Биосфера туралы В. И. Вернадскийді ілімі

ДРІС № 5

Таырып: Биосфера туралы В. И. Вернадскийді ілімі.

Жоспары: 1. Биосфера - аламды экожйе ретінде.

2. Биосфераны негізгі асиеттері.

3. «Тірі заттар»-биосфераны негізі.

4. Зат айналымы жне оларды адаммен бзылуы:

а) азот айналымы;

) кміртегі айналымы;

б) ккірт айналымы;

в) фосфор айналымы.

1. Биосфера - аламды экожйе ретінде.

«Биосфера» термині ылыми дебиеттерге 1875 ж. австрия геологы-алымы Эдуард Зюсс енгізген.

В. И. Вернадский (1863-1945) бл терминді пайдаланды жне биосфера туралы ілімді жасады.

Егер «биосфера» тсінігімен, Зюсс бойынша, жер абыыны 3 сферасындаы (атты, сйы, газ трізді) тірі азалары байланыстырылса, ал В. И. Вернадский бойынша е басты роль тірі азаларды геохимиялы кштерге блінеді.

Сонымен, биосфера тсінігіне азаны згертуші іс-рекеті кіреді, азіргі уаытта ана емес, сонымен бірге, ткендегі де іс-рекет кіреді.

Тірі азалары бар азіргі уаыттаы биосфераны блімін азіргі замана биосфера немесе необиосфера деп атайды, ал кне биосфераа палеобиосфера немесе ткен биосфера жатады.

азіргі заманы кзарас бойынша неосфера шекарасы атмосферадаы, шамамен азон экранына дейін (полюстерде 8-10 км., экваторда 17-18 км., баса жер беттерінде 20-25 км.). Гидросфераны тгелдей, сонын ішінде лемдік мхитты (11022 м.) е тере тиыын да тіршілік алып жатыр. Литосферадаы тіршілік бірнеше метрге дейін топыра абатын алып жатыр.

Палеосфера шекаралары атмосферадаы необиосферамен сйкес келеді, ал су астындаы палеобиосфераа тау шгінді жыныстары да жатады, В. И. Вернадский бойынша барлыы тірі азаларды ндеуінен ткен.

«Тірі зат» терминін дебиеттерге В. И. Вернадский енгізген. Ол бл терминді масса, энергия жне химиялы рам арылы крінетін барлы тірі азаларды жиынтыы деп тсіндіреді.

«Косты» заттара лі табиатты заттары жатады. (Мысалы: минералдар жатады). Табиатта сонымен бірге, «Биокосный» заттар ке таралан.

«Тірі заттар»-биосфераны негізі, біра аз ана блімін райды. Тірі заттарды е жоары орта згерткіш іс рекетіне байланысты, негізгі ерекшеліктеріне келесілер жатады:

  1. Барлы еркін кеістікті тез мегеру абілеттілігі. Берілген асиет бойынша В. И. Вернадский келесідей ортындыа келді, яни белгілі геологиялы кезедер шін тірі заттарды саны траты болды.
  2. озалысты белсенділігі.
  3. Тіршілік кезіндегі тратылы жне лгеннен кейін тез арада ыдырау.
  4. ртрлі жадайлара жоары бейімделушілік абілеттілігі (адаптация).
  5. Реакция жруіні е жоары жылдамдыы.
  6. Тірі заттарды жааруыны жоары жылдамдыы.

Орташа жанару биосфера шін-8 жыл.

рлы шін-14 жыл.

Мхит шін-33 кн.

Тірі заттарды орта згерткіш ызметтері:

1) Энергетикалы: екі биогеохимиялы принциптен трады.

1-принцип: биосферада геохимиялы биогендік энергияны кп млшерде жмсау.

2-принцип: з тіршілігінде геохимиялы энергияны кбейте алатын азалар эволюция процесінде тіршілігін сатап алады.

2) Газды: белгілі мекен ету ортаны ауа рамын атмосферасын згерту мен траы стау абілеттілігі.

3) Тотыу-тотысыздану функциясы: тірі заттарды ыпалынан ортаны О2 байытуа байланысты тотыу процесі, сондай-а, О2 жетіспеген кезде органикалы заттарды ыдырауына байланысты жретін тотысыздану процесі.

4) Концентрациялы- шашыранды химиялы элементтерді з денесінде азаны шоырландыру абілеттілігі.

5) Деструктивтік-органикалы заттар алдыы мен «косный» заттарды азалармен жне оларды тіршілік рекетіні німдерімен лдырату немесе бзылуы (деструкторлара-саыраулатар мен бактериялар жатады).

6) Транспортты –азаны белсенді озалыс формасы нтижесінде заттар мен энергияны тасымалдануы.

7) Ортазгерткіштік- бл функция шамалы млшерде интрегративтік функция болып табылады.

8) Информациялы.

2. Биосфераны негізгі асиеттері.

1) Биосфера- орталытанан жйе. Биосфераны орталы буыны тірі азалар (тірі заттар) болып табылады. (антропоцентризм)

2) Биосфера-ашы жйе. Биосфераны мір сруі сырттан келетін энергиясыз ммкін емес. Биосфера рашан кн сулесі тседі.

3) Биосфера-зін-зі реттелуші жйе. Бл жйеге йымдасты гомеостаз тн.

4) Биосфера-кп трлілікпен сипатталатын жйе. Кптрлілік кез-келген экожйені жне биосфераны тратылыын негізгі шарты.

5) Биосфераны маызды асиеті – заттар айналымын амтамасыз ететін механизмдерді болуы жне солара байланысты жеке химиялы элементтерді жне оларды осылыстарыны таусылмастыы.

Зат айналымы жне оларды адаммен бзылуы.

Заттар айналымы 2 трге блінеді:

  1. лкен немесе геологиялы (рлы пен мхит арасында).
  2. Кіші немесе биологиялы (экожйе ішінде).

Кіші зат айналым геологиялы зат айналымны бір элементі болып табылады.

Азот айналымы: Азотты негізгі кзі атмосфера болып табылады. Атмосферадан топыраа сімдіктерге [N] нитраттар (NO3) трінде енеді. Нитраттар азот бекітуші азаларды іс-рекеті нтижесінде тзіледі.

[N] сімдіктер шін екінші кзі-органикалы заттарды ыдырауы нтижесінде, атап айтанда, белокты ерекше тобы аммоний тзуші-азалар. (NH2–>NH3–>NO2–>NO3).

Азотты атмосфераа айта оралуы денитрификациялаушы-бактериялар іс-рекеті процесінде жреді.(2NO3–>N2+3O2)

Азот айналым схемасы:

Кміртегі айналымы. Атмосферадаы С фотосинтез процесі кезінде сімдіктерді органикалы заттарына еніп, рі оректену тізбегіне атысады. Азаларды тыныс алу процесінде С органикалы заттардан босатылады. С негізгі массасы лі органикалы заттардан редуценттермен (бактериялар, саыраулатар) блінеді. Кміртегіні шамалы (аз) блігі Вернадскийді айтуынша, заттар айналымынан «геологияа кетеді» торф, кмір, мнай, су экожйелеріндегі карбонаттар трінде.

Кміртегі цикліні негізгі бзылуы геологиялы рылымдардан блінетін заттара байланысты. Сонымен атар сімдіктер бірлестігіні ауданы мен німділігіні згеруі нтижесіне де байланысты. Осы С бір блігі атмосферада кмірышыл газы мен метан трінде жиналып, «парниковый эффектісін» пайда болуына ыпал етеді.

Кміртегі айналым схемасы:

Ккірт айналымы. Ккірт е кшті жне кп таралан ауа ортасыны ластаушысыны бірі. S-айналымыны негізгі бзылуы органикалы заттарды жаумен, ккіртті рудаларды ндірумен, топыра-ккірт жйесі цикліні бзылуымен байланысты.

Ккірт бл кезде атмосфераа улы осылыс трінде, диоксит (ккіртті ангидрид) ретінде енеді.

Ккірт айналым схемасы:

Фосфор айналымы. Фосфор айнымалыны газ трізді фазасы болмайды. Фосфор азаларымен бірнеше рет ттыныланнан кейін рлы пен сулы ортаны тнба трінде тбіне кетеді. Фосфорды айтып оралуы мхитты азаларымен орнын толтырмайды, яни рлыты ажеттілігін толтыра алмайды. Фосфорды пайдалану тнбалы циклмен бітетін, біржаты процесс боландытан, азалар шін фосфорды жетіспеушілік ауіпі туады. Сондытан оны адаммен орнын толтыру минералды тыайтыштарды енгізу арылы жреді.

Фосфорды бір блігі рлыа мхиттан теіз німдерін енеді.

Фосфор айналымыны схемасы:

Негізгі дебиеттер :

Марфенин Н.Н. Устойчивое развитие человечества. Учебник.-М: Изд. МГУ, 2006.-624 с.

Оспанова Г., Бозшатаева. Экология. Оу ралы. Алматы, 2000.

Саымбаев .. Экология негіздері. Оу ралы. Алматы, 1995.-292 бет.

С.Ж. Колумбаева, Р.М. Бильдебаева. Общая экология: Учебное пособие. Под. ред. А.Б. Бигалиева.-Алматы: аза университеті; 2005.-126 с.

Сабырбаева Х.С., Чигаркин А.В. олданбалы жне медициналы экологияа кіріспе: Оу ралы.-Алматы: аза университеті. 2004.-112 бет.

А.Б. Бигалиев. Проблемы окружающей среды с сохранения биологического разнообразия. Алматы: 2005 г.

Экология и устойчивое развитие /журнал/ Астана, 2004, № 1-12.

Асарова .Б. Экология жне оршаан ортаны орау.-Алматы: За дебиеті, 2004.-90 бет.

Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология. Человек-Экономика-Биота-Среда: Учебник для вузов.-2-е изд., перераб. И доп.-М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2001. – 566 с.

А.М. Никаноров, Т.А. Хоружая. Глобальная экология: Учебное пособие Москва, 2003. 288 с.

А.М. Никаноров, Т.А. Хоружая. Экология.-М.: 2001.-304 с.

Бейсенова .Б. Экология жне табиатты тиімді пайдалану. Оу ралы. Алматы, 2004.

Бродский А.К. Жалпы экологияны ысаша курсы. Оу ралы. Алматы,«ылым», 1997, аз.ауд. Кшкімбаев .С.

Байтулин И.О. Экология Казахстана. Алматы, 2003.

Жамалбеков Е.., Білдебаева Р.М. Жалпы топыратану жне топыра географиясы мен экологиясы. Алматы, «аза университеті», 2000.

Кенесариев .И., Жаашов Н.Ж. Экология жне халы денсаулыы.-Алматы: «ылым»,2003.-216 бет.

осымша дебиеттер:

А.А. Демеген, Е.Т. Жабыршин, А.Д. Делиев. Табии ресурстарды немді пайдалануды отайлы жолдары (оу-дістемелік рал). Атау, 2005 ж.

Бондаренко Л.Г., Крячина О.В. Книга для чтения по экологии. Петропавловск, 2003.

Б.М. Маркин, Л.Г. Наумова. Популярный экологический словарь. Под. ред. А.М. Гилярова.-м.: Устойчивый мир, 1999. 304 с.

В.А. Черников; И.Г. Грингоф, В.Т. Елщев и др. Агроэкология (Методология, технология, экономика)-М.: Колос, 2004-400 с.

Коробкин В.И., Передельский А.В. Экология. Конспект лекций (зачет и экзамен) Ростов-на-Дону, 2004.

Казахско-русский, русско-казахский терминологический словарь. Экология Алматы, 2000 г.

аза тілі терминдеріні салалы ылыми тсіндірме сздігі. Экология жне табиат орау Алматы, 2002 ж.

Лосев А.В., Проводкин Г.Г. Социальная экология: Учеб. пособ. Для вузов. Под. ред. В.И. Жукова.-М.: 1998. 312 с.

Мамедов Н.М., Суравечина И.Т. Экология: Уч. пособие для 9-11 классов.-М.: «Школа-Гресс», 1996-464 с.

С.И. Колесников Экология (сдаем экзамен). Ростов-на-Дону, «Феникс»,2003.

Экологиялы энциклопедия А.Ж. Абасов, Е.. Жамалбеков, Т. алыбеков жне т.б. Алматы 2007 ж.-303 бет.

азастан Республикасыны экологиялы білім беру Тжырымдамасы. Алматы: аза университеті. 2003.-64 бет.

Ммбетазиев Е., Сыбанбеков . Табиат орау. Оу ралы. Алматы, «айнар», 1990.

пішев Е.М., Малы С. Табиатты пайдалану жне оршаан ортаны орау: Оулы.-Алматы: 2006.-480 бет.

Фурсов В.И. Экологические проблемы окружающей среды. Алма-Ата, «Ана тілі», 1991.

Ю.В. Новиков Экология, окружающая среда и человек.-М.: 2000.

Биосфера туралы В. И. Вернадскийді ілімі