Аза жне тіршілік орталары

ДРІС № 2

Таырып: Аза жне тіршілік орталары.

Жоспары:

1. Тіршілікті пайда болу теориясы.

2. Биосфера эволюциясы.

3. Жер бетіндегі организмдерді таралуы.

4. Азаларды негізгі тіршілік орталары:

а) су тіршілік ортасы;

) рлы -уе тіршілік ортасы;

б) топыра тіршілік ортасы;

в) азалы тіршілік ортасы;

1. Жер бетінде тіршілікті пайда болуы екі жаты теориялармен сипатталады:

1) абиогенездік теориясы (ліден тіріні пайда болуы)

2) биогенездік теориясы (тіріден тіріні пайда болуы)

А.И.Опарин 1924ж. абиогенездік теория негізінде «Биохимиялы эволюция» немесе «Коацерватты» теориясын жасаан. Коацерватты теориясы бойынша сырты оршаан ортаны жадайлары серінен химиялы эволюция –> биологиялы эволюцияа ауысуы нтижесінде–> оршаан сырты ортамен зара рекеттесуге абілетті ерекше жйе пайда болуы –> одан протобионттар эволюциясы дамиды.

Тіршілік - зат алмасу жне кбею сияты ерекше асиеттермен сипатталады.

Жер жасы-5-6 млрд. жыл, кн жйесіні жасы 10 млрд. жыл. Жердегі тіршілік дегеніміз негізінен нуклейн ышылдары мен ауызды зара рекеттесу функциясы болып табылады.

Джон Берналды теориясына сйкес, тіршілікті пайда болу тарихы 3 негізгі сатыа блінеді:, молекуладан полимерге дейін, полимерден организмге дейін.

1-сатысында атомнан молекулаа дейін: мір шін сипатты метан, аммиак жне баса газдардан аралы молекула алыптасан. Олар, негізінен кміртектік азотты осылысты, жай крделілігі бар осылыстар- аминышылдар жне органикалы негізді-аденин. Олар Опарин мен Холдейн гипотезаларына сйкес «первичный бульон» ымыны рамды блігі болып саналады.

2-сатыдаы процесс-бл молекулаларды полимеризациялануы, шешуші жадайа алып келетін динамикалы йымдасу процесінде аминышылдардан ауызды пайда болуы, оны біз тіршілік деп атаймыз.

3-сатысында организмдерді дамуы жне оларды ішкі йымдастыруларыны алыптасуы жреді, ол жй метаболизмдік ортадан организмдік дегейге ауысу, яни оршаан лі табиаттан даралану. Осы сатыда эобионттар пайда болды, осыдан кейін тірі табиатта крделі компоненттері дами бастады. Осыны нтижесіне жоары йымдасан тірі тіршілік иелеріне тн-«эукариотты» жасуша дамыды. Дл осындай жасушаны пайда болуы наыз тіршілік бастамасын берді.Тіршілік дамуыны кп трлілігі жне крделілігі осыдан басталады.

2. Биосфера эволюциясы.

Палеонтологиялы мліметтер бойынша:

1. Протерозой дуірінде (700млн. жыл брын)- бактериялар, балдырлар, арапайым омыртасыздар пайда болды.
2. Палеозой дуірінде (365 млн. жыл брын) – жер беті сімдіктер , амфибиялар пайда болды;
3. Мезозой дуірінде (185 млн. жыл брын)- сторектілер, стар, араай сімдіктері пайда болды;
4. Кайназой дуірінде (70млн. жыл брын) – азіргі заманы сімдіктер мен жануарларды топтары пайда болды.

3. Жер бетіндегі организмдерді таралуы.

Планетамызда 2 млн. астам тірі организмдерді трі тіршілік етеді.

Фауна мен флора жер бетінде біркелкі таралмаан . Климатты жадайлара байланысты арнайы сімдіктер ауымдастыы алыптасады- тропикалы жауынды орман , таулы орман , тундра , тайга, сованна немесе шлдала. Мндай сімдік ауымдастытарында тек осындай жадайлара бейімделген жануарлар трі тіршілік етеді.

Биогеографиялы облыстар :

1. Голарктикалы (Солт.Америка Гренландиясыз, Евразия Индиясыз, Исландия, Корея, Жапония, Солт. Африка)
2. Палеотропикалы (От. Африка, Мадагаскар , Индия жне ИндоКитай)
3. Австралиялы (Австралия, Жаа Гвинея, Жаа Зеландия, Океания)
4. Неотропикалы (От. жне Орт. Америка)
5. Антарктикалы (Антарктика)

4. Азаларды негізгі тіршілік орталары:

Тіршілік ортасы дегеніміз – кез келген организмні сіп-ніп, кбеюіне, рпатарын жаластыруына олайлы табии, тарихи алыптасан орта. азіргі кезде жер шарында негізгі трт тіршілік ортасы бар. Олар: су, рлы- уе, топыра жне азаларды зі. рбір тіршілік ортасыны зіне жне шектеуші факторлары жне мекендеушілері болады.

Су тіршілік ортасы.

Гидросфера – планетамызды е лкен клемін алып жатыр. Су – жер шарыны барлы клеміні 71% амтиды. Суды негізгі орын, яни 94 % мхиттар мен тездер райды. алан 6 % мгі мздытар, тодар, зен мен клдерді лесіне тиеді. Суларда жануарларды 1500000, сімдіктерді 500000 астам трлері тіршілік етеді. Мхиттар мен теіздер екі экологиялы облыстара блінеді: су алыдыы-пелагиаль; суды тбі-бенталь.

Су тіршілік ортасы ретінде біратар арнайы асиеттері бар: су тыыздыы, ысымны згеруі, оттекті рамы, кн сулесіні сііруі т.б.

Су ортасыны барлы мекендеушілерін гидробионттар деп атайды.

Су факторларына байланысты гидробионттарды бірнеше экологиялы топтара бледі. Суды алы абатындаы мекендеушілер - пелагостар деп, оны екі топа бледі – нектондар жне планктондар.

Планктон дегеніміз суды беткі абатында оны аысымен алып жретін са омыртасыз жндіктер. Планктондарды зі – зоопланктон жне фитопланктон деп блінеді. Фитопланктондарды су организмдері шін маызы зор. Олара: диатомды, кк-жасыл балдырлар, сімдік оректі талшытылар , т.б. жатады. Ал, зоопланктондар бактериялар мен балдырлардан тереіректе тіршілік етуге бейімделген. Олара: шаянтрізділер, арапайымдар, моллюскалар, медузалар, сальпалар жне кейбір рттрізділер жатады.

Нектондар дегеніміз суды тере абаттарында еркін жзіп жретін балытар, т.б. организмдер. Нектондарды суда жзуге икемді денесі, жзу анаттары, жасы дамыан сезім жне озалу мшелері бар. Олара балытарды трлері, кальмарлар, киттер, тюленьдер, морждар, дельфиндер жатады.

Бентостар дегеніміз суды тбіндегі субстраттарда (шгінділерде) тіршілік ететін организдерді жиынтыы. Бентостар: фитобентос жне зообентос деп блінеді. Негізінен брі де баяу озалатын немесе озалыссыз мір сретіндер. Кейбіреулері шгінді астында тіршілік етеді.

Теіздердегі фитобентосты бактериялар мен балдырлар райды.

Судаы барлы сімдіктерді тіршілік ету сипатына арай: гидрофиттер жне гидатофиттер деп бледі.

Гидрофиттер суа жартылай кміліп ссе, ал гидатофиттер атарына суа кміліп сетін сімдіктер жатады.

сімдіктерді суа деген атынасына байланысты келесідей 2 экологиялы топтара блінеді: 1) гидатофиттер-суды ішінде сетін сімдіктер тобы; 2) гидрофиттер- сімдіктерді тамыр мшесі суда сетін сімдіктер тобы.

рлы- уе тіршілік ортасы.

рлы – уе тіршілік ортасы – экологиялы жадайы бойынша е крделісі.

Жер беті ортасыны жары тртібіне сімдіктер мен жануарларды экологиялы адаптациясы алыптасан .

Барлы тірі азаны тіршілігі шін энергияны сырттан тсуі ажет. Оны негізгі кзі кн сулесі болып табылады.

Егер Жерге дейін жететін кн энергиясын 100% деп есептесек, онда шамамен оны 19% атмосфера арылы сііріліреді, 34% кері космосты кеістікке шаылысады жне 47% жер бетіне жетеді. Тікілей кн сулесі - ртрлі толынды электромагниттік сулелерден трады: ультраклгін сулелер 1-ден 5% дейін , кзге крінетін сулелер 16-дан 45% дейін, инфраызыл сулелер -49-дан 84% дейін. Ультраклгін сулелер зынтолынды (380-290 нм) жне ысатолынды (290 нм кем) деп екіге блінеді. ысатолынды ультраклгін сулелері тірі аза шін те ауіпті , іс жзінде толытай 20-25 км биіктікте озон экранымен сііріліп кетеді. зынтолынды УКС кп млшерде аза шін зиян , ал аз млшерде бактерицидтік сері бар жне рамында Д витамині табии кзі боландытан балаларды рахит ауруына арсы пайдаланылады.

Жары режимі талабына байланысты сімдіктерді 3 негізгі экологиялы топтара бледі:

1. Жары сйгіш (гелиофиттер) сімдіктер;
   1. Клеке сйгіш (сциофиттер) сімдіктер;
   2. Клекеге тзімді (факультативтік гелиофиттер) сімдіктер.

Температуралы режимге байланысты жануарларды 2 негізгі топа жіктейді:

1) пойкилотермдік жануарлар- бл азаларды тіршілігі мен белсенділігі сырттан келетін жылуа байланысты, дене t0 –лары- сырты t0-ны згеруіне байланысты. Блара микроорганизмдер, сімдіктер, омыртасыз жануарлар жатады.

2) гомойотермдік жануарлар- здеріні траты оптимальды дене t0 –рын стауа абілетті . Блара жоары сатыдаы омырталы жануарлар жатады.

те жоары температуралы фактора бейімделгендер – термофилдер деп, ал те тмен температураа бейімделгендер – криофилдер деп аталады.

рлытаы ылалдылы факторына байланысты сімдіктер мен жануарларды экологиялы топтары келесідей:

1) жоары ылалдылыа бейімделгендер – гигрофиттер немесе гигрофилдер;

2) орташа ылалдылыа бейімделгендер – мезофиттер немесе мезофилдер;

3) тмен ылалдылыа бейімделгендер – ксерофиттер немесе ксерофилдер;

Жер бетіні экологиялы факторларыны біріне ауа жатады.

Ауа – экологиялы фактор ретінде траты газды рамы арылы сипатталады. Ауаны газды рамы: оттегі шамамен 21 %, кмірышыл газы 0,03 %, азот 78 %, ал алан инертті газдар жиынтыы 0,97 % райды. Ауаны рамындаы аздаан згерістер мен ауытулар тіршілік шін ауіпті.

Ауа аыстарыны маызды ызметтеріні бірі - сімдіктер мен жануарларды ке таралуына себебін тигізуі.

Ауаны асиеттері - ауа химиялы оспалар мен су буынан тратын крделі жйе. Ол биосферадаы физико – химиялы жне биологиялы процестерді жруіні шартты жне метерологиялы режимні маызды факторы. Атмосферадаы жекелеген компонеттерді атынасы оны родиацияа, жылу жне су режиміне, здігінен тазартуа абілетін анытайды. Атмосфераны газды рамы, су буы жне р трлі оспалар жер бетіне кн радияциясыны ту дегейін жне жер маы кеістігіндежылуды стап труды анытайды. Егер атмосферада оспалар болмаса, онда жер бетіндегі орташа жылды температура+150С емс, -180С болар еді.

Атмосфераны маызды асиеттеріне оны жылдам араласуы мен лкен ара ашытыа орын ауыстыруы, баса сфералармен, сіресе мхитпен байланысы жатады. Мхитпен араласу нтижесінде мхит атмосферадаы кміртегіні ос оксиді мен ккірт оксидін, Ккіртті газ жне баса осылыстарды сііреді. Атмосферадаы осылыстарды басым блігін сімдіктер сііреді жне зат алмасуды топыра звеносына кіреді. Жылдам араласыш асиеті мен оны ластануы таратуы, сонымен атар локаьды ластануды аламды ластануа айналдырушы фактор болып табылады. Атмосфераны р трлі параметірлерін жне асиеттерін, оны химиялы рамы, жылу режимін, орын ауыстыруы, родиоактивтілік, электромагниттік фон жне т.б сер етеді.

Топыра тіршілік ортасы.

Жер бетінде топыра тзілу процесі заа созылан биогеохимиялы айналымны жемісі. Топыратаы барлы мекендеушілерді эдафобионттар дейді. Топыра организмдері шін олайлы боландытан, кптрлілігі жнінен де сан алуан болып келеді. Оны негізгі ш экологиялы тобын ажыратады.

1) Геобионттар – топыраты траты тіршілік иелері. Оларды барлы тіршілігі топырата теді. Негізгі кілдері: микроорганизімдер, арапайымдылар, са жндіктер, жауын рттары, т.б.

2) Геофильдер – тіршілігіні біраз блігі топырапен байланысты организімдер. Олара: шегірткелер, оыздар, андалалар, зынаятылар, масалар, т.б. жатады. Бріні де личинкалары топыра астында дамып, ересектері жер бетінде тіршілігін жаластырады.

3) Геоксендер – топыра абаттарын уаытша немесе траы (мекені) шін ана пайдаланушылар. Олара: оыз, андала, сол сияты ерекшеліктеріне арай да бірнеше топтара блінетін жндіктер жатады.

Азалы тіршілік ортасы