербес меншігінде болады, ал жылжымайтын млікті блек меншікке жатпайтын бліктері, оны ішінде жер учаскесі де, олара орта лестік меншік ыымен тиесілі болады жне блек меншігіндегі жылжымайтын млік бліктеріне ытардан ажыратылмайды. Мысалы: кп птерлі йді ауласы, шатыры, баспалда алаы, лифт т.б.

Шартты жер лесі дегеніміз – таратылан немесе айта йымдастырылан жымшар мшелеріні, мемлекеттік емес болып айта рылан мемлекеттік ауыл шаруашылыы йымдары ызметкерлеріні санды трыдан аныталан лесі.

алым .Е. Бектрановты пікірінше ыты атынаса атысушыларды барлыы бірдей ы субъектісі бола бермейді. ы нормалары ыты атынаса атысушыларды ыты жадайын белгілеп, оларды мртебесін, керек болса, ыты атынаса атысушыларды ммкіншіліктерін де белгілеп береді. Жер ыы атынастарыны субъектісі кез-келген тла бола алмайды, тек рекет етуші замен аныталан ытар мен міндеттерге ие жне ыты атынастара атыса алатын тлалар ана болуы ммкін. Сондай-а ол ытара ие болу дегейі жер ыы атынастарындаы субьектілерді ыты дрежесін анытауда негізгі лшем болып табылады.

Жер ыы атынастары субьектілеріні ы клемі мынадай жадайлара туелді болады:

- субъектіні тріне;

- субъектіні заи маызы бар рекетіне;

- аталан жер ыы атынастарыны ерекшелігіне;

- ы атынастары субьектісіні з функциясын жзеге асыру жадайына байланысты болады.

Жер ыы атынастары субъектілеріні атары, мазмны жне оларды ытарыны ара-атынасы елдегі жер саясаты жне леуметтік-экономикалы айта рулар сипатына туелді згеріп отырады.

Кеес одаы кезінде мемлекет жерге меншік ыы атынастарыны айрыша жеке субъектісі боланы брімізге аян. Ал жерге жеке меншік институтын енгізген со жерге меншік ыы атынастарыны субъектілері атарына жеке тлалар мен мемлекеттік емес зады тлалар осылды.

азіргі кезде мемлекет за бойынша жеке меншікке берілмеген жне беруге болмайтын жер орына меншік ыын сатап отыр. Міне, осыан сйкес мемлекет жерге мемлекеттік меншік ыы атынастарыны субъектісі болып табылады. Жер ы атынастарыны субьектілері дегеніміз – жер ыы атынастарына атысушылар болып табылатын жне соан орай ытары бар рі осы ы атынасында міндеттер атаратын жеке жне зады тлалар, мемлекет. Мысалы: мемлекеттік органдар, жерді меншік иелері, жер пайдаланушылар, азастанды тлалар, шетелдік тлалар, халыаралы йымдар жне т.б.

Жер ы атынастарыны мазмны дегеніміз – жер ы атынастарына атысушыларды задармен белгіленген немесе реттелген ытары мен міндеттері. Бл тжырым бір-бірімен байланысты ш элементтен трады:

Жер ы атынастарына атысушылар (субъектілер-жерге меншік иелері, жер пайдаланушылар, жер ы атынастарын реттеуші мемлекеттік органдар);

Жер ы атынастарына атысушыларды (субъектілерді) ытары мен міндеттерін, кілетті органдарды кілдіктерін реттейтін задарды (кілді жне атарушы органдарды зыреттері туралы) нормалары;

Задарда жне заи жаттарда белгіленген жер ы атынастарына атысушыларды ытары мен міндеттері.

Осындай жайттардан шыатын жер ыы атынастары субъектілеріні ытарын былайша жіктеуге болады: рекет немесе рекетсіздік ретінде крінетін белгілі бір мінез-лыа жататын ы. Мысалы, Жер кодексіні 64-бабы 1-тармаына сйкес жер учаскесіні меншік иесі осы жерден дербес шаруашылы жргізуге жне бл шаруашылы жргізуді коммерциялы пиясы туралы мліметтерді баса тлалара бермеуге ылы. Бірінші жадайда рекетке ы, екінші жадайда рекетсіздікке ы жзеге асырылады.

Жалпы жер ыы атынастары субъектілеріні барлы ы трлері субъективті сипата ие болуымен атар субъектіні еркіне толы туелді болып табылады.

Ал енді жер ыы атынастары субъектілеріні міндеттері дегеніміз – замен аныталан баса тланы субъективті ыына сйкес міндетті тланы мінез-лыны замен аныталан трі мен клемі.

Жер ыы атынастары субъектілеріні міндетті мінез-лы мынадай сипатта крінеді:

- андай да бір рекетті жасау міндеті (белсенді міндет);

- андайда бір рекетті жасамау міндеті (бсе міндет).

Жер ыы атынастарыны субъектілеріні ытары мен міндеттері иеленушілерге арай жалпы жне арнайы болып екіге блінеді. Бл ытар мен міндеттер жер ыы атынастары субъектілеріні бріне тн былыс. Сондай-а бл субъектілерді жекелеген санаттарына тн арнайы ытар мен міндеттер. азастан Республикасы Жер кодексіне сйкес, жер меншік иелері мен жер пайдаланушыларды біратар ытары мен міндеттері бар.

Жер учаскелерiнi меншiк иелерi мен жер пайдаланушыларды жер учаскелерiн пайдалануа ытары:

1) жер учаскесiн оны нысанасынан туындайтын масатта пайдалана отырып, жерде дербес шаруашылы жргiзу;

2) ауыл шаруашылыы жне зге де даылдар мен екпелер себу мен отырызуа, ндiрiлген ауыл шаруашылыы нiмi мен жер учаскесiн пайдалану нтижесiнде алынан зге де нiмге жне оны ткiзуден тскен табыса меншiк, шаруашылы жргiзу, оралымды басару;

3) з шаруашылыыны ажеттерi шiн жер учаскесiнде бар мды, сазды, иыршы тасты жне баса да ке таралан пайдалы азбаларды, шымтезектi, екпелердi, жер стi жне жер асты суларын, кейiннен ммiлелер жасасу ниетiн кздемей, белгiленген тртiппен пайдалану, сондай-а жердi зге де пайдалы асиеттерiн пайдалану;

4) жер учаскесi мемлекеттiк ажеттiктер шiн алып ойылан (сатып алынан) жадайда келтiрiлген шыынды толы клемiнде тетiп алу;

5) жердi айматара блудi ескере отырып, меншiк, шаруашылы жргiзу, оралымды басару ыымен жер учаскесiнi нысаналы масатына сйкестiкте трын йлер, ндiрiстiк, трмысты жне зге де йлер (рылыстар, имараттар) салу;

6) белгiленген рылыс, экологиялы, санитарлы-гигиеналы жне зге де арнаулы талаптара сйкес суландыру, рату жне зге де мелиорациялы жмыстар жргiзу, тоандар мен зге де су айдындарын жасау ыы бар.

Жер учаскелерiнi меншiк иелерi мен жер пайдаланушыларды жер учаскелерiн пайдалану жнiндегi мiндеттерi:

1) жердi оны нысаналы масатына сйкес, ал уаытша жер пайдалану кезiнде - жер учаскесiн беру актiсiне немесе жалдау шартына (теусiз уаытша жер пайдалану шартына) сйкес пайдалануа;

2) санитарлы жне экологиялы талаптара сйкес ндiрiс технологияларын олдануа, здерi жзеге асыратын шаруашылы жне зге де ызмет нтижесiнде халыты денсаулыы мен оршаан ортаа зиян келтiруге, санитарлы-эпидемиологиялы, радиациялы жне экологиялы жадайды нашарлауына жол бермеуге;

3) жердi орау жнiндегi iс-шараларды жзеге асыруа;

4) жер салыын, жер учаскелерiн пайдалану тлемаысын жне азастан Республикасыны задары мен шартта кзделген баса да тлемдердi уатылы тлеуге;

5) жануарлар дниесiн, орман, су жне баса да табии ресурстарды пайдалану тртiбiн сатауа, жер учаскесiнде орналасан, азастан Республикасыны задарына сйкес мемлекет орауындаы тарих, сулет ескерткiштерiн, археологиялы мра мен баса да объектiлердi орауды амтамасыз етуге;

6) жер учаскесiнде шаруашылы жне зге де ызметтi жзеге асыру кезiнде рылыс, экологиялы, санитарлы-гигиеналы жне зге де арнаулы талаптарды (нормаларды, ережелердi, нормативтердi) сатауа;

7) мемлекеттiк органдара азастан Республикасыны жер задарында белгiленген жердi жай-кйi мен пайдаланылуы туралы млiметтердi уатылы табыс етiп отыруа;

8) баса меншiк иелерi мен жер пайдаланушыларды ытарын бзбауа;

9) топыраты ластануына, оыстануына, тозуына жне оны нарлылыыны нашарлауына, сондай-а топыраты нарлы абатын сыдырып алу нарлы абатты бiржола жоалуын болызбау шiн ажет болан жадайларды оспаанда, баса тлалара сату немесе беру масатымен оны сыдырып алуа жол бермеуге;

10) Р Жер кодексінде кзделген тртiппен сервитуттар берудi амтамасыз етуге мiндеттi.

Жер ыы атынастары субъектілеріні ытары рсат ету нормалары арылы крініс табады. Оларды міндеттері шектеу, тыйым салу нормалары арылы іске асады.

Ал енді жер ы атынастарын тмендегідей бліп арастырамыз:

1) материалды жер ы атынастары ы субъектілеріні тікелей жерге атысты ытары мен міндеттерін анытаушы нормаларды райды. Басаша айтанда бл ытар ы нормасымен арастырылан ытар мен міндеттерді жзеге асыру арылы алыптасады. Мысалы жер учаскесін кепілге салу (ЖК 76-бабы), жер учаскесін оны нысанынан туындайтын масатты пайдалана отырып, жерде дербес шаруашылы жргізу (ЖК 64-бап, 1 тарма, 1 т.), баса меншік иелері мен жер пайдаланушыларды ытарын бзбау (ЖК 65-бап, 1 т., 8 т);

2) жер процессуалды ыты атынастар материалды ыты атынастарды пайда болуын, тотатылуын жне жзеге асыру тртібін анытайтын нормаларда крінеді. Яни ыты реттеуге жер ы атынастары тспейді, оларды жзеге асыру тртібі тседі. Оан жерге атысты ммілені тіркеу тртібі жатады. Жерді сатып алу-сату шарты жер ресурстарын басаратын кілетті органны тиянаты тексеруінен кейін міндетті трде тіркелуге жатады.

Сонымен атар, Жер Кодексіні 69-бабыны 1-тармаына сйкес жеке меншік иесі немесе жер пайдаланушы крші жер учаскесіне жеке меншік немесе жер пайдалану ыыны субъектісінен, ал ажет болан жадайда зге учаскеге де жеке меншік немесе жер пайдалану ыыны субъектілерінен осы учаскелерді шектеулі пайдалану ыын (жекеше) сервитут табыстауды талап етуге ылы. Міне, осыларды барлыы жерді процессуалды ы атынастары арылы жзеге асырылады.

3) Реттеуші жер ы атынастары заи жауапкершілікті олдануа байланысты емес жер ы атынастарын жзеге асыру процесінде алыптасады. Мысалы, Жер Кодексіні 85-бабына сйкес, егер меншік иелері немесе мемлекеттік емес жер пайдаланушылар жер пайдалану ыын сатып алан болса, жер учаскелерін мемлекеттік ажеттіктер шін олардан алып ою Жер Кодексіне, ал онымен реттелмеген блігінде азастан Республикасыны зге де за актілеріне сйкес сатып алу тртібімен жзеге асырылады.

Бл шара мемлекет тарапынан олданылан санкцияны білдірмейді, керісінше зада арастырылан жадай мен тртіпте жзеге асырылады. йткені, меншік иесіні шеккен шыындарыны барлыы теледі. Бл ыты атынастар реттеуші жер ы атынастары нысанында жзеге асырылады, себебі мндай алып ою андай да бір жер ы нормаларын бзу болып табылмайды.

4) ораушы жер ы атынастары жасалан ы бзушылыа жауапкершілік шарасын олдануа байланысты пайда болады. Мселен жерді нарлы абатын химиялы заттар шыарып тастау арылы нашарлатан зады тлалар, за актілеріне сйкес кімшілік жауапкершілікке тартылады. Кейбір жадайда осындай ы бзушылытан баса ы салаларымен арастырылан орау атынастары туындайды.

орау ы атынастары жер заыны бзылуыны барлы жадайында пайда болады. Мысалы, жерді нысаналы масатын засыз згерту жер учаскесін алып оюа негіз болады (жер ыы жауапкершілігі); келтірілген залалды теу (азаматты ыты жауапкершілік; айып тлеуді олдану (кімшілік ыты жауапкершілік).

Жер ы атынастарыны жіктелуі осымша келесідей негіздер бойынша жзеге асырылады:

1. Жер ы атынастарыны мазмнына байланысты:

жерді табии объект ретінде ораумен байланысты атынастар;

жерді ндіріс ралы ретінде пайдаланумен байланысты атынастар;

жер ресурстарын мемлекеттік басарумен байланысты атынастар;

жер задарын бзаны шін жауапкершілік олданумен байланысты атынастар;

2. Жер ы атынастары атысушыларыны ытары мен міндеттеріні мазмнына байланысты:

жерге меншік ыын жзеге асырумен байланысты атынастар;

жерге меншік ыынан туындайтын зге ытарды жзеге асырумен байланысты атынастар;

3. Жер ы атынастарыны мерзіміне байланысты:

траты атынастар; траты жер пайдалану ыынан жне жерге меншік ыынан туындайтын атынастар т.б;

уаытша атынастар; жер учаскесін ыса (5жыл) немесе за (49жыл) мерзімді уаытша пайдаланудан туындайтын атынастар т.б.

4. Жер ы атынастарыны туындау негіздеріне байланысты:

бастапы жер ы атынастары;

туынды жер ы атынастары;

5. Жер ы атынастары нормаларыны мазмнына байланысты:

материалды атынастар;

процессуалды атынастар:

Жер ыыны дістері жне жйесі

Жер атынастарыны ерекшеліктері жер ыында олданылатын реттеу дістеріні мамзнына жанама трде байланысты болады. Белгілі діс трін олдану жер ы атынастарыны андай салада алыптасандыын білдіреді. Мселен, жер орын мемлекеттік басарумен байланысты жер ы атынастарына билік дісі олданыслса, жер учаскесін жала беру барысныда шартты дістер тобы олданылады. Жер ыыны дістері дегеніміз – жер атынастарын реттейтін, яни, жер ы атынастары субъектілеріне сер ету амалдары мен тсілдеріні жиынтыы. Жер ыыны дістері екі трге блінеді: императивті жне диспозитивті.

Жер ыыны императивті дістері – билік пен баыныштылыа негізделген, міндетті атысушысы мемлекет немесе мемлекет мддесін білдіретін билік органдары болады. Императивті дістер жер ресурстарын мемлекеттік басару саласында, мемлекеттік басару функциясын жзеге асыруды тртібін анытауда, жер учаскесіні шекті млшерін анытауда, жер учаскесін тек нысаналы масатта пайдалану шектеулерін белгілегенде, т.б. жадайларда олданылады.

Жер ыыны диспозитивті дістері – жер ы атынастары атысушыларыны тедігіне, шарт еркіндігіне негізделген. Бл дістер жерге жеке меншік ыын жзеге асыру саласында жне жерде дербес шаруашылы жргізуде олданылады. Яни, жер ы атынастары атысушыларына жер учаскесіне атысты з бетінше шешім абылдауа ммкіндік береді.

Жер ы атынастарыны ерекшелігі, осы саладаы оамды атынастарды ыты реттеуде императивтік жне диспозитивтік дістерді зара йлесімділігімен айындалады. азіргі оам талаптарыны згеруі, жас ы салаларыны пайда болуы ыты реттеу дісін ы саласын жеке дара арастыруды алышарты ретінде тану кзарасын згертті. Себебі, кптеген ы салалары, мысалы, жер ыы, аграрлы ы, ксіпкерлік ы, т.б. салалар аталан екі дісті де олданады. Сол себептен, ыты реттеуді белгілі бір нысанын олдану ы саласын бліп арастыруды негізі болып табылмайды.

Жер ыыны жйесін, жер атынастарын реттеу барысында р трлі міндеттер атаратын институттар ретінде арау ажет. Жер ыын жне ыты сала ретінде крсететін басты институттар ол жалпы институттары, ал жер атынастарыны жекелеген трлеріні немесе кейбір сратарды ана реттеуге баытталан жер ыты нормалары – арнайы институттар болып табылады. Сонымен жер ыыны жалпы блімін жалпы институттар раса, ерекше блімін – арнайы институттар райды.

Шын мнінде атынастарды реттеп отыран ы жйесін ылыми трыдан тсіндіру, сол саланы жеке рылымды бліктерін, оларды ерекшеленуімен зара байланыстарын жне ішкі алыптасу задылытарын амтиды. Бл процесті бір маызды жаы барлы баса институттара немесе оларды басым кпшілігіне бірдей жалпы ережелер олданылатынын жне осы институттар біртектес немесе здеріні бірігуі кезінде, аталмыш ы саласын алыптастыратынын анытайды.

Жер ыыны жйесі дегеніміз - зара тыыз байланысты жер ы институттарыны жиынтыы. зге ы салалары сияты жер ыыны жйесі келесі блімдерден трады: жалпы блім, ерекше блім жне арнайы блім.

Жалпы блімде жалпы ережелер, яни жер ыыны тсінігі, пні, дістері, аидалары, айнар кздері арастырылан. Сонымен бірге, жерге меншік ыы, жер пайдалану ыы, жер атынастарын мемлекеттік реттеу жне жер задарын бзаны шін жауапкершілік мселелері крініс тапан.

Жер ыыны ерекше блімінде жер орыны жекелеген санаттарыны ыты режимі мен оларды орау жадайлары арастырылан. Атап айтса, ауылшаруашылыы масатындаы жерлерді ыты режимі, елді мекендерді (алаларды, кенттер мен ауылды елді мекендерді) жеріні ыты режимі, нерксіп, клік, байланыс, ораныс жне зге де ауылшаруашылыы масатына арналмаан жерлерді ыты режимі, ерекше оралатын табии ауматар, сауытыру масатындаы, рекреациялы жне тарихи-мдени масаттаы жерлерді ыты режимі, орман орыны жері, су орыны жері, босалы жерлерді ыты режимі.

Арнайы блім шетелдерді жер задарын зерттейді. Шетел мемлекеттеріні, азастан жерін пайдалану мселелерін, халыаралы шарттармен реттелетін жерді жалдау атынастарын жне жерді халыаралы орау жне жер атынастары саласындаы халыаралы ынтыматасты мселелерін зерттейді.

Жер ыыны аидалары

ы аидасы – бл оамдаы ыты мазмнын, оны мнін жне маынасын сипаттайтын ала оятын идеялар. Бір жаынан, олар ыты задылытарын крсетеді, екінші жаынан, ыты реттеуді барлы аясында рекет ететін жне барлы субъектілерге тарайтын жалпы нормаларды білдіреді. Бл нормалар зада тікелей рсетіледі немесе заны жалпы маынасынан туындайды. ы аидалары за шыарушы шін ала оятын идеялар ретінде бола трып, ы нормаларын жетілдіру жолдарын анытайды. аидаларды арасында ы жйесі адам мен оамны маызды мдделері мен ажеттіліктеріне бейімделеді. ы аидалары-ыты мнін білдіруде оан негіз болатын идеялар мен бастаулар. Ол идеялар ділдік пен бостандыты сара жолын орытындылау арылы шыарылады. ы аидалары ділдік, туралы крсеткіші боландытан тратылыымен ерекшеленеді, оларды за уаыт бойына згермейтіндігі ыты нормалардан айырмашылыы болып табылады.

За дебиеттерінде жер задары аидаларына кп кіл блінген. азастанды алымдар ішінде С.Б. Байсалов, Д.Л. Байдельдинов, А.Е. Еренов, .Е. Бектранов, Н.Б. Мхитдинов, Б.Ж. бдірайымов, Л.. Еркінбаева жне баса да алымдар аидаларды зерттеген. Ресей алымдарыны ішінде бл салада зерттеулер жргізген алымдар – Б.В. Ерофеев, О.И. Колбасов, В.В. Петров жне т.б.

Жер ыыны аидалары дегеніміз – жер ы атынастарын реттеуде басшылыа алынатын негізгі зады трде бекітілген бастамалар жиынтыы.

Ататы алым загер, .Е. Бектрановты пікірі бойынша, жер задарыны аидалары келесілер болуы керек дейді:

жерді табиат объектісі, азастан Республикасы халыны мірі мен тіршілігіні негізі ретінде сатау жне орау;
жерде экологиялы ауіпсіздік шараларын сзсіз іске асыру;
жерлерді масатты жне тымды пайдалану;
ауылшаруашылы масатындаы жерлерді басымдыы;
жерге жерді жеке меншік иесіне жне жер пайдаланушылара зиян келтірмеу;
аылы жер пайдалану;
жер нарыы тртіптерін сатау.

Жер кодексіні 4-бабында жер атынастарын ыты реттеуді аидалары аталан:

азастан Республикасы аумаыны ттастыы, ол сылмаушылыы жне блінбейтіндігі;

Жерді табии ресурс, азастан Республикасы халыны мірі мен ызметіні негізі ретінде сатау;
Жерді орау жне тымды пайдалану;
Экологиялы ауіпсіздікті амтамасыз ету;
Жерді нысаналы пайдалану;
Ауыл шаруашылы масатындаы жерлерді басымдыы;
Жерді жай-кйі жне оан ол жетімділік туралы апаратпен амтамасыз ету;
Жерді пайдалану мен орау жніндегі іс шараларды мемлекеттік олдау;
Жерге залал келуін болдырмау немесе оны зардаптарын жою;
Жерді аылы пайдалану.

азастан Республикасы аумаыны ттастыы, ол сылмаушылыы жне блінбейтіндігі аидасы. Бл аида жер задарында жаадан орын алан жне азастан Республикасыны егемендігін амтамасыз ететін маызды аидаларды бірі болып табылады. азастан Республикасыны Жер кодексіне сйкес, жер учаскесін азастан азаматы мен зады тласына, сонымен атар, мемлекеттік емес шетел тлаларына жеке меншікке беру мемлекет аумаын бліп беруді немесе берілген жер учаскесін мемлекеттік басару шеберінен шыаруды білдірмейді. Жер учаскесі жеке меншікке берілгенімен мемлекеттік реттеу аясында алады. Сол себептен, азіргі нарыты жадайда, жер учаскесіні азаматты айналымны еркін объектісі ретінде танылып отыран шата мемлекет егемендігін, аумаыны ттастыын жне блінбейтіндігін амтамасыз ету шін аталан аиданы стану жне басшылыа алу те орынды. азастан Республикасыны аумаына жататын жер бірттас тек мемлекетке тиісті екендігін білдіреді. Яни андай да бір, баса мемлекетті Республика жеріне андай да бір талаптар абылданбайды немесе салуа болмайды деген аиданы бекітеді.

Жерді табии ресурс, азастан Республикасы халыны мірі мен ызметіні негізі ретінде сатау аидасы. Бл аида бойынша жер адамны мір тіршілігіні, оны леуметтік жне экономикалы ажеттіліктерін анааттандыру шін пайдалануа ажетті табии ресурс болып табылады. Осы табии ресурстарды орау мен сатауды жзеге асырмай леуметтік жне экономикалы ажеттіктерді іске асыру ммкін еместігін білдіреді.

Жерді орау мен тымды пайдалану аидасы. Жерді тымды пайдалану аидасыны мазмны жер санаттарыны тріне арай ртрлі болады: ауыл шаруашылы масата арналан жерлерді пайдалану кезінде оларды тымды пайдалану аидасы жоары дегейдегі сапалы нім ала отырып, ауыл шаруашылы жерді німділігін жйелі трде ктеруді кздейді; ауыл шаруашылыына арналмаан жерлерде тымдылы жер учаскесін немдеу мен объектілерді алаптарда те пайдалы діспен орналастыруда крінеді; ерекше оралатын табии ауматарды (рекреациялы немесе тарихи-мдени масаттаы) жері пайдалануда тымдылы аталан жерлерді пайдаланудаы арнайы масатын амтамасыз етіп адамдарды демалуын жне тарихи-мдени объектілерді дрыс саталуын амтамасыз етуден крінеді. Бл аида жер ыыны барлы институттарын амтып теді жне кптеген жер-ы нормаларынан крініс табады.

Экологиялы ауіпсіздікті амтамасыз ету аидасы. Бл аида жерді табии ресурс ретінде орау мен сатау аидасынан туындайды. Кеес Одаында, азастан Республикасыны аумаындаы полигондарды толып жатан р трлі атом жарылыстары жргізілді. Осыларды серінен жер кйзеліске шырап жерді нарлыы тмендеді. Арал жне Семей ірлері экологиялы апат айматарына айналды. Кптеген ндіріс орындары экологиялы шараларды олданбайды, жерге, суа, ауаа ндіріс алдытары мен улы заттарды залалсыздандырмай шыарып тастайды.

лтты ауiпсiздiктi рамдас блiгi ретiнде экологиялы ауiпсiздiк траты дамуды мiндеттi шарты болып табылады жне табии жйелердi сатауды жне оршаан ортаны тиiстi сапасын олдауды негiзi болады. Экологиялы ауiпсiздiк дегеніміз - жеке адамны, оамны жне мемлекеттi мiрлiк маызды мдделерi мен ытарыны оршаан ортаа антропогендiк жне табии сер ету нтижесiнде туындайтын атерлерден оралуыны жай-кйi. азіргі тада экологиялы ауіпсіздікті амтамасыз етуге байланысты азастан Республикасы Президентіні 2003 жылы 3 желтосандаы N 1241 Жарлыымен малданан азастан Республикасыны 2004-2015 жылдара арналан экологиялы ауiпсiздiгi тжырымдамасы абылданан. Аталан тжырымдамаа сйкес, экологиялы ауіпсіздікті амтамасыз етуді келесі кезедері арастырылан:

Бiрiншi кезе (2004 - 2007 жылдар) - оршаан ортаны ластану дегейiн тмендету жне оны тратандыру жнiндегi iс-имыл жоспарын зiрлеу.

Екiншi кезе (2008 - 2010 жылдар) - оршаан ортаны сапа крсеткiштерiн тратандыру жне табиат пайдалануа экологиялы талаптарды жетiлдiру.

Yшiншi кезе (2011 - 2015 жылдар) - оршаан ортаны сапасын жасарту жне оамны экологиялы траты дамуыны олайлы дегейiне ол жеткiзу.

азастан Республикасында экологиялы ауіпсіздікті амтамасыз ету масатында:

- жер ландшафтын траты стап тру жадайын жасау немесе орау жерге орналастыруды басты масаты болып табылады. Оан жерге орналастыруды мынадай масаттары баынады: - жерге орналастыруды схемасын жасау, жаа жерлерді игеру жобасын жасау, ерекше режиммен пайдалану аумаын анытау;

- жерді ауматы экологиялы жадайын бзатын тсілмен пайдалану, жер учаскесіндегі топыраты нарлыын тмендететін жадай эксплуатациялау, экологиялы жадайды нашарлауы бл учаскені алып оюа негіз болады;

- жаа немесе реконструкциялап объектілерді, йлерді, имараттарды ндіріске енгізу, сонымен атар жер жадайы мен оршаан ортаа кері сер ететін жаа технологияларды енгізу міндетті трде оршаан ортаны орау шараларын жзеге асыру барысында арастырылуы керек. Мндай жмыстарды жргізу алдында мемлекеттік санитарлы-гигиеналы жне экологиялы сараптаманы о шешімді орытындысы болуы тиіс;

- жерге кері сер ететін процестерді жоюы шін алдын ала жер орыны жадайына баылау жйесі ретінде жер мониторингі здіксіз жргізіліп отыруы керек.

Жерді нысаналы пайдалану аидасы. Бл аида жер ыыны барлы институттарыны мазмнын амтиды. Егер млік (йлер, имараттар, клшік ралдарын жне т.б.) з масатында емес баса масатта олдануа ммкін болса, жерді оны пайдалану режимін куландыратын жатта крсетілмеген пайдалануа болмайды. Мселен осы масат крсетілмесе егістікке блінген жерге орман ааштарын отырызуа болмайды немесе керісінше орман ааштарын отырызуа арналан жерді егістікке пайдалануа болмайды.

Жерді нысаналы масаты бл жерді категориясына сйкес замен белгіленген тртіп пен жадайды наты масатта пайдалану шегі.

Сонымен бірге, жерді ыты режимі оларды пайдалануды ережелерімен жне жер, орман, су, оршаан ортаны орау задарымен жне жер ойнауын орау задарына сйкес азаматты айналыма енгізу, орау, мониторинг жне есептеу арылы жерді аныталан категориясын амтуы негізінде аныталады.

Жерді негізгі санаттарыны ыты режимі жне нысаналы масаты – азастан Республикасыны жер задарымен жне жер орналастыру жаттарымен аныталады.

Жер кодексіні 65-бабы 1-тармаы 1-тармашасына сйкес, жер учаскелеріні меншік иесі жерді оны нысаналы масатына сйкес, ал уаытша жер пайдалану негізінде – жер учаскесін беру актісіне немесе жалдау шартына (теусіз уаытша жер пайдалану шартына) сйкес пайдалануа міндетті. Жер учаскесіні нысаналы масатын анытамай меншік ыы немесе жер пайдалану ыы пайда болуы ммкін емес. Жерді нысаналы масатын здігінше згерту ы бзушылы болып табылады жне меншік ыыны немесе жер пайдалану ыыны тотатылуына негіз болуы ммкін. Жерді нысаналы пайдалану барлы жер задарыны спецификасын крсететін аида болып табылады. Жерді нысаналы пайдалану жерді санаттар мен алаптара блу негізін райды.

Ауыл шаруашылыы масатындаы жер басымдыы аидасы. Бл аида Жер кодексіні 4-бабы 6-тармаында аралан. Соан сйкес ауыл шаруашылыын жргізуге байланысты емес масаттара пайдалану шін ауыл шаруашылыы алаптарын алып оюдан туындаан ауыл шаруашылыы ндірісіндегі шыындары ауыл шаруашылыы алаптарыны клемі мен оларды сапасын алпына келтіру арылы ауыл шаруашылыы ндірісіні дегейін сатау масатында республикалы бюджет кірісіне телуге тиіс.

Осыан сас норма Жер кодексіні 165-бабы 1-тармаы 4-блігінде бекітілген. Соан сйкес топыра нарлыыны блінуіне кеп соатын, су режимін нашарлатып, ауыл шаруашылыы даылдары мен екпелеріне зиянды заттар бліп шыаратын объектілерді салу мен пайдалану жер сапасыны нашарлаан жадайында, келтірілген шыын толы клемінде телуге тиіс.

Ауыл шаруашылыы масатындаы жерді басымдыы жер кадастры жаттары мен ауыл шаруашылыы масатында олдануа жарамды деп танылан жерлер бірінші кезекте ауыл шаруашылыы ндірісі шін берілу керектігінен крінеді. Ауыл шаруашылыы емес ажеттік шін ауыл шаруашылыына жарамсыз немесе тмен сападаы алаптар берілуі керек

Жерді жай-кйі ол жетімділік апаратпен ету аидасы. Бл аиданы мазмнынан Жер кодексіні 157-бабында жзеге асырыланын круімізге болады. Соан сйкес, мемлекеттік жер кадастры азастан Республикасы жеріні табии жне шаруашылы жадайы, жер учаскелеріні орналасан жері, нысаналы пайдаланылуы, млшері мен шекарасы, оларды сапалы сипаттамасы туралы, жер пайдалануды есепке алынуы мен жер учаскелеріні кадастрлы ны туралы мліметтерді, згеде ажетті мліметтерді жйесі болып табылады. Мемлекеттік жер кадастры жер учаскелеріне ыты субектілер туралы апаратты енгізіледі. Ал Жер кодексіні 158-бабы 5,6 тармаына сйкес мемлекеттік жер кадастрын жргізетін мемлекеттік органдар, мемлекеттік ксіпорындар мен лауазымды адамдар жер кадастр жаттамасына енгізілетін мліметтерді дрыстыын амтамасыз етуге міндетті.

Жерді пайдалану мен орау жніндегі іс-шараларды мемлекеттік олдау аидасы. i ii а i ii аражаты iii , i ii i i . Жерді орауа баытталан шараларды аржыландыру 5 атар 2005 жылы абылданан 2005-2007 жылдара арналан ауылшаруашылы масатындаы жерлерді тымды пайдалану бадарламасы бойынша республикалы аражат есебінен арастырылан. аржыландыруды жалпы клемі - 4655318 мы тегені райды. Соны ішінде: 2005 жыла - 1474669 мы теге; 2006 жыла - 1905685 мы теге; ал 2007 жыла - 1274964 мы тегені райды. Жерді орау шараларын жергілікті бюджет есебінен аржыландыру жергілікті бадарламалара сйкес аныталады

Жерді аылы пайдалану аидасы. Бл 1917 i i аидасы iiіп, м i i ii . З i i i аидасы i, i i ережеге i. i i ii ii iii ii iеi. i i i iii , i ii i, i ii ii .

Жер пайдалануды аылыы жердi басаруды е негiзгi аидасы болып табылады. Ол жердi пайдалану тек аы тлеу арылы ана жзеге асырылады деген ымды бiлдiредi. Жердi пайдалануды тегiндiгi жердi тымды пайдалануа жеткiлiктi ынталандырмай, елiмiздегi жер ресурстарыны экологиялы жадайыны нашарлап кетуiне кеп соты. Аылы аидасыны негiзiнде жердi экономикалы ны, яни, баасы жатыр. Жердi ашалай баасы жердi ролiн зге нды ресурстармен салыстырып, тымсыз пайдалану кезiнде келтiрiлген шыынды дл анытауа ммкiндiк бередi.

аидасыны ii i () . Жер нары экономикасыны бір блігі жне объектісі десек те болады. i (-, ) , iii i ii i, i г i, - ii ii i.

5. Жер ыыны баса ы салаларымен байланысы жне ара-атынасы

Жер ыы баса салалармен тыыз байланыста болса да, ол бл жйеде ерекше орын алады. Себебі, жер ыы жекеленген кешенді ы саласы болып табылады.

Кешенді деп - жер ыыны кешенді арым атынастарын реттейтінін білдіреді. Яни, жер ы атынастары біркелкі ы атынастарына жатпайды. Бларды атарына: мліктік, саяси, экологиялы, кімшілік сипаты бар нормалармен реттелген атынастар орын алады. Оларды реттеу шін біркелкі тсілдер жо. Сондытан мемлекет керек кезде басымды крсетеді, тыйым сала алады немесе рсат беріп тараптарды тепе тедігін амтамасыз етеді.

За дебиеттерінде белгілі бір ы саласы жеіл трде ажыратылады, ал басалары бл шін лкен клемдегі тжірибелік жне нормативтік материалдарды саралауды ажет етеді. Мндай жадайды себебі мынада: біріншіден, ыты реттеу дісі ртрлі састы дрежесіне ие болады жне мазмнымен ерекшеленеді. Екіншіден, ы саласымен реттелетін оамды атынастара да байланысты. Мысалы, жер ыын ылмысты жне кейбір баса ытан ажырату кп ебекті ажет етпейді. Бл жерде ылмысты ыы баса ы салаларына тн емес реттеу дісіне ие болып табылады. Ал егер жер ыын, тау-кен ыынан ажыратып крсету шін біратар наты материалдар келтіру ажет. Себебі жер ыымен реттелетін атынастар з табиатында тау-кен ыымен реттелетін атынастара жаын болып келеді.

Жер ыы жне азаматты ы. Жер ыы азаматты ыпен тыыз байланыста. Себебі жер табии ресурс, оршаан ортаны рамдас блігі болып табылатындыымен атар, жылжымайтын млік ретінде азаматты айналымны объектісі болып табылады. Сол себептен, жер ы атынастарын реттеу барысында азаматты ы нормаларыны олданылатынын жоа шыармаймыз. Дегенмен, жер учаскесі жеке меншікке беріліп, азаматты айналымны объектісі ретінде таныланымен, біршама шектеулер ойылады. Жер учаскесімен азаматты ыты ммілелер жасап, оны шаруашылы айналыма тсірмес брын келесі жадайларды анытап алу ажет:

жер учаскелерін, жер пайдалану ыын жне жер лестерін жер айналымына енгізу зады трде амтамасыз етілгені;
жер нарыты атынастарыны объектісі ретінде танылып отыран жер учаскесі немесе жер пайдалану ыы шаруашылы жне азаматты айналымнан алынбааны;
жер задарымен жеке меншікте болу ммкіндігі аныталаны;
жер учаскесіні шекаралары айындаланы;
жер учаскесіне ытарды куландыратын жаттары бар учаскелер болуы ажет.

Сонымен атар, жер учаскесіне меншік ыы, оны ішінде жеке меншік ыы азаматты ытаы жеке меншік ыындай абсолютті емес, біршама шектеулер олданылады. Атап айтса, жер учаскесіні нысаналы масатын амтамасыз ету, жерді тымды пайдалану міндеті, топыраты орау неормативтерін сатау, барлы жер орыны меншік нысанына арамастан, жер мониторингісіні, жер кадастрыны объектісі ретінде танылатыны, т.б.

Жер ыы жне аграрлы ы. Жер ыы мен аграрлы ыты састыы – екі ы саласыны ыты реттеу пні ретінде жер ы атынастарыны танылуы. Ал айырмашылыы келесі белгілері арылы айындалады: жер ы атынастарыны объектісі ретінде азастан Республикасыны меншік нысанына арамастан барлы жер оры танылса, ал аграрлы ы атынастарыны объектісі ретінде тек ауылшаруашылыы масатындаы жерлер танылады. Жер ыы тауарлы ауылшаруашылы ндірісін жргізу шін, зіндік осалы шаруашылы жргізу шін алышартын анытайды, яни жер учаскесін осы масаттар шін беру тртібін, шарттарын айындайды, ауылшаруашылы жерлеріні басымдылыын, ауылшаруашылы алаптарын пайдалану тртібін, оларды ерекше оралуын амтамасыз етеді. Ал аграрлы ы болса, ауылшаруашылы масатындаы жерлерде ауылшаруашылы ызметін жргізуге байланысты туындайды жне осы салада туындайтын ауылшаруашылы ндірістік атынастарды реттейді. Сол себептен, жер ыы ке маынада арастырылатын ы саласы болса, аграрлы ы тар маынада, яни ауылшаруашылы масатындаы жерлердегі ызметті жзеге асырумен байланысты болатын ы саласы.

Жер жне тау-кен ыы. Жер жне тау кен ыыны арасындаы айырмашылы оларды ыты реттеу пнін райтын оамды атынастарды ртрлі амту шеберінде болып есептелінеді.

Тау кен ыыны пні жер ойнауын пайдалану мен орауа байланысты оамды атынастар болып табылады.

Бізді елімізде жер ойнауы жне жер жеке-жеке ы объектісі ретінде саналады. Сондытан жер ойнауын игеруге рсат алу жерді алуды білдірмейді. Жер ойнауындаы пайдалы азбаларды ндіруге беретін рсат - тау кен беру акт негізінде жер ойнауын пайдаланушы кілетті мемлекеттік органдарды алдына оан тау кен жмыстарын жргізу шін жер учаскесін блу мселесін ана оя алады.

Геологиялы жмыстарды жзеге асыру тртібі жер ойнауы туралы замен реттеледі.

Жер ыы мен тау кен ыы арасындаы байланыс жалпы тараан пайдалы азбаларды пайдалануды реттеуші нормалар тек тау кен ыында ана емес, жер ыымен де амтылан.

Жер жне орман ыы. Жер ыы орман ыынан реттеу пні бойынша ерекшеленеді. Орман ыыны нормалары орман атыныстарын реттейді. Яни орманды пайдалану, айта алпына келтіру жне орауды жзеге асыратын оамды атынастарды райды, ол жер ыыны пні жер атынастары болып табылады. Сонымен атар, Жер кодексіне сйкес, жер учаскелері орман сіру шін жеке меншікке беріледі жне жекеше орман орыны алыптасуына негіз болады. Яни, жер ыы орман сіру шін жер учаскесін беру тртібін арастыратын болса, орман ыы сол сірілген орман орын пайдалану, орау жне алпына келтіруді арастыратын ы саласы болып табылады.

Табии ресурстар арасында ормана ерекше орын берілген жне жер орманмен биологиялы бірлікті райды.

Жер жне су ыы. Су ыы суды пайдалану мен орауа байланысты оамды атынастарды реттейді. Айрыша мемлекеттік меншік ыыны объектісі ретінде суларды олара ерекше сипат беретін біратар ерекшеліктері бар. Біріншіден, су мемлекеттік меншік ыыны ттынылатын объектісі болып табылады; екіншіден, олар халы шаруашылыыны ртрлі масаттарын жзеге асыруа ызмет етеді; шіншіден, суды бір айнар кзі бір мезгілде ртрлі мемлекеттік, оамды мекемелер, йымдар жне ксіпорындармен пайдаланылады. Сонымен, су ыы тау кен жне орман ыы секілді жер ыынан ыты реттеу пні бойынша ерекшеленеді.

ЖЕР ЫЫНЫ ТСІНІГІ, ПНІ, ЖЙЕСІ ЖНЕ АИДАЛАРЫ