Табии ресурстар жне табиатты орауды теориялы негіздері

ДРІС № 6

Таырып: Табии ресурстар жне табиатты орауды теориялы негіздері.

Жоспары:

  1. Табии ресурстар жне оларды топтау.
  2. Табии ресурстар жне оларды тиімді пайдалану.
  3. Табии орларды пайдалануды жалпы инженерлік шаралары.
  4. Табиатты орауды аспектілері.
  5. Табиатты орауды теориялы негіздері

1. Табии ресурстар жне оларды топтау.

Адамзатты кн крісі мен тіршілік етуіне ажетті заттар жне табиатты кездесетін жаратылыс дниелері табии орлар деп атайды.

Табии ресурстарды олдану салаларына арай блінеді:

  1. ндірістік;
  2. денсаулыа сатауа ажетті;
  3. ылыми;
  4. экстетикалы;

Табиатты рамына арай да жіктейді:

  1. жер.
  2. су.
  3. орман.
  4. кен азбалары.

1-Кесте: Табии ресурстарды млшеріне арай жіктелуі.

2. Табии ресурстар жне оларды тиімді пайдалану.

азіргі заманы жадайда пайдалы азбалар орыны тозуы, тщы суларды азаюы, сімдік жне жануарлар леміні ресуртарыны азаюы, табии ортаны лкен масштабта ластануы зекті проблемалара айналып отыр.

Табии ресурстарды сапасы мен санына жне санына рбір елді экономика дегейі мен дамуы кптен-кп туелді. Сондытан табии ресурстарды орау жне оларды тиімді пайдалану оршаан ортаны орау жйесінде маызды орын алып отыр. Табии ресурстар ртрлі 3 топа блінеді.

Сарылмайтын орлара-арыш, ауа, су орлары жатады.

арыш орларына-кн сулесіні радияциясы, теіз тартылуы мен тасуы жатады.

Ауа-райы орларына-атмосферадаы ауа, жел энергиясы, жауын-шашын жатады.

Су орларына-жер бетіндегі су кздері жатады.

а) Жер беті орларыны е басты блігіне топыра жатады. Топыра рамы те крделі. Онда минералды заттар, трлі организмді заттар, микроорганизмдер кездеседі. Жер бетіні толы ауданы 510 млн. км2, рлыа тиесілі лесі-149 млн. км2 (29,2 %).

б) Орман орлары сарылатын жне салыстырмалы жаыратын орлар жатады. Орман ааштарыны оршаан ортаны жасаруына, су мен жер орларыны жасы саталуына тигізетін сер мол. Жер бетіндегі ааштар 100 млрд. тонна фитомасса тзсе, оны ішінде рлы бетіндегі кк жамылы 64 млрд. тонна, ал орман ааштары 38 млрд. тонна (60%) райды.

в) Минералды орлар-мнай, газ, тас кмір, кен кздері жне жер асты сулары жатады. Бларды барлыы сарылатын ор трінде жатады. Сонымен, минералды орларды:

1) металл орлары.

2) металл емес орлар деп блеміз.

Кейбір минералды заттар адам тіршілігіне ауа мен судай ажет. Мысалы, ас тзы, ізбес, м, фосфори, калий тздары т. б. Блара араанда, металл жне мнай-газ кен кндерінен шикі зат ндіру арыны жыл сайын арта тседі. Мысалы: соы 100 жыл ішінде-кмір, темір, марганец жне никельді пайдалану мен ндіру 200-1000 есе артты.

Бл орлар литосфераны 17 км. тередікке дейінгі абатын алып жатыр.

г) Энергетикалы орларды жаырмайтын атарына-кмір, мнай-газ, торф, сутегі, гелий, литийлер, ал жаыратын трлеріне-фотосинтез німдеріні энергиясы, гидроэнергия, булану жне жауын-шашын энергиясы, жел энергиясы, жылу энергиясыны трлері жатады.

Су орлары. Су оры деген ымды, тщы су млшеріні оры деп тсінген дрыс. Адамзат тіршілігінде кп пайдаланатыны-зен-сулар.

Су жйелеріндегі су млшеріні толы алпына келуі немесе жаыру мерзімі ртрлі.

Табии орларды пайдалануды жалпы инженерлік шаралары.

Адамзат табии орларды, олардаы шикізат кздерін зат айналым циклына атыстырады. Табии орларды пайдалану барысында тасымалдануы, згеріске шырауы- орды айналымы немесе антропогенді айналым деп аталады.

Табиаттаы зат айналымы тйыталан тізбек бойымен іске асады. Ал ор айналымын немесе антропогенді тйыталан тізбек бойымен іске асады деуге болмайды. йткені, теізден буланан су айтадан жауын-шашын трінде айта оралса, шахтада ндірілген кмір, айтадан кмір трінде шахтадаы кенге келіп осылмайды.

3. Табии орларды тиімді пайдалануда ылым-техника саласындаы озы технологияны, инженерлік тиімді тсілдерді пайдаланады.

Жалпы инженерлік шаралара тмендегілер жатады:

  1. оршаан ортаны жйелі трде пайдалану жне сатау.

оршаан ортаа зиян келтірмеу шін, оларды жан-жаты талдап, жйелі трде іске асыру ажет.

Жан-жаты талдау-математика, информатика, кибернетика жне т. б. ылым салалары арылы жзеге асады.

  1. Биосфераны оптимизациялау.
  2. Табиатты пайдалануды оптимизациялау.

нерксіп салалары мен шаруашылыа шикізат німдерін жоспарлы трде, белгілі масат шінмемлекеттік дрежеде шешу жолдары.

  1. Шикізат ндіру арынынан алынатын нім арыныны суі.
  2. Жаратылыс дниелері мен техника ндестігі. Табиат-техникалы жйелер немесе геотехникалы жйелер руы.
  3. ндірісті шоырландыру.
  4. ндірісті экологиялы ауіпсіздендіру-алдысыз экологияны пайдалану жатады.

оршаан ортаны баалауды экономикалы крсеткіштері.

оршаан ортаны табии алпын сатау, нерксіп орындары шыаратын оыс алдытарды айта деу, зиянкес заттарды залалсыздандыру-брі де, белгілі бір дрежеде аржы блуді, ебек кшін жмсауды ажет етеді.

аржыландыру 2 баытта жреді:

  1. оршаан ортаа зиянды заттар мен алды оыстарды азайтуа блінетін аржы.
  2. Зиянды заттарды залалсыздандыруа жне оларды жоюа жмсалатын аржы.

оршаан ортаны ластануына жол бермеуге блінетін аржы жне ластанан жерлерді алпына келтіруге блінетін аржылар осындысы-халы шаруашылыына экономикасына жмсалатын экологиялы шыын деп аталады. Бл аржы тмендегідей жмыс трлері мен сауытыру шараларын жзеге асыруа жмсалады:

  1. зиянды серлерден ауыруа шалдыан науас адамдара дрігерлік кмек крсету.
    1. Ортаны ластану салдарынан трмысты-техникалы шаруашылы жмыс істеуі;

Ебек німділігін тмендетуден туындайтын проблемалар.

Адам жне табиат бір-бірінен ажырамайды жне бір-бірімен тыыз байланысты. Адам шін, сондай-а тгелдей оам шін де табиат тіршілік ету ортасы жне мір сруге ажетті ресурстарды жалыз кзі болып табылады. Табиат жне табиат ресурстары - адамзат оамыны мір сретін жне дамитын базасы, адамдарды материалды жне рухани мтаждытарын анааттандыратын тпдерегі.

Адам – табиат блігі жне биологиялы тр ретінде зіні тіршілік етуінде баса кптеген трлер сияты за уаыт табиата сер етті. Біра кейінірек табиата адам рекетіні масштабы мен тередігі кеейгенде табиатты орау тсінігіні мазмны мен барысы згерді. азіргі кезде «табиатты орау» деп табии ресурстарды тиімді пайдалануа, ндіруге, орауа жне табии ортаны ластану мен бзылудан азіргі жне болаша рпаты материалды жне рухани мтаждытарын анааттандыру мддесіне сатауа баытталан халыаралы, мемлекеттік жне оамды жйесін айтады. Басаша айтанда, табиатты орау – бл адамзат оамы мен табиат арасындаы зара атынастарды оптимизациялау бойынша жасалан шаралар жйесін іске асыру. Табиатты орау мселесі азіргі заманны ылыми-жаратылыстану жне леуметтік-экономикалы мселелеріні маыздысыны бірі болып табылады, оны дрыс шешімінен адамзатты мір сруіні игілігі туелді. Табии ресурстарды тиімді пайдалану мен орау шін оны жіктеуді маызы зор:

Бастапыда табиат орау шараларыны негізгі мотиві материалды игіліктерге деген аморлы болса, ал азіргі уаытта табиатты орауды масаты одан рі кеейді жне рилы болды. Табиатты орауды келесі аспектілерін блуге болады:

Экономикалы аспектісі – адамдар экономикасындаы табии ресурстарды лкен роль атаратындыымен аныталады.

Сауытыру-гигиеналы аспектісі – ірі индустриалды аудан айматарындаы табиатты жедел згеруі, суды, ауаны жне топыраты нерксіптік алдытармен жне шыарылымдармен ластануы, жер шарыны кейбір аудандарында ядерлік жне сутектік аруларды сынатары нтижесінде адам денсаулыына, тіпті халыты біршама блігіні тым уалаушылыына ауіп тнеді.

Трбиелік аспектісі – табиата деген сйіспеншілік, оан ыпты атынас дадылары, тірі тіршілік иелеріне аморлы, патриотизм, мінез-лыты жаымды жатарын алыптастырады.

Эстетикалы аспектісі – адамны эстетикалы ажеттілігін анааттандыра алатын табии кешендерді кту жне сатау.

ылыми-танымды аспектісі – Табиатты дамуын танып білу шін, болашата оны блшекті трде зерттеу шін организмдерді барлы трлерін, табиата тн учаскелерді жне оны жеке туындыларын сатау.

4. Табиатты орауды теориялы негіздері

Табиатты орауды методологиялы негізі ретінде табиат пен оамдаы заттар мен былыстарды жалпы зарабайланыстылыы мен заратуелділігі туралы материалистік диалектика заы ызмет атарады. Осы заа сйкес табиаттаы ешбір былыс кптеген баса заттар мен былыстарды серінсіз жзеге аспайды. рбір былыс немесе зат табиаттаы бтінні бір блігі.

Ерте заманнан ртрлі ылымдар саласында табиаттаы зарабайланыстар болатындыы туралы мліметтер жинаталан, біра ол туралы ке жне тере жалпылау тек табиат жне оам туралы диалектикалы-материализм дамыанда ана пайда болды.

Табиат пен оамны зарасерлеріні нтижелері кп жадайда табиатта болатын зарабайланыстара туелді. Оларды есепке алу оамны табиата жне табиатты оама сер ету процессін басару шін ажет. Табиат пен оамдаы заттар мен былыстарды зарабайланыстарыны сапалы жне санды ерекшеліктерінен табиат орау жмыстарыны, оны принциптері мен дістеріні сипаты туелді.

Табиатты тиімді пайдалану жне орау тжірибесінде табии процестерді жне оларды адамзат оамы мддесіне пайдалануды басаратын задылытарды ескеру ажет. Осындай негіз табиатты орауды методологиялы принципі болып табылады. табиат орауды жаратылыстану-тарихи негіздері болан, біра жаратылыстанумен табиаттаы наты зарабайланыстар, табии кешендер іс-жзінде за уаыт ашылмаан. Тек ХІХ асырды соында К.Маркс пен Ф.Энгельсті идеялары негізінде жаратылыстану ылымыны лкен жетістіктері мен ндірістік кштерді дамуы арасында табиатты жеке раушылары арасындаы байланыстарды зерттеу, географиялы орта туралы жаа кешенді ылымды жасау біріншіреттік міндет болып ойылды. Бл ылымны теориялы негізін салан ірі орыс жаратылыстану зерттеушісі В.В.Докучаев болды. сіресе табиат орау теориясына лкен лес осан ататы орыс алымы, академик В.И.Вернадский. жаратылыстануды тарихи тжірибесіне жне жаратылыстану ылымдарыны жетістіктеріне сйене отырып, ол ХХ асырды басында Жер биосферасыны жалпы шынайы синтетикалы концепциясын алыптастырды.

Табиатты орау ісі шін маызы бар, оам мен табиатты зарабайланысынан бірнеше ережелер шыады:

1. барлы табиат былыстарыны кптеген мндері бар;

  1. рационалды ереже;
  2. жанамалы орау, біреуін басасы арылы орау ережесі,кешенді міндет.

Организмдерді бір трлі тобы жне р трлі тобы белгілі бір жерде оныстанып, мір среді, сол ортада табиатпен жне зара байланыстар жасайды. оршаан табии ортаа адамдар , жануарлар , сімдіктер баса да тірі организмдер мір сретін мекен-жай, жылы мен суы , ас пен орек , оларды достары мен жаулары кіреді.

оршаан орта тірі жне лі табиаттан ралан , зара тыыз байланыстары бар бірттас жйе. Табиатта болатын барлы былыстар мен згерістер осында теді.

оршаан ортаны крделі проблемаларын зерттейтін , ылыми трыдан сыныстар жасайтын ылым саласын экология дейміз.

Ол гректі “oicos”-“й, мекен, жай” деген маынаны білдіреді. Экология бір ортада мір сретін организмдерді зерттейді, оларды баса организмдермен жне оршаан ортамен ара атынастарын анытап, жиынты орытынды жасайтын ылым. Сондытан «экология» оршаан ортаны сатауды ылыми негізі болып саналады . Е алаш «экология» деген сзді 1858 жылы пайдаланан Генрих Девид Торо.

Экология терминін ылыма бірінші болып енгізген 1866 ж. белгілі табиат зерттеушісі, дрігер, аса дарынды неміс алымы Эрнест Геккель. Э.Геккель экологияа мынандай анытама берді . Экология табиатты экономикасын білу, сонымен атар тірі организмдерді осы ортаа баса органикалы жне органикалы емес заттарды ара атынасын, сімдіктер мен жануарларды , оларды достары мен жауларыны бір-бірімен байланыстарын зерттеу.

Экологияны даму аымы те ерте кезеді амтиды. Организмдерді ортамен байланыстары жне оларды оршаан орта жадайларына туелділігі туралы пікірлер антикалы философтарды ебектерінде кездеседі . сімдіктер туралы осындай жоспарда Эмпедокл жне Теофраст (III.б.э.д) жазан , ал жануарлар туралы - Аристотель (Iv.б.э.д) жазан.

Экология ылымыны дамуына А. Гумбольдті, Ч. Дарвинні, К.Рулье, Н.Северцов жне басаларды ебектері лкен лесін остыА.Гумбольдты (1769-1859) ебектері з уаыты шін те елеулі болды. Ол з бетімен жеке Солтстік жне Отстік Американы , Орталы Европаны, Сібірді , Алтайды, Каспий жаалауларын зерттеді. Сйтіп ол сімдіктер географиясын алыптастырды, жер бетіндегі сімдіктер дниесіні таралу задылыы туралы рекше ылым ретінде жне сімдіктер тіршілігін зерттеуде экологиялы баытты негізін салды.

XIX . ортасында Ресейде К.Ф.Рульені ебектері биологиялы ылымдаы экологиялы баытыны дамуы лкен сер етті. Оны ебектері зоологиядаы экология блімін алыптастырды.

XIX. соында Дарвинні ілімі арасында экология организмдерді адаптациясы туралы ылыма айналды . Дарвинні анытамасы бойынша , экология -бл табиаттаы барлы крделі зара байланыстар мен зара атынастарды зерттейтін ылым, тіршілік шін крес жадайы ретінде.

XX. 60-жылдарынан бастап, экология дамуында жаа кезе басталды, экология дамуында жаа кезе басталды, ол барлы елдерде экологиялы зерттеулерді крт суімен сипатталады. немі ртрлі экологиялы проблемалар бойынша апараттар саны седі. Мысалы, оршаан ортаны згеруі туралы , сімдіктерді орау туралы жне т.б. фактілер саны кбейе тсті.

Сонымен , азіргі кездегі экология адамзат мддесін ескере отырып, биосфераны бетбрасын ылыми трде негіздеуге мтылады. Экология ойлауды ерекше типін алыптастырады, ол табиатты отайлы пайдалануа, табии ресурстарды алпына келтіруге, орауа жне молайтуа баытталан.

Негізгі дебиеттер :

Марфенин Н.Н. Устойчивое развитие человечества. Учебник.-М: Изд. МГУ, 2006.-624 с.

Оспанова Г., Бозшатаева. Экология. Оу ралы. Алматы, 2000.

Саымбаев .. Экология негіздері. Оу ралы. Алматы, 1995.-292 бет.

С.Ж. Колумбаева, Р.М. Бильдебаева. Общая экология: Учебное пособие. Под. ред. А.Б. Бигалиева.-Алматы: аза университеті; 2005.-126 с.

Сабырбаева Х.С., Чигаркин А.В. олданбалы жне медициналы экологияа кіріспе: Оу ралы.-Алматы: аза университеті. 2004.-112 бет.

А.Б. Бигалиев. Проблемы окружающей среды с сохранения биологического разнообразия. Алматы: 2005 г.

Экология и устойчивое развитие /журнал/ Астана, 2004, № 1-12.

Асарова .Б. Экология жне оршаан ортаны орау.-Алматы: За дебиеті, 2004.-90 бет.

Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология. Человек-Экономика-Биота-Среда: Учебник для вузов.-2-е изд., перераб. И доп.-М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2001. – 566 с.

А.М. Никаноров, Т.А. Хоружая. Глобальная экология: Учебное пособие Москва, 2003. 288 с.

А.М. Никаноров, Т.А. Хоружая. Экология.-М.: 2001.-304 с.

Бейсенова .Б. Экология жне табиатты тиімді пайдалану. Оу ралы. Алматы, 2004.

Бродский А.К. Жалпы экологияны ысаша курсы. Оу ралы. Алматы,«ылым», 1997, аз.ауд. Кшкімбаев .С.

Байтулин И.О. Экология Казахстана. Алматы, 2003.

Жамалбеков Е.., Білдебаева Р.М. Жалпы топыратану жне топыра географиясы мен экологиясы. Алматы, «аза университеті», 2000.

Кенесариев .И., Жаашов Н.Ж. Экология жне халы денсаулыы.-Алматы: «ылым»,2003.-216 бет.

осымша дебиеттер:

А.А. Демеген, Е.Т. Жабыршин, А.Д. Делиев. Табии ресурстарды немді пайдалануды отайлы жолдары (оу-дістемелік рал). Атау, 2005 ж.

Бондаренко Л.Г., Крячина О.В. Книга для чтения по экологии. Петропавловск, 2003.

Б.М. Маркин, Л.Г. Наумова. Популярный экологический словарь. Под. ред. А.М. Гилярова.-м.: Устойчивый мир, 1999. 304 с.

В.А. Черников; И.Г. Грингоф, В.Т. Елщев и др. Агроэкология (Методология, технология, экономика)-М.: Колос, 2004-400 с.

Коробкин В.И., Передельский А.В. Экология. Конспект лекций (зачет и экзамен) Ростов-на-Дону, 2004.

Казахско-русский, русско-казахский терминологический словарь. Экология Алматы, 2000 г.

аза тілі терминдеріні салалы ылыми тсіндірме сздігі. Экология жне табиат орау Алматы, 2002 ж.

Лосев А.В., Проводкин Г.Г. Социальная экология: Учеб. пособ. Для вузов. Под. ред. В.И. Жукова.-М.: 1998. 312 с.

Мамедов Н.М., Суравечина И.Т. Экология: Уч. пособие для 9-11 классов.-М.: «Школа-Гресс», 1996-464 с.

С.И. Колесников Экология (сдаем экзамен). Ростов-на-Дону, «Феникс»,2003.

Экологиялы энциклопедия А.Ж. Абасов, Е.. Жамалбеков, Т. алыбеков жне т.б. Алматы 2007 ж.-303 бет.

азастан Республикасыны экологиялы білім беру Тжырымдамасы. Алматы: аза университеті. 2003.-64 бет.

Ммбетазиев Е., Сыбанбеков . Табиат орау. Оу ралы. Алматы, «айнар», 1990.

пішев Е.М., Малы С. Табиатты пайдалану жне оршаан ортаны орау: Оулы.-Алматы: 2006.-480 бет.

Фурсов В.И. Экологические проблемы окружающей среды. Алма-Ата, «Ана тілі», 1991.

Ю.В. Новиков Экология, окружающая среда и человек.-М.: 2000.

Табии ресурстар жне табиатты орауды теориялы негіздері