Аутэкология

ДРІС №1

Таырып: Аутэкология.

Жоспары:

1. Аутэкология –экологияны бір блімі.
2. оршаан ортаны экологиялы факторлары:

а) абиотикалы факторлар;

) биотикалы факторлар;

б) антропогенді факторлар.

1. Ортаны факторларына организмдерді адаптациясы.
2. Экологиялы факторлар серіне организмдерді жалпы задылытары: Ю.Либихты минимум заы жне В.Шелфордты толерантты заы.

1.Аутэкология - особьтар экологиясы.

Аутэкология бір трді кіліні (особьты) оршаан ортамен зара арым- атынасын зерттейтін экологияны бір блімі. Басаша айтанда, осы организмге оршаан орта факторларыны серін жне олара осы особьты табии реакцияларын зерттейді.

Мекен ету ортасы деп, детте организмні табии денелермен жне табии былыстармен тікелей немесе жанама зара байланыста болатынын тсінеміз. осу-организм бейімделу реакциялармен сер ететін ортаны жеке элементтерін фактор деп атаймыз.

Мекен ету ортасы терминіні орнына «экологиялы орта», «оршаан орта», «табии оршаан орта» терминдерінде пайдалануа болады. азіргі кезде «оршаан орталы ортаны», «Техногендік орта», «Антропогендік орта», «ндірістік орта» деген терминдер жиі пайдаланады. Осы аталан орталар адаммен згертілген. Ортаны рганизмге сері жеке факторлар арылы бааланады.

Экологиялы факторлар- тірі организмдерге оларды дербес дамуыны бір ана кезеінде болса да тікелей немесе жанама сер ете алатын, ортаны кез-келген рі арай блшектелмейтін элементі. Бл анытамада экологиялы факторларды мынандай критерийлеін ерекше атап ту ажет;

1.Ортаны арастырып отыран элементіні одан рі блшектенбеуі. Мысалы, су оймасыны тередігін немесе тіршілік ету орныны теіз дегейінен биіктігін экологиялы фактор ретінде арастыруа болмайды, себебі тередік суды мекендеуші организмдерге тікелей емес, ысымны артуы, жарыталуды кемуі, температураны тмендеуі, еріген оттегіні азаюы, су тздылыыны жоарлауы, т.б. арылы сер етеді; биіктікті сері температураны, атмосфералы ысымны тмендеуі арылы жзеге асырылады.Шын мнінде температура, жарыталу, тздылы жне т.т. тірі организмдерге тікелей сер етуші сырты ортаны экологиялы факторлары ретінде білінеді.

2.Экологиялы факторды сері тікелей емес, аралы буындар арылы берілуі ммкін, яни бндай жадайда ол кптеген себеп-салдарлы байланыстар арылы ыпал крсетеді.Экологиялы факторларды аралы буындар арылы ыпал етуіні мысалын с базарынан круге болады.

с базарларында стар орасан кп шоырланады. Бнда басты рольді биогендік заттар атарады; старды саырыы суа тседі; судаы органиканы бактериялар минералдандырады, соан байланысты осы жерлерде балдырлар шоырланады.Бл з кезегінде планктонды организмдерді, негізінен шаян трізділерді концентрациясыны артуына келіп соады. Соылармен балытар оректенеді, ал олармен базарды мекендеуші стар оректенеді.Демек бл жерде с саырыы экологиялы фактор ретінде крінеді.

Экологиялы факторлар табиаты жаынан аншалы р алуан болмасын, оларды серіні нтижелері экологиялы трыдан салыстыруа келеді, йткені рашанда организмдерді тіршілік рекетіні згерісі арылы білінеді, ал бл, аырында, популяция саныны згеруіне келіп соады.Осы туелділікті талдау, оны тмендегідей задылытарын атап крсетуге ммкіндік береді;

1.факторды белгілі бір мндерінде организмдерді тіршілік ету шін е олайлы жадай туады: бл жадайлар оптималды жадайлар деп аталады.

2.факторды млшері оптималды жадайдан нерлым кбірек ауытыса, дара организмдерді тіршілік рекеті де солрлым нашарлай тседі; осыан байланысты алыпты тіршілік ету аймаы айындалады.

3.фактор млшеріні дара организмдер алыпты тіршілік ете алатын аралыы тзімділік шектері деп аталады; тзімділікті тменгі жне жоары шектері ажыратылады.

2. оршаан орта факторлары 3 топа блінеді:

1) Абиотикалы факторлар- лі табиатты сері (климат, t0-ра , ылалдылы , жары жне т.б.

2) Биотикалы факторлар – тірі организмдерді сері.

3)Антропогенді факторлар – адамны ртрлі іс-рекетіні серлері.

1.Абиотикалы факторлара айналадаы ортаны, яни лі табиатты райтын жеке рамды бліктері жатады. Мысалы: климатты факторлар (ауаны ылалдылыы, жауын-шашын млшері, ауаны t0 –сы, жары млшері, кн мен тнні затыы, желді сері, ауа ысымы, ауа рамы);

Топыраты сері (химилялы рамы, физикалы жне химиялы ерекшеліктері); гидрологиялы факторлар(суды тнытылыы, кн сулесіні тсуі, рамы, ысымы, ластануы т.б.); жер бедеріні сері.

2.Биотикалы факторлар азаларды тіршілік рекетіне байланысты бір-біріне тигізетін сан алуан серлері жатады.

3.Антропогенді факторлар биотикалы факторлар атарына жатызып келген болатын. Біра соы кездегі адамны іс-рекетіні табиата арынды, рі жан-жаты ыпал ететіне байланысты ол жеке арастырылады.

Антропикалы фокторлар дегеніміз - айнала оршаан ортаа тигізетін адам баласы іс-ректіні тікелей немесе жанама сері.Адам баласы зіні материалды игілігі шін табиат байлытарын игеруге мжбр болады. Нтижесінде, ірі кешендер, нерксіп, зауыт, кен байыту, автокліктер , ауыл шаруашылыы салалары дами тседі. Ал олардан зияны р-трлі газдар, алдытар, лас сулар, химиялы зиянды осынды заттар айнала оршаан ортаа тседі.Зиянды заттарды кпшілігі табиатта айналыма тспей, жинаталып бкіл тіршілікке кері серін тигізе бастайды. Яни, атмосфера ауасыны ластануы, су айналысыны бзылуы, жерді нарсыздануы, уаншылы, зен-клдерді тартылуы, сімдіктер мен жануарларды сиреп немесе рып кетуі, адам баласыны денсаулыыны бзылуы жне жалпы биосфера шегіндегі брын-соды болмаан климатты згеру былыстары дей тседі. Соы жылдары антропикалы факторларды табии ортаа жне жалпы биосфераа сері айын біліне бастады.Осыан орай, адам баласыны іс-рекеті баылауа алынып табиат тепе-тедігіні бзылмауына жол бермеу жолдары аламды проблемалар дегейінде арастылуда.

3. Ортаны факторлары жне азаларды оан адаптациясы.

1.Мекен ету ортасы деп, детте азаларды табии денелермен жне былыстармен тікелей немесе жанама зара байланыста болатынын тсінеміз.

2.Факторлар сер ету маусымдылыы жне баыттылыы бойынша 3 топа блінеді.

1. ата маусымдылыпен сер етуші факторлар тулік уаытыны уаыты, жыл мезгілдері, келіп-кету былыстары т. б.)
   1. Маусымдылысыз сер етуші факторлар - кейбір уаыттарда айталанады-ауа-райы былыстары, су тасыны, жер сілкіну, вулкан т. б.
      1. Баыттылыпен сер етуші факторлар. Олар детте бір баытта ана згереді (климатты жылынуы немесе суып кетуі, тар. бетпаталада т. б.).

4. Белгісіз сер етуші факторлар-бан антропогендік факторлар жатады, азалар мен оларды бірлестікреті шін те ауіпті.

Жары жне мінез-лы бадарлануы.

Жануарларды мінез-лыындаы бадарлануы жары сері те маызды.

Жарыа байланысты жануарларды кндізгі жне тнгі деп блеміз. Кн сулесі осы жануарлара сер ете отырып, оларды рекетін басарады жне оларды тіршілік салтын, мінез лыын, йы мен демалу ритмдерін анытайды. Мысалы: оларды рекет сипаттары, таматану тсілдері, жынысты белсенділіктері т. б.

Аымдар жне оттегі.

Кптеген тіршілік орталарында жануарлар аымыны сер етуін сезінеді. Ауа жне су аымдар болып блінеді жне жануарларды таралуында оршаан ортаны реттеуші факторы болып табылады. Оларды сері екі жаты: біріншіден, аымдар жануарлара ртрлі заттар жне жылу келсе, екіншіден, олар жануарларды зін баса жаа орнын ауыстыртады.

Ауа аымдары горизантальды трде тратын жел сипатта жне жер бетінен шыатын термальды трде болып блінеді.

Суда да аымдар бар. Су аымыны жылдамдыы ауа аымына араанда аз болып келеді. Ол сарырамаларды лкен шамада-6 м. секунда дейін. Е уатты су аымы мхитта болады, жылы Гольфстрим аымдарында немесе суы компенсациялы аымдарында.

Зат алмасу процесінде кпшілік жануарлар шін оттегіні ролі те зор. Ол тыныс алуа атысады.

Ересек адамдарды анында гемоглабиндік байланысан оттегіні млшері 1 метрге дейін болады. Гемоглобин кмегімен О2-ткандерге таралады жне сііреді.

Жануарлар шін О2 негізгі зат тіршілік шін ажетті. Жер бетіндегі оны таралуы трлерді таралу шекарасын анытайды. Оттегіні болуы шешуші фактор болып табылады, одан жануарлардыртрлі мекен ету орталарына таралуы туелді. О2 таралуы: Ауадаы оттегі, топыратаы О2, таяз судаы О2, теіз О2-сі, паразиттердегі О2.

Ортаны абиотикалы факторларына бейімделу.

Температура мен ылалдылыты сер етуі. Антрактиканы шлді мзында t0-ра -880С дейін тмендесе, Жерді сусыз шлдерінде клекеде +580С дейін ктеріледі. Орталы Европаны ормандарында отстік жаында ысты жазда 400С дейін жетсе, солтстік жаында 200С дейін барады. Жерді барлы жерінде тіршілік таралан. Біра бір тіршілік иесі лемде бкіл жердегі t0-ра диапазонын ктеруі ммкін емес. Сондытан кез - келген жануарларды таралуы мекен еткен жерімен шектеледі, сол температурамен бейімделеді.

Кптеген жануарларды дене температурасы оршаан ортаны температурасына байланысты згеріп отырады. Мндай жануарлар згеруіні дене температурасын реттей алмайды, жне пойкилотермдік жануарлар деп аталады.

Жануарларды аздаан трлері дене температураларын белсенді реттей алады, мндай жануарларды дене температурасы траты жне оларды гомойотермдік деп атайды.

оршаан ортаны температурасыны згеруіне те тзімді жануарлар эвритермдік , ал тек белгілші температураны згеруіне ана аз тзетін жануарлар стенотермдік деп аталады.

Ылалдылыты жеткілікті млшері- Жердегі барлы организмдерді мір сруіні негізгі шарты. Организмдегі болатын барлы тіршілік процестері су ерітіндісінде жреді.

детте жануарлар денесіні 50% астамы судан трады. Мысалы: й жануарларыны 59%, адам денесі 64%, лу 70%, балытарда 75% жне жоары, медузаларда 99% т. б.

Кптеген жануарларда ылалдылыы кп немесе аз болуына байланысты организімдерінде тірішілік ету орталары арасында зара байланыстар (бейімделу механизмдері) алыптасан.

Август Тинеманн деген биологты айтуынша «космосты шырмалыма» барлы тірілер кіреді жне соан баынышты. Тіршілік кзі- кн сулесі.

Биотикалы факторлара адаптация.

Таматану жне тр аралы байланыстар. рбір жануарда з тамаын табуа ммкіндік беретін ртрлі бейімделушіліктер бар.

Филогенез барысында планетадаы фаунаны ртрлі кілдерінде сан алуан бейімделушіліктер алыптасан. Мысалы: Инфузоришер суды жта отырып, оны сзедіде з орегін аулайды. Молюскалар да фильтраторлар болып табылады. Жануарлар леміндегі е белгілі жтыштара жыландар жатады.

Глдер мен сімдіктер.

Ертеде ассириялытар мен вавилондытар Екі зендік мемлекетінде рма пальмасын сірді (екі йлі сімдік).

Х.К.Шпренгель «Табиатты ашылан сыры» ебегінде 1793ж. глді сімдіктерді (нектарник) балауызын зерттеді. Ол з теориясында глдерді балауыз асиеттері сол сімдікті тозадыратын насекомдара туелді екенін айтты. Мысалы: эвглосса арасы кектар соратын мшесі зын болып келеді. Отстік америка кбелегі- тмсытар те зын гл формасына байланысты. Шмель -> аконит

Экожйедегі азаларды байланыстары.

1. оректену немесе трофикалы байланыс.
2. Топикалы байланыс-(грекше топос-орын), мекен ету ортасын пайдалануа негізделген байланыстар.
3. Форикалы (латынша форас- сыртта)- бл байланыс бір азаныц баса азаа таралуына атысан кезде пайда болады.

Азалар арасындаы атынастар