Дрістік кешен (дріс тезистері, крнекілі жне таратылатын материал, олданылатын дебиеттер тізімі)

6. Дрістік кешен (дріс тезистері, крнекілі жне таратылатын материал, олданылатын дебиеттер тізімі).

Лекция 1 таырыбы Кіріспе

Масаты: : ндірістік технология туралы ым алыптастыру

1. Жаа технологиялы ндірістерді дамуы
2. алдысыз технологияларды ндірілуіні тиімділігі 

Лекцияны ысаша мазмны:

 азіргі кезде лемде жне отанды экономикада тере леуметтік-экономикалы згерістер орын алуда. Аталан згерістер экономикалы парадигманы згеруіне ажетті тарихи алышарттарды алыптастырды. за уаыт бойы оамды л-ауат кздеріе алдымен материалды-техникалы базаны алыптасуы трысында арастыылады, ал елді даму дегейі материалды ндіріс клемін арттыру арындарымен аныталады.

Экономикалы ылымдар жне экономикалы тжірибесі крсеткендей инновациялы дамуда жаа технологиялар экономиканы тиімді модернизациялауды амтамасыз етеді. Бл сіресе Р шін те маызды, йткені 1990 жылдан бастап елімізде технологиялы дадарыс алыптасты. ндірісті техникалы дегейі лдырады, ылыми німдекрді шыуы азайды, ылыми-техникалы потенциалымыз ысарып кетті, сондай-а брыны экономикалы жйе тгелімен жойылды, еліміз зіні ішкі сранысын амтамасыз ете алмай алды. Осыны салдарынан ЖІ клемі де 1990 жылмен салыстыранда 1995 жылы 40%-а дейін азайды.

Егер, ткен шаа кз салатын болса, Кеестік Ода кезеінде материалды-техникалы амсыздандыру, соыстан кейінгі жылдар арынмен дамып, жйелі іске аса бастады. Айталы машина рылысындаы ндірістік процестерді автоматтандыру дегейіні елеулі артуы 40-50-ші жылдар санды бадарламалы басару (СББ) жйелеріні пайда болуымен жне олармен металл кесуші станоктара орнатумен байланысты.

70-80-ші жылдары СББ бар станоктарды негізінде автоматтандырылан бадарламалау жйелері орнатылан икемді ндірістік жйелер (ИЖ) трінде алашы салыстырмалы кішігірім ндірістер рыла бастады.

азастанны станок-ралды нерксібі негізгі ор райтын сала ретінде нерксіпті ылыми-техникалы прогресі мен німні бсеке абілеттілігіне жетуді негізі болып табылады. Станок жасау дамуыны дегейінен мемлекетті технологиялы жне де аырында экономикалы ауіпсіздік дрежесі туелді. Осы саланы даму баыттары оны німдерін металл деуде жне мшіне рылысында1, нім ішкі жне шетел нарытарында бсеке абілеттілігін арттыруда болаша технологияларын ендіру шін тиімді пайдалану шарттарынан аныталады.

Станок жасау саласыны ор раушы рлі нім шыару клемініЖІ артуы мен нерксіптік ндіріспен салыстыранда суіні жоары арындарын анытайды, оны сапасына жоары талаптар ояды.

Экономиканы лемдік дамуы келешекте мшіне рылысыны келесідей салалары приоритетті дамиды: арышты жне авиациялы техника, автомобиль рылысы,трмысты жне шаруашылы техникасын ндіру, энергетикалы мшіне рылысы жне т.б. Бл нім трлеріне ойылатын негізгі талаптар: жоары сенімділік, сапа мен дизайн, сонымен атар блшектерін жасау тиянатылыы, тмен материал, энерго, ебек шыындары, жасап шыаруды салыстырмалы ыса циклі, олайлы, экономикалы негізделген баа.

Осыан сйкес приоритетті салаларда ндірілетін техниканы жоары дегейін амтамасыз етуге тиіс станок жасау нерксібіні німдеріне ойылатын талаптар: тапсырыс берушіге жабдытарды жеткізуде ндіріс проблемаларны кешенді шешу (алдыы атарлы техника немесе «ноу-хау», жиынты жеткізу, апаратты амсыздандыру), оптималды німділік, делетін блшекті жасауды здіксіздігі, сенімділік, жоары тиянатылы, за мерзімді, минималды олданушылы шыындар, тмен материалды жне ебек шыындары, бсекеге абілетті баа, сервистік ызмет етуді жнге салынуы.

Дние жзіндегі мшіне рылысыны дамуын зерттеу металл деу технологияларында лкен згерістер ктілуде, алдымызда станоктарды дамуыны «шінші толыны» келе жатыр. азіргі кезеде технологияларды дамуына тн тенденциясы технологиялы жйелерді айта рылуы мен интеграциясы болып табылады. Олар з кезегімен р салада тым крделі, ке жне тым мамандырылан. рашанда адам уатты технологияны басара алмау жадайыны туекелі бар.

Осыан сйеніп техникалы дамуды келесідей баыттары болжамданады:

1)    апаратты-коммуникациялы технологияларды пайдаланумен жне автоматтандырылан жабдытарды (деу орталытарыны, икемді ндірістік модульдерді, икемді ндірістік жйелерді жне т.б.) негізінде рылан ндірістерді олдануды кеейту;

2)    ірі ндірістік сипаты бар салалар шін шыындарды тмендетіп, ндірісті елеулі арттыруда деу талаптарына бейімделуді деуші орталытар рылады. Мндай салаларда арнайы жабдытарды олдануды елеулі дрежесі тотатылады;

3)    деуші мшінелерді рылымындаы тиімді згерістер орын ауыстыруда, осі бойынша деуіде, шпиндель айналымыны жиілігінде, шапшадату мен тежеу уаытынан, рал мен делеті блшекті орын ауыстыру тездігінде байалуа тиіс. Станоктарды тез жмыс істеуніе сызыты жетектерді, жаа материалдарды, сызыты подшипниктерді, лазерлік жйелерді, жылдамды аутуын жндеу шін байланыс датчиктерін олдануды арасында ол жеткізуге болады;

4)    келешекті станоктары ндірістьі оршаан ортаны орау, ресурстарды екінші реттік айта деу сиятыжаа талаптарына сай болады. ралдарды матеиралдароды жаа трлерінен (синтетикалы алмаздар, керамиканы жаа трлерін, рамында кобальты бар болат) ндіу дамиды. Блшектреді жасаукды дстрлі емес технологоиялары (мысалы, арылы жасау) дамы маызды болады;

5)    келешекті станоктарына ашы конфигурациялы санды басару жйелері, опеациялы жйелер мен графикалы интерфейсті ш лшемді бавдарламаларды олдану анытаушы сер етеді. Басару жйелері ндіріс жадайнына бейімделдуді  жнек жоары тиянатылыты амтамасыз етуде аппараты блікті жне математикалы амсыздандыруды жоары икемділігіне ие болады;

6)    болашатаы крделі жабдытарджа жмыс істеу шін жоары мамандалан ызметкерлер керек, ал ол арнайы шаралар кешенін ажет етеді.

лемдік тжірибе бойынша зіндік станок рылыс дамуы мемлекетті маызды приоитетіні бірі. азіргі даму кезеінде негізгі масаттарыны бірі жоары технологияларыны жетістіктерін олдану, крделі ылыми німдеерді ру болып табылады. Икемді ндірістік жйеленржді ндіруме байцланысты маызды йымдастырушылы техникалы шешімдер 2000 жылды басынан сынаты компьютерлі интеграцияланан ндірістерді (КИ) кзделді. Олар бйымны мір сру цикліні: маркетинг, бйымды ру, технологиялы процестерді ру, материалды памсыздандырылуы мен ндірісін дайындау, німді жасап шыару, ноны ткізу, икемді ндірістік жйелерді іске кірісітіру процесінде ыщзмет ету мен пайдаланудан шыаннан кейін жоюды барлы мселелерін шешекді. Бізлді ойымызша КИ румен кешіктіру азастанны технологиялы жне ттастай экономикалы ауіпсізілдігіне атер тудырады.

Компьютерлді интеграцияланан ндірістер бпарлы КИ-ге орта ш ерекшекліктерімен сипатталады. Біріншіден, бл икемділік. Яни, жабдытарды минималды ттотап труымен, німні траиты сапасы мен оны нары жадайында бсекеге абілеиттілігін амтамасыз ете отырып бйымны бір трінен екіншішісін ндіруге кшуді ммкіндігі. Екінші ерекшелік – апараитты технологиялар негізінде интеллекуалды есептерді шешетін, функционалдауды оптималы режимін тадайтын, кемшіліктерді тауып, оларды жоятын жне т.б. ммкндктер бар «ойлайтын» мшінелерді жаа класы. шіншісі — ндірісті, мркетингті жне ндірісті дайындауды (конструкторлы жне технологиялы) йымдпастыратын крделі интеллектуалды процестерді автоматтандырылыан трде жргізу.

ылыми жне техникалы трыдан крделі німдерді шыаратын жоары дегейлі иекмділігі мен автоматтандыроылуы бар КИ мшіне рылысында автоматтандырылан зауыт (АЗ) атауына ие болды.

Мшіне рылысы саласы АЗ-да ажеттігін анытайтын басты факторлар:

німні р тріне ттынушыларды тілектеріні дербесмтігіні артуы. Оларды уаытында анааттандыру тек ндіріс жоары икемді боланда ммкін, ал оан тек бймыны мір сру циклін басаруды барлы функцияларын автоматтандыру арылы ол жектізуге бюолады.

сапаа талаптарды ата болуы (німді сертификаттау тжірибесіні кееюі жне сапаны халыаралы стандарттарын ендіру). Бл сауалдарды анааттандыру тек ндірісті барлы фазаларында технологиялы процесті автоматтандырылан баылауы бар бадарламалы басару жабдытарын пайдалану кмегімен ммкін;

технологиялы процесті автоматтандырылуы тек жоары дегейде боланда ылыми німге деген ажеттілікті суі.

Автоматтандырылан зауытты ндірістік жабдытары р трлі технологиялы ызметтері бар икемді ндірістік жйелер болып табылады. Осы жабдытарды барлыы материалды жне апаратты аымдармен біттас ндірістік-апаратты АЗ кешеніне байланысан.

ндірісті басаруды автоматтандырылу жне апараттандырудегейіні жоары болуы АЗ ызмет ететін адамдара да – операторлара, инженерлерге, бухгалтерлерге, ылыми жмысшылара жне т.б. талаптарды згертеді. Автоматтандырылмаан ндіріске араанда аз физикалы кш жмсаумен мнда шешім абылдау жауапкершілігі мен ажеттілігіне байланысты психологиялы ауыртпалы туындайды.

КИ-ті артышылытары оларды р трлі бйымдарда жасау шін: мшіне рылысы мен нерксіптік роботтарды жасау жне жеіл нерксіпте олдануды ке аясын алдын-ала анытады. Экономиканы кптеген салаларында КИ руды халыарала тжірибесі дістемелік баыттары бойынша, апаратты аымдарда ру аидалары мен материалды аымдарды йымдастыру бойынша бл ндірістерді кп састытары бар.

Ке технологиялы номенклатуралы станоктарды жасап шыаратын лемдік алдыы атарлы фирмаларды тжірибесіне сйеніп, азастан нерксібіндегі актуалды мселелерді шешуде азіргі автоматтандырылан зауыттарды тжірибелі трде олдану жн.

Оларды зазастанда руды масаттары:

1)   Осындай жйелерді руды тжірибесін алу, азастанды мшіне рылысы саласыны техникалы дегейін елеуле трде арттыру шін ылыми-техникалы базасын ру.

2) Мшіне рылысында да, нерксіпті баса салаларында да пайдалануа жарамды жаа бсекеге абілетті бйымдарды, материалдарды, технологияларды, жабдытарды, бадарламалы-математикалы амсыздандыруды, йымдастырушылы-техникалы рылымдарды, білім базаларын ру.

3)   Ебекті оамдануы. Жаа дуірді СББ бар компьютерлер мен технологиялы жабдытарды олдануа негізделген автоматтандырылан зауыттарда оамдалан процестерді пайдалану. Мндай СББ кеейтілген функционалды ммкіндіктері бар жне акрделі профессионалды білімдерді талап етеді жне з кезегімен бл жмыстара жастарды тартады.

Автоматтандырылыан зауытты ру елеулі дрежеде натылы шарттардан туелді. Ал бл шарттар зауыт німіне ойылдатын талаптармен, ндіріс клемімен, баса ндірістер мен жабдытаушылармен кооперация дегейімен, зауытты адлалы немесе баса территорияда орналасуымен жне т.б. факторлармен аныталады.

АЗ йымдасу рылымыны негізінде келесідей аидалар жатыр:

1)    ндірісті толы жете мамандануы жне ке кооперация;

2)    технологияларды операцияларды интеграциясы мен деу жне жинауды жиынты технологиясын олдану;

3)    басаруды орталытандырылмауы мен апаратпен амтамасыз етілуі;

4)    ндіріс объектілерін рационалдау.

Сонымен атар, АЗ руды жаа аидаларына йымдастыру мен басаруды бірттас функцияа бірігуі тн. Жалпы трде автоматтандырылан зауыт бл жабдытаушы бйымдар, буындар мен агрегаттарды ндірісі бар кооперациялы жне апаратты байланыстар желісімен осылан автономды басарылатын икемді компьютерлі-интеграцияланан ксіпорын.

рине, КИ пайдаланудан белгілі бір тиімділік болады:

     Экономикалы эффект. АЗ ру туралы шешім абылдау, е алдымен, стратегиялы тиімділіктермен байланысты, біра біратар жадайларда оларды сйкесінше есептермен длелдеуге иын. ртрлі ксіпорындарды, сіресе АЗ- инновациялы тріні ызметінде инновациялы тріні ызметінде инвестициялы технологияларды маызы зор. Бл жаа орларды игеру процесінде негізгі орларды шыу мен сериялы бйымдарды ркендеп жааруымен байланысты. Ксіпорындарды инновациялы ызметінде инвестициялы технологияларды маызы зор. Бл жаа орларды игеру процесінде негізгі орларды шыып кетуі мен сериялы бйымдарды ркендеп жааруымен байланысты. Ксіпорындарды инновациялы ызметі нарыты экономика жадайында ерекше мнге ие болды. йткені бсекелестерді рекеттері тауарларды сапасын арттыруа, оларды ассортиментін кеейтуге, зіндік нын тмендетуге мжбр етеді.Бл шаралар міндетті трде шыындарды ажет етеді, ал оларды з кезегімен орны басылуы тиіс. Осыан байланысты рбір капитал салымы экономикалы негізделген болуы тиіс, яни инвестор салынан аражаттар айтарылады деп сенуі ажет. Біра АЗ жадайында инновациялы ызметті табысы тек пайда, рентабельдік айтарымдылы сияты экономикалы критерийлерді кмегімен баалана алмайды. АЗ шін тиімділікті баалауды мндай баыты шектелген болып табылады. Себебі таза экономикалы тиімділікпен атар баса да эффекттер де (саяси, леуметтік, экологиялы жне т.б.) болады.

Бкіл ндірістік процеске атысты инновацияларды табыс суіні немесе шыындар тмендетуіні крсеткіштері бойынша бір стте лшеу иына тседі. ндірістік процесті рационалдауы жарамсызды клемін тмендетуде, ндірістік процесті уаытыны ысаруында, нім сапасыны артуында, ндірісті икемділігі мен тратылыыны суінде, сонымен атар оршаан ортаа зиян серіні тмендеуінде айындалады.

Жоары технология объектісін – АЗ ру – елеулі ивестияларды ажет етеді. Ал, оларда, з кезегімен, ндірісті ру кезеінде жне айта рылымында белгілі бір шешімдермен байланысты экономикалы туекел болады. Осы себептен азастанда АЗ руда туекелді ысарту масатымен мемлекеттік олдау ажет.

     леуметтік эффект. АЗ ендіруде негізгі герістер «адам-мшіне» жйесінде теді: адам ой генерациясы, варианттарды баалау, шешімдерді баалау, техникалы ызмет крсету функцияларын атаруды жаластырады, ал варианттарды айындалуы аналитикалы дайындалуы, оптимизация мен шешімдерді жзеге асыруа командалар беру ЭЕМ-ге жіберіледі. ндірілген німде тек санды жне сапалы згерістер болып оймай, адам ебегіні мазмныны зі згереді. Ал бдан кейін жеке тланы да, бкіл оамны да мірінде згерістер болады.

Е алдымен бл – маманны квалификациясыны згеруі, оны жауапкершілігіні артуы, себебі жмысшыны ебегі инженер ебегіне тееледі. ылыми жабдытарда ызмет етуде инженер-наладчик мамандыы ендіріледі. Крделі жабдытарды (ИК жне т.б.) наладчигі ызмет етуші жабдытарда бйымдарды деу шін басару бадарламаларын здері рады, ол тек бір мшінені ана емес, мшінелер жйесін басаруы тиіс.

АЗ трлі ндірістерге туді маызды леуметтік жетістік – ызметкерлерді жмыс уаытын ысартып, бос уаытын арттыру. Бл келешекте жмыс кшін ысарту, квалификацияны траты трде жоарылатып тру, тлемді демалыстарды затыын арттыру шін ммкіндік береді.

КИ ндірістік ызметте физикалы жне ой ебектеріні йлесуін амтамасыз етеді. КИ ру, апаратты жне жаа ндірістік технологияларды, сонымен атар ебекті йымдастыруды жаа нысандарын ендіру тек ндіріс німділігі мен тиімділігіні артуына ана алып келмей, адамны ебегіні шыармашылы бастау рліні суіне кмектеседі.

Біра, КИ кезеіні басталуы адамдара тек тиімділікті кеп ана оймай, біратар леуметтік проблемаларды туызады:

1)    АЗ мір цикліні барлы элементтері бойы автоматизация дегейіні артуы ызмет етуші жмысшыларды квалификациясына жаа талаптар ояды. АЗ руда кадрларды дайындауа шыындар заутты жалпы нынан 10 %-ын райды, жоары білімі бар жмысшылар лесі 50 %-а дейін жетеді.

2)    АЗ дамуы зауыт мамандарын даярлауа жне айта даярлау шін зіндік зерттеуші жне оытушы кадрларды руды талап етеді. АЗ жадайында мамандытары йлестіруге жне квалификациясын айта-айта жоарылатуа тура келеді.

3)     Квалификация ебекті баалауды жалыз критерийі болмайды, йткені ебек коллективті болады. Ебекті баалауды жаа критериийлері пайда болады, мысалы, мамандытарды йлестіруге, ебекті коллективтілігіні абіелеттілігіне байланысты. Онда р ызметкер бпасаны орнын алмастыра алады. Осы критерийлерді анааттадыратын ебек ызметкерлерді квалификациясына ойылатын талаптарды анытайды.

4)     АЗ профессионалды-квалификациялы рылымды айта ру процесі крделі былыс. Оны зіндік шектері мен тенденциялары бар: кейбір жадайларда ебекті интеллекуалдылыы жзеге асырылады, басаларында керісінше,физикалы функцияларды рлі артады.

5)  Персоналды айта оытуды, оны ндірістік жадайлара бейімдету проблемаларынан баса, АЗ жмысыны маызды аспектісі бар: компьютерлендірумен байланыстыжаа ндірістік операцияларды пайда болуы. Олар жмысшы рекеттерінен ата тиянатылыты ажет етеді. Физикалы ебекпен байланысты зорлануы сезім органдарына, жйке жйесіне ыпал етумен алмасады. Нтижесінде АЗ ызметкерлеріні ебек жадайлары нашарланып, ндірістік травматизмні жаа нысандарыны алышарттары пайда болады. Адамны ндірістік ортадаы згерістерге бейімделу проблемасын барынша кемітуге тырысып, мамандар эргогмика ралдарына сйенеді, «адам-мшіне» жйесінде адамны зінде туындайтын шектемелерді есептеуді тсілдерін іздейді.

6)     КИ дамуы зінен-зі ебек нарыындаы жадайды тратандыруына алып келмейді. Бгінгі автоматизация дегейі шін леуметтік мселе – жмыссыздыты бірнеше мамандытар бойынша ебек кшіне анааттандырылмаан сраныспен атар труы. АЗ ызметкекрлеріне ойылатын талаптарды бірі ЭЕМ саласында білімдермен атар, ндірістік процесте немі болып жататын згерістерге бейімделу абілеттілігі.

АЗ руда автоматтандырылан мшіне жйесінде адам ебегіні оамдану мселесі тжірибелік сипата ие болуда. сіресе, адамны анатомиялы, физикалы, экологиялы жне психологиялы мінездемесіне ерекше кіл блінеді. Компьютерлендіру нтижесінде жмыс орындарында апаратты клемі кеейтіледі, ал бл технологиялы жне йымдастырушылы процестерді жне т.б. басаруда белсенді басаруа ммкіндік береді.

Тжірибені крсетуі бойынша, технологиялы, экологиялы йымдастырушылы жне адамны зара рекеттесуіні нтижесінде ана жаа технологияларды ендіру табысты деп есептеледі. Ебекті оамдану тек жаымсыз жадайларды жою, стресс болуын тмендету ана емес, сонымен атар жмысты жетілдіруін, р айсысыны ебегін жеке йымдастыруды, яни ебек баыт келетіндей етіп жадай жасауды кздейді.

Ебекті оамдануы – АЗ ру жолында шешілуге тиісті негізгі мселелерді бірі. азіргі ндірісте адама жаымсыз сер ететін кздер – психологиялы жне ой ауыртпалыы: шу, біралыптылы, операцияларды тез орындау, апаратты лкен клемдерін аналитикалы деу, тнгі сменадаы жмыс жне т.б. Сонымен атар жаа факторларды пайда болуы – адамны баса жмысшылардан леуметтік блінуі. Бл кезде оператор техникамен бірге алады да, ол зіні бірге істейтін ызметкерлерімен араласа алмайды. Сонымен атар, техникалы кемшіліктер де болуы ммкін, мысалы видеотерминал рылысы адамны визуальды тітіркенуін туызады да, жмысты тиімділігін жне тиянатылыын жоалтуа алып келеді.

Жоарыда айтыландай, ебекті оамдануы санитарлы-гигиеналы жадайлары да, ауіпсіздікті дамыан техникасын ендіруді де амтиды. Ол шін мліметтер банкісін йымдастыруа жне ебекпен денсаулыа жасалатын жадайларды, ебек тартымдылыы арасында туелділіктерді бекітуге, профессионалды аурулар, оларды техникалды шешімдер мен йымдастырушылы шаралара сері саласында негізделген зерттеулер жргізуге назар аудару ажет.

Экологиялы эффект. АЗ маызды проблемаларды бірі оршаан орта мен ндірісте ызмет ететін адамдарды денсаулыын орау болып табылады. Соы жылдары экология мселелері бойынша атты кіл аударуы нерксібі дамыан елдерде за шыаруда байалады. ЕО елдерінде жне АШ-та адам денсаулыына технологиялы жабыдтарды олдануда ауіпсіздікті амтамасыз етуге баытталан кптген нормативтік актілер абылдаан.

АЗ руда ауа бассейнін орауа лкен кіл блінеді. АЗ ыметіне байланысты атмосфераны ластауды кздері технологиялы жабдытарды жмыс істеуінде шыатын зиянды заттар: трпілі жне металды ша, еріткіштер булары, бояулар аэрозольдер, майлы-суытыш сйыты (МСС) булары болып табылады. Осы себептен де АЗ жобасын руда зауытты оршайтын территорияны ааштарды «ораушы» трлерімен кріктендіруге кзделеді. Сонымен атар зауытта оршаан табии жне леуметтік ортаа айын ауіпті технологияларды олданбайды. Ал егер мндай процестер ажет болса, онда осымша экологиялы оранысты амтамасыз етеді.

ндірістік мекемелерде максималды экологиялы тиімділікті амтмасыз ету шін отанды АЗ жобаларда келесідефй аидалар болды:

1)    материалдарды алдытарын минималдауды амтамасыз ететін технологияларды олдану, алан алдытарды айта деу;

2)    технологиялы жабдытарды істейтін жмысшыларды ММС кесуден, булар мен аэрозольдерден кабинеттерді орау;

3)    технологиялы материалдарды (су жне т.б.) шыындарын ысарту;

4)    німді бояуда ауа мен ызметкерлерді орау шаралары.

орытындылай келе, азастанны АЗ пен ИЖ ру бойынша тжірибесі ызыушылы тудырады. Егер оан азір назар аудармаса, осы саланы орны толытырылмай, мемлекетті болашаы тек импорта туелді болады.

азір азастан стратегиялы тадау алдында тр. Бл тадау оны онжылдытара тадырын шешеді. Мндай тадауды ажеттігі ішкі жне сырты факторлармен шартталан. Бгінгі тада экономика айта алпына келу фазасына келді. Біра жоары макроэкономикалы берген даму импульстері салыстырмалы айтанда таусылды. Экономикалы суді ішкі кздерін іздеу ажет. Оларды арасынан бсекеге абілеттілікті арттыру, отанды нім ндірісін жне ішкі жне сырты нарытарда сатуды кеейту. Ал бл технологиялы згерістерсіз ммкін емес. Ал бл азір крделеніп келе жатан мселелерді шешуді амалы. Егер азастан бл процеске осылудан бас тартса, ол лемдік ылыми-техникалы прогрестен артта алып, уатты жоары технологиялы шетелдік транслтты компаниялар шін табии шикізат пен ткізу нарыыны кзі ретінде баылауынан туелді болуы ытимал.

зін-зі тексеру сратары

1. ндірісітік экология анытамасы?

2. ндірістік экология масаты андай?

дебиеттер тізімі.

Нег: [№1§1,5-11, №3§1,5-13,№4§3,135], ос: 7[№2 3-8]

Лекция 2 Технология жне технологиялы процестер

Масаты: Технология жне технологиялы процестер жайлы тсінік алыптастыру

Технология — табии шикізаттарды (кмір, мнай, табии газ, ааш, таы баса) ттыну мліктеріне жне ндіріс ралдарына айналдыруды экономикалы тиімді дістері мен процестері жайындаы ылым.

Механикалы технология заттарды сырт пішінін, физикалы асиеттерін згерту дістерін зерттесе, химиялы технология заттарды рамы мен рылысын згертуді химиялы жолдарын арастырады. Химиялы технологияны басты масаты - ндірістік процестерді физикалы-химиялы жадайын зерттеу, технологиялы процестерді слбасын жасау, аппараттар мен приборларды ралымын анытау жне оларды дайындайтын материалдар іздестіру.

Жаадан жасалан технологиялы процестер ылым мен техниканы соы жетістіктеріне негізделген, экономикалы жаынан тиімді ажетті технолиялы процестерді техникалы жне экономикалы тиімділігін сипаттайтын негізгі крсеткіштеріне: нім бірлігін ндіруге жмсалатын шикізат пен энергия млшері, німні шыыны мен сапасы, ебек німділігі, процесті ндіру арыны, ндірісті іске осуа жмсалатын аражат, нім ны, т.б. жатады. Химиялы технология дістері химия, металлургия, рылыс материалдары мен силикаттар, тері, тама, тоыма, т.б. нерксіп салаларында пайдаланылады.

Лекция 3 ндірістік алдытар.

Масаты: ндірістік жне улы алдытарды оршаан ортаа сері жне оны жою жолдарымен танысу

Лекцияны ысаша мазмны:

алдытар- адам баласыны кез келген шаруашылы іс-рекеті ртрлі алдытар мен биосфераны ластайды, бл халыты денсаулыы мен міріне, флора мен фауна трлеріні ысарылуына, оршаан ортаа тепе-тедікке ауіп-атер тудырады. азіргі кезедегі ылым мен техниканы даму дегейіне сйкес бден жетілдірілген технологияны жотыына байланысты. Оларды деп нды німдер алу зірше жола ойылмаан. Сондытан бларды сатауа,жоюа,тасуа, кмуге,зиянсыз трде айналдыруа кптеген аражат, энергия жмсалып жатыр. алдытар шыаратын негізгі кздерге нерксіп, ауылшаруашылыы,й-жай шаруашылыы жатады. Осыан байланысты алдытар ш топа- нерксіптік, ауылшаруашылы, трмысты болып блінеді. нерксіп алдытарыны млшері бір адама шаанда трмыс алдытарынан 20 еседен арты келеді.

Трмысты алдытар- трмысты жадайда пайда болатын р текті атты алдытар мен оыстар жиынтыы. Олар аазды, шыныны, металды, азыты оысты жне т.б енгізуі ммкін. Ірі алаларда трына шаанда жылына 300-350 кг. Тк пайда болады. Дамыан елдерде бл крсеткіш жоары; Америка-744, Австралия-681, Канада-653, Нидерланд-599 кг\жыл. Т.-ды алып кету жне жою табиатты ораумен, ала ортасыны тазалыын жне халыты денсаулыын сатау мен байланысты шар-ны маызды мселелеріні бірі болып саналады.

Энергетика ндірісіні оршаан ортаа тигізетін серін арастыратын болса, оны зиянды сері отынды жер ойнауынан шыараннан бастап электр энергиясына айналдыран жне ттынушылара берген кезедерді брінде орын алады. Ластаушы компонеттерді трі мен млшері олданылан отынны табиатына, химиялы рамына жне жау технологиясына байланысты.

атты отынды (кмір,жертезек,ааш,амыс, т.б) жаанда кл, смола, ккірт пен кміртек оксидтері, ша блінеді. Екібастз кмірін олдананда шыатын клді млшері араандыны шыатын кл клемінен анарлым жоары, оны себебі сапасыны тмендігінде. Орта есеппен ЖЭО саатына 5 тоннадай ккіртті ангидридпен жне 16-17 т клмен ауаны ластап отырады.

Сйы отынды (мнай мен оны делген німдерін) олдананда ауаа блінетін заттар ккірт пен кміртекті осылыстары. Ал газды отынды (табии немесе сйылтылан газ) жаанда оршаан орта тек азот оксиді мен ластанады.

Отынны химялы рамында андай элементтерді осылыстары болса, жаанда соларды оксидтері мен баса да осылыстары оршаан ортаа таралады. Отын жаанда табии ортаны ластануын азайту шін ша-газ стайтын ондырыларды олданан орынды. Осындай ондырылар зиянды заттарды 90-95% ауаа жібермеуге ммкіндік туызады. Оттытан алынан кл мен шлактарды йінділерді сатау біраз жер клемін ажет етумен атар желмен шып литосфераны ауматы клемін ластайды.

оршаан ортаа ош пен клді тигізетін сері оларды оттытан алуа олданылан діске де туелді келеді. Ша мен атар оршаан ортаны ластайтын заттарды бірі отынды тасыанда, жинаанда оны тотыу салдарынан пайда болан осылыстар.

Атмосфераа тасталан зиянды заттарды таралуы сол жерді адыр-бдырлы бедеріне, желді жылдамдыына, ауаны температурасына, блттылыты биіктілігіне байланысты болады. Мысалы; ЖЭС конденсаторларыны салындату жйесіндегі ірі сусалындатыштар станция аймаыны микроклиматындаы суды млшерін жоарлатып, тманны пайда болуына, кейде сіркіреп жабыр жаууына, ал ысты кні ырау мен кк мзды болуына себебін тигізеді. Ауаа тасталан зиянды компоненттер жне тман бір-бірімен рекеттесу нтижесінде траты атты ластанан са дисперсті блт, яни тмша (смог) тзіледі. Тмшаны адам денсаулыына тигізетін залалы айтарлытай.

Энергетика салын суды кп млшерін жмсайтын салаа жатады, суды 99% электр мен жылу энергиясын ндіруге жмсалады. Негізінде ЖЭС мен АЭС-ларында суды кп млшерде пайдаланушы турбина конденсаторлары. Конденсаторларды салындатуа ЖЭС-да 1 кВт\саат энергия алу шін 120 кг, ал АЭС-на 220 кг су ажет. Суды біразы баса да ртрлі агрегаттарды салындатуа олданылады,осыан байланысты жылу электростанциялары оршаан ортаны жылумен ластандыратын кзге жатады.

Электростанцияларды ааба сулары арылы суаттар мнай німдерімен, ртрлі алыан блшектермен, хлоридтермен, сульфаттармен, ауыр металдарды тздарымен, ккірт сутекпен, т.б заттар мен ластанып отырады.

Атом электростанцияларына келетін болса, оны дрыс олданса, атмосфераа тигізетін сері органикалы отынмен жмыс істейтін ЖЭС-ны серінен анарлым зиянсыз. Себебі АЭС жмыс істегенде атмосферадаы оттек пен кмір ышыл газыны млшерін згертпейді, оны баса химиялы рамына да сері жо. оршаан ортаны ластайтын негізгі фактор болып радиация крсеткіші саналады. Радиацияны оршаан ортаа шыару шін ядролы реакция жретін реактор кп жйелі орау жйесімен амтамасызданады. Е ауіпті жадай АЭС апата шыраан стте орын алады, себебі оршаан ортаа баылауа кнбейтін радация таралады.

Ксiпорындарды жне ттынуды алдытар

Облыста атты алдытарды кбіне ксiпорындарды алдытары райды, 2009 ж. І ж/ж ктілудегі клемі 552,801 мы тонна, оны ішінде 469,633 мы тонна (85% алдытарды жалпы санынан) «СолтазЭнерго Петропавл» ЖШС кл-ожат райды, 77,336 мы тонна (14 %) ашылан тымдар. ндіріс алдытарды 2009 жылы айта ндеуі ткізілген жо. Облыста атты алдытарды кбіне ксiпорындарды алдытары райды, 2009 ж. І ж/ж ктілудегі клемі 552,801 мы тонна, оны ішінде 469,633 мы тонна (85% алдытарды жалпы санынан) «СолтазЭнерго Петропавл» ЖШС кл-ожат райды, 77,336 мы тонна (14 %) ашылан тымдар. Коммуналды-трмысты алдытар 2009 ж. І ж/ж –76,229 * мы тонна райды, ал 2008 ж. І ж/ж –76,545 мы тонна, трындарды кетуіне байланысты 0,316 мы тоннаа азайды. Т негізгі массасы компоненттерге блмей ашылып тран йінділерге шыарылады, оларды кбі Р экологиялы занамасыны талаптарына сйкес келмейді. Сонымен, Т баланысты басты мселе оларды елдімекендерден шыарып жою (айта ндеу, кдеге жарату) немесе ауіпсаздандыру керек. «2005-2007 ж.ж. арналан СО бойынша оршаан ортаны орау» бадарламасына сйкес облыс орталыында алдытарды басару бадарламасы зiрленді. Бадарламада Т реттеп жинауды кздейді. азіргі уаытта оысты бліп жинау жйесін енгізу бойынша жмыс ткізіліп жатыр. Оны ш трге бледі: ртрлі ыдыстар, асты алдытары мен алан оыстар. 2005 жылды аяынан бастап Петропавл . телген сынабы бар шамдарды жинап демеркуризацияа Лисаковск . апаратын пункт бар. Есепті кезенде ксіпорындар мен йымдардан 4601 шам жне 126 градусник абылданды, демеркуризацияа (2008 ж. алдытарын есептегенде) 6513 шам, 2 градусник апарылды. Солтстік азастан облысы денсаулы сатау басармасыны мліметі бойынша кдегежаратылан медициналы алдытарды клемі 85146,62* килограмм рады, соны ішінде Петропавл . бойынша – 55392,64* кг, облыс аудандары бойынша – 29753,98* кг. Биоорганикалы жне медициналы алдытарды жинап кдеге жарататын йымдар: «Экомедзертхана» ЖШС, Солтстік азастан облысы Тайынша ауданында орналасан; «3-і алалы аурухана» КМК, Петропавл . 2008 ж. жергілікті бюджеттен медициналы алдытарды кдеге жарату шін «NEWSTER – 10» ондыры сатып алынды; «Урал-К-Тред» ЖШС, Петропавл ., бекітілген келісім шарттара сйкес облыс жне аланы медициналы йымдардан алдытарды жинап кдеге жаратуа «Металлрылыс базасы» ЖШС, Амола облысы ккшетау аласында орналасан, апарады. 01.07.09ж. жадай бойынша ауіпті алдытар ды 5981 паспорты тіркелді. Паспорттарды 594 ксіпорын сынды, соны ішінде Петропавл . бойынша – 150 ксіпорын.

оршаан ортаны ластау учаскелеріні 548 паспорты тіркелді, 18 – Петропавл . бойынша.

алдытар туралы апарат 2009 ж. І ж/ж 2008 ж. І ж/ж ЖЭО алдытары (есептiк кезенде), мы тонна 469,633* 449,898 ЖЭО алдытары (бкiл ызмет уаытында), мы тонна 38800,83 37933,689 Екiншi рет шiкi зат ретiнде олданылды, мы тонна - -

Есепті кезеде трмысты жне ттыну алдытарды басару мселесі бойынша 41 бзушылы аныталды, 41 жазбаша кім берілді, айыппл трінде кімшілік шаралар олданылды. 43 айыппл 1163,727 мы тегеге салынды, 23 айыппл 588,874 мы тегеге телді, 3 талап 61835,195 мы тегеге ойылды.

Бізді міндетіміз- экологиялы жадайды тратандыруды амтамасыз ету. Бл шін:

Айматы дегейде мемлекеттік басарманы табиатты орау жмысын жзеге асыру ауымында:

1. ндіріс алдытарымен оны ттынуды басару жйесін енгізу, брыннан келе жатан ластануды жоюды жаластыру;
2. Келешекте аймаымызды экологиясы мен оршаан ортаны орау облысында ылыми жмыстар жргізу; Табии ресурстарды олдануды рациональды сызбасын зірлеу.
3. Экологиялы мліметтерді сараптамасы мен жинатау рдістерін автоматтандыруды айматы мониторингтік жйесін жзеге асыру. оршаан орта компоненттеріні жай-кйі мониторингіні автоматты бекеттері мен баылауды телеметриялы жйесін дамыту.
4. оршаан ортаны орау жніндегі шараларды аржыландырылуы лайса, экологиялы мселелерді шешілуіне аражат блінсе.

Айматы экономикасыны экологиялануы бойынша:

1. ндіріс облысындаы энергиялы - ресурсты тиімділікті арттыру, уатты альтернативті кздеріні дамуына ерекше кіл блу;
   1. оршаан ортаны орау облысындаы ксіпорындарды экологиялы арындылыына шаралар зірлеу, ндірісті экологиялы сенімділігіні дегейін арттыру, экологиялы аудит процедураларын енгізу;
   2. Экологиялы нейтральды ндіріс пен жергілікті экологиялы бадарланан жне орау айналасындаы технологияларды дамыту, шаын жне орта бизнес жмысына экологиялы ауіпсіздікті амтамасыз ету.
   3. Экологиялы туризмні дамуына белсенді трде олдау жасау.

Лекция 4 Ресурс немдейтін технологияларды руды негіздері

Масаты: Инновациялы технологияларыны азастандаы дамуы туралы сипаттама беру

жоспары :

1.Аымдаы жадайды талдау

2.Инновациялы нім зірлемесіні негіздемесі

3.Жаа технологиялара сынысты алыптастыру

4.Ааба суларыны ластану дрежесі

лемдік экономиканы жаандануы аясында азастан біратар проблемалара кезікті, олар: экономиканы шикізатты баыттыы, лемдік экономикамен елеусіз ыпалдасу, ндірістік инфрарылымны дамымаандыы, ксіпорындарды жалпы техникалы жне технологиялы артта алуы, ылым мен ндіріс арасында шынайы байланысты болмауы, ылыми-зерттеу жне тжірибелік-конструкторлы жмыстарды (бдан рі - ЗТКЖ) аржыландыруды болмауы жне т.б.

 

1.Аымдаы жадайды талдау

 1. Саланы (секторды) аымдаы жадайына баа беру, сондай-а бл саланы (секторды) елді леуметтік-экономикалы жне оамды-саяси дамуына сері

азастанда реформалар жеткілікті трде за уаыт бойы жзеге асырылып жатанына арамастан, елде инновациялы экономиканы алыптастыру баытында елеулі дерістер байалмай отыр. Мысалы 2009 жылы экономикада білімді пайдалану дегейі индексіне (КЕІ) араанда (3.1.1-сурет) азастан Чили, Малайзия жне Тркия сияты елдерді халыты жан басына шаанда ЖІ дегейімен салыстыранда артта алып келе жатыр. Баса сзбен айтанда, азастанды экономиканы бсекеге абілеттілігі тмен.

 

 

3.1.1-сурет - экономикада білімні олданылуы

 

КЕІ индексі бойынша (экономикадаы білімні олданылу дегейі) елді тек халыты табысы айтарлытай тмен Ямайка жне Моолия сияты елдермен салыстыруа болады. Бан оса, Innovation System (3.1.2-сурет) индексі бойынша азастанды жан басына шаанда ЖІ клемі 18 есе аз болып Африканы Ангола, Зимбабве сияты елдерімен салыстыруа болады.

 

 

3.1.2-сурет - Инновациялы жйе

 

Жалпы аланда, азастанда алыптасан жадайды баалау лтты инновацияларды олдау жйесі мен енгізу лсіз деген тжырым жасауа ммкіндік береді, себебі елде отанды жне шетелдік білімді лтты байлыа айналдыруды тиімді жйесі жо.

Ксіпорындарды инновациялы белсенділігі.

2009 жыл ішінде технологиялы инновациялара арналан крделі жне аымдаы шыын 61050,9 млн. тегені рады. (2008 жылы - 113460,1 млн. теге). Бл ретте, технологиялы инновациялармен байланысты машиналар мен жабдытарды сатуа кеткен шыын 78,2% болса, жаа німдерді, ндірістік дерістерді зерттеу мен зірлеуге 12%, жаа технологияларды сатып алуа 2,1% жіберілген. Инновациялы ызметті жзеге асыруымен байланысты шыындарды 80 %-ы дерістік инновациялар болып табылады, яни жаа німдерді зерттеу мен зірлеуге сраныс жо.

2009 жылды орытындысы бойынша республиканы 10096 ксіпорындарында инновациялы ызметіні статистикалы баылауы жргізілді, оларды ішінде тек 399 шаруашылы субъектілерінде технологиялы инновациялары бар (жаа німді немесе ндірістік дрісті зірлеу жне енгізу). Салыстыру шін 2008 жылы бл крсеткіш 447 ксіпорындарды рады. Осылайша ксіпорындарды инновациялы белсенділігі тмендеп отыраны байалуда.

ылыми-зерттеу институттары.

ылыми йымдар ызметіне жасалан талдау инновациялы німдерді жасау бойынша кптеген жобалар ірлік немесе ылыми-техникалы тапсырыс емес, зірлеушілер бастама білдірген жобалар екенін крсетті, яни зірлеушілерді здері андай да бір тауарды зірлейді де, кейіннен оны пайдалануын айындауа жне бл нертабыстарды сатып алушыларын табуы керек.

Сонымен, мемлекеттік тапсырыс з кезегінде бизнесті ажеттіліктерімен тікелей байланысты емес жне мемлекеттік органдар дербес айындайды. Бл ылым мен ксіпорындар арасындаы байланысты жо екенін крсетеді.

Инноваторлар мен инновацияларды ттынушылар арасындаы байланыстырушы буын ретіндегі коммерцияландыру офистеріні желісін ру жне дамыту шін алыптастырылан базаны болмауы институционалды кемшіліктерді бірі болып табылады.

2.Инновациялы нім зірлемесіні негіздемесі

 

 

3.1.3-сурет - Инновациялы німні зірлемесіне негіздеме, зірлемелер саны

 

Осылайша, азастанды олданбалы ылымды басару мен аржыландыру бизнес алдында тран технологиялы сипаттаы наты індеттерді шешуге емес, елеулі шамада ылыми мддені анааттандыруа  баытталан. Бл модель халыаралы нарытарда бсекелесе алатын серпінді салалар мен ндірістерді руа ыайлы емес екені аны.

Университеттер.

Табысты шетелдік тжірибені талдау бл деріске жоары оу орындарын тарту инновациялар генерациясы тиімді жйесіні негізгі талаптарыны бірі болып табылатын крсетті.

2009 жылы азастанны ксіпорындары мен университеттеріні бірлескен 15 жобасы іске асырылды, ол ынтыматасты дегейіні те тмен екенін крсетіп отыр. Бір жаынан бл ксіпорынны инновацияларды жаппай енгізуге уждеріні жотыымен, екінші жаынан бізді жоары оу орындарымыз сынатын зерттеу ызметтеріні сапасы дегейіні жеткілікті трде емес екендігімен тсіндіріледі. Бл проблема з кезегінде, ЖОО-ны з ылыми зыретін дамытуа уждеріні жотыымен туындаан, йткені, олар негізгі табысты Батыс университеттеріне араанда білім ызметтерін крсетуден алады.

Бл диспропорция зерттеу персоналы сапасыны нашарлауына, жастарды ылыми ызметке ызыушылыыны азаюына жне т.б. алып келеді.

Венчурлік орлар.

Венчурлік орларды мемлекеттік олдауа арамастан, нтижелер венчурлік орларды здеріні жне олар іске асыратын жобалар саныны аз екендігін крсетіп отыр. Мны негізгі себебі ызыты инновациялы жобаларды тапшылыы, инноваторларды венчурлік аржыландыру ммкіндіктері туралы апарат алмауы, аржыландыруды шектеулі клемдері болып табылады. Бл лсіз венчурлік инфрарылымды алыптастыруа алып келді, ол негізінен Алматы аласында шоырланан.

Бл ретте, тжірибе крсетіп отырандай, венчурлік орлар здері орналасан орынны тікелей маында ана операциялар жасайды, ірлерде оларды ызметі млде жо. Бдан зге, венчурлік капиталистерді - «бизнес-періштелерді» дамыту шін жадай жо. Елде оларды шамалас саны туралы деректер жо, оларды ызметі ресми трде ксіпкерлік болып танылмайды. Бл ретте, инновациялы ызметке атысты бір де бір за венчурлік аржыландыруды тиісті трде крсетпейді жне осыны салдарынан оларды занамалы дегейде олдау болмай отыр.

Зияткерлік меншік.

азастан Республикасыны лтты патенттік жйесі леуметтік-экономикалы жне ылыми-техникалы реформаларды жылжытуа, нарыты атынастарды кеейтуге жне елді зияткерлік леуетіні суіне жрдемдесетін маызды стратегиялы ресурс болып табылады.

Елді демелі индустриялы-инновациялы дамуы жадайында патенттік жйе азастанда зияткерлік меншік ыымен оралан тауарлар мен ызметтерді шыару шін олайлы инновациялы ахуал алыптастыруды жне азастан Республикасын жаандану жадайында халыаралы экономикалы атынастарды те жне бсекелестікке абілетті ріптесі ретінде бекітуді ажетті жне жеткілікті патенттік-ыты, патенттік-апаратты жне институционалды жадайларын амтамасыз етуге баытталан.

нерксіптік меншікті айрыша ыыны жедел жаты ретіндегі инновациялы патент жергілікті жаашылдыа жне нерксіптік олданушылыа сараптама нтижелері бойынша берілетін, нарыа инновацияларды жедел шыару ралдарыны бірі болып табылады.

азастандаы лтты инновациялы жйе 2003 жылы институционалды жне физикалы инфрарылым трінде алыптаса бастаан болатын: жобалау аржыландыру «лтты инновациялы ор» А (бдан рі -«И» А) тласында, инжиниринг жне технологиялар трансферті «Инжиниринг жне технологиялар трансферті» А (бдан рі - «ИТТО» А) тласында, венчурлік аржыландыру «И» А-ны атысуымен біратар венчурлік орлар тласында жне физикалы инфрарылым Алматы, араанды, Орал алалардаы 4 технопарк, сондай-а, Алатау АТП трінде болды.

Алайда, тжірибе крсетіп отырандай инфрарылымдар элементіні зін ру инновациялы белсенділікті сіміне келген жо. Осыан байланысты лтты инновациялы жйені (ИЖ) алыптастыруа, оны элементтеріні (инновациялы олдауды «тізбегіндегі» жеткіліксіз буындарды толытыруды оса аланда) тиімділігін арттыруа, сондай-а тпкі масаттара ол жеткізу шін бл элементтерді зара іс-имылын кшейтуге жне йлестіруге арналан жаа дістерді зірлеп, іске асыру ажет болады.

2. Аталан саланы (секторды) кшті жне лсіз жатарына, ммкіндіктер мен ауіп-атерлерге талдау жасау.

Жргізілген SWOT талдау нтижесінде ИЖ-ні дамытуды мынадай факторлары аныталды:

 

Кшті жатары	лсіз жатары
1. Саяси тратылы 2. Табии ресурстарды бар болуы 3. Орта жне жоары білім беруді амту кедігі 4. Ел басшылыыны ИЖ тиімділігін арттыру бойынша  араларды саяси олдауы 5. Мемлекеттік органдарда ата субординация мен тртіпке негізделген билікті мыты тігі 6. Инновациялы жне аржылы инфрарылымны бар болуы 7. Инновациялы жобаларды венчурлік жне жобалы аржыландыру тжірибесіні болуы	1. ылым, технология жне инновация саласында мемлекеттік саясатты іске асыруды жеткіліксіз дйексіздігі 2. ИЖ-ні лтты, ірлік салалы дегейлерін йлестіретін жйесіні болмауы (ірлік дегейдегі жмыста наты алыптасан тсілдерді болмауы) 3. Ксіпорындарды тменгі бастапы технологиялы жне басару дегейі 4. Жоары білікті кадрларды тапшылыы 5. Инновацияны енгізу арылы ебек німділігін арттыру ммкіндіктері туралы лсіз хабардар болу (лсіз инновациялы мдениет) 6. Шаын ішкі ттынушы нары 7. ылым мен ндірісті арасындаы алыптасан алшаты 8. нертабыстар мен нерксіптік лгілерге арналан сатау жаттарын алуды за мерзімдері 9. нертабыстара арналан азастанды тінімдерді 1% азы лемні баса елдерінде патенттеледі 10. Бизнес пен ылыми оамдасты кілдерімен зара іс-рекетті тиімді тетігіні болмауы 11. Технологиялар трансферті саласындаы білікті персоналды жетіспеушілігі
Ммкіндіктер	ауіп-атерлер
1. нерксіп пен ылым арасындаы зара іс-рекетті жасарту есебінен ИЖ тиімділігіні суі 2. Технологиялар трансферті есебінен ебек німділігіні анарлым артуы 3. Аны бсекеге басымдылытар жне ылыми дайындамалар болуы есебінен перспективті жоары технологиялы салаларды атарындаы кшбасшылы 4. Ыпалдастыру дерістері есебінен жоары технологиялы ттыну нарыыны суі (Кеден Одаы, ДС жне т.б.). 5. Зияткерлік ресурстарды айтару шін жадайлар жасау	1. Дамушы елдер арасындаы инновациялы даму саласында бсекелестікті ныаюы 2. Дамушы елдерді ылыми-технологиялы жне ндірістік дегейде лкен ауытуы 3. Шикізата арналан бааны жоары суінен экономиканы шикізатты баытталуын бекіту 4. Экономиканы жоары шоырлануы 5. Мемлекеттік саясатта басымдылытарды ауыстыру 6. Жеткіліксіз аржыландыру 7. Зияткерлік ресурстарды кетуі 8. Білім сапасыны тмендеуі 9. Инженерлік-техникалы мамандытарды салыстырмалы тмен танымалдыы 10. Шетелдік жоары технологиялы компаниялар тарапынан лаймалы бсекелестік

 

3. Тиісті саланы (секторды) негізгі проблемалары, рдістері жне дамуыны алышарттары

ИЖ-ні дамуын тотататын негізгі факторлар ретінде мыналар крсетілген:

1. Инновацияларды дамуды бірыай стратегиясыны болмауы;

2. Инновациялы даму институттары жне шешімдер мен жауапкершілікті бірыай орталыы арасындаы йлестіруді болмауы;

3. Ксіпорындарды тмен инновациялы белсенділігі жне инновациялара сранысты болмауы;

4. Экономиканы наты секторыны ажеттіліктері мен наты іске асырылатын стратегияны жасауды есепке алмаанда, инновациялы инфрарылымны ретсіз дамуы;

5. ылым мен бизнесті лсіз байланысы;

6. Инновациядаы инвестицияларды стап тратын капиталды жоары ны, сондай-а инновациялы шаын компанияларды аржыландыру шін венчурлік капитал нарыыны дамымаандыы;

7. лемдегі алдыы атарлы технологияларды іс жзінде талдауыны мен оларды азастан Республикасында пайдалану ммкіндіктеріні болмауы.

Инновациялы даму секторындаы жоарыда аталан себептер салдарларынан мыналар байалады:

шетелдік мектептермен салыстыранда отанды ылымны лсіз бсекеге абілеттігі, жеке сектор шін ЗТКЖ-ны ткізуді жоары атері (шыындарды ішінара теу) жне мемлекет тарапынан олданыстаы атерлерді блуді болмауы;

за мерзімді технологиялы жоспарлауды ылыми-негіздемелік жйені болмауы;

технологиялар трансферті бойынша ызметтерді дамымауы;

зияткерлік меншік ыыны лсіз оранысы мен технологияларды коммерциялау бойынша ксіби ызметтерді болмауы;

- зияткерлік меншік объектілерін патенттеу мерзімдеріні затыы;

- шетелде патенттелген индустриялы-инновациялы даму саласындаы отанды зияткерлік меншік объектілеріні жеткіліксіз саны;

деуші нерксіптегі тікелей шетелдік инвестицияларды тмен дегейі;

жаа німді зірлеу жне дерістер саласындаы білікті техникалы кадрларды тапшылыы;

оамны (сіресе жастарды) инновациялы жне ылыми-техникалы таырыпа ызыушылыы мен оны инновациялы салаа тартылуыны тмендігі жне німділікті арттыруа бизнесті лсіз ынталандыруы.

Аталан мселелерді шешу экономиканы тиісті секторы дамуыны алышарттары ретінде арастыруа болады.

4. Индустриялы-инновациялы ызметті мемлекеттік реттеуді олданыстаы саясатын талдау

азастан Республикасы Индустрия жне жаа технологиялар министрлігі индустриялы-инновациялы даму саласындаы саясатты зірлеу мен іске асыруа жауапты укілетті мемлекеттік орган болып табылады, оны функцияларына мыналар кіреді: инновациялы ызметіні басым баыттары бойынша азастан Республикасыны кіметіне сыныстарды енгізу; инновациялы гранттарды блу; инновациялы гранттар есебінен жзеге асырылатын инновациялы жобаларды іске асыру мониторингін жргізу жне орындау тиімділігін баалау; инновациялы ызметті мемлекеттік олдау туралы азастан Республикасыны занамасын орындауды, оны ішінде инновациялы дамуды шаралар кешенін атаруды мемлекеттік баылау.

азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі елде жргізілетін барлы іргелі жне олданбалы зерттеулерді алыптастыруа, іске асыруа жне йлестіруге, ылыми-зерттеу инфрарылымны жадайы мен дамуына, ылыми кадрларды даярлау мен біліктілігін арттыруына, сондай-а, мемлекеттік бюджет есебінен іске асырылатын ылыми жобалар мен бадарламаларды Мемлекеттік ылыми-зерттеу сараптамасын жргізуге жауапты болып табылады.

Елдегі инновациялы ызмет азастан Республикасыны «Инновациялы ызметті мемлекеттік олдау туралы» мен «ылым туралы» Задарымен реттеледі.

Инновациялы ызмет саласындаы олданыстаы занаманы кемшілігіне елді инновациялы-технологиялы дамуы саласындаы бірыай мемлекеттік саясатты алыптастыру мен іске асыруа жауапты орталыты болмауы жне тиісінше мемлекеттік органдар мен институттар, ылыми-зерттеу йымдары мен экономиканы наты секторлар ксіпорындары арасындаы бірыай инновациялы жне йлестіру стратегиясыны болмауы жатады.

5. Индустриялы-инновациялы дамуды шетелдік жаымды тжірибесіне шолу

Инновациялы-абілетті бизнесті сындарлы клеміне ол жеткізу индустриялы дамыан елдерде маызды рл атарады. Салыстыру шін азастанмен экономика рылымы мен зге де факторлар бойынша сас елдер Канада мен Австралияда компанияларды жалпы санынан инновациялы-белсенді бизнесті лесі тиісінше 65% жне 50% райды, Канадада бл ретте оларды ішінде шамамен 12,2% лемдік дегейдегі бір жаалыты жасайтын болатын.

Экономикалы дамыан елдерді тжірибесі жаанды экономикалы бсекелестіктегі экономиканы траты суі ндіріске жаа технологиялар мен зірлемелерді енгізуді жоары дегейімен негізделген. р трлі баалар бойынша дамыан елдерді 70-тен 100%-а дейін суі бгінгі кні инновацияларды пайдалану есебінен амтамасыз етіледі.

Экономистерді баалауы бойынша ЗТК-ге арналан шыындарды 0,1% суі ЖІ-ні за мерзімді перспективада шамамен 1,2% лайтуа ммкіндік береді.

лемдік тжірибеде жеке секторда ЗТК-ны ынталандыруды екі негізгі дісі олданады: гранттар мен мемлекеттік бадарламалар арылы тікелей аржыландыру жне салы жеілдіктері арылы жанама субсидиялау.

нерксіпті дамыан елдерде мынадай салы жеілдіктері анарлым жиі пайдаланылады:

жаа жабдытар мен рылыстара капитал салу клеміндегі табыса жеілдік;

жиі лаймалы коэффициентті олдана отырып, ТЖ-а шыындар млшерінде табыс салыына жеілдік;

детте ылыми зерттеулерде пайдаланылатын жабдытарды жеке арналан шыыстарды аымдаы шыындара жатызу;

салы салынбайтын жне ЗТК-ны жргізуге жіберілетін пайданы есебінен арнайы масаттаы орларды ру;

зияткерлік меншіктен кірістерге тмендетілген ставкалар;

тмендетілген ставкалар бойынша табыса салы салу (шаын ксіпорындар шін);

ЗТК-ны жзеге асыратын ксіпорындара салы кредиттері мен каникулдары.

Бдан баса шетелде зерттеулерді перспективалы баыттары шін за мерзімді кредиттер беру жолымен ТЖ-ы кіметтік кепілдігімен ынталандыру тжірибесі ке пайдаланады. АШ-та ресми кіметтік жаттарда ылыми-технологиялы салаа капитал салу тіптен «болашаа инвестициялау» деп аталады, ал ТЖ саласы стратегиялы лтты масаттарды жзеге асыруды тиімді тетіктері ретінде арастырылады.

лемні кптеген дамыан елдерінде мемлекеттік ылыми-техникалы саясатты ірлік раушысын пайдалану рдісі лкен маыза ие болып отыр, бл жекелеген ірлерді леуметтік-экономикалы дамуыны те емес дегейлерімен тсіндіріледі.

Бдан зге, индустриялы-инновациялы ызмет жне тауарлы белгілерді орау саласындаы зияткерлік меншік объектілерін патенттеу жйесі лемдік практикада инновациялы белсенділікті жоарылатуды ралдарыны бірі болып табылады.

Канада, Швейцария, ытай, Германия, Франция, Ресей жне баса да сияты экономикалы дамыан елдерде индустриялы саладаы зияткерлік меншік объектілерін тиісті нерксіптік ведомстволар патенттейді.

азіргі уаытта, тауарлы белгілерді орау саласындаы ірлік халыаралы йымдар жо. ТМД елдеріні Еуразиялы кеістіктегі тыыз ыпалдасуына байланысты (Кеден Одаын ру, Бірыай экономикалы кеістік) тауарлы белгілерді орауды реттеу саласында проблемалар одан сайын туындайтын болады, йткені тауарлы белгілерді ауматы сипаттаы орауы бар.

Осыан байланысты, тауарлы белгілерді орау саласындаы Еуразиялы йымды ру ажет. азастан Республикасы болжамды йымны орналасу орны болуы ммкін. Мысалы, Мскеу ., Ресей осындай Еуразиялы патенттік йымны (патенттерді орау саласында) орналасан орны болып табылады.

3.Жаа технологиялара сынысты алыптастыру

 Жаа технологиялара траты ауымды сынысты алыптастыру технологиялы сараптама мен аудит жргізу жолымен, сондай-а технологияларды енгізу мен таратуды аржылы ынталандыру шараларымен траты мониторинг пен нерксіп салаларыны технологиялы ажеттіліктерін анытай отырып, жйелі трде байланысты болуы тиіс.

Ала ойан масата жету шін мынадай міндеттерді іске асыру ажет:

технологиялы сараптаманы жргізу нормативтік ыты базаны алыптастыру;

технологиялы аудитті нтижелері негізінде жаа технологияларда (сраныс) нерксіп ажеттіліктеріні тізбесін алыптастыру;

жаа технологиялар мен зірлемелер (сыныстар) туралы апарата ол жетімділігін, оны ішінде технологиялар трансферті жйесіні дамуы арылы да амтамасыз ету;

конструкторлы бюроны, инновацияларды (білім) тарату орталытарын, коммерциялау орталытарын жне т.б. руды оса аланда, ылыми-инновациялы инфрарылымды дамыту;

инновациялы гранттарды, оны ішінде, тжірибелік-конструкторлы жмыстарды жргізуге, сондай-а, оны тиімділігін (німділігін) арттыруа баытталан бизнесті олданбалы зерттеулерге шыындарды ішінара теу бадарламасын іске асыруа инновациялы гранттарды сыну.

1. Технологиялы сараптама ны он мы есептік крсеткіштен асатын жне мемлекеттік бюджеттен аржыландыру алуа міткер (инновациялы жне ылыми гранттарды оспаанда) немесе мемлекеттік баыныстаы йымдарды аражаты есебінен инновациялы жобалар мен бадарламаларды мемлекеттік сараптаманы ажырамас блігіне айналуы тиіс.

Технологиялы сараптама ережелері, объектілері, лшемдері мен тртібі жне баса да байланысты нормативтік ыты актілерді индустриялы-инновациялы даму саласындаы укілетті мемлекеттік орган мдделі салалы ведомстволармен бірлесіп зірлейді жне белгіленген тртіппен бекітіледі.

Технологиялы сараптаманы рылатын нормативтік-ыты базасы атап айтанда, сынылан технологиялы жобаларды аржыландыру негіздемесін, болашата ескірген немесе перспективалы емес технологиялар трансфертін болдырмау, сондай-а млімделген іс-шараларды аржыландыруды айталануын болдырмауды амтамасыз етуі ажет.

Технологиялы сараптаманы жргізуді Технологиялы даму жніндегі лтты операторды олдауымен индустриялы-инновациялы даму саласындаы укілетті мемлекеттік орган жзеге асыратын болады.

2. Жаа технологиялар жніндегі сынысты алыптастыру апаратты ресурстармен толыымен амтамасыз етуі ажет. Осыан байланысты, жаа технологиялардаы нерксіп ажеттілігіні тізбесін алыптастыру зекті болып табылады. Аталан тізбеге ндірістік ксіпорындарды технологиялы аудит нтижелері, сондай-а, технологиялы міндеттерді шешуге арналан оларды тінімдері енгізілетін болады.

Тізбе индустриялы-инновациялы даму саласындаы укілетті мемлекеттік органны, инновациялы даму институтыны апаратты ресурстарында орналастырылады, бл жаа технологиялар мен инновацияларды ндірушілер мен ттынушыларыны ауымды апарат алмасуын амтамасыз етуге, технологияларды ркениетті нарыын дамыту жне ылыми зірлемелерді коммерциялау шін жадай жасауа ммкіндік береді.

3. Перспективада ылыми-инновациялы инфрарылымды дамыту жаа німдер мен технологиялы шешімдерді енгізуге, инновациялы жобалар мен олданбалы зерттеулерді коммерциялауа жрдемдесе отырып, байланыстырылады.

Бл ретте, ылым саласындаы укілетті орган ылыми йымдарды ылыми-техникалы инфрарылымын жетілдіру, ылыми зерттеулерді сапасын арттыру жніндегі жмысты жаластыратын болады.

Отанды ылыми йымдарды жоары дегейге шыару масатында оларды жмысыны тиімділігін арттыру жніндегі жмыс кшейтілетін болады, олар нарыа бсекеге абілетті жне талап етілетін зірлемелерді, технологияларды, ызметтерді шыара алады.

Бл дерісте ЖОО леуетін тарту ерекше рлге ие болады. Жетекші жоары оу орындары базасында з даму бадарламалары бойынша жзеге асыратын зерттеу университеттері рылатын болады.

Инженерлік пндерге ерекше назар аудара отырып, профессорлы-оытушылы рамыны ылыми дегейін траты арттыру шін жадай жасалатын болады.

Технологиялы шешімдер туралы апарата ол жетімділікті амтамасыз ететін инновациялы инфрарылымды дамытуды алу. Аталан ызмет инновациялар, технологиялар мен білім трансферттері бойынша ызмет крсетуге, азастанды жне батыс ріптестермен бизнес-кооперцияларды белгілеуге, жаа технологияларды, патенттер мен конструкторлы-технологиялы жаттамаларды жне т.б. сатып алуа байланысты болады.

Ксіпорындарды жаа талап ететін німдерді жетелдетіп игеруі мамандандырылан конструкторлы бюро (КБ) желілерін руа ыпал ететін болады. Бірінші кезеде аталан йымдар сраныс нарыын жне машина жасау німдеріні сыныстарын талдау, ірі ттынушыларды тапсырыстарына ыпалдасу, осы тапсырыстарды азастанды машина жасау ксіпорындарында орналастыру жне олара бйымдарды жаа номенклатурасын игеруге аржылы жне аржылы емес кмек крсету мселелерімен айналысатын болады.

Бл ретте, аржылы кмек бірінші кезекте, жетіспейтін жабдытарды сатып алуды оса аланда, конструкторлы жаттамалар мен зге де зияткерлік меншіктерді, сертификаттауды сатып алу мен пысытауа жне азастанды жне баса да тауар нарыына шыуа байланысты зге де шыындара, ндірістік желілерді техникалы дайындыына баытталатын болады. аржылы кмек игерілетін номенклатуралар шыындарыны барабарлыы, шыындарды ішінара теу жне блінетін аржыны айтарылу принциптеріне берілетін болады.

Кейіннен, КБ ндірілетін німдерді сипаттамасын жасартуда (зіндік нын тмендету, сапасын арттыру, ттынушылы ерекшеліктерін жасарту жне т.б.) ксіпорындара жрдемдесуге шоырланады. Аталан екі кезеді ойдаыдай ткеннен кейін КБ аидатты жаа німді зірлеуде машина жасаушы ксіпорындарды олдау орталыы болады.

2014 жылды соына дейін жоарыда крсетілген аидаттара жмыс істейтін мынадай 5 салалы бюроны ру болжануда: мнай-газ жабдытары, ауыл шаруашылыы машиналарын жасау, тау-кен металлургия жабдытары, аспап жасау жне кліктік машина жасау.

Жетекші ылыми-зерттеу йымдарымен бірлескен зерттеу жне инжинирингтік орталытар рылатын болады. Атап айтанда, 2010 жылдан бастап Шыыс азастан облысында салалы металлургия орталыы рылады, ал 2011 - 2013 жылдары мнай-газ саласы мен агронерксіптік кешенде салалы орталытар рылатын болады.

Бдан зге, аталан саладаы укілетті мемлекеттік орган жйесінде Инновациялы жобаларды коммерциялауды дістемелік орталыын ру жоспарлануда. Ол технологияларды коммерциялау процестеріне ажетті нормативтік-ыты базаны, инновациялы ызмет субъектілеріне кеес беру жне оыту бойынша жйелік жмыстарды, технологияларды коммерциялау тетіктеріне атысты ауымды мселелері бойынша дістемелік жаттамаларды зірлеуді, коммерцияландыруды ірлік жне жеке офистерін олдауды бадарламаларын іске асыруды амтамасыз етеді.

Елді маызды ірлерінде жне технологиялы дамытуды басым салаларында технологияларды коммерциялауды коммерциялы орталытарын руа жрдем крсетілетін болады. Жиынтыында бл инновациялы ызметті йлестіру мен жандандыруды, технологиялар трансферті кезінде шаын инновациялы компаниялар мен ірі ксіпорындара кмек крсетуді амтамасыз етеді.

Коммерцияландыру орталытары индустриялы-инновациялы ызмет субъектілеріне ртрлі ызметтерді (консультациялы, апаратты, маркетингтік, ыты, патенттік, білім жне басалары) крсету жолымен инновациялы тізбекті барлы сатылары бойынша инновациялы німні жылжу дерісін наты йымдастыруа ммкіндік береді.

Дниежзілік Банкті «Технологияларды коммерцияландыру» жобасы шеберінде Коммерцияландыру офисі рылатын болады.

Наты зерттеулер мысалында ол уелден талап етілетін нтижеге жне зерттеулерді коммерциялы маыздылыына баытталан азастанды ылымды шетелдік мамандарды тжірибесін пайдалана отырып, алай йымдастыруа болатыны белгіленген.

Технологияларды енгізуге жне таратуа жрдемдесу

Технологияларды енгізуді жне таратуды аржылы ынталандыру жйесін ру. аржылы ынталандыру инновациялара нерксіптік сранысты жасауды басты тсілі болып табылады. Технологиялы жаыртуды жргізетін немесе инновациялы зерттеулерді жргізетін нерксіптік ксіпорындарды аржылы олдау жабдытарды сатып алуа арналан салыты жеілдіктерді беру жолымен крсетілетін болады.

Инновациялы гранттар беру бадарламасы шеберінде технологиялар мен жаа ндіріс желілерін жобалау жне іске осу-жндеу жмыстары бойынша инжинирингтік ызметтерді сатып алуды оса аланда, ксіпорындарды технологиялы жаыртуа жрдем крсетілетін болады.

Инновациялы гранттар жйесі малдау рсімінен жне «німділік-2020» бадарламасына енгізуден ткен ксіпорындардан тскен тінімдерді баалауды артышылыты режимін кздейтін болады.

Жобалы жне венчурлік аржыландыру. Инновациялы дамуды жобалы жне венчурлік аржыландыруды тиімділігін арттыру шін 2010 жылдан бастап экономикалы ызметі трлеріні жалпы (ЭТЖ) сыныптауышына сйкес, инновациялы даму шін басым болып табылатын, жоары технологиялы жне орташа технологиялы нім трлеріні тізбесі мерзім сайын жаартылып, бекітілетін болады. Осылайша, инновациялы салалара инвестициялар мемлекеттік бюджеттен жне  бюджеттен тыс кздерден блінетін аражатты шоырландыруа ол жеткізіледі.

Венчурлік капиталды ірлік жне салалы блікте олжетімділігін арттыру шін ірлік жне салалы венчурлік орлар рылатын болады. аржыландыруды салалы басымдытары мен ірлік аржыландыру рылымын басарушы компания зірлейді жне салалы жне ірлік венчурлік орларды рылтайшылары бекітеді. Жеке жне институционалды инвесторлармен бірге технологиялы даму жніндегі лтты оператор салалы жне ірлік венчурлік орларды рылтайшылары болып табылады.

Инновациялы жобаларды жобалы аржыландыру ксіпорындарды жарылы капиталында баылаусыз атысу жадайында жзеге асырылатын болады. Инновациялы жобаларды аржыландыруды жоары туекелді сипатын ескере отырып, жоары туекелді жобалара салымдардан инвестицияларды айтарылуы міндетті, біра ызметті кепілді нтижесі емес болып табылады.

Технологиялы даму жніндегі лтты операторды жарылы капиталына атысумен жобаларды іске асыратын ксіпорындар инженерлік мамандытара шектеусіз жоары білікті шетелдік жмыс кшін тартуа ылы.

Экономиканы жоары технологиялы секторларын дамыту масатында ндірістік уаттарын азастан Республикасында орналастыру шартымен лемні жетекші компанияларымен технологиялы альянстар рылатын болады.

Ксіпорындарды жаа технологияларды абылдау дайындыын арттыру жйесін ру. Технологиялы артта алуды жедел ысартуды стап тратын негізгі фактор нерксіптік ксіпорындарды басару зыретіні жне жмыс персоналыны жалпы біліктілік дегейлеріні тмендігі болып табылады. Сондытан, ксіпорындарды жаа технологиялара бейімділігін арттыру мемлекеттік араласуын ажет ететін мселелерді бірі болып табылады. Осы баыттаы мемлекеттік олдауды негізгі ралдары персоналды біліктілігін арттыруа арналан шыындарды теуге арналан гранттар болады.

Халыаралы крмелерге, оыту семинарларына, форумдар мен конференциялара атысу жаа лемдік инновациялы технологиялармен жне зірлемелермен таныстыру арылы трансферт жне технологияларды коммерцияландыру саласында азастанды мамандарды кезе-кезеімен даярлауа ммкіндік береді.

зін-зі тексеру сратары

1. Инновациялы технологиялар дегеніміз не?
2. Мемлекеттік ресур немдейтін технологияны дамуына лесі андай?
3. азіргі кезде жаа технологияны дамыту тиімділіктері?

Лекция 5 ндірістік алдытарды рамындаы нды компоненттерді рекуперациялау мен алпына келтіру.

Масаты: ндірістік алдытарды ндеу технологиясымен жне айта алпына келтіру жолдарымен таныстыру.

ылыми-техникалы прогрессті ерекшелігі болып халыты ндірісті клеміні суі табылады. ндірістісуіні нтижесі шаруашылы айналыма табии ресурстарды кптеп олдану немесе олданыса егізу. Біра-та оларды рациональды су дрежесі жалпы аланда тмен. Жылына 10млрд т миниральды жне тура сол млшерде органикалы шикізат азы-тліктері олданылады. Пайдалы азбаларды деу мен утилизациялау оларды ордарын анытауа араанда тезірек жреді. ТМД елдерінде ндірістерді 70пайызы шикізат, материал, жаармай мен энергияны азылуына, жмсалуына кетеді. Сонымен атар ндіріс шикізатыны 10-99пайызына дейін алдыа айналады, ал ол сулар мен атмосфераа тасталып жерді ластайды.

Минералды шикізаттарды те кп млшерде олдану кп клемді алдытарды жиналуына келіп соады, ал оларды жою мен алдын-алу экономикалы тиімсіздікке келеді. лемде жылдан жыла нерксіптік ндіріс сіп келеді жне осыан пропорциональды алды клеміде седі, ол алдыты 8-10жыл арасында 2 есе сірді. АШ-та жылына шыатын атты алдыты млшері 3,5млрд т райды, ол рбір адама шаанда 50кг.

Кп жадайда интенсивті олданыса ие энергетикалы ресурстар болып табылады. Адамзатты алыптытасанынан бері жаармайды 90 млрд т олданылан.

Минералды шикізаттарды олдану (5-6пайыз жылына) лемде соншалыты кп, ал оны физикалы клемде алыпты келтіруге 30 жыл керек, ол азылып алынатын жаармай тіпті одан да кп. Осы шикізаттарды шексіз кп пайдалану оларды айта алпына келтіруде те кпшыын келеді.Шикізатпен жаармайды азып алу кезіндегі кбейіп келе жатан алды млшері оршаан ортаны жне оларды алушы жерлерді одан рі кірлетіп жатыр. Жылдан жыла сіп келе жатан алды массасы оршаан ортамен табии ландшафттарды сапасын азайтушы бірден-бір фактор.

ндірісті неготивті сері табиатты негізгі бліктерімен жалпы биосфераны ластайды. Ол табии ресурстарды алу мен деу кезіндегі алдыты блінуі болып табылады. ндіріс пен ндіруші алдытар – антропогенді ластаушы кздері болып табылады, тек ана оршаан ортаны емес, ол глобальды масштабта шыатын алдытарды олдану коэффицентіні кбеюі.

Мысалы, СССР-да тсті металлургияда табии породаларды жылына 2 млрд т дейін олданан, ал ол товарлы продукцияны 1пайызы, ал Ресей Федерациясында ол нтиже басаша, німні 90-95пайызы алдыа жіберіледі немесе 80млрд т -120 млрд т улы заттар ндірісіні азба кзі болып табылады, оны жылды су млшері 10млрд т немесе 9-10пайыз болса, алдытан алынатын клемдік млшері 250000 га жер. алдыты шыарытын негізгі кз болып тау-кен ндірісі, химиялы, металлургиялы, жаармай-энергетикалы ндірістер табылады.

алдытар туралы негізгі тсінік.

Жалпы аланда алды деп- адамдар шаруашылыта, транспортта, ндірісте олданбайтын , біра з рамына байланысты шикізат ретінде шаруашылы салаларына алпына келтіріле алатын затты атайды.

ндіріс алдытары деп- німдерді дайындау кезінде зіні физикалы рамын толытай немесе блшектермен жойан жартылай фабрикат, шикізат, материал алдытарын айтамыз. ндірісті жмысы кезінде азба байлытарын алу мен байыту, шикізатты физико-химиялы деудегі шикізаттар ндіріс алдытары болып есептеледі. делген алдытар- олар ары арай делмейтін, керексіз, істен шыан инструменттер, шаруашылы ралдары, машиналар трлері жне т.б болып табылады.

олдану жадайына арай оларды: утилизацияланатын жне утилизацияланбайтын алдытар деп бледі. Біріншісіне шаруашылы айналымындаы технологиялы нім, ал екіншісіне азіргі уаытта жо алдытар жатады.
ндіріс алдытарыны классификациясы.

ндіріс алдытары кбінесе химиялы біркелкі емес, крделі поликомпонетті заттар болып табылады, олар химия-физикалы рамыны ртрлілігімен атар, улы, химиялы, биологиялы, коррозионды, ота жне жарылаш ауіпті болып табылады. алдытарды классификациясы мынандай трлері болады: химиялы табиатына, пайда болу технологиялысына жне ары арай алпына келетінлігіне байланысты блінеді. Бізді елімізде улы заттар ауіптілігіне байланысты, саталуы мен алпына келтіруіліне байланысты 4 класса блінеді:

1. те ауіпті алдытар. Ол алдытара сынап пен оны осылыстары, сулем, хромышылды жне цианистті калий,сурьма осылыстары оны ішінде шхлорлы сурьма, бенз-а-пирен жне т.б.

Сынап осылыстарыны улылыы сынап ионыны серінен болады. Азаа сынап ионды емес формада енеді. Сосынол ауыз молекулаларымен анда осылып, нтижесінде ондай кшті болмасада мытылаукомплекс- металлопротеидтер тзеді. Азалы орталы жйке жуйесіні жмысы бзылып, мидаы процесстер жмыстарыны бзылуна келеді. Сынап оспалары жануарлара те улы раммен улану кезінде тбетті жотыы , су тапшылыы, су, жалпы лсіздік , шті туіне,кздеріні сулануы тіпті дірілге, ая-астынан лімге де келуі ммкін. Ал тірі аланын зінде 1-2саат ішіндеасазанны бзылуына, кннен со бйректі заымдануына келіп соады.

Адамда сулем мен сынап тздарымен улананда- басы ауырады, тістері заымдалады, стомотит болады, кейде температурасы ктеріледі, ауыр жадайларда – бйрек нефроз болып, 5-6 кннен со лімге келеді. Ал жеіл жадайларда- тбетті жоалуы,су, кейде ан су, жрегі айну, асазан язвасы болады.Басына кіші дрет блінбеуі байалып, сосын млдем жрмей алуы ммкін.Хроникалы улану кезінде адамда, сондай-а жануарларда жйке-жйесі заымдалып, миды лкен жарты шары жмыс істемей алуы ммкін. Тубуркулезбен ауыран адамдар арасында лім жиірек кездеседі.

Жалпы азаа калий цинаиді мен цианид сері тыныс алу жолдарынбзып, оттегін табады. Адам шін калий цианиді улкен лімдік зонасы-0,12г кейде одан да аз болуы ммкін.

Сурьманы осылыстары кпе, тыныс алу жолдарыны , теріні бзылуына келеді. Ал атты улануда ол зат алмасуа сер етіп жйке-жйесі мен жрекке сер береді. Сурьма 3хлор ыщылы мен тз ышылы гидролизі кезінде азаа тыныс алу жолдарыны жмысыны бзылуына келіп соады. Ол кзді бзады, жректі айнытады, суа, іш туге, лсіздіке, кіші дретке бара алмауа келеді, нтижесінде жрек ілсіздігі ал ол лімге келеді.

Бенз-а-пирен- канцерогенді осылыс ,ол таскмір (1,5-2пайыз), таскмірлі смола (0,001-1пайыз), сланецті майлар, мнай німдеріні, пиролиз заттары мен торф ндірісі нтижесінде алынады. Бенз-а-пирен адам мен жануарлар азаларында канцерогенді активтілікке ие. Сонымен атар ртрлі азаларда рак ісіктерінде де келед , олар: тыныс жолдары, асазан, ст бездері жне т.б канцерогенді азаа сері жасуша элементтері мен рекеттесу нтижесінде болады. Мынандай гипотезаларда бар: олар здігінен жеке рл атармай, аногенді вирустара жадай жасайды. Атмосфералы ауада бензапирен ПДК-сы 0,01мкг/м3.

2. Жоары-ауіпті алдытар.Бл алдытар мыс хлорлары, мыс сульфаты, ымызды ышылды мыс, шокисьті сурьма мен орасын осылыстарынан тратын болып табылады.

орасын –барлы тіріге оны ішінде жйке жйесіне, ана, ан тамырларына аз млшерде эндоприндік жне асорту жйелеріне аз млшерде сер етуші у. Ауыз синтезіне активті сер етеді, жасуша мен гендік аппараттарды энергетикалы балансы мен ферментті процесстерді жмысына анды жйеде эритроциттер заымдалуына зат алмасуа сер етеді.

Мыс аза рамында органикалы комплексті осылыс тзіп ан айналым жмысына лкен сер етеді. Ол кезде маызды рольді мыс ионы мен SH-группалары арасындаы реакция е улы болып табылады. Мыс пен ауыз жасушаларыны реакциясы тынысы алу жолдары мен асазан трактаталарыны жмысын бзады.

Мыс сульфаты жануарларды асазанына тсуі оларда анемия, асазан язвасын, бйрек жмысыны бзылуына, бауыр ауруларына келіп, аяында лімге шыратады. Олармен тыныс алатын болса, онда жоары тыныс алу жйесі мен асазан, орталы жйке жйесіні жмысы бзылады.

3. дейі немесе те ауіпті алдытар.Олара орасын оксидтері, никель хлориді, тртхлорлы кміртек алдытары жатады.

Никель хлоридімен уланан кезде озу пайда болады, теріні ызаруы, ішті ту процесстері жреді. Кп уаыт атынаста болу эритроцит санын азайтып,кп жануарларда ол те ауыр аурулы болып теді.

4.ауіптілігі аз алдытар. Олар рамында магний сульфаты, фосфаттар, мырыш осылыстары алдытары, ол алдытар пайдалы азбалармен байытылан.

Магний SH-группасыны азаны ішкі мшелерінде згеріске келеді, нукелинді алмасуды бзады. Адамдарда танау жмыстары бзылып, шаштары тседі. Магний сульфаты теріге сері дермотологиялы аурулара келеді.

Ке олданысты халышаруашлы белгілеудегі німдер мен материалдарды алумен жне баалы ралдарды алумен ндірістік німдер мен ндірістік алдытарды айта деуді алдысыз ресурсорау технологиясын жасау

азіргі ндірісті масштабтылыымен жне су арынымен дамуы бойынша аз жне алдысыз технологияларды ендіру мен деу млелері лкен зектілікке ие болуда. Елдер атарында оларды жылдам шешу оршаан ортаны орау мен табии ресурстарды рационалды олдануды стратегиялы баыты сиякты арастырылады.

Кптеген фирмаларда, сіресе ірі зауыттарда (мыс, темірбетон ндірісінде) ажет материалдарды, энергияны, отын немділігі, шыындар азайту жне рентабелділікті жоарлату шін ажет ететін орасан зор ресурс шыындары жреді. Ондай ксіпорындарда мселерді бірі ресурсорайтын технологиясы енгізілген болуы керек.

Кез – келген ндірісті дамуына аидалы жаа арым – атынасты жне алдысыз технологияны ру.

Еуропалы экономикалы комиссия Б декларациясына (1979) сйкес алдысыз технология ымы – адам ажетіні жатауларында табии ресурстарды кбірек рационалды олдануды жне оршаан ортаны орауды амтитын ралдар мен дістерді, білімдерді, тжірибелі олдану.

1984ж Б комиссиясы бл ымны е натылы анытамасын абылдады:

алдысыз технология шикізатты барлыы жне энергия кбірек рационалды жне айналымда кешенді олданылатын, німді ндіру дісі: ндірісте шикізат ресурстарыны екінші ресурстарын олдану, оршаан ортаа кезкелген сет оны алыпты крсетуін бзбайды.

Бл анытама абсолютті абылдануы керек, яни ндіріс алдысыз болуы ммкін деп оайламау керек. Абсолютті алдысыз ндірісті елестету ммкін емес, ондай табиатта жо, ол термодинамиканы екінші бастамасына арсы келеді (термодинамиканы екінші бастамасы екінші текті мнгі озалтыш, жылуды бір кзіні салындауы есебінен жмысты аятайтын кезеді ызмет ететін рылыны жасауды ммкін еместігі туралы тжірибеден алынан длелдеме). Біра алдытар табии жйелерді алыпты ызмет крсетуін бзбауы керек. Басаша айытанда, табиаттаы бзылмаан кйді критерийлерін деуі ажет. алдысыз ндірісті жасау те крделі жне за рдіске жатады, аралы кезеі азалдыты ндіріс болып табылады.

Азалдыты ндіріс оршаан ортаа нтижесі сер еткенде санитарлы – гигиеналы нормаларда рсат етілген дегейді, яни ПДК аспайтын ндіріс болып табылады. Техникалы, экономикалы, йымдастырылатын, т.б.себептері бойынша материалдар мен шикізаттар блігі алдытара тіп, за сатауа немесе кмуге жіберіледі. ылыми – техникалы прогресті азіргі даму кезеінде бл кбірек шынайы.

алдысыз ндірісті жасауды жалпы аидасы оны йымдастыруды рационалды болып табылады. Мнда анытаушы болып табылатындары шикізатты барлы рамдарын дрыс олдану, ндірісті энерго, материал ебексиымдылыын максималды азайту жне экологиялы негізделген шикізатты жне энергетикалы жаа технологияларды іздестіру, бл оршаан ортаа теріс сері мен ауылшаруашылыыны аралас салаларын оса аланда зиянды серіні тмендеуі кп байланысты болады. Бл жадайда соы масат энерготехникалы, экономикалы, экологиялы параметрлер бойынша біруыытта ндіріс оптимизациясы болып табылады. Бл масата жетуді негізгі жолы ндірістер мен азіргі технологиялы рдістерді жетілдіру жне жааларын деу болып табылады. алдысыз ндірісті йымдастыруа осындай адамды мысалдарды бірі ккірт ышылы ндірісіні алдыы пиритті огароктар утилизациясы болып табылады. азіргі уыытта пиритті ограктар толытай цемент ндірісіне кетеді. Біра пиритту ограктарды нды ралдары – мыс, кміс, алытын, темір олданылмайды. Сол уаытта мысты, асыл металдарды алумен жне темірді кезекті олданумен пиритті ограктарды айта деуді (мысалы, хлоридті) экономикалы тиімді технологиясы сынылан.

Табии ресурстарды рационалды мегерумен жне оршаан ортаны ораумен байланысты жмыстарды барлы байланысында аз жне алдысыз ндірісті жасауды басты баыттарын крсету ажет. Олара жататындар шикізатты жне энергетикалы ресурстарды кешенді олдану; сйкесті жабдытар мен ндірістерді жне технологиялы рдістерді жетілдіру жне аидалы жааларын деу; су жне газ айналымды циклдерді ндіру (газ, су тазалау дістері базасында); басалара шикізат ретінде бір ндірістерді алдытарын олдана отырып, ндіріс кооперациясы, алдысыз айматы ндірістік кешендер жасау.

нерксіпті жеке салаларында алдысыз жне аз алдыты технологияларды деулер мен кейбір баыттар бар.

Энергетика. Энергетикада газды алдытарды азот пен ккірт оксидтерінен тазалау бойынша деулерді ендіру, алдыты газдарда ластайтын заттар рамын тмендетуге кмектесетін, айнаан абатта жау сияты, отын жауды жаа дістерін ке олдануа ол жеткізу, бл кезде тзілген клді рылыс материалдар ндірісінде т.б. ндірістерде шикізат ретінде тиімді олдану керек.

Тау нерксібі. Тау нерксібінде пайдалы азбаларды алуды ашы жне жерасты дістерінде алдытарды толы утилизациялауды делген технологияларын енгізу ажет; пайдалы азбаларды алу жерлерін деуді геотехникалы дістерін ке олдану керек; алу жерінде табии шикізатты айта деу мен байытуды алдысыз дістерін олданып ресурстарды айта деуді гидрометаллургиялы дістерін ке олдану ажет.

Металлургия. ара жне тсті металлургияда жаа ксіпорындарды жасауда жне айта жасауда рудалы шикізатты экономды, рационалды олдануды амтитын алдысыз, азалдыты технологиялы рдістерді ендіру аже; айта деуге газ трізді, сйы, атты алдытарды тарату, быр суларымен жне алды газдармен зиянды заттарды алдытарын жіберуді тмендету; ферро балымалы жне доминалы шлактарды барлыын толы клемде айта деу, сондай – а тсті металургия шылактары мен болат балымалы шылактарды айта деу масштабтарын мнді лайту; сусыз технологиялы рдістер мен сумен амтуды быр су жйелерін ендіру ары дамыту жолдарымен быр суларын азайту жне болан су шыындарын шыл ысарту; оршаан ортаны ластауыны ртрлі параметрлерін баылау аппараттарын, жоары тиімді тазалау жабдытарын металлургиялы ксіпорындарда ке ендіру жне деу.

Химиялы жне мнай деу нерксібі. Химиялы жне мнай деу нерксіптерінде ірі масштабтарда технологиялы рдістерде олданылуы керек; ауа, азот пен оттегіні олданып алпына келтіру мен тотыу; газды жне сйыты оспаларды блуді мембраналы технологиясын, электрохимиялы дістері; радиациялы, ултраклгін, электримпулисті жне плазмалы интенсификациялы химиялы реакциялар дістері; органикалы німдер алдытарын алынан биогаз ндірісін оса аланда биотехнология.

зін-зі тексеру сратары

1. нерксіпті жеке салаларында алдысыз жне аз алдыты технологияларды деулер мен баыттары?

2. алдытар туралы негізгі тсінік?

3. алдысыз ндірісті жасауды жалпы аидасы?

дебиеттер: Нег.[№3 §13, 249-264, 83-86], 6§4[168- 175].ос. 4[73- 79]8 [76-88].

Лекция 6 ндірістік алдытарды рамындаы нды німдерді бліп алу.

Масаты: ндіріс орындарынан шыатын алды трлерін айта деу технологияларымен танысу

Кмір алудаы алдытар, ТЭЦ клі, шлак клі, мнай ндірісіндегі алдытарды тасмалдау жне айта деу дістері.

Кмiр клдерi жне кйiндiлер атмосфераны ластаыштары тiзiмiн басарады. рине, клдi шлак алдытарды(КШ) жинауында кптеген иындытар пайда болады.

Е алдымен, шлакклдер йінділеріні толып кету есебінен барлы жаа аладар блінеді, ол жерлерді айналымнан бгеттеніп кетуіне келеді немесе оршауды бгеттер сiп жетiлдiредi, бл да пульпа жоюшы аппаратты модернизациялауда иындытар тудырады.

Станцияларды кпшiлiгiнi жасын есепке ала келе (жобадаы кезеге карамастан эксплуатацияланатын шлакклдер йінділері) жоарыда аталан мселелер сирек емес деуге болады. Онымен оса жиналып калан шлакклді алдытар оршаан орта спасына кері сер етеді. Ауыр металлдар биохимиялы айналымдара жеіл осылады да, ауа жне су бассейндарыны ластануы жреді, топыратарды химия - минералогиялы рамы згереді. Кл йінділеріні шашырауы жаын ауматы оршаан ортасын ластайды, адамдарды денсаулыына жне ауылшаруашылы німдеріне кері сер етеді.

Кмірді жааннан тзілетін кл мен шлакты олдану мселесі алашы жылу электростанциялары салынан со бірден пайда болды.

лкен тоннажды деу мен кул мен шлакты олдануда алашы крделі зерттеулер 1920 жж ортасында болан. Алайда, оларды ке трде олдану 1970 жылдарды ортасында басталан.Біраз уаыттан со ртрлі ндірістерде калдытар классификаторы іске ослан болатын. Оны егізу нтижесінде КШ ЖЭС улы алдытара жатызылан, ол энергетиктер мен экологтердi арасындаы айтыска келді.

КШ жоары температурада делген алдыты сонымен атар сазбалшыты нім болып табыландытан, улы алдытара жатпайтындыы белгілі. Оан кірмейтіндері тек ауыр металлдарды жне бас да микроэлементтерді жоары концентрациясына ие алдытар болып табылады.

КШ тазарту мселесімен кптеген мемлекеттер сотыысып жатыр оны ішінде европалытар да бар.

КШ тазартуды дістерін анализдей келе келесідей баыттарды крсетуге болады:

iстеп шыарылан кмiр карьерлерiнi келесi тасымалдаумен жне толтыруымен кл кйiндi тгетiн жерден КШ алу;

КШ рылыста олдану (КШ-ны осы баытта олдану жасы зерттелген жне ке олданыса ие);

КШ-ны топыраты ышылдансыздырыш ретінде ауылшаруашылыында олдану;

КШ-дан жеке элементтерді бліп алу;

Осылайша, КШ тазарту дістеріні трлілігімен жне ке масштабтылыы белгілі. Алайда, КШ тазартуда технологияны кеінен егізбес брын оамны жне е алдымен кiметтін жылу электростанцияларында кмiрдi ртеуiнi нiмдерiне атынасын згерту керек.

Егер нерксiптiк нiм, тауар ткiзiлетiн шикiзатты клдi зиянды алдытарды лауазымын шыарудан лауазыма, онда шараны теплоэнергетиктерi шiн мжбр, шыынды айналдырыладыдан алыпты, ксет бол технологиялы дерiске оны стауы - экологиямен жне экономиканы аралыында жуытама айшылыты жоалтады.

ндірістік алдытарды іске асыруда зады базаларды жотыынан алыптасан жадай ушыа тседі. Бл баытта бар аздаан нормативті жаттар КШ толы тазалау циклын крсетпейді, ал кейбір жадайларда бір-біріне арама –арсы болып келеді. Жоарыда айтылан жадайды ескере келе КШ-ны нарыта тауарлы нім ретінде ілгерілеу алгоритмін жасау керек (оны біркелкі формалауымен коса). Мысал ретінде ОАО «Иркутскэнерго» мен Томск политехникалы университетіні кейбір кафедраларыны тжірибесін арауа болады.

Алдымен КШ-ны жылу электростанциясыны німіне айналуы сйкес паспортты экологиялы инстанциясыларында берілген материала байланысты. Паспортта химиялы рам, физико – химиялы жне т. б асиеттер крсетілген. Паспортты руда німдерді кптеген факторлара туелділігін ескеру керек, олар: жаылатын кмір трі, жау трі, отты тртіп, азанды агрегатты жктемесi, кулаулаыш ондырыларды трі жне т.б. Осылайша нтижесінде жоарыда кретілген жадайлар мен оларды сан трлі сйкестіктерінен німдерді туелділік сипаттарын руа ммкіндік беретін кеауымды зерттеулер жасау керек.

нім касиеттеріні идентификациясы онымен оса толы топтармен сйкес болу керек. Мысалы, таскмір клін бетона оспа ретінде олдануда оны асиетін жаа салынан бетона, атып калан, бетонны сырты тріне, бетон ндірісіне жне бетонмен жмыс істеуге атысты жне де оршаан ортамен рентабельдігі жне сйкестігіне атысты анытау керек.

Сонымен оса затты (химиялы, физикалы, минералогиялы) асиетін, материалды конструктивті асиеттерін (пісіру кезіндегі жоалтулар, блшектерді таралуы, тыызды), спецификалы асиеттерін ( бетон асиетіне сері: толу эффектілері, тасымалдаушы эффектілер т.б) жне олданушы тиімділіктерін (уакытты ысарту, кауіпсіздікті жоарылату жне т.б) ажырата білу керек.

Экологиялы мселелер кеес энергетикасыны ртрлі даму кезедерінде шешілген. азіргі кезде энергетиканы дамыту концепциясы айта арау ажет, кейбір жаадан пайда болан экологиялы сраныстар жне социалді- экономикалы жадайлара байланысты. оршаан ортаны орау жаа концепциясы

Табии ортаны ары арай азып-тозуын сатап алуды масатпен экологиялы шектеулердi леуметтiк жне оамны экономикалы ажеттiктерiнi аылды ымыраласу тиесiлi айналадаы ортаны ораулары азiргi тжырымдама, дниелiк бiрлестiктi елдерi ендi азiр мемлекеттiк саясат болып алыптасады.

Энергоресурстарды классификациясы.

Технологиялы процесстерде энергия мен материалдарды олдануда толыымен жмсалмайды. Тура жне жанама трде дайын нім шыару немесе шыару шарттарына жарамсыз болып алан энергия блігін энергетикалы алдытар деп атайды. Энергетикалы алдытар энергия ртрлілігіне яни техникалы аппарата тскен энергия мен ажетті олданыстаы энергияа те.

Жалпы энергетикалы алдытарды ш трге бледі:

Технологиялы агрегатта немесе ондырыда шартты трде болатын жоалулар;

Регенерация немесе рецикуляцияа байланысты технологиялы ондырыа айта оралатын ішкі олданыстаы энергетикалы алдытар;

зіндік екіншілік энергетикалы ресурстарды белгілейтін ішкі олданыстаы энергетикалы алдытар (ЕЭР).

Энергетикалы алдытарды кзі болып табылатын пайдалы технологиялы агрегат немесе ондыры агрегат кзі немесе ондырысы – ЕЭР кзі деп аталады.

Энергетикалы потенциял тмендеуі нтижесінде энергия тасмалдаыштарды айта деу (су буы, ысты немесе суы су, электроэнергия, механикалы жмыстар) утилизациялы ондырыда іске асады.

лемдік тжірибе жинатау барысында энергия жинатау шыыны біріншілік энергияны ндіруге араанда 3-5 есе кем екені аныталды. Р-ы ішкі німні меншікті энергия сиымдылыы орташа есеппен дамыан ндірістік елдермен салыстыранда трт есе жоары болып табылады. Бул баыт крсеткіштеріні тмендеуі техногенді алдытарды олданумен аныталады.

Техногенді алдытар доменді шлактар, кл шлакты алдытар (ЗШО) ЖЭС, бны брі энергетикалы консервілер. Олара консервіленгендер: сйы-отты шлак ерітінділерін, жылу энергиясы, активті клді химиялы пуццоланды гидратационды энергиясы угіту мен сындыруды механоактивационды энергиясы; тау байыту жмыстарыеа жмсалан жне клді залалсыздандыру жне рату энергиясы яни ЖЭС-таы электрофильтрлерде. Жоарыда корсетілген консервіленген жне шыыны, айтымды жадайда рылыс материалдар ндіріс технологиясында олданылады.

алдытарды айта деп, олдану ке дамыан. 1№ алдыты айта десе, минералды- шикізат комплекстерін капиталды шыынын 2№-ке азайтады.

ЕЭР келесі баыттарда олданылады:

Жанармайлы- айта деуге жарамсыз жаыш алдытарды жанармай ретінде олдану

Жылулы- пештер мен котелдарда негізгі жне аралы німдерде ысты сумен делген жылу, бу жне ЕЭР ысымыны жылуын олдану

Кштік- ЕЭР-ге байланысты делетін механикалы жне электрлік энергияны олдану

Комбинирленген- жылу ндіру шін электрлік немесе механикалы энергия

Энергетикада жанармайды жауды жана дістерін кеінен олданан жн. Мысалы, айнау абатындаы жану, ша тазартыш ондырыларды эксплуатациясы.

алдысыз технология- оршаан ортаны орауды амтамасыз ететін, табии ресурстар мен ндірістегі энергияны кеінен олдану технологясы.

алдысыз технология- ндірістік мекемені негізгі принципі, жабы циклда шикізат пен энергияны олдану. Жабы цикл: біріншілік шикізат- ндіріс- ттыну- екіншілік шикізат.

Энергетикадаы алдысыз технология.

атты жне сйы жанармайлар жау кезінде толыымен пайдаланылмайды, сонымен атар зиянды німдер тзеді. айнау абатында жанармайды жау дістемесі бар, ол тиімді жне экологиялы ауіпсіз. Газды зиянды оспаларын ккірт жне азот оксидтерін тазартып отыру керек, ал фильтрация нтижесінде тзілген клді рылысты материалды ндіруде олданады жне т.б.

Силикат материалдарын жне німдерін алу шін химиялы ндірістегі, тсті,ара металлургиядаы шлактары деу мен пайдалану

Шлактар-бастапы материалдар (отын,руда, балыма, газды орта)ралдарындаы жоарытемпературалы зара рекеттеріні німдері. Оларды химиялы рамы мен рылымы бос жыныс рамына, балытылатын металл тріне, металлургиялы рдіс ерекшеліктеріне, салындату шарттарына жне т.б. байланысты згереді.

Шлактар келесі рдістер нтижесінде алынуы ммкін: алюмитермиялы рдістерде жне отынны тменколориялы трлерін жаанда балыма тзусіз; отын жау рдісінде бастапы рамдарды блшектей балытуда; бастапы рамдарды толы балытуда (метааллургиялы рдістерді кбінде).

нерксіптік алдытар мселесін кбірек тиімді шешу алдысыз технологияны енгізу болып табылады. алдысыз ндірісті жасау шикізатты кп олданылуын амтитын тйы айналысты жйелерді деу, технологиялы рдістерді аидалы згеруі есебінен жзеге асады.

нерксіптік алдытарды ттынушы салалардан кбірек сыйымды рылыс материалдарыны нерксібі болып табылады. нерксіптік алдытарды пайдаланы шикізат рерурстарында рылыс ажетін 40%-а дейін жабуа ммкіндік беретіні аныталан. нерксіптік алдытарды олданы табии шикізаттан ндіруге араанда рылыс материалдарын жасауа кететін шыындарды 10-30% тмендетуге ммкіндік береді,капиталды салымдар немділігі 35-50%-а жетеді.

Шлактар мен клдер негізіндегі байланыстырушы материалдар

атты отынды жаанда жне металдар аланда алдытарды негізгі массасы шлактар мен клдер трінде тзіледі. Шлактар мен клдерден баса металл ндірісінде шламдар дисперсті блшектерді су суспензиялары трінде алдытар лкен млшерде тзіледі.

рылыс материалдарын ндіруде нды жне ке тараан материалды шикізат жанатын жыныстар жне кмір байыту алдытары, рудаларды байыту алдатары жне болып табылады.

Байланыстыру материалдарын ндіру шлактар олдануды е тиімді облыстарына жатады. Шлакты байланыстыруды келесі негізгі топтара блуге болады:шлакопортландцементтер,сульфатты-шлакты, кті-шлакты, шлакты-сілтілі ттырлаушылар.

Шлактар мен клдерді мінді трде дайын шикізат сияты арастыруа болады. Оны рамында кальций оксиді (СаО) ртрлі химиялы осылыстарда байланысан, соны ішінде цементті клинкер минералдарыны бірі-екікальцийлі силикат трінде де. Шлактар мен клдерді олдананда шикізат оспасын дайындауды жоары дегейі отын немділігі мен пештер ндірушілігін жоарлатуды амтиды. Саз балшыты доменді шлакпен ауыстыру кті рам мазмнын 20%-а тмендетуге, клинкерді ра ндірісінде отын мен шикізатты лестік шыынын 10-15%-а азайтуа, пештер ндірушілігін 15% жоарлатуа ммкіндік береді.

Азтемірлі шлактарды доменді жне феррохромды олданумен жне балытуды алпына келтіретін шарттарын жасаумен электрпештерде а цементтер алады. Феррохромды шлактар негізінде металды хром тотыуымен балымада клинкерлер алуа болады, оны олдананда цементтер тегіс жне траты ректі болады.

кті-шлакты жне кті-клді цементтер-к пен ЖЭС кетуді доменді тйіршіктелген шлакты немесе клді бірге гітуімен алынатын гидравликалы байланыстырушы заттары. Оларды М 200-ден кп емес табалы рылыс ерітінділерін жасауа олданады. амту мерзімдерін реттеу жне баса асиеттерін жасарту шін оларды жасауда 5% дейін гипсті тас енгізіледі. к рамы 10-30% райды.

Байланыстырушы рамына кіретін сілті рамдары аяза арсы осымша ролін атарады, сондытан шлаксілтілі байланыстырушылар теріс температураларда жеткілікті трде арынды атаяды.

Шлакклді алдытардан толтырушылар

Шлакты жне клді алдытар ауыр жне жеіл бос тесікті бетон толытушылар ндірісі шін бай шикізат базасы болып табылады. Металлургиялы шлактар негізіндегі толтырушыларды негізгі трлері-шлакты иыршы тас пен шлакты пемза.

Тыыз табии тасты материалдарды сатау німіні физико-механикалы асиеттеріне беріспейтін бетонды ауыр толтырушыларды тиімді трлеріне йылан шлакты иыршы тас жатады. йылан шлакты иыршы тас жоары аяз жне ыстыа тзімділікпен жне йкелуге кедергімен сипатталады.

Шлактар мен клдер негізінде балыан жне жасанды

тас материалдары

Бетондар мен толтырушылар байланыстырушылар ндірісімен атар клді, металлургиялы жне отынды шлактарлы деуді негізгі баыттарына, негіздерінде силикатты кірпішті жне кл керамикасын, шлакоситалдары жне йылан материалдарды, шлакты матаны алу жатады.

Шлакты мата-минералды матаны ртрлілігі, рылысты-техникалы асиеттері бойынша, шыарылым клемі бойынша жылушектеу материалдары арасында жетекші орына ие. Минералды мата ндірісінде домналы шлактар кп олданыса иеленеді.

Металлургиялы жне отынды шлактар балымасынан ртрлі німдер яды:нерксіп имараттарыны едендерін жне жолдарды тсеуге арналан тастар, тюбингтер, бордюр тасы, коррозияа арсы плиткалар,бырлар.

Шлакоситалдар-шыныкристалды материалдарды ртрлілігі, шыныларды баытталан кристалдануынан алынады. Баса ситалдардан ерекшелігі тас кмір жанан клдер,ара жне тсті металлургия шлактары шикізат материалдары болып табылады. Олар жоары беріктілікке ие рылымды жне жндеу меатериалдары ретінде рылыста ке олданылады.

Шлакоситалдар рылыста ке олданылып отыр. Параты шлакоситалл плиталарымен цоколдар мен имарат фасадтарын жабады, ішкі абыралармен кедергілерді жндейді, олардан шатыр мен балкондар оршауын жасайды. Шлакоситалл-имаратты сатыларына, терез жатауларына т.б. рылымды элементтеріне тиімді материал. Жоары ескіруге тзімділік жне химиялы тратылы, химиялы тау-кен жне т.б. нерксіп салаларында рылыс рылымдары мен аппаратураны орауа шлакоситалдарды табысты олдануа жол береді.

ЖЭС кл шлакты алдытары кл керамикасын жасауа негізгі шиізат,балшыты жыныстар негізінде керамикалы німдер ндірісінде отынрамды оспалар ретінде ызмет крсете алады. абыралы керамикалы німдер ндірісінде оспа ретінде отынды клдер мен шлактар е кп олданылады.

Кл керамикасын 60-80% зол-алды, 10-20% балшы т.б. оспалардан тратын массадан престелген нім ретінде шыарады. Кл керамикасы траты беріктілік пен жоары аяза тзімділікке ие болып, тек абыра материалы ретінде ана ызмет крсетіп оймайды. Ол жоары ышыла тзімділікке жне тмен йкелістікке ие, бл одан тротуарлы жне жол тсемдерін жне жоары мерзімділікке ие німдірді жасауа ммкіндік береді.

Жол рылыс жне шектеулі материалдардаы

клдер мен шлактар

Отын клдері мен шлактарды ірі тонналы ттынушысы жол рылысы, онда клдер мен клшлак оспаларын негіздерді тменгі абаттарын жне жайылатынын орнатуа, жол цементті бетондардаы оспалар сияты асфальтты бетондар мен ерітінділерде минералды нта секілді, к пен цементтен топыраты тратандыранда байланыстырушыны блшектей араласьыру ретінде олданады.

Кмірлер мен жанатын сланцтер жананда алынан клдер шатыр жне гидроизоляциялы ластик ретінде олданылады. Жол рылысында клшлак оспаларын бекітілмеген жне бекітілген трде пайдаланады. Бекітілмеген клшлакты оспаларды негізінен облысты жне жергілікті белгіленген жолдар негіздеріні жайылатын жне тменгі абаттарын орнатуа материал ретінде олданады. 16% кп емес шады кл рамында оларды битумды немесе арапайым эмульсиямен беткі деуге шырайтын топыраты жабындыларды жасарту шін олданады. Жолдарды рылымды абаттарын 25-30%-дан кп емес кл рамымен клшлак оспаларынан жасауа болады.

алдысыз технологияны пайда болуыны экологиялы жне экономикалы технологиясы. оршаан ортаны ластаушылармен энергетикалы жне шикізатты жоалту корреляциясы.

алдысыз технологияны пайда болуыны жалпы принцптері: ндіріс дамуыны заманауый сатысында ндірісте саталан кйінде сатау ммкін емес. Заманауый сатыда ндірісті кері жоспарлау керек, жаа процестерді шыарып, жоары дрежелі инжеперлі экология экономикалы болмысы бар оптимальді режимде ксіпорынды эксплуотациялау керек. Басты мселе алдысыз жне аз алдыты технологияны олдау болып табылады. Негізгі критерии технологиялы процестерде алдысыз тнхнология болып табылады.

Экологиялы критерилер

1. Шикізатты алу шн кеткен табии ресурсты шектелу шыымы.

2. атты алдыты шектелуі сыны жне шектеуші атыспай алуы

3. атты алдытарды олдануды квалифиционды ммкіндігі

4. Сйы жне газаралас алдытарды кп блігіні атвспай алуы

5. Сйы жне газды аындарда технологиялы циклдерді тйыталу ммкіндігі

6. Екіншілік энергоресурс жне су ресурстарын жне су мен энергияны олдануды шекті олданылуы.

7. Процестерді жоары селективтігі жне ебек блінгіштігі копкомпонентті реакция німдеріні атыспай алуы. Егер осы талаптар саталмаса нтижесінде крделі оспа пайда болады. Осы жаыдай жартылай кокстеу жне оны варианты отынны энертехнологиялы деу процесіні дамуын баяулатады.

8. оспаны деуді ммкіндігі айта деу нтижесінде оданыс табатын техникалы процесте нім алынады. Осы процестерде млшерлі кзіргі тада жоары температуралы кокстеу жне мнай деу болады.

9. Комбинирленген технологиялы процесті ммкіндігі шикізатты жне энергетикалы ресурстарды рационалды крсеткіші болвп табылады. Бл жадайда коксті олдануда, коксті пісіруде арнайы ондыры орнатуды ажеті жо.Сонымен оса мндай арнайы ондырыда алдын ала 1300- 1400C дейін салындатылан кокс олдануа тура келеді, ал комбинирленген ондырыда коксті 1100-1200C – та ыздыру керек. Осы температурада кп блігі немделеді.

10 .Жмыстаы ауірсіздік жне сенімділік. Жоспарда жо жадайларда токсикалы заттарды кп блігіні латырылуы боланда ажетті шамадан концентрация жоарылап кетеді. Сондытан ондыры жмыста сенімді болу керек. Ол резерфті жйе жне сыйымдылыта барлы авариялы латыруларда жеткілікті амтамасыз етерлік болу керек.

11. Кптеген мекемелерді тжрибесі барлы жадайда оларды экологиялы процестеріні процес оптимизациясында жоарылауын ткрсетеді. Бл ммкіндік ндірістерді технологиялы жне компонентті шешімдерінде атыспай алады.

12. Азоперациялы тртіп бойынша латыруларды ассортименттік жне санын ндіріс алдвын азайтады.

2. траты технологияны енгізу.

Республиканы траты дамуын аитаиасыз ету шін технологиялы потенциал траты, экологиялы таза жне ндірісті экономикалы эфективтілігі технологияда жне ауыл шаруашылыында, энергетикада, транспортта жне ала басаруда рылады.

Мндай технологиялар кешенді жйеге рентабельді жне оршаан ортаа ауіпсіз ндірістік схемаа жатады, оан сонымен атар апаратты жне коммуникативті орнатуды жаа механизмі (экологиялы маркетинг жне менеджмент, сатандыру, табиатты орауды рационалды жне т.б.) жатады. азастанны индустриясыны перспективті дамуыны тапсырмасына ндісістегі технология стратегиялы баыттаы кешендер, аз алдыты ресурс жне энергия эфкетифтілігі, сонымен оса ндірістік жйені максималды жабытыы жатады. Траты технологиялы модель арапайым ндірістік схемада сериалы ндірістен жоары жылдамдыымен, экономикалы эфективтілігімен, орталытанан басару жне стандарттау, оршаан ортамен арыматынастармен ажыратылады.

3. Жаалатылан орды жне альтернативті энергия кздерін эффективті жне рационалднуы олдану.

азастан Респубилкасында су ресурстарын жне альтернативті энергия кздерін тиімді олданужолы бар:

су, жер, орман, балы,сімдікті жне жануарлы ресурстарды жне жааланан энергия кздерін олдануда заманауый технологияны олдануды енгізу.

Гидроэнерготехникалы ресурстарды, кн тсетін айматарды жне баса жааланан ресурстарды жне альтернативті энергия кздерін рационалды олдану.

зін-зі тексеру сратары

1. оршаан ортаа серді баалау дегеніміз не?

2. алдысыз технологияны пайда болуыны жалпы принцптері?

дебиеттер тізімі.

Нег. [№1§1,45-48],2[15-23].

Лекция 7 Биотехнология жне ресурстарды немдеу

Масаты: Биотехнология жне ресурстарды немдеу жайлы тсінік алыптастыру

1. Экологиялы биотехнология пні мен міндеті.
2. Энергия немдеу мселесі
3. Жылутехнология
4. Шекті энергия немдеу дісі
5. Энергия немдеу шаралары

Лекцияны ысаша азмны:

Биотехнология дегеніміз — биологиялы организмдерді атысуымен жретін процестерді, адамны масатына сай згерту арылы ндірісте пайдалану. "Биотехнология" деген терминді алаш рет 1919 жылы венгр алымы К.Эреки енгізді. азіргі биотехнологияны басты масаты — сімдіктерді жаа сорттарын, жануарларды асыл ткымын, микроорганизмдерді штаммаларын шыару. Оны адам міріне ажетті заттар ндіру шін биологиялы нысандар мен процестерге негізделген жаа ылымны жне ндірісті сапасы деп арауа болады. Ата-желеріміз ежелден микроорганизмдерді ымыз бен шбат, айран ашытуа, рт пен ірімшік жасауа, нан пісіруге, тері илеуге, т.б. ажетті заттарды дайындауа пайдаланан. азіргі биотехнологияны мынадай негізгі баыттары бар: микробиологиялы ндіріс, жасушалы инженерия жне гендік инженерия. Биотехнологияда биохимия, микробиология, молекулалы биология, генетика ылымдарыны жетістіктеріні нтижесінде те баалы биологиялы белсенді заттар — гормондар, ферменттер, витаминдер, антибиотиктер, органикалы ышылдар — сірке, лимон, ст жне кейбір дрі-дрмектер алынады. азір е жоары німді микроорганизмдер штаммаларыны кмегімен 150-ден астам биологиялы заттарды трлері синтезделді. Мысалы, адамда жне кейбір жануарлар организмінде синтезделмейтін аминышылы лизинді тек микроорганизмдер арылы алады. Егер жануарлар организмінде лизин жетіспейтін болса, оны денесіні суі тотайды. Сондытан лизинді жануарларды жемшебіне осып береді. Биотехнологияны биологиялы дістерін оршаан ортаны ластанудан тазарту шін олданады. Ластанан суларды микроорганизмдерді кмегімен тазартады. лкен алаларды, ндіріс орындарды шыаран зиянды алдытарын тазарту кейбір бактерияларды атысуымен жреді. Металл алдытарымен (уран, мыс, кобальт, т.б.) ластанан суларды тазарту шін оларды з жасушаларына жинайтын бактерияларды трлерін пайдаланады. Сонымен биотехнология экологиялы мселелерді шешуге атысады. ндістанда, ытайда, Филиппинде йлерді жылытуа жне тама дайындауда биогаз — метан мен кеміркышыл газды оспасын пайдаланады. Ол шін арнаулы контейнерлерге малды иын, ант ндірісіні, ауыл шаруашылыы заттарыны калдытарын жинап, олара бактерияны арнайы себіндісін осады. Осы оспадан биогаз алады.

Ресурстарды немдеу - шикізат, материалды, энергетикалы жне баса ресурстарды нерлым тымды да тиімді пайдалануа, оларды пайдалы нтиже лшеміне ысартуа баытталан ылыми-техникалы, йымды, экономикалы жне трбиелік шаралар жйесі. Осы шаралар- кешенді трде пайдалану; ндіру, тасымалдау, сатау кезінде ЬіРапа жол бермеу; цеу кезінде алдытарды ысарту, айталама ресурстар мен ілеспе німдерді шаруашылы айналь кеінен тарту, т. б. жолмен ол жеткізіледі. Ресурстарды немдеуді саталуы техника мен технология саласыны маызды сипаттамасы. Техниканы дайындау мен пайдалануа жмсалан ресурстарды шыыны аз болса, ол ресурстарды немдеуші техника деп есептеледі; алдыы аз немесе алдысыз технология — ресурстарды немдеуші технология деп саналады

Энергия немдеу мселесі – азіргі ылыми тжірибелерге ойылан е негізгі мселелерді бірі. Ол жылутехнологиясына негізделген нерксіпті ндіріс салаларына маызды болып саналады. Бл жерде отын, жылу энергияларыны біраз орын немдеу мселесі ана емес, сонымен атар оларды тжірибе жзінде кеінен олдану мселесі де растырылып отыр.

Бл орларды жзеге асыру тек ана нерксіптік ндірісті прогесс саласында жреді.

Жылу технологиясыны энергетика саласындаы басты міндеті – принципиальді жаа алдысыз жылутехнологиялы жйелерді айта ру мен жзеге асыруа арналан энергия немдейтін жылутехнологиялы рылыларды деу, зерттеу жне жасап шыару т.б.

Мндай тапсырмаларды орындау шін е алдымен жылутехнологиялы эенергетика саласын зерттеу ажет жне де ылыми ізденісті тиімді дісін деуді тездету керек.

Осы зерттеулер мына баытта болу керек:

• (нерксіптік ндірісті негізгі жылутехникалы энергия сыйымдылыыны саласындаы) отын энергетикалы ресурстарды салыстырмалы шыыныны тмен дегейін ру;
• Отын энергетикалы ресурстарды салыстырмалы шыын орыны азаюын табу;
• Осы орларды толытай пайдаланатын техникалы ралдарды, дістерді, негізгі баыттарды деу;

Энергия немдейтін жылутехнологиялы дістемесі осындай діспен алыптасады жне оларды мынадай баыттары бар:

• энергия немдейтін технологияны жасартуа арналан энергия немдейтін жылулы сызбалар;
• энергия немдейтін рылылар;

Энергия немдейтін технологияны бірінші негізгі баытын арастырайы.

Жылутехнологиясы – заттарды жылулы жадайын згерту негізінде берілген німдерді негізгі шикізаттар мен материалдарды жасап шыаратын дістерді жиынтыы. Жылутехнологиясына сйкес энергия немдеуші дегеніміз – шикізат материалын тауарлы німге трлендіру процесіндегі жылуды ттынуды барынша тмен дегейі сейкес келетін технология немесе технологияны энергия немдеу коэффициентіні максимал мні сейкес келетін технология.

Жылутехнологиясыны энергия немдеуші коэффициентін тмендететін маызды факторлара келесілер жатады:

• жылуды технологиялы німдер арылы оршаан ортаа таралуы;
• ондыры жмысыны периодты режимінде жзеге асатын, технология атарыны кпоперациялылыы, ол негізінде оршаан ортадаы жартылайнімні мура жне зын конткатілеріні кптеген млшерімен сйкес келеді;
• технологиялы процестерді кпсулы нсаларыны олданылуы (мысалы: цементті клинкерді ндірісіні ылал дісі);
• шикізат материалдарыны алдын-ала механикалы деуді энергия сыйымдылы кезеіні болуы;
• тауар ретінде сатылмайтын технологиялы алдытарды бар болуы.

Энергия немдей технологиясыны жоары ммкіндектері технологияны алдысыз принциптерін жзеге асыру кезінде ашылады.

алдысыз жылутехнологиясыны келесідей бес принциптерін крсетуге болады:

• негізгі шикізатты, жартылай дайындалан німні, материалдарды барлы компененттеріні кешенді жне тауарлы шыарылуын амтамасыз ету, яни технология ресурс немдейтін болу керек;
• негізгі шикізатты, жартылай дайындалан німді, материалдарды комплексті деу процесіндегі теориялы ажетті, жалпы энергия ттынуды тменгі дегейіні болуы, яни технология энергия немдейтін болу керек;
• технологияда суды олдануды е тменгі дегейіні болуы, яни технология азсулы болу керек;
• оршаан ортаны орауды амтамасыз ету, яни технология экологиялы трде дамыан болу крек;
• адама ажетті жадайларды жасау, яни технология ауіпсіз жне жеіл басарылатын болу керек.

Осы принциптерді баыты бойынша алыптасан негізгі жылутехнологиялар энергия немдеуді жоары дегейіне потенциальді трде баытталады.

Жылутехнологиясындаы энергия немдейтін іс-шаралар келесідей ш топа блінеді. Утилизациялы (олданылатын), оан жылу алдытары мен энергия потенциалдарын олдану шаралары жатады. Энергетикалы модернизация – жмыс істеп тран ондырылар мен жйелердегі жылу мен энергияны тмендеуі. Іс-шараларды осы екі топтары дстрлі болып табылады жне оларды энергия немдейтін эффекттен айырмашылыы болмайды. Осы шараларды шінші тобына – интенсивті энергия немдеу жатады. Интенсивті энергия немдеу интенсивті энергия немдеу резервіні потенциалы деп аталатын жылуэнергетикалы объектідегі біркезеді, ірімасштабты энергия немдейтін эффектіні лаюыны принципальді жаа міндетін атарады. Ол технология мен техниканы принципальді негізіні згеру базасында жне технологиялы німні сапасын лайту жне оны толытай олдану базаларында лаяды.

Максималды энергия немдейтін эффект – тек ана жабы жылутехнологиялы кешенні энергетикалы аналыз негізінде жне интенсивті энергия энергия немдеу іс-шараларды негізінде лаяды.

Мемлкетті жылутехнологиялы кешенінде экономикалы ресурстарды шекті толы орын арынды энергия немдеуді іс-шараларын келесі топа біріктіруге болады:

• технологиялы;
• энергетикалы;
• жылутехникалы;
• техникалы.

Технологиялы шаралара, мысалы тмен энергия сыйымдылыты альтернативті шикізатты олдану, азсулы жылутехнологиялы операцияларды абылдау, здіксіз технологиялы операциялар мен алдысыз технологияларды, жылуды шекті технологиялы регенерациясын жне німні жрары сапасын амтамасыз ету шаралары жатады. Ол отын-энергетикалы ресурстарды кпоперациялы технология резервіне арналан энергия немдейтін технологияны алыптастырады. Біра оларды жзеге асыру шін крделі энергетикалы, жылутехнологиялы жне техникалы шешімдер ажет.

Энергетикалы шаралара – технологиялы обънектілерді энергия немдейтін жылулы схемалары мен энергияны энергиря немдейтін кздері жатады. Энергетикалы жетілген эталона жылутехнологиялы объектілерді термодинамикалы идеальды модельдердін жатызуа болады. Энергетикалы іс-шаралар рамына дстрлі энергия кзінен баса (дстрлі емес энергия кздерін олдану) энергиялар да кіреді.

Жылутехникалы шаралар тобы жаа жоарыкоэффициенттілерді іздеу жне жалпылай аландаы жылутехнологиялы процесс йымыны жаа жылутехникалы дістерін жзеге асырады.

Техникалы шаралар тобы жаа рпаты энергия немдейтін технологиялы рылыларын олдануды арастырады.

Осы арастырылан іс-шаралар энергия немдеуді ірімасштабтыпринципиальді ммкін болатын резервін жзеге асырады жне оны дісіні тжірибелік жетістігіні ке спектріне демонстрация жасайды.

Энергия немдейтін тиімді жйені руа арналан екінші іргелі негізгі – энергия немдейтін жылулы сызбаларды дайындаудан трады. Бл баытта тапсырманы жасы орындау шін наты жылутехникалы процестерді жоары энергонемділігіне жетуді принципиальді жолдарын толытай крсететін жылулы сызбаларды кптеген нсаларын арастыран жн.

Бндай шешімдерді ммкіншілігі – термодинамикалы идеалды технологиялы ондырыларды принциптерін жне оларды жылулы сызбаларыны анализін, технологиялы процестер мен технологиялы ондырыларыны алдысыздыын жзеге асыру ммкіншілігін іздестіруін пайдалану негізінде ашылады.

Энергия немдейтін технологиялы жйелерді іздеу масатындаы соы нтиже –осы жйе рылыларыны энергия немдейтін сипаттамаларымен аныталады. Осыан байланысты, энергия немдейтін рылыларды ру –іздеу баытындаы жне энергия немдейтін жылутехнологиялы жйелерді жзеге асыратын шінші іргелі баыт болып табылады. Осы баытты тапсырмаларын шешуді негізгі алышарттарына мыналар жатады:

• тиімді жылутехникалы принциптерді (дістерді) делуі, зерттелуі жне жзеге асуы, технологиялы процесстерді жзеге асуы жне оларды блек салалары;
• Жылутехнологиялы емес ндіріс жйелерінде жылу мен энергияны олдану йымыны тиімді дістерін жобалау, зерттеу жне оларды жзеге асыру;
• Технологиялы реакторды, жылутехникалы сызбаларды жне оларды компоновкаларыны рамалы сызбаларын жобалау.

Осы арастырылан дістеме жоары энергетикалы сипаттамасы бар жылутехникалы жйе руа арналан, потенциалды жне тжірибе жзінде энергия немдеуді шекті жоары дегейіне баытталан траты шешімдерге келеді, сондытан ол шекті энергия немдеуді дісі деп аталады.

Шекті энергия немдеу дісі – ол тауар німдеріне ажетті негізгі шикізат пен материалдарды комплексті технологиялы экологиялы жне экономикалы тиімді деуге ажетті бірінші отын-энергетикалы ресурстарды шамалы шыындауды жзеге асыруды принциптерін, дістерін, баыттарын іздеу дістемесі.

Сондытан, шекті энергия немдеу базасындаы энергия немдейтін жылутехнологиялы ондырылар мен жйелерді ру тапсырмаларын орындау – металл немдейтін жне экологиялы мінсіз ондырылар мен жйелерді бір мезгілде орындауа негізделген.

Энергетикалы анализ дискреттілігімен ерекшеленетін энергия немдеу тапсырмасын орындауды дстрлі дістемелік негізгі жеке технологиялы ондырыларды кейбір жатарында (салаларында ) отын-энергетикалы ресурстарды толы орын немдеуді жне оны жзеге асыруды негізгі баыттарын анытау кезінде млдем шарасыз болып алады.

зін тексеруге арналан сратар:

1. Биотехнология дегеБиотехнология дегеніміз не ?
2. Биотехнологияны басты масаты андай?
3. Энергия немдеу мселесі нені арастырады?
4. Жылутехнология туралы айтып бер.
5. Шекті энергия немдеу дісі дегеніміз не?
6. Энергия немдеу шараларын айтып шы.

сынылан дебиеттер:

1. Экологиялы биотехнология: аылшыннан аударма/ К.Ф. Фостер, Д.А. Дж. Вейз. – Л.: Химия, 1990. – 348 бет.
   1. Биотехнология: принциптері мен олданысы/ И. Хиггинс: аылшыннан аударма. М.: Мир, 1988.

Лекция 8 алдысыз технологиялар.

Масаты: алдысыз технологиялар жайлы тсінік алыптастыру

1 алдысыз технологиялау кздеріні табии ортаа тигізетін ауіпті серлер дегейін азайтып тмендету ммкіндіктері

2.алдысыз жне жартылай алдысыз технологиялар

3.Биологиялы технология

Лекцияны ысаша азмны:

алдысыз технологиялау кздеріні табии ортаа тигізетін ауіпті серлер дегейін азайтып тмендету ммкіндіктері

Экономикалы дамуды экстенсивті дістеріні басымдылыы оршаан ортаны нашарлауы мен халы шаруашылыын ресурспен амтамасыз етуді шиленіскен мселесіне алып келеді.

Барлы технологиялы жадайлардаы рдістерді экологиялы йлесімділік кзарас трысынан арастыран жн. Тбиат жйесіні алыпты ызыметіні белгіленген шебер соындаы араатынасынан жне оршаан ортаа сер етуді бзбайтын осындай ндіріс пен технологиялы рдістерді біршама экологиялы деп айтуа болады.Экология емес рдістер жоары техногендік кшті туындатып, оршаан ортаны жадайына жаымсыз сер етеді.

Шетел дебиеттерінде «таза ндіріс» термині олданылады. Ол оршаан орта мен адам шін ауіп-атерді е аз дегейге тсіріп, оршаан ортаны ластауды болдырмайтын технология стратегиясы ретінде тсіндіріледі. ндіріс рдістерінде пайда болатын барлы шаарынды мен алдытарды уыттылы дрежесін жне оларды санын азайту, уытты шикзат материялдарын олдануды болдырмау, йлесімділігіне сйкес келеді.

алдысыз ндіріс кезінде бастапыда барлы шикізат соы ортындыда осы немесе зге німге айналады. алдысыз технология – бл німді ндіруді тсілі энергия мен шикзат кезеінде кешенді жне бден орынды трде пайдаланылады. Атап айтанда: шикзат ресурыстары - ндіріс -ттыну - айталама шикзат ресурыстары, яни, кез келген оршаан ортаа болатын серлер оны алыпты жмыс істеуін бзбайды.

Осы ндірісте оршаан ортаа зиянды сер ететін дегей алыпты млшерден аспайды. Мысалы, рсат етілген санитарлы-гигиеналы млшерден жне техникалы, йымдастырушылы, экономикалы бойынша немесе зге себептерге байланысты шикзат пен материялдарды бір блігі пайдаланылмайтын алдытара ауыстырылып, за мерзімді сатауа жіберіледі немесе кміледі.

Сонымен, алдыксыз ндіріс орны табии экологиялы жуйе мен йлесімі бойымша йымдастырылан іс жзіндегі тйыталан жйе болып тр. Бл жерде, тіршілік рекетіндегі бір организмдермен пайдаланылады жне заттектерді зіи-зі реттейтін биохимиялы айналымы толытай жзеге асып жатады. «алдысыз ндірісті» маызды ережесін белгілеу - шикізатты барлы компоненттерін тымды жне кешенді трде пайдалану. Сонымен, ндірісті оршаан орта сзсіз болатын ыпал етуі оны алыпты жмыс істеуін бзбайды, деме, оан зиян келтірмейді, - деген сз. оршаан ортаа соншама тсетін салма жол берілген экологиялы млшерден аспайтынын тиісінше ескеру ажет.

алдысыз ндірісті ру за мерзімге созылатын процесс. Сонымен атар,зара байланысты біратар технологиялы, экономикалы, йымдастырушылы жне баса да крделі міндеттерді шешімін талап етеді, Бл кндері,зірге аз алдыты ндіріс кетаралып, іске асырылуда.

Атап айтанда, алдыы аз ресурс немдеуші технолоияны енгізу жалпы біратар талаптарды сынады:

• оны барлы компоненттерін пайдалана отырып, шикізатты кешенді трде деу (жасап шыару);
• жоары технологиялы автоматтандырылан жйеге ылыми сыйымдылыты енгізу; электроникаландыру мен
  роботтаыдыру; автоматтандыру негізінде ндірістік процестерді арындандыру (интенсификация);
• ндірістік алдытарды барынша азайту кезінде материалдар аыныны кезеділігі мен тйытылыы;
• жеке операцияларды технологиялы процестерге блінін азайту, шикізаттан соы німге дейін ауысу сатысыны аралы санын ысарту;здіксіз процестерді олдану мен технологиялык кезедер уаытын ысарту;
• энергия мен табии ресурстарды ттыну лесін ысарту, бастапы ресурстарды айта делген ресурстар мен барынша алмастыру, жанама німдер мен алдытарды негізгі процестерге айта айналуы, арты энергияны алпына келтіру;
• энергия ресурстарыны барлы леуетін барынша пайдалануды амтамасыз ететін растырылан энерготехнологиялы процстерді олдану;
• алдытарды залалсыздандыру жолымен табии кйіне
  дейін жеткізу немесе пайдалану мумкіндігін амтамасыз
  ететін биологиялы процестерді жне физика-химиялы
  базасыны негізінде экологиялы биотехнологияны енгізу;
• ндіріс пен ттыну, табиатты пайдалану саласын амтитын интегралды технологияны ру.

Осы трыда ндірістік процестерді жйелі талдауы жаа кезені технологиясын ру жолын анытауа ммкіндік береді.

алдысыз нім ндірісін енгізуден біз не кте аламыз? Жоарыда крсетілгендей, олар: биосфераа келетін шыынды тмендету,шикзат пен энергетикалы ресурыстарды немдеу, шикзат базасын кеейту, алдытара жмсалатын шыынды азайту, т.с.с.

Табиат жйесіні алыпты ызметіні белгіленген шебер соыдаы араатынасын жне оршаан ортаа сер етуді бзбайтын процестерді экологиялы деп атаймыз.

ндірісті толытай алдысыз жасау азірде ммкін емес. ндіріс процессінде пайда болан барлы шыарынды мен алдытарды уыттылы дрежесін азайту, уытты шикізат материалдарын олдануды болдырмау, энегия мен шикізатты немді пайдалану ластануды болдырмайтын технология стратегиясы. ндірісте алдысыз тсілді олдану идеясын алаш рет кеес академик алымдары Н.Н. Семенов , Б.Н. Ласкорин, И.В. Петров Соколовтар сынан болатын. Женевада болан жалпы Еуропалы кеесте арнаулы декларация абылданды. Онда аз алдыты жне алдысыз технолгиялар мен алдытарды пайдалану масаты оршаан ортаны орау боландыы , табиат ресурстарын тымды пайдалануды ажеттілігі атап телген.

алдысыз ндіріс кезінде бастапыда барлы шикізат соы орытындыда осы немесе зге німге айналады.

алдысыз технолгия бл нім ндіру кезеінде энергия мен шикізатты кешенді жне орынды трде пайдалану. Шикізат ресурстары -ндіріс - ттыну- айталама шикізат ресурстары схемасы бойынша жргізіледі.

алдысыз ндіріс табии экологиялы жйемен йлесімі бойынша йымдастырылан іс жзінде тйыталан жйе.

алдысыз технология ережесі- шикізатты барлы компоненттерін тымды жне кешенді пайдалану. алдысыз ндірісті ру за мерзімге созылан процесс. Ол зара байланысты технологиялы, экономикалы, йымдастырушылы жне баса крделі міндн\еттерді шешуді талап етеді.

алдыы аз ресурс немдеуші технологияны енгізуді талаптары:

Оны барлы компонентерін пайдалана отырып, шикізатты кешенді трде деу.

Жоары технологиялы автоматандырылан жйеге ылыми сыйымдылыты енгізу; электроникаландыру мен робаттандыру; автоматтандыру негізінде ндірістік процесстерді арындандыру.

ндірістік алдытарды барынша азайту кезеінде материалдар аыныны кезеділігі мен тйытылыы.

Жеке операцияларды технологиялы процесстерге блінуін азайту, шикізаттан соы німге дейін ауысу сатысыны аралы санын ысарту, здіксіз процестерді олдану мен технологиялы кезедер уаытын ысарту.

Энергия мен табии ресурстарды ттыну лесін и ысарту, бастапы ресурстарды айта делген ресурстармен арынша алмастыру, жанама німдер мен алдытарды негізгі процестерге айта айналуы, арты энергияны алпына келтіру.

Энергия ресурстарыны барлы леуметін барынша пайдалануды аттамассыз ететін растырылан электрротехнолгиялы процестерді олдануы

алдытарды залалсыздандыру жолымен табии кйіне дейін жеткізу немесе пайдалану ммкіндігін аттамассыз ететін биологиялы процестерді жне физико химиялы базасыны негізінде экологиялы биотехнологияны енгізуі

ндіріс пен ттыну, табиатты пайдалану саласын амтитын интегралды технологияны руы

оршаан ортаа алдыы аз ндірісті зиянды серін шектеу критерийіні негізінде ШРК, жне оны негізінде ШРШ атмосфераа жне ШРТ суа есептеледі

алдыы аз ндірісті йымдастырды негізгі принципі шикізат жне энергетикалы ресурстарды пайдалануда оны жинатылыы. азір пайдаланылп жрген шикізат ресурстары кп компонентті. Мысалы: тсті металлургияда бастапы шикізат кптеген пайдалы азбалардан трады. Ксіпорындарды мамандануына байланысты одан 1-2 компонент ана алынады.Ал аландары йіндіге тасталынады. азірде рудаларды деуді кешенді пайдалану скемен орасын мырыш комбинатында, Балаш, Жезазан, Норильск кен металлургия ксіпорындарында жола ойылан.

алдыы аз ндіріс руды келесі принципі – айын крінетін материалдар аыныны циклдігі. Мысалы: су шаруашылыында канализация , тазалау бір мезгілде жне таза компонентерді алып пайдаа асырады . нерксіпте сумен амтамассыз ету жаыны кезеі тйыталан, оны ндіру мен тасымалдау, бірнеше рет пайдалананнан со алдын ала тазартылып су оймаларына йылады.

алдыы аз жне алдысыз ндірісті йымдастыран кезде расмдастыру мен салааралы кооперацияа бірлесуді маызы лкен. сіресе ауматы- ндірістік кешендер шеберінде бір ндірісті алдытарын нім алу шін баса салаларда пайдаланып біршама экономикалы тиімділікке ол жеткізуге болады

алдыы аз ндірісті міндетті шарттарыны бірі – алынатын німні экологиялы тазалаы, оршаан ортаны орау оны сапасын жасарту, сонымен атар ндіріс жмысыны нтижесінде ндіріске, халыа зиян келтірмей, табиатта экологиялы тепе-тедікті бзбауы керек.

2.алдысыз жне жартылай алдысыз технологиялар, тау техникалы жне биологиялы рекуьтивация.

азіргі кезде брыннан салынан ндірістерді технология жаынан тозып ескіруі себебінен ндірістерді тірегінде птеген атты алдытар жинаталады. Кптеген сйы алдытар тазалаусыз суа жіберіледі. Сонымен атар кптеген улы заттар мен газдар атмосфералы ауаа тарайды. Сол себепті ауаа, суа, топыраа шыып жатан лас зиянды заттектерді азайту шін осы заманы ылыми жетістіктерді пайдаланып жне технологияларды олданып, ндіріс орындарында жаа технологияларды кіргізе бастады. Яни, алдысыз,жартылай алдысыз,тау техникалы жне биологиялы технологиялар т.б.

алдысыз технология - табиаттан шыатын табии ресурыстарды,энергияны тиімді пайдалану жне алдысыз игеру технологиясы болып табылады.

Жартылай алдысыз технология - ндірістік рдіс кезінде атты алдытар, сйы алдытар, газды алдытар аз алтын технология болып табылады.

алдыы аз ндірістегі міндетті шартты бірі - алынатын німні экологиялы тазалыын ана сатап коймай, оршаан ортаны орау мен оны сапасын жасартуа баса назар аудару болып табылады. Сонымен атар, ндіріс жмысыны нтижесінде ндіріске, халыа зиян келтірмей, табиаттаты экологиялы тепе-тедікті бзбауы керек. Бл принциптерді тбегейлі орындау алдыы аз ндірістегі маызды шараларды бірі болып саналады. Сонымен, алдытарды оршаан ортаа сері ешандай да рсат етілген санитарлы-гигиеналы молшерді дегейінен аспауы ажет.

атты трмысты алдытарды деуді лемдегі дісі – тменгі температурада жау.Жауды осындай дісі кезінде шыатын газдармен оса кптеген блінбейтін зиянды осылыстар мен зара байланыстаы німдер шыарылады. Сондытан, алдытарды жаатын зауыттар атмосфераны осымша ластаушы оша кздері болуда.атты трмысты алдытарды бастапы массасыны 25% ксуге жататын алдытар деп есептеледі.

алдытарды жол-жнекей кдеге асыру ісінде рамдастырылан технологияны лкен болашаы бар. азіргі кезде темірді сйы фазалы алпына келтіруді металлургиялы агрегат базасында- алдытарды жоары температурады жауды технологиясы жасалан. Е бастысы бл технология кез келген кмірсутегі отынында жмыс істей алады. Сонымен атар, нерксіп жен органикалы трмыстаы атты алдытарды жау шін табысты трде олданылады.

алдыы аз технология бойынша жмыс істейтін жаа кезені ксіпорындары аланы осытан тазалап жне тарып оймай, рылыс материалдары мен металдарды алып, жылумен амтамасыз ету шін ысты су мен нерксіптік буды ндіруге ммкіндіктері бар.

оршаан ортаа алдыы аз ндірісті зиянды серін шектеу критерийіні негізіне рсат етілген шоырланбалы шектеу млшері тиісті (ПДК). Оларды негізінде рсат етілген шыарынды млшеріні (ПДВ) атмосфераа жне су оймаларын ластаушы заттекті рсат етілген тгінді млшері (ПДС) есептеледі. Рсат етілген шыарынды млшерін уаытында лшеу йымдастырылып рбір шыарынды жадайына арай белгіленеді.

азіргі кезде алдысыз жне аз алдыты технологияларды дамытуда ндірісті экологияландыруды маызды баыттарыны бірі- тірі организімдер жне пайдалы німдер алу мен оршаан ортаны тазарту шін биолониялы рдістерді жмысыны негізінде биотехнологияны барынша олдануда.

нерксіптік биотехнолоагия мал азыын жне тама німдерін ндіруде,оны кбейтуге, топыраты нарлылыын арттыруда, ауыл шаруашылыа зиянкестерімен кресуде айтарлытай лес осуда.

3.Биологиялы технология - ндірісте тірі азаларды олдана отырып деу. Яти, микроорганизімдер жне бактериялар аралы ндірістегі заттарды деу технологиясы.

Билогиялы технологиялар мен тазалау дістері тмендегідей :

• ауыз суды атты базасында утилдеу жне атты трмысты алдытарды аэротты микробтар арылы таратып, ыдырату;
• ауыз су мен табии суларды органиклы заттрдан биологиялы тазарту;
• ластанан топыратарды микробтар арылы алпына келтіру;
• ауыз судаы ауыр металдары кейбір микробтар арылы айырып тазалайды;
• биологиялы сарбинттермен ауаны тазалайды.

Жалпы аланда азіргі тада жасалан технологиялар мен дістер нерксіп алдытарыны барлы тріні тгелге жуыын пайдаа асыруа ммкіндік беруде. Оларды сол жиналып алан жерде деу жмысы орынды болады.

зін-зі тексеру сратары

1. алдысыз технологияа не жатады?

2. Биологиялы технология дегеніміз не?

дебиеттер тізімі.

1.алдысыз технология –экология ызметіне А. 1991 ж

2.Молдахметов З.М., Газалиев А.М., Фазылов С.Д. «Экология негіздері». араанды, 2002

3.Дарибаева А.О., Оразбаева Р.С. «Экология негіздері». Астана, 2001

4.. Бейсенова , А. Самаова «Экология жне табиатты тиімді пайдалану»Алматы, 2004

5.Оспанова Г.С. Экология А. 2002 ж

Лекция 9 ндірістік алдытарды зиянсыздандыру жне жою дістері

Масаты: Табии жне екінші реттік шикізат пен алдытарды сату, сорттау жне жіктеу шараларымен таныстыру.

алдысыз ндірістер жасауды негізгі аидалары жне олара ойылатын талаптар. делген німдер мен металлургиялы шылактар, кенндіру саласы алдытарыны физико – химиялы ерекшеліктері

алдысыз ндірістерді негізгі аидалары.

Негізгі жйелік аидасы болып табылады. Осыан сйкес р жеке рдіс немесе ндіріс материалды ндіріс пен адамны баса шаруашылы –экономикалы ызметінен баса, табии ортаны (тірі азалар популяциясы, атмосфера, гидросфера, литосфера, биогеоценоздар, ланшафттар) жне адам мен оны тіршілік ортасын осатын, экологты –экономикалы жйе элементі ретінде кбірек жоары дегейде жне айматаы (ТПК) барлы нерксіптік ндірісті– динамикалы жйені элементі ретінде арастырады. Осылайша, алдысыз ндіріс жасауды негізінде жатан жйелік аидасы ндірістік, леуметтік жне табии рдістерді зара байланысын жне азіргі жне кшейетін зарабайланысын ескеруі тиіс.

алдысыз ндіріс жасауды баса маызды аидасы ресурстарды пайдалануды кешенділігі. Бл аида энергоресурстар потенциалы мен шикізатты барлы рлымдарын максималды пайдалануды талап етеді. Белгілі боландай, шамамен барлы шикізат кешенді болып табылады, оны клеміні орташа аланда штен бірі ана жолдас элементтер рады, олар тек кешенді деуінде ана алынуы ммкін. азіргі тада шамамен барлы кміс, висмут, платина мен платинандтер, сондай – а алтынны 20% кбі кешенді рудаларды деу кезінде жанама алынады.

алдысыз ндіріс жасауды орта аидасы оны йымдастыруды рационалдыы. Халы шаруашылыыны аралас салаларын осанда, оршаан ортаа теріс серін жне оан келер зардапты тменету кп байланысты болатын, жаа экологиялы негізделген шикізатты жне энергетикалы технологияларды іздестіру жне ндірісті энерго-, материл-, жне ебек иындыын максималді азайту, шикізатты барлы рамдарын саналы пайдалану талаптары мнда анытаушы болып табылады. Бл жадайда соы масат энерготехнологиялы, экономикалы жне экологиялы параметрлер бойынша бір уаытта ндіріс оптимизациясы болып саналады. Бл масата жетуді негізгі жолы істегі технологиялы рдістер мен ндірістерді жетілуді жне жааларын деу болып табылады. алдысыз ндірісті йымдастырудаы сондай адамдар мысалдарыны бірі ккірт ышылы ндірісіні алдыы пиритті огарокті утилизациялау болады. азіргі уаытта пиритті огаротер толытай цемент ндірісіне кетеді. Біра пиритті огароктерді нды рамдары – мыс, кміс, алтын, темір пайдаланылмайды. Сонымен атар, мысты, асыл металдарды алумен жне темірді кезекті пайдаланумен, пиритті ограктарды (мысалы, хлоридті) деуді экономикалы тиімді техникасы сынылан.

алдысыз ндіріске ойылатын талаптар.

Істегілерді жетілдіру жолында жне аидалы жаа технологиялы рдістерді деуде жалпы талаптар атарын сатау ажет:

ндірістік рдістерді технологиялы сатылауды (аппараттарды) минималді ммкін санында жзеге асыру, йткені оларды райсында алдытар тзіледі жне шикізат жайылады;

Шикізат пен энергияны кбірек тиімді пайдалануа ммкіндік беретін, здіксіз рдістерді олдану;

Агрегаттарды бірлікті уатын лайту (оптимумге дейін);

ндірістік рдістер интенсификациясы, оларды оптимизациясы мен автоматтандырылуы;

Энерготехнологиялы рдістер жасау. Технологиямен энергетиканы йлесімділігі агрегаттар ндірушілігін лайту, энергоресурстарды, шикізаттар мен материалдарды немдеуге, химиялы айналуларды энергиясын толыыра пайдалануа ммкіндік береді. Ондай ндіріске мысал энерготехнологиялы сызба бойынша аммиакты ірі тонналы ндірісі болып табылады.

делгеннімдер мен металлургиялы шлактар, кенндіру салалары алдытарыны физико – химиялы ерекшеліктері.

атты нерксіптік алдытарды сипаты.

Кен ндіру, металлургиялы, нерксіпті баса да салалары дамуымен шлак оймалары, шлактар, шахта кендеріні йінділері орын ала бастады. Сонымен атар, ндірістік алдытар рлыс материалдарын шыаруа шамамен дайын, арзан шикізатты бай кзі болып табылады.

нерксіптік алдытар пайдалы азбалары алуда, оларды байтуда, шикізатты концентратты деуге жне дайын німді пайдалануда тзіледі. Пайдалы азбаларды алуды алдытарына шатырлы, шахталы, сыйымдыты, тау жыныстарыны жанама алынуы жатады. Жанама жыныстарды негізгі массасы ара жне тсті металдарды алу кезінде тзіледі.

ртрлі алдытар деттегі немесе жоары температураларда тетін, физико –химиялы рдістер нтижесінде, р технологиялы операцияларда дайын німге шикізатты концентратты деу кезінде тзіледі. Кейбір ксіпорындарда негізгі жне осымша ндіріс алдытарыны екі жзден астам атауы тзіледі, мысалы, домналы, ферробалымалы жне болатбалытылан шлактар, клдер, жанармай шлактары, фустер, ышыл смалка, ышыл гудрондар, т.б.

Кендеу нерксібіні алдытары.

Кендеу нерксібі – атты, сйы жне ша трізді алдытармен оршаан ортаны ірі ластаушыларды бірі.

Кен ндіру нерксібіні алдытары физико – химиялы жне жылуфизикалы асиеттері бойынша, органикалы заттар сипаты бойынша ерекшеленеді.

Шатырлы жыныстар, минералды заттарды жоары рамымен ерекшеденіп, клдігі бойыща кондициялы німді алумен, алдын –ала байытудан кейін, энергетикалы масаттар шін олданылуы ммкін. Шатырлы жерді рекультивациясы шін жапсырма ретінде олданылуы ммкін, ал шахталы –шахталы кеістік жапсырмасы шін. Сзгішті ондырыларда, тоандар мен йлер рлысында, тоандар рлысында, т.б. ышыла тзімді мастиктер рылысында, керамикалы материалдар, жеіл бетондар шін бос тесікті толтырыштар ндірісіне шикізат ретінде біріктіретін литолониялы айырмаларды селективті деуінсіз де олданылуы ммкін.

Шахталы жыныстар кбінесе сімдіктер орегіне ажетті, микроэлементтерді лкен санына ие, сондытан ауыл шаруашылыыны арындауы мен химизациялануы нтижесінде тепе –теденуі жретін, топыра тыайытыштары ретінде олданылуы ммкін.

Кмірбайыту алдытар, жанар массасыны лкен клеміне ие болып газификация мен жау шін тікелей олданылауы немесе клдігі бойынша кондициялы атты отынды алумен, осымша байытуа шырауы ммкін. Кмірбайытуды жоары клдікті алдытарын шатрізді кйде элекстанцияларда, сонымен бірге ірілерде жандырылуы ммкін, бл кезде оршаан ортаа SOX жне NOXалдытарыны латырылуы азаяды. Кейбір кмірлеуді гравитациялы айрылуы нтижесінде жоары клдікті бліктерді анытауа болады, онда бастапы кмірлерге араанда 1.3 – 1.4 есе жоары микроэлементтер атары (Ag, As, Cd, Mn, Mo, Ni, Pb жне т.б.) болады. Микроэлементтерді лкен блігі атты жанармайды байытудан немесе термиялы деу німдерінен алынуы ммкін.

Биологиялы дістер кмегімен кмірлерден жне кмір алдытарыны блігінен пиритті жне органикалы ккіртті, ртрлі металдарды (Mn, Ni, Co, Zn, Ca, Al, Cd), клді, оттегі жне азотрамды осылыстарды алуа болады. Кмірді тазалау термофилді бактерияларды олдананда 93 % а алты тулікте жзеге асады, мезофилді бактериялармен 18 тулікте.

Металлургия нерксібіні алдытары.

ара жне тсті металдар кенін деу, байыту, ю, жаю, металдеу – металдарда колоссалді сандарын шыындау кзі.

Металлургияда шикізатты кешенді пайдалану мселесі – негізгі жне жанама элементтерді алуды рационалды толытыы, алу алдытарын жою, оршаан ортаа зян келтірмей кенді байыту. Сонымен атар, металлургия тым жер– жне сусыйымды сала болып табылады. Темір кенінен баалы жанама рамдарды алу технологиясына арамасатан, кптеген кешенді жер азбаларында пайдалы материалдар йінділерге латырылады. ара металдар кеніні нды рамдары (Fe, Mn, Cr) арасында сирек металдар да W, Ti, Co, Ni, Zn, Cu,кездеседі[11]. Кендерді деу мен байытуда алдытарды лкен клемі сйкесті деуден кейін тауарлы німдер болуы ммкін. Жанама алынатын жыныста (сіресе алуды ашы дісінде) кбінесе кптеген рудалы емес пайдалы азбалар болады, алуды ішінде [10, 11]: бор, бояулар ндірісіндегі толтыраушыа жне топыраты ктеуге жарамды, иыршы тас жасауа арналан сланцтар; саз бен сугілинкілер – фаянсті нерксіп пен техникалы керемика, эмалдар, тсті шыны жасауа арналан шикізат; кварцты мдар шыны нерксібі шін; мергель, цемент пен к жасаудаы шикізат; граниттер мен гнейстер.

Домналы пеште кокс клі мен кенні бос жынысы есебінен шлактар тзіледі, оны рамына Р осылыстар, CaO, SiO2, FeO, MgO, Al2O3, CaS, MnS, FeS, TiO2, кіреді, рамдар атынасына байланысты шлактар негізгі, байтарап жне ышыл болып блінеді. Мартенов дісінде негізгі шлактар балыту рдісінде металдан фосфор мен ккірт оспасын блуге абілетті.

Шлак – рылыс жне жол – рылыс саласы шін нды шикізат. Табииа араанда шлакты иыршы тас 1.5 – 2есе арзан, шлакты пемза – керамзиттен ш есе арзан жне аз лестік шыындарды талап етеді. Цемент нерксібінде тйіршіктелген шлакты пайдалану цемент шыарылымын лайтады, жаратылысты шикізат – цементті клинкерге араанда ндірісіне кететін лестік шыындар мен здік нын тмендетеді. Болат ышылдануы шін металдарды екіншілей деуде шлакты олдану жетіспеушілікті ферросилицийді шыынын азайтады. Тіпті кемелер тбін тазалауа абразивті материал ретінде металлургиялы шлактарды олдануа болады. Конвертерлі шлактар топыра орнына тоандарды юге гидротехникалы рылыста олданылуы ммкін.[10].

алдытардан темір алар алдында йрытарды кері флотациясы, кенні тура флотациясы, магнитті айыру, магнитті – флтациялы діс олданылады. [11].

Шламдарды олдану домналы шихтада темір рамын азайтады, домналы пештерді ндірушілігін тмендетеді, кокс шыынын лайтады.

Хром кендеріне бай жерлерді жаруы механикалы дістермен жеткіліктіз тиімділікте байытылан кендер немесе кедей кендерді байыту жне алу бойынша уаттылыты немі сіру ажетін тудырады. Ол шін арнайы рдіс деледі, онда ауада шынытыру (630 – 750° С) саталан кенді (блшектері 15 мм – ден кем) пекті сатау (0.1 мм – ге дейін), су суспензиясын даярлау, оны карбонатталуы осылай кварцт пен кондициялы кен орнына кміртекті феррохром алуа болады.

Барлы металлургиялы рдістерде шаны мнді клемі тзіледі, оны ауалы, оны рамындаы металдарды алу жне оршаан ортаны орауды ажет дегейін стау масатында жою ажет.

Ол шін ра жне дымыл шаауалау жйелері олданылады. Металлургиялы шады ауалау кезіндегі негізгі мселе – мырыш , орасынны жоары рамды, булар ша ауалау рдісін алуды иындатады.

орасын, мырыш, темір оксидтерінен баса ша мен шламдарды Mn, Mg, Ca, Cr, Ni, Cd т.б. элементтерді оксидтері бар, оларды олдануа болады.

Ферробалыма нерксібіні шадары мен шламдары басты трде кремнийді аморфты диоксидінен трады, бл нерксіп жне трын й рылысына жарайды.

SOX жне NOX аулау ондырылары ерекше орына ие, йткені бл рдіс осы заттарды тмен концентрациялары салдарынан те крделі.

делген алдытары кбінесе ртрлі химия – физикалы асиеттерге ие заттарды химиялы берікті емес, крделі полирамды оспалары болып табылып, улы, химиялы, биологиялы, коррозиялы, рт –жарылыс ауіпті болады.

Химиялы табиаты тзілуді технологиялы белгілері, ары арай деу жне пайдалану ммкіндігі бойынша алдытар жіктеледі. Бірді елде зиянды заттар деуге жне кмуге кететін шыындарына байланысты болатын, кауіптілікті трт класы бойынша сипатталады:

Тым ауіпті. Сынап жне оны ослыстарына, сонымен атар сулемаа (HgCl2) хромдыышылды жне цианиисті калийге, сурьма осылыстарына SbCl3– шхлорлы сурьмаа, бенза пиренге, т.б. ие алдытар.

Жоары – ауіпті. Хлорлы мыса, мыс сульфатына, ымыздытыышылды мыса, штотыты сурьмаа, орасын осылыстарына ие алдытар.

алыпты – ауіпті. орасын оксидтеріне (PbO, PbO2, Pb3O4), никель хлоридіне, тртхлорлы кміртекке ие алдытар.

Аз – ауіпті. Мырыш осылыстарына, фосфаттара, магний сульфатына ие алдытар, аминдер олданып, флотациялы діспен пайдалы азбаларды байытуды алдытары.

Тау – кен ндірісіні алдытарын ндеуді азіргі заманы алдысыз жне комплексті дістері. алытарды рационалды олдану.

ндірісте алдытарды сатауды дістері.

Жаа ресурсатау жне экологиялы технологиялы процестерді уйымдастыранда, технологиялы процесстен шыу кезінде залалсыздандыру керек, бірата жаа заманы технологияларды олдананда алдатарды зиянды заттара ыдырауыны алдын алуа болады. Ол шін арнайы ндірістік алдытарды кметін жерлерде оларды болашата олдану шін кмеді.

Зиянды ндірістік алдытарды термиялы залалсыздандырылуы.

Жаа заманы сатыды утилизацияланатын алдытарды саны азайтатын кптеген ммкіндіктері ашылуда, олар крделі химиялы рамды, сондай-а оларды пайдалы німге нделуі немесе жаа заманы сатыда экономикалы масатсыз.

Сйы фазалы тотысыздандыру.

Сйы фазалы тотысыздандыру ндірісті сйы алдытарын жне аынды суларды тнбаларын залалсыздандыру шін олданылады. Бл дісті мні аынды сулардаы органикалы заттарды жне элементті органикалы оспаларын 150 – 350° температурада жне 2 – 28 МПа ысымда оттегімен тотысыздандыру.

Гетерогенді катализ

Бл діс газ трізді жне сйы алдытарды залалсыздандыру шін олданылады. ндірістік алдытарды гетерогенді катализдеуді ш трі болады. Термокаталитикалы тотысыздандыруды рамында аз жангыш оспасы бар газ трізді алдытарды ндегенде олдагуа болады. Катализаторлардаы тотысыздандыру процессі газ рамындаы жаныш оспаларды жану температурасынан тмен температурада теді. оспаларды табиатына жне катализаторда тотыу активтілігіне байланысты 250 - 400° С температурала жне ртрлі лшемдегі ондырыларды теді. Термокаталитикалы тотысыздандыру залалсыздандыруды рамында NOX – нитрозды газдары бар оспаларды ндеу шін олданылады. Профазалы каталитикалы тотысыздандыруды аынды суларды органикалы оспаларын бугазды оспаа жне ары арай оттегімен тотысыздандыруа олданылады.

Тотысыздандыру пиролизі.

Тотысыздандыру пиролизі – ндірістік алдытарды біразіні немесе жанармайлы заттармен термиялы ыдырау процесі.Данный метод применим для обезвреживания многих отходов, в том числе «неудобных» для сжигания или газификации: вязких, пастообразных отходов, влажных осадков, пластмасс, шламов с большим содержанием золы, загрязненную мазутом, маслами и другими соединениями землю, сильно пылящих отходов. Бл діс кптеген алдытарды залалсыздандыруда олданылады. Мысалы: жауа немесе газификациялауа "ыайсыз" алдытар:созылмалы тнбалар, , пластмасса, рамында кміртегі кп шалмдар жне т.б.

ра пиролиз

Бл термиялы ндеу дісі алдытарды жоары эффективті залалсыздандырады жне оларды жанармай жне химиялы шикізат ретінде олдануа ммкіндік береді. Ол аз алдыты жне алдысыз технологияларды пайда болуына жне табии ресурстарды рационалды олдануа ммкіндік береді. ра пиролиз – оттегінсіз термияды ыдырау процесі. Процесс нтижесінде жоары жану жылу бар, сйы нім пиролизді газ жне атты кміртекті алды тзіледі.

Жалынды айта ндеу.

Жалынды айта ндеу дісіні негізінде жоары температуралы ыдырау жне зиянды заттарды тотысыздану жатыр. Процесс нтижесінде зиянды емес немес аз зиянды ттін газ жне кл тзіледі. Айтыла діс бойынша нды німдер алуа болады: жер аартыш, белсендірілген кмір, ктас, сода жне т.б. Химиялы рамына байланысты ттін газдары рамында SOХ, N2, H2SO4, P, HCl, сілтілі жне слтілі жер элементтерді тздары, инертті газдар болады.

Плазма кмегімен алдытарды айта ндеу жне залалсыздандыру.

Ыдырауды жоары дрежесін алу шін пештерді рылымы біралыпты теиператураны за стап жне белгілі температурада бастапы заттарды оттегімен жасы араластырып тру керек. Галогендерді тзілуіне бгет болу шін жне оларды галогенсутектерге айналуына жол бермеу шін суды арты млшері жне оттег аз млшерде болу керек, сонысы клді тзілуіне себеп. Хлорорганикалы німдерді ыдыратанда температураны тмендеуі жогары токсинді жне траты заттарды – токсиндерді тзілуіне келеді.

Тменгі теппературалы плазманы олдану зиянды алдытарды жоюдаы перспективті баыттарды бірі. алдытарды залалсыздандыру шін плазмалы діс екі жолмен олданылады:

- Жоары токсинді те ауіпті алдытарды плазмохимиялы ндеуі;

- Тауарлы нім алу шін алдытарды плазмохимиялы ндеу.

ндірістік алдытарды олдана отырып аз алдыты жне алдысыз технологияларды жне комплексті дістерді ойлап табу.

Табии ресурстарды экономикалы жне рационалды олдануа негіз ажет емес. лемде шикізата деген сраныс кннен кнге артуда, ал оларлы алу ымбата тсуде.

Екіншілік материалдар жне ресурстар (ЕМР) – ндірісті жне олдануды алдытары, оларды ылымны жіне техниканы азіргі даму сатысында халы шаруашылыынла олданылуы ммкін. ЕМР ндірістін айтымды алдытары жатпайды.

Оларды іске асыруды бірнеше дісі бар:

1) алдытарды тзбестен шикізатты комплексті айта ндеу процестерді ру жне ендіру;

2) алдытырды барлы трлерін айта ндеу жне олдау, тауарлы нім алу;

3) Жаа нім трлерін оларды айта олдану ммкіндігін ескере отырып шыару ;

4) ндірісті сумен амтамасыз етудін жабык трлерін тазалау ондырыларыны кмегімен олану;

5) алдысыз территориялы ндірістік комплекстерді жне экономикалы айматарды йымдастыру.

Таулы – азба нерксібіндегі алдысыз ндірісті жзеге асыру.

Таулы нерксіпте міндетті трде: пайдалы азбаларды ашы та, жер асты алуда да алдытарды толыымен айта деу бойынша делген технолоияларды егізу ажет; пайдалы азбаларды орнын деуді геотехнологиялы дістерін жер бетіне оларды тек бтін компоненттерін шыаруа тырыса кеінен олдану; табии шикізатты алынып жатан жерінде байыту мен деуді алдысыз дістерін олдану; кендерді деуді гидрометаллургиялы дістерін кеінен олдану.

ара жне тсті металлургияда жаа ксіпорындарды алыптастыруда жне ызметтегі ндірістерді айтаруда алдысыз жне аз алдыты технологиялы процесстерді егізген жн. Ол процесстер кенді шикізатты немді, рационалды олдануа ммкіндік береді:

ндірісті газ тріздес, сйы жне атты алдытарын деуге атыстыр;

кара жне тсті металлдарды алуда - таулы жне байыту ндірісіндегі кп тоннаж аудару атты алдытарын рылыс материалдары ретінде, шахтаны делген кеістігінде сеніш ретінде, жол жабуда, абыра блоктары жне т.б ретінде кеінен олдану;

барлы доменді жне ферробалымалы шлактарды толы клемде деу, сонымен оса болатбалытыш шлактар мен тсті металлургия шлактарыны масштабын кеейту;

таза судын шыынын крт тмендету жне алдысыз технологияны ары арай дамыту мен егізу шін трып алан суларды азайту;

трып алан су мен блініп жатан газдаы аралы компоненттерді стау процестеріні айта алыптастырылуы мен эффективтілікті жоарылату;

барлы металлургиялы ндіріс трлері шін газды шанан тазалауды ра дістерін егізу жне блініп жатан газды тазалауды баса да дістерін арастыру;

Тсті металлургия нерксіп орындарына эффективті діс – ккіртті ангидритті 2-лік контактілеу стационар емес режимде тотытыру арылы ауыспалы рамдаы лсіз (менее 3,5% серы) ккіртрамды газдарды пайдалану;

металлургиялы ксіпорындарына жоары эффективті тазалау жабдытарын жне де оршаан ортаны ртрлі ластану параметрлерін баылайтын аппараттар егізу;

тсті металлургияда болатты алу, нтаты металлургия, автогенді процестер доменсіз жне кокссіз процесстерді ескере жаа аз алдыты жне алдысыз процестерді тез деу жне егізу;

металлургияда энергия мен материалды немдеу шін жне алдытарды зілуі мен ысартылуын адаалау масатында микроэлектроника, АСУ, АСУ ТП кеінен олдану.

Территорияны деудi технологиялары

Кбінесе ртрлі алдытарды оймасы мен оыс жерлері брыны карьерлерінде минералды шикізат ресурстарыны алыну жерлерінде алыптасады.

Бл карьерлерді кбі зендерді жайылмаларында те жаымсыз гидрогеологиялы жадайларда орналасан: жоары су ткізу жыныстарымен, грунтты суларды дегейіні жоары орналасуымен, грунтты сулар аымын беттік су блатарына шыарылуымен. Бл жадайларда оршаан ортаа жаымсыз сер кауіпі арта тседі, ал кейбір жерлерде осы оыс орындары мен оймалары сулар мен оршаан кеістікке жпалы болан.

Техногендi кiр басан ауматарды айта деу жне ретке салуы – бл комплексті процесс, оны алыптастыруда келесі факторларды ескерген жн:

ауматы жоспарлау, территория, ауданны перспективті даму жоспары;

органдарды талаптары, оны рамына оршаан ортаны орау кіреді;

ауматы экономикалы жадайлары;

Бл тапсырманы тек жаа рылыс технологиялары мен материалдарын олдану арылы, геотехникадаы ылыми жетістіктерді, «лген» аладарды алалы немесе ауматы рылыма келтіруге ммкіндік беретін грунттарды геологиясы мен механикасын олдана отырып кана шешуге болады.

азіргі тада ластанан территоряларды айта деуді келесідей дістері бар:

алдытарды шыарып тастау жне арнайы полигондарда кміп тастау;

алдытарды шыарылымы алдын ала сепарациядан кейiн ( рамды бліктерге блу) жне алдытарды бір бліктерін азайту масатында деу, келесі кму мен 2-лік олдануа жіберу;

Ауматы ретке салуы алдытарды шыарылымысыз жне ары арай оны олдануы шiн санитарлы жне техникалы шарттарды амтамасыз етуi.

Ретке салуды дiс ауматы наты шарттарына байланысты тадайды: оны орналасу орнына , оыс грунттарыны клемі мен асиеттеріне, перспективті рылыс жоспарына, нына, уаытша шыым жне инвестор мумкіндігіне байланысты.

айта деуді 1-ші дісін аз млшердегі оыстарды жоюда жне жаын мада кміу орындары бар болса олдануа болады.

2-ші діс алдытарды айта деу мен сепарация шін ашу, сорттау, керек жадайда блгіш ондырылыарды орналастыру ммкіндігі болан жадайда олданылады. Бл жадайда алдытарды органикалы, минералды, металлды жне пластмасалыы кмуге арналан алдытарды бір блігін азайту шін, компостерлеу шін, жне мысалы, минералды раушыдан 2-лік рылыс материалдарын (щебень) алу сияты процестер жргізу ммкін. Бл діс рылыс оыстарын монооыс орындарын айта ретеуде тиімді.

3-ші діс лкен аудандар санациясында , алдыты шыару ымбат жне шыынды ажет етсе немесе баса жадайларда ммкіндік болмаса (мысалы, территорияны су басып ккетсе немесе оыс йіндісі алыптасса) олданылады. Бл жадайда техногенді грунт жасы мегерілген болу керек, оны грунта жне грунтты сулара сері аныталып, оршаан ортаа ауіпті заттарды таралыу жне техникалы шешімі аныталу керек.

Террииторияны ары арай олдануыны перспективті жоспары, имаратты функционалды белгіленуі (индустриалды зонасы, оймалар т. б) маызды мнге ие.

Ретке салуда тжырымдаманы бл параметрлерiнi талдау жне жалпылауы, тиiстi шараларды анытап, технологиялы шешiмдер жне рылыс материалдарын тадауа ммкiндiк бередi.

Болаша жоспар да, инженерлiк-геологиялы iздеулер де негiздi элементтерi жне тгiндiнi жерлерi тек ана ауматы дамытуыны наты млiметтерiнi негiзiнде анытауа болатын аптайтын судан орау жне рату материалдарыны наты йетiн жерлерiнi консервациясын амтамасыз ететiн изоляциялы пердесiнi конструкциясы.

Мселелер кешендi шешiмнi маызды факторларымен жмыс жасауда н жне инвесторды iздестiрулерi болып табылады. Бл жмыс техникалы шешімні талылануымен бірге орындалу керек, йткені кез келген е жасы техникалы шешім тек аазда алуы ммкін, егер оны экономикалы базасы болмаса.

Осылайша, техногендi ластанан ауматы жаа олдануы туралы сра - бл кешендi техникалы жне басты экономикалы мiндет. Жетiстiк оны шешiмi жне жобалаушы жне жобаны тжырымдамасыны деушiсiнi техникалы зырыны дегейiмен жобаны те ерте кезедерiне iске асыруы керек болан жобалы менеджменттi дегейiмен аныталады.

Бл зiрлеу жне мамандандырылан рылыс кадрларыны айта даярлауын талап етедi, есептеу жне техногендi ластанан ауматара имараттарды жобалауын жасау, инженерлiк iздеулерге арналан жаа нормативтiк-техникалы базасы, жалпылау жне шетел тжiрибесiнi игеруi, эколог-экономикалы баыт.

Металлургиялы алдытарды комплексті алдысыз

айта деуді азіргі дістері

1.1.Ша жне шлам жинау дістері.

Барлы металлургиялы шектерде металл рамынан алу жне оршаан ортаны орауда ажетті дегейді олдау масатында алынан жне айта делген шадарды наты саны тзіледі. Майда дисперсті ша алу шін ра жне дымыл ша тту жйесі олданылады; айта деуді соы процесіні нтижесінде ра жне дымыл шламдар тседі.

Ша алу жне ша ттуда олданылатын негізгі типтерді дістерін толыыра арастырайы.

•Гравитациялы сеперация ша тну камерасында шаны ірі блшектеріні тнуында аяталады.

•лшенген атты оспаларды инерциялы сеперациясы кезінде баыты згерген немесе аэродисперсті аын жылдамдыы кезінде шыан блшекті инерция кші пайдаланылады.

•центрден тепкіш сеперация

Центрден тепкіш ша ттыштар (циклондар,батареялы циклондар,ротоклондар)е лкен таратылу ра тазалау аппаратынан алынан. Бл рылыларда шады алу газды аынны айналу озалысы кезінде дамыан центрден тепкіш кшті олданылуына негізделген.

•Газды дымыл тазалау сйы пен газды контактісі нтижесінде іске асады жне зімен инерциялы тндыруды р трін сынады.

1.2.Фильтрация процесі.

Жіптен,талшытан,тйіршіктен жне тндырылан шанан рылан осы немесе баса атты кеуекті орта арылы оларды ткізгенде тазалау масатында газды фильтрация процесі аяталады. Процесс инерциялы жне гравитациялы кш, газды молекулаларды жылулы озалысы жне т.б. серіні нтиесінде блшекті тндырылуы болатын контактілі серді ртрлі фильтратыны кмегімен іске асады. ндірісті фильтрация рылылары жеді маталы фильтр, талшыты абат, ымтаыш жне мат, керамикалы жне металлкерамикалы араабыра, тоылан металды елек, тйіршікті материалдан саптама трінде жасалады.

1.3.сату.

сату операциясы нтаты ЖСО-дан алу технологиясында маызды маына береді.

сату импульсті электрлі токпен материала сер еткен кезде іске асатын электроэрозиялы реакторлар агрегатты стауды спецификалы трлері болып табылады. Желілі индукциялы айналц базасына темір рамды шлам аппараттарын стау шін пайдалану ммкіндігі ызыты. Бл аппараттарды сонымен атар, СОЖ-дан тазалауда, ЖСО-ны магнитті жне магнитті емес компоненттеріні сепарациясы кезінде пайдалануа болады.

1.4.Жылулы деу.

ЖСО- жылулы делуі оларды кептіруде, дегазацияда, деформациялы беріктендіруді жою, технологиялы морттыландыру, тотысыздану, пеш атмосферасы компоненттерімен аныу, кйежентектелу (спекание) шін жмсарту масатында теді.

рылы зімен бірге бірімен-бірі жне шахталы жылуалмастырышпен осылан екі циклоннан тратын аппаратты сынады.

1.5.Шламннан майды жойылуы.

Илемдік орнатан шады сарынды су шін тндырыша тндыру кезінде пайда боан шламдарда ылалдылы 20-30%, майлау затыны млшері 2-3% болады. Мндай шламдар тек майлау затыны жойылуынан кейін ана олданылау ммкін. Оларды химиялы реагентпен немесе арапайым сыыммен жуанда жояды. Майлау затын жоюды химиялы дісі немі эффективті емес, ал кйдіру пешіні эксплуатациясы эоары эксплуатациялы шыынмен байланысты. Одан баса кйдіру кезінде (700-800°С) агломерация болады.

1.6.Брикеттеу.

Кен сатарыны утилизациясы жне ндірісіті (аглофабрикті ша, колошникті ша,илемдік отабыршы (окалина) жне т.б.) ртрлі металлрамды алдытары шін бл процесті перспективті олданылуы шады,тазаланан шламды жне са кендерді брикеттеу процесін кеінен зерттеу нтижесінде крсетілген. Сонымен бірге ртрлі байланыстырушылармен суы брикеттеу (сульфатты щелоктар,сульфит-спиртті барда,шойынды жоа,сйы шыны жне т.б.), байланыстырушысыз «ысты» брикеттеу, ртрлі тотысыздандырыштарпен термобрикеттеу процестері жасалды.

Кейбір крсеткіштері бойынша брикеттеу процесі шекемтеа (окатыш) шикізаьымен соы кйдірілген алдытарды кесектеу процесіне араанда кбірек рентабальді болуы ммкін.

Бдан баса брикеттеу процестері нем кбірек технологиялы, аз дегейде брикет сапасы гранулометриялы рама жне бастапы материал (шихталар) ылалдылыына туелді.

1.7.оспаны жойылуы.

Металлургиялы шады пайдалану кезіндегі негізгі міселелер оларда мырышты, орасынны, сіресе оттек конвертор ндірісінде мырышпен апталан скрапты кеінен пайдалану атынасыны жоары млшері болып табылады.

ЖС шадарын мырыш жне орасыннан тазарту, оларды утилизациясы жне пайдалану мселелері туралы лемні барлы мемлекеттері жмыс істейді, біра бл тапсырмалар р трлі шешіледі. Жалпы шешімдер аглошихта рамында жне баса металлургиялы шекте пайдалануды сынатын шаа ана атысты. ЖСО-ны тура пайдалану онда мырышты,орасынны жне сілтілік металды жоарылау млшерінен иындатылады. Осы металдарды жоарылау млшері доменді пешті футерлеу шыдамдылыын тмендетеді, агломератты, шекемтас пен коксты бзылуына келеді, процесті газодинамикалы шарттарын жылдам нашарлатады жне доменді пешті німділігін тмендетеді.

1.8.Электрлік тазатру дісі.

Электрофильтрде газды майдадисперсті шанан электрлік тазарту дісі электр рісінде жоары кернеуіні газды молекуланы ионизация былысына негізделген.

ндірістік алдытарды бейорганикалы заттар, цементтер, гипстік ттыр материалдар, керамикалы бйымдар, жылуизоляционды материалдар, шлакобетондар ндірісінде шикізатты компоненттер мен шихта ретінде олдану.

Химиялы жне минерологиялы рамы бойынша ндірілетін шикізаттардан лдеайда жоары болып келетін ндірістегі кп тонналы алдытарды ртрлілігі, ал техногенді ресурстарды жаартушы ретінде перспективті трде олданылады.

Арнайы жабулар ндірісіндегі тнба-шламды заттарды блуді технологиялы процестері крделі боландытан, ал кей кездерде осы блу процестеріні экономикалы масатына байланысты, залалсыздандырыланнан кейінгі шламдарды рылыс индустриясында, цемент ндірісінде, керамика, кірпіш, керамзит, пигмент, бояыштар таы баса да ндірістерде шикізат оспаларыны компоненті ретінде олданады.

Цемент ндірісінде. Кл жне жаармайлы шлактар портландцемент клинкеріні шикізатты компоненті мен активті минералды оспалар ретінде портландцемент ндірісінде олданылады. Кл жне шлакпен клинкер ндіру кезінде шикізатты оспа рамын сары балшы жне ктасты компоненттер мен алмастыруа болады. Кей жадайларда бл алмастырулар клинкерді химиялы – минерологиялы рамын жне оны жану жадайын жасартады.

Цемент ндірісіндегі технологиялы процестерде тнбалы – шламдарды олдану келесі нтижелерге жетуге ыпал етеді:

Цемент ндірісіндегі шикізат базасын кеейту;

Технологиялы процестерді интенсификациясы;

Шикізат ресурстарыны меншікті шыыныны тмендеуі;

Цемент клинкеріні сапасыны жоарлауы;

рылысты – техникалы рамы жасартылан жаадан арнайы цемент трін шыару;

оршаан ортаны ластануыны алдын алу.

Бетон ндірісінде. Шлакты жне клді алдытар бетонны ауыр жне жеіл кеуекті рамаларын ндіруде байытылан шикізат базасын райды. раманы негізгі трлері болып металлургиялы шлак негізінде шлакты щебень мен шлакты пемзаны атап айтуа болады. Жаармайлы шлактар мен клден кеуекті рамаларды, соны ішінде аглопорит, Зольді гравий, саз балшыты керамзитті дайындайды.

Ауыр рамды бетондарды эффективті тріне физико-механикалы рылымы жаынан басты орына шыатын, рамында тыыз табии тасты минералдар осылан нім – йылан шлакты щебень жатады.

йылан шлакты щебень жоары аяза жне ыстыа тзімділігімен сипатталады. Оны ны табии тасты щебеньге араанда 3...4 есе аз.

Жол – рылысты материалдар ндірісінде. Жаармайлы кл мен шлакты кп тонналы ттынушылары болып жол – рылысы табылады. Онда кл мен клшлакты оспаларды негізгі абат астына тсеніш ретінде салады (грунтты цемент жне ктасты алмастыруда, асфальтті бетон мен ерітінділерде нта ретінде, жолдаы цементті бетонны оспалары ретінде).

Изоляционды материалдар ндірісінде. Кмір жне жаныш сланцтарды жау арылы алынан клдер кровель мен гидроизоляционды мастиктарда толытырыш ретінде олданылады.

Шлакты мата – минералды маталарды ртрлілігі, шыарылу клемі мен рылысты – техникалы рылымы жаынан басты орын алатын жылу изоляционды материал.

Шыны ндірісінде. Гальваникалы ндірістердегі хром рамды алдытарды шыны бояыш ретінде олдану ымбат тратын жне кп кездеспейтін материалды – хромпик бояышты немдеуге ммкіндік береді.

Шлакоситаллдар – шыны кристаллизациясына баыттау арылы алынатын, шыны кристаллды материалдарды ртрлілігі. Баса ситаллдардан айырмашылыы, олар шін шикізат материалы ретінде ара жне тсті металлургия шлактары жне тас кмірді жаудаы кл олданылады.

Керамика ндірісінде. ЖЭС-ы кл шлакты алдытар керамикалы бйымдар ндірісінде жне клді керамика дайындауда негізгі оспа болып табылады. абыралы керамикалы бйымдар ндірісінде оспа ретінде жаармайлы кл мен шлакты кеінен олданады.

Минералдарды жне т.б. материалдарды минералды шикізатын нерксіптік алдытармен толы немесе блшектей алмасуымен ндірісіні карьерсіз технологиямын деу.

нерксіптік алдытарды олдану карьерлі діспен алынан шикізатты олдануды ысартады., бл карерьсіз технология деп аталады. Карьерлерді деумен кптеген шыындар байланысты болады. Оларды ажеттілігі карьерсіз технологияларды олдананда жойылады:

сазды жне кті карьерлер ажеттілігі жойылады.

Шатырлы жмыстарды орындау ажет емес, алу туралы жне шикізатты тасмалдауды уайымдамауа болады.

Портландцемент жасауда карьерсіз технологияларды олдану. Карьерсіз технологияларды олдану кті екі сатылы сатау, шааулау, сатау, шикізатты аунату рдісінсіз цемент шыаруда жол береді. Сонымен атар, ндіруші карьерлер жерінде вмбат баалы рекульвитациялы жмыстардан басталады.

нерксіптік алдытарды олднананда шикізат шыыны тмендейді, яни клинкер ндірісіне кететін шыындар да. Шикізат диірмендерінде, ауыздарда аз материал деуге, шламнасостармен аз материал айдауа тура келеді бл ндірістік рдісті барлы кезедерінде энергия німі болып табылады. Тіпті ндірістік алдытарды блшектей пайдалануында шыындарды мнді ысаруын байауа болады: карьерлер санын ысартуа немесе істегі карьерге жктеуге тмендетуге болады. ндірісте олданылан алдытар санына байланысты брылау, жару, шатырлау, тасымалдау жмыстарына кететін шыындар ысарады.

нерксіптік жне азаматты рылыстар ктеруде, жерасты коммуникацияларын жргізуде шыындарды оптимизациясы зіргі рылыс трендісі. Жерасты коммуникациялары рылыларыны технологияларында клдене баытталан брылау дістемесін ойлап табу ткеріс келді. нерксіптік алдытарды пайдалану цемент ндірушіге ана пайда еклмейді. Егер ндірісті толытай алдыьара ауыстырса, яни карьерлерді деуден бас тартса, онда карьеллер деуде табиата міндетті трде келетін шыынды болдырмауа да болады.

Карьерсіз технологиялар шикізатты деу бойынша жмыс клемін мнді ысартады, яни, оршаан ортаны ластануы да ысарады.

Карьерсіз технологиялар НЦ 10 жне НЦ 20 жктеуші цементке жеткізу баасын тмендетуге ммкіндік беретінін мытпау керек. Егер цемент ндірісінде нерксіп алдыьарыны мнді клемдері де осылса, онда бдан алды ндірушілер де пайда табады. Олар шін тасмалдау, алдытарды сатау, алдытар шін жаа жинатаушылар рлысыны ажеттілігі жойылады. нерксіп алдытарын олдану тек артышылытара ана ие еиес: алдытар оймасын деуде цемент ндірісіні ресурссатау технологиясы крделенеді, біра бл оршаан ортаны сауыуымен теледі. Экологиялы сратарды крделенуін, техногенді ластанулардан оршаан ортаны орау бойынша нормативтендіру атарын мытпаан жн Бл нерксіп алдытарын олдануды те тиімді діс етеді.

Цементті нтатау ндірістегі е крделі сатыларды бірі болып табылады. НЦ 10 жне НЦ 20 жктейтін цементтерді бір тоннасын нтатау 40-60 кВт са электрэнергияа шыады. Тарту интенсияикаторлары энергия шыынын 15-20% тмендетуге кмектеседі. Бл кезде портландцемент беріктілігі тек лаяды, баса сипаттары да жасарады. Цемент зауыттарында олданылатын, тзетуді жартылай аымды сызбасы бар. Ол шылам даярлануын тездетуге, шикізатты шламды араластыруа олданылатын, сыылан ауа шыынын 20-30% а тмендетуге ммкіндік береді. Жоарыда аталан оптимизация жолдары энергошыындарды тмендетуге, ндірушілікті лайтуа, соында, ндіріс тиімділігін тмендетпей, ндіріс алдытармен алмастырып, айналыстан шикізатты карьерлерді шыаруа жол береді.

Цемент ндірісінде карьерсіз технологияларды олдану шикізат ретінде технологиялы жолдан зауыта жеткізілетін кламмиакты, фосфорлы тйіршіктелген шлакты, карбидті кті техногенді німдерді олдануа ммкіндік береді.

Цемент ндірісінде карьерсіз технологияларды олдананда карьерлерде кті жне сазды шикізат ажеттілігі жойылады. Брылау жару жмыстарын, шикізатты алуды орындау ажет емес. нтатаыштарда кті нтатауды екі сатылы рдісіні, шабасуды, сатауды, табии шикізатты тасмалдауды керегі жо.

Табии шикізатты нерксіп алдытарына алмастыранда шикізат шыыны клинкерді бір тоннасына азаяды. Бл шикізатты шламды тзету рдісінде шламнасостармен айдалатын, шламды ауыздарда, диірмендерде делетін материал массасын тмендетуге жол береді. Сондытан цемент ндірісіні барлы кезедерінде энергия шыындары тмендейді. Шикізат материалдарын нерксіп алдытарымен жартылай алмастыруда пайдаланудан шыкізат карьерлеріні бірін шыарады немесе карьерде алуды тмендетеді. Бл кежде брылау жару, шатырлау, тасмалдау жмыстарына ндірушілкр жмсайтын шыындар жне шикізатты саталуы технологияда олданылатын алдытар санына пропорционал трде тмендейді.

Пайдаланудан карьерлерді толы шыару табиатты сатауа, жыныстармен оршаан орта ластануын тмендетуге ммкіндік береді. Цементті натылы ндірісіне аымды нерксіптік алдытарды осу алдытарды ндірушілерді жаа оймалар рылысы, сатау орнына алдытарды тасымалдау ажеттілігінен басталады. Техногенді алдытар оймасын деуге жктеуші портландцемент ндірісіні ресурссатайтын технологиясы кделенеді. Біра, оршаан орта ластануы тмендеу дрежесі есебімен алдытарды алуа жне жктеуге кететін шыындар оршаан ортаны орау бойынша нормативті талаптар кшейуде, алдытар шыарылуыны жарамды нормалары тмендеуде, йінділер рамы ымбаттауда екенін ескеру керек. Сондытан ндіріс алдытарды тотальді олдану кбірек тиімді болып отыр. Цемент гітілуі е крделі операцияларды бірі. НЦ 10 жне НЦ 20 жктеуші цеметті бір кубын гітуге электрэнергияны 40-60 кВт са жмсалады. гітуді арнайы делген интенсификалпрлары портландцемент гітілуіне кететін электрэнергия шыынын 15-20% тмендетеді. Бл кезде портландцеметті лестік беті седі, тйіршікметрлі рамы тмендейді, портландцемент беріктілігі лаяды. Портландцемент гітіндісі интенсификаторларын олдананда портландцемент гітуге кететін бронефутерлерді лестік шыыны тседі.

Жктеуші цемент ндірісіндегі осымшалар шикізатты гітілу рдісін тездетуге, диірмендерде электрэнергия шыынын тмендетуге жол береді. Цемент зауыттарында жретін тзетуді жартылай аымды сызбасы шламды жасауды тездетуге, тзетудегі шикізат шламдарын араластыруа кететін энергия шыынын жне шикізат шламын араластыруа сыылан ауа шыынын 20-30 тмендетуге кмектеседі. Жктеуші цемент ндірісіні зіне кететін электрэнергияны жне клинкерді кйдіруге кететін энергошыындарды тмендетуді крсетілген жолдары НЦ 10 немесе НЦ 20 новалді жктейтін цемент кубіне кететін энергошыындарды тмендетеді, шатырлау жмыстарын, табии шыкізатты сатауды жойып, ндіріс алдытара алмастыра отырып, шикізат карьерлерін технологиялы айналыстан шыарып, диірменді агрегаттар ндірушілігін лайтады. Осыны брі цнмент ндірісіні тиімділігін ктеріп, цементті здік нын азайтып, табиатты сауытыруа жол береді.

Баылау сратары:

1. Табиатты орау шараларыны негізгі баыттары андай?

2. ндіріс алдытары алайша пайдаа асырылады?

3. Табии ресурстарды жіктелуі.

4. Екінші реттік шикізаттарды жіктелуі.

дебиеттер: 1. Арустамов Э.А. и др. “Природопользование” –М; “Недра” 2006 жыл. 2. Колесников С.И. «Экология» - М; «Недра» 2007 жыл.

Лекция 10 алдытарды жоюды негізгі станымдары

Масаты: нерксіп салаларыны шикізат ресурстары мен алдытарын кешенді пайдалану шараларымен таныстыру

ндірістік жне улы алдытарды оршаан ортаа сері.

алдытар- адам баласыны кез келген шаруашылы іс-рекеті ртрлі алдытар мен биосфераны ластайды, бл халыты денсаулыы мен міріне, флора мен фауна трлеріні ысарылуына, оршаан ортаа тепе-тедікке ауіп-атер тудырады. азіргі кезедегі ылым мен техниканы даму дегейіне сйкес бден жетілдірілген технологияны жотыына байланысты. Оларды деп нды німдер алу зірше жола ойылмаан. Сондытан бларды сатауа,жоюа,тасуа, кмуге,зиянсыз трде айналдыруа кптеген аражат, энергия жмсалып жатыр. алдытар шыаратын негізгі кздерге нерксіп, ауылшаруашылыы,й-жай шаруашылыы жатады. Осыан байланысты алдытар ш топа- нерксіптік, ауылшаруашылы, трмысты болып блінеді. нерксіп алдытарыны млшері бір адама шаанда трмыс алдытарынан 20 еседен арты келеді.

Трмысты алдытар- трмысты жадайда пайда болатын р текті атты алдытар мен оыстар жиынтыы. Олар аазды, шыныны, металды, азыты оысты жне т.б енгізуі ммкін. Ірі алаларда трына шаанда жылына 300-350 кг. Тк пайда болады. Дамыан елдерде бл крсеткіш жоары; Америка-744, Австралия-681, Канада-653, Нидерланд-599 кг\жыл. Т.-ды алып кету жне жою табиатты ораумен, ала ортасыны тазалыын жне халыты денсаулыын сатау мен байланысты шар-ны маызды мселелеріні бірі болып саналады.

Энергетика ндірісіні оршаан ортаа тигізетін серін арастыратын болса, оны зиянды сері отынды жер ойнауынан шыараннан бастап электр энергиясына айналдыран жне ттынушылара берген кезедерді брінде орын алады. Ластаушы компонеттерді трі мен млшері олданылан отынны табиатына, химиялы рамына жне жау технологиясына байланысты.

атты отынды (кмір,жертезек,ааш,амыс, т.б) жаанда кл, смола, ккірт пен кміртек оксидтері, ша блінеді. Екібастз кмірін олдананда шыатын клді млшері араандыны шыатын кл клемінен анарлым жоары, оны себебі сапасыны тмендігінде. Орта есеппен ЖЭО саатына 5 тоннадай ккіртті ангидридпен жне 16-17 т клмен ауаны ластап отырады.

Сйы отынды (мнай мен оны делген німдерін) олдананда ауаа блінетін заттар ккірт пен кміртекті осылыстары. Ал газды отынды (табии немесе сйылтылан газ) жаанда оршаан орта тек азот оксиді мен ластанады.

Отынны химялы рамында андай элементтерді осылыстары болса, жаанда соларды оксидтері мен баса да осылыстары оршаан ортаа таралады. Отын жаанда табии ортаны ластануын азайту шін ша-газ стайтын ондырыларды олданан орынды. Осындай ондырылар зиянды заттарды 90-95% ауаа жібермеуге ммкіндік туызады. Оттытан алынан кл мен шлактарды йінділерді сатау біраз жер клемін ажет етумен атар желмен шып литосфераны ауматы клемін ластайды.

оршаан ортаа ош пен клді тигізетін сері оларды оттытан алуа олданылан діске де туелді келеді. Ша мен атар оршаан ортаны ластайтын заттарды бірі отынды тасыанда, жинаанда оны тотыу салдарынан пайда болан осылыстар.

Атмосфераа тасталан зиянды заттарды таралуы сол жерді адыр-бдырлы бедеріне, желді жылдамдыына, ауаны температурасына, блттылыты биіктілігіне байланысты болады. Мысалы; ЖЭС конденсаторларыны салындату жйесіндегі ірі сусалындатыштар станция аймаыны микроклиматындаы суды млшерін жоарлатып, тманны пайда болуына, кейде сіркіреп жабыр жаууына, ал ысты кні ырау мен кк мзды болуына себебін тигізеді. Ауаа тасталан зиянды компоненттер жне тман бір-бірімен рекеттесу нтижесінде траты атты ластанан са дисперсті блт, яни тмша (смог) тзіледі. Тмшаны адам денсаулыына тигізетін залалы айтарлытай.

Энергетика салын суды кп млшерін жмсайтын салаа жатады, суды 99% электр мен жылу энергиясын ндіруге жмсалады. Негізінде ЖЭС мен АЭС-ларында суды кп млшерде пайдаланушы турбина конденсаторлары. Конденсаторларды салындатуа ЖЭС-да 1 кВт\саат энергия алу шін 120 кг, ал АЭС-на 220 кг су ажет. Суды біразы баса да ртрлі агрегаттарды салындатуа олданылады,осыан байланысты жылу электростанциялары оршаан ортаны жылумен ластандыратын кзге жатады.

Электростанцияларды ааба сулары арылы суаттар мнай німдерімен, ртрлі алыан блшектермен, хлоридтермен, сульфаттармен, ауыр металдарды тздарымен, ккірт сутекпен, т.б заттар мен ластанып отырады.

Атом электростанцияларына келетін болса, оны дрыс олданса, атмосфераа тигізетін сері органикалы отынмен жмыс істейтін ЖЭС-ны серінен анарлым зиянсыз. Себебі АЭС жмыс істегенде атмосферадаы оттек пен кмір ышыл газыны млшерін згертпейді, оны баса химиялы рамына да сері жо. оршаан ортаны ластайтын негізгі фактор болып радиация крсеткіші саналады. Радиацияны оршаан ортаа шыару шін ядролы реакция жретін реактор кп жйелі орау жйесімен амтамасызданады. Е ауіпті жадай АЭС апата шыраан стте орын алады, себебі оршаан ортаа баылауа кнбейтін радация таралады.

Ксiпорындарды жне ттынуды алдытар

Облыста атты алдытарды кбіне ксiпорындарды алдытары райды, 2009 ж. І ж/ж ктілудегі клемі 552,801 мы тонна, оны ішінде 469,633 мы тонна (85% алдытарды жалпы санынан) «СолтазЭнерго Петропавл» ЖШС кл-ожат райды, 77,336 мы тонна (14 %) ашылан тымдар. ндіріс алдытарды 2009 жылы айта ндеуі ткізілген жо. Облыста атты алдытарды кбіне ксiпорындарды алдытары райды, 2009 ж. І ж/ж ктілудегі клемі 552,801 мы тонна, оны ішінде 469,633 мы тонна (85% алдытарды жалпы санынан) «СолтазЭнерго Петропавл» ЖШС кл-ожат райды, 77,336 мы тонна (14 %) ашылан тымдар. Коммуналды-трмысты алдытар 2009 ж. І ж/ж –76,229 * мы тонна райды, ал 2008 ж. І ж/ж –76,545 мы тонна, трындарды кетуіне байланысты 0,316 мы тоннаа азайды. Т негізгі массасы компоненттерге блмей ашылып тран йінділерге шыарылады, оларды кбі Р экологиялы занамасыны талаптарына сйкес келмейді. Сонымен, Т баланысты басты мселе оларды елдімекендерден шыарып жою (айта ндеу, кдеге жарату) немесе ауіпсаздандыру керек. «2005-2007 ж.ж. арналан СО бойынша оршаан ортаны орау» бадарламасына сйкес облыс орталыында алдытарды басару бадарламасы зiрленді. Бадарламада Т реттеп жинауды кздейді. азіргі уаытта оысты бліп жинау жйесін енгізу бойынша жмыс ткізіліп жатыр. Оны ш трге бледі: ртрлі ыдыстар, асты алдытары мен алан оыстар. 2005 жылды аяынан бастап Петропавл . телген сынабы бар шамдарды жинап демеркуризацияа Лисаковск . апаратын пункт бар. Есепті кезенде ксіпорындар мен йымдардан 4601 шам жне 126 градусник абылданды, демеркуризацияа (2008 ж. алдытарын есептегенде) 6513 шам, 2 градусник апарылды. Солтстік азастан облысы денсаулы сатау басармасыны мліметі бойынша кдегежаратылан медициналы алдытарды клемі 85146,62* килограмм рады, соны ішінде Петропавл . бойынша – 55392,64* кг, облыс аудандары бойынша – 29753,98* кг. Биоорганикалы жне медициналы алдытарды жинап кдеге жарататын йымдар: «Экомедзертхана» ЖШС, Солтстік азастан облысы Тайынша ауданында орналасан; «3-і алалы аурухана» КМК, Петропавл . 2008 ж. жергілікті бюджеттен медициналы алдытарды кдеге жарату шін «NEWSTER – 10» ондыры сатып алынды; «Урал-К-Тред» ЖШС, Петропавл ., бекітілген келісім шарттара сйкес облыс жне аланы медициналы йымдардан алдытарды жинап кдеге жаратуа «Металлрылыс базасы» ЖШС, Амола облысы ккшетау аласында орналасан, апарады. 01.07.09ж. жадай бойынша ауіпті алдытар ды 5981 паспорты тіркелді. Паспорттарды 594 ксіпорын сынды, соны ішінде Петропавл . бойынша – 150 ксіпорын.

оршаан ортаны ластау учаскелеріні 548 паспорты тіркелді, 18 – Петропавл . бойынша.

алдытар туралы апарат 2009 ж. І ж/ж 2008 ж. І ж/ж ЖЭО алдытары (есептiк кезенде), мы тонна 469,633* 449,898 ЖЭО алдытары (бкiл ызмет уаытында), мы тонна 38800,83 37933,689 Екiншi рет шiкi зат ретiнде олданылды, мы тонна - -

Есепті кезеде трмысты жне ттыну алдытарды басару мселесі бойынша 41 бзушылы аныталды, 41 жазбаша кім берілді, айыппл трінде кімшілік шаралар олданылды. 43 айыппл 1163,727 мы тегеге салынды, 23 айыппл 588,874 мы тегеге телді, 3 талап 61835,195 мы тегеге ойылды.

Бізді міндетіміз- экологиялы жадайды тратандыруды амтамасыз ету. Бл шін:

Айматы дегейде мемлекеттік басарманы табиатты орау жмысын жзеге асыру ауымында:

1. ндіріс алдытарымен оны ттынуды басару жйесін енгізу, брыннан келе жатан ластануды жоюды жаластыру;
2. Келешекте аймаымызды экологиясы мен оршаан ортаны орау облысында ылыми жмыстар жргізу; Табии ресурстарды олдануды рациональды сызбасын зірлеу.
3. Экологиялы мліметтерді сараптамасы мен жинатау рдістерін автоматтандыруды айматы мониторингтік жйесін жзеге асыру. оршаан орта компоненттеріні жай-кйі мониторингіні автоматты бекеттері мен баылауды телеметриялы жйесін дамыту.
4. оршаан ортаны орау жніндегі шараларды аржыландырылуы лайса, экологиялы мселелерді шешілуіне аражат блінсе.

Айматы экономикасыны экологиялануы бойынша:

1. ндіріс облысындаы энергиялы - ресурсты тиімділікті арттыру, уатты альтернативті кздеріні дамуына ерекше кіл блу;
   1. оршаан ортаны орау облысындаы ксіпорындарды экологиялы арындылыына шаралар зірлеу, ндірісті экологиялы сенімділігіні дегейін арттыру, экологиялы аудит процедураларын енгізу;
   2. Экологиялы нейтральды ндіріс пен жергілікті экологиялы бадарланан жне орау айналасындаы технологияларды дамыту, шаын жне орта бизнес жмысына экологиялы ауіпсіздікті амтамасыз ету.
   3. Экологиялы туризмні дамуына белсенді трде олдау жасау.

Баылау сратары:

1. нерксіп жне ндіріс ааба алды суларын алай пайдаланады?

2.алды газдарды атмосфераны ластауын болызбауды андай шаралары арастырылан?

3. Айматы дегейде мемлекеттік басарманы табиатты орау жмысы?

4.алдытарды айта деуді тсіндірііз?

дебиеттер: . Нег.[№3§15, 264, 3[227-338], 5[23-560],7§1,2,3,4[388-392] ос. [№6 §3,81,§6 147]

Дрістік кешен (дріс тезистері, крнекілі жне таратылатын материал, олданылатын дебиеттер тізімі)