Демэкология-популяциялы экология

ДРІС № 3

Таырып: Демэкология-популяциялы экология.

Жоспары:

  1. Популяция туралы жалпы малмат.
  2. Популяцияны рылымы мен трлері.
  3. Популяцияны статистикалы жне динамикалы сипаттамалары.
  4. Популяциялы гомеостаз – популяцияны санын реттеу.
  5. ткендегі, азіргі жне болашатаы демографиялы жадайлар.

1. Популяциялы тіршілік дегейі.

Егер экожйе биосфераны элементтері болса, популяция табиатта жеке трінде кездеспейді.

Популяция дегеніміз белгілі ареалда за мекендейтін, зара еркін будандаса алатын, информация бере алатын, бір трге жататын особьтар тобы.

Популяция дегейінде негізгі адаптациялар, табии срыпталу жне эволюциялы процестер жреді. Популяцияны кп трлілігі, оны ортаны мегеру, икемделу абілеттілігін арттырады, тіршілік шін кресу ммкіншілігін арттырады.

ртрлі трлерді популяциясы шін особьтар саныны азаю шегі болады. Особь кіші болан сайын оларды саны кп болады.

2. Популяцияны рылымы:

  1. Жынысты сипаты бойынша;
  2. Жас ерекшелік-р-трлі жастаы особьтар атынасы бойынша;
  3. Территориялы таралуы бойынша;
  4. Этологиялы сипаты бойынша;

Популяцияны трлері:

алыпты популяцияда - барлы жастаылар те болуы ажет. Егер популяцияда крі особьтар кп болса, онда олар кбеюі функциясын бзады. Мндай популяциялар регрессивтік популяция немесе ліп бара жатан популяция деп аталады. Популяцияда жас особьтар кп болса жаартатын немесе инвазивтік деп аталады. Популяцияны мір жастары орыныш туызбайды, біра особьтарды саны те кп болып кетуі ммкін, себебі мндай популяцияда трофикалы байланыстар алыптаспаан.

німдерді алу саны жне оны алу тсілі популяцияны биологиялы ерекшеліктеріне байланысты ойластырылады. Мысалы: жануарларды топ болып мір сретін, алуа болатын шегіне дейін алуа болады, одан кп алса, тіршілік процесіні оптимизациясын жоалтады.

Популяция рылымы

3. Популяцияны маызды асиетіні біріне оны динамикасы жатады. Ол особьтар саныны ауытуы жаымсыз салдарды туызады. Соан байланысты популяцияны адаптациялы механиздері пайда болады.

р-бір популяцияа биотикалы потенциял тн-рпаты кп алдыру. детте, нерлым биотикалы потенциал жоары болса, сорлым азаларды йымдасу дегейі тмен болады. Мысалы, ашыты саырау ла .

Популяция динамикасында табии сімні екі трі бар:

  1. Особьтар саныны тыыздыына байланысты биотикалы факторлара туелді. Бл жадайда особьтар саныны суі трі J-трі трізді исыпен жреді: Мндай су трі экспоненциалды деп аталады. Бл адамдар популяциясына тн. Ол е біріншіден , балаларды ліміні тмендеуіне байланысты.

Популяциядаы особьтарды су санын биотикалы факторлар реттеп отарады. Оны популяцияны реттеуші факторы деп аталады.

  1. Особьтар саныны тыыздыына байланысты емес трі-особьтар саны жоары лім-жітіммен сипатталады.

Бл жадайда особьтар саныны суі S-трізді исыпен сипатталады: мндай исыты логистикалы деп аталады. Логистикалы су исыына обиотикалы факторлар сер етеді( ауа-райы былыстары, таматы бар-жотыы р-трлі катастрофалар т. б.). Осындай фактор популяцияны уаытша шексіз суіне, сондай-а 0-ге дейін тмендеуіне амтамасыз етіп отырады. Осындай факторларды модификалы фактор деп атайды.

4. Популяциялы гомеостаз дегеніміз популяцияны санды мнін белгілі бір шегінде стап труы. Реттеуші фактор популяциялы гомосстазды туызады. Реттеуші факторлара жыртыш-жемтік типтегі азаларды арым-атынасы жатады. Жемтікті кп саны жыртыштарды кбею жадайына себеп болады. Реттеуші факторлар траралы фактор жне трішілік азаларды арым-атынас дегейінде жреді.

Гомоестазды траралы механизмдеріне жыртыш-жемтік, паразит-иесі типтегі арым-атынастар жатады. Трішілік гомоестазды негізіне бсекелестік жатады. Оны екі трі бар: 1) атал трішілік гомосстаз-коннибализм; 2) Жайлы трдегі тішілік гомосстаз-детте особьтарды лсіретуі арылы крініс береді. Бл механизмде кшті особьтар сырты ортаа тежеуіш(лсіретткіш) заттарды бледі: стресстік былысты, территорияны шектеу, популяция арасындаы миграция.

Орманшылар осыан байланысты ааш кесуде популяцияны экологиялы-биологиялы ерекшелігіне сйкес ойластырады.

Ааш кесу 2 лкен топа блінеді:

  1. аралы пайдалану
  2. басты пайдалану.

Аралы ааш кесу орман тіршілігіні барлы жасты кезенінде болады. Басты ааш кесу пайдалануында ааштарды кемелді шаындаыларды алады.

Адам экологиясы туралы тсінік.

Адамны крделі организмі заттар айналымына атысады жіне оны задарына баынады. Ф. Энгельс зат алмасуды маызын крсеткен: «тіршілік-бл белокы денелерді мір сру тсілдері оршаан сырты ортамен оларды зат алмасу маызды сті болып табылады, зат алмасуды тотауы тіршілікті тотауын білдіреді» деген.

Адам организмі баса тіршілік иелері сияты, оттегі, суды жне таамды ажет етеді, тіршілікті туліктік жне маусымды ритіміне баынады, температураны згеруіне, кн сулесіні интенсивтілігіне сер етеді, таы баса, осындай белгілер мен асиеттер адамны табиаттан туелді екенін крсетеді.

Адамны мірі тек биологиялы жне табии факторлар мен ана байланысты емес, сонымен бірге, леуметтік факторлармен де байланысты. Адам экологиясыны жаа баыт ретінде ылыми анытама болмады. 20-жылдары адам экология туралы тсінік енгізіп, адамдар арасындаы оамды атынастарды биология позициясымен тсіндірді, (АШ) Р. Парк пен Э. Бюргес.

70-жылдары адам экологиясыны ылыми жмыстары шыты, олар тек биология кз арасымен ана емес, кешенді табии-экономикалы жне леуметтік проблема ретінде арастырады.

Ю. П. Лисицын (1973), А. В. Кацура, И. В. Новак, А. Т. Воронов (1974) О. В. Бароян (1975) адам экологиясын биологиялы тр ретінде климатты, космосты, рельефты т. б. жадайлардан туелді, леуметтік тр ретінде технологиялы, оамды, экономикалы т. б. жадайлардан туелді адам міріні оптималды жадайларын зерттейді деп сынады. Адам экологиясы адамны ортаа серін, сондай-а адама ортаны серін зерттеумен шылдану керек.

Адамны табии ортаны р трлі жадайларына адаптация (бейімделу, йрену) проблемасы аз зерттелген. Адаптацияа организмні шектелуі ммкіншілігі мен абілеттілігі туралы наты мліметтерді ылым лі алан жо. Табии процестер мен факторларды адама жне оны денсаулыына сер туралы мліметтер аз.

Норильск аласындаы зерттеулер крсеткендей, егер адам кн сулесіні кшеюі кезінде туылса, ол сондай кезендерге туелді болады, яни кн сулесіні кшеюі оргнизмдеріне жаымды сер етеді.

Маман-дрігерлер адамдарды организмдері ерекшелігіне арай, андай жерде дем алу керектігі туралы алдын ала кенес бере алады, ара теіз жаалауларына болады ма, болмайды ма?

детте дрігер 40-50 жастан кейін адамны трылыты жерінен жер ауыстыруа рсат бермейді, яни жазытытан таулы жерлерге, отстік пен солтстікке жне керісінше, организмні жаа жадайа бейімделу ескере отырып.

«Табиат-оам-ндіріс» жйесінде адам басты буын болып табылады, осыан байланысты адам экологиясы ылыми зерттеулер, баылау мен эксперименттер негізінде адамны табиатпен зара атынасын жне ндірісті тиімді йымдастыру проблемасын шешу бойынша кешенді негізделген кепілдемелер жасауа міндетті.

5. ткендегі, азіргі жне болашатаы демографиялы жадайлар.

Елдегі немесе планетадаы, айматаы демографиялы жадайларды зерттеу адам экологиясыны маызды міндеттеріні бірі болып табылады. Халы, ала трындарыны тез саныны суі экожйелерге осымша экологиялы кш тсіреді. Сондытан адам экологиясы демографиялы факторлар мен урбандау процесіні оршаан табии орта жадайына серін жан-жаты зерттеуге міндетті.

Демография дегеніміз халы туралы ылым. Халы саныны згеруін, оны территориялы ауысуы мен рамын осы згерістерін себептері мен салдарын оларды леуметтік экономикалы факторлармен байланыстарын зерттейді.

Демографиялы тарихтаы ерекше феноменге демографиялы жарылыс (60-80 ж. ж) жатады.

лемдегі жыл сайыны халы саныны суі: 1000 жыл брын-10/1 блігіні %.

XX асыр басында-0,7 %.

1950 ж.-1 %.

60 ж. аяында-2,1 %.

1970-1975 ж.-2,0 %.

1980-1985 ж.-1,7 %.

Халы саны суі ртрлі жерде ртрлі скен. Соы 40-50 ж. ішінде халы саныны тменделуі байалды: Шыыс жне Отстік Европада, Австралияда, Жаа Зеландияда, Японияда. Халы саныны тмендеуіне арамастан, халы саныны теесуі дамушы елдер арылы жзеге асып отыр.

рбір мемлекет елді ерекшелегін ескере отырып, зіні демографиялы саясатын жргізіледі. .Р.-ны демографиялы саясатты стай отырып, жоары туылым мен халыты мір сру затыына баытталан.

Глобальды маынасы бар 2-феномен-адамдарды артаюы, яни халы рылымындаы егде адамдарды саныны суі. Бл лімні азаюына байланысты.

Халы кбеюі-ата-аналы рпаты балалармен алмасуы.

3-феномен демографиядаы-балаа деген экономикалы ажеттілігі жоалуы, аз отбасы идеялы, ананы борышы 2-плана шыу, біріншілік-ол йелдерді оама енуі, семьядан тыс ндіріс.

1979-1981 ж. ж. 40 жаса дейінгі «орта» йелді бала саны 4,4 тен 2,2 дейін тсті. Ауылда 2,6 жоары, ал алада 1,8 тмен крсеткіштерді береді.

Адамдарда жас кезінен бастап, демографиялы мінез-лы алыптасады, ол міріні барысында ереже болып алады.

Демографиялы жадайлара келесідей факторлар кіреді: лемде 3,3 млрд. адам кн сайын тоймайды жне 5000 млн. ашыады.

1 млрд. астам- кедейшілік шегінде тр.

0,5 млрд.-жартылай немесе толы жмыссыз.

0,8 млрд. астам ересектер сауатсыз.

0,2 млрд.-бала мектепке бармайды.

Таматану проблемасы халы санымен байланысты. 6,1 млрд. адам алыпты таматану шін мал сіруді 4 есе, ал (сімдік) егіндіктерді 3 есе сіруі ажет.

Негізгі дебиеттер :

  1. Марфенин Н.Н. Устойчивое развитие человечества. Учебник.-М: Изд. МГУ, 2006.-624 с.
  2. Оспанова Г., Бозшатаева. Экология. Оу ралы. Алматы, 2000.
  3. Саымбаев .. Экология негіздері. Оу ралы. Алматы, 1995.-292 бет.
  4. С.Ж. Колумбаева, Р.М. Бильдебаева. Общая экология: Учебное пособие. Под. ред. А.Б. Бигалиева.-Алматы: аза университеті; 2005.-126 с.
  5. Сабырбаева Х.С., Чигаркин А.В. олданбалы жне медициналы экологияа кіріспе: Оу ралы.-Алматы: аза университеті. 2004.-112 бет.
  6. А.Б. Бигалиев. Проблемы окружающей среды с сохранения биологического разнообразия. Алматы: 2005 г.
  7. Экология и устойчивое развитие /журнал/ Астана, 2004, № 1-12.
  8. Асарова .Б. Экология жне оршаан ортаны орау.-Алматы: За дебиеті, 2004.-90 бет.
  9. Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология. Человек-Экономика-Биота-Среда: Учебник для вузов.-2-е изд., перераб. И доп.-М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2001. – 566 с.
  10. А.М. Никаноров, Т.А. Хоружая. Глобальная экология: Учебное пособие Москва, 2003. 288 с.
  11. А.М. Никаноров, Т.А. Хоружая. Экология.-М.: 2001.-304 с.
  12. Бейсенова .Б. Экология жне табиатты тиімді пайдалану. Оу ралы. Алматы, 2004.
  13. Бродский А.К. Жалпы экологияны ысаша курсы. Оу ралы. Алматы,«ылым», 1997, аз.ауд. Кшкімбаев .С.
  14. Байтулин И.О. Экология Казахстана. Алматы, 2003.
  15. Жамалбеков Е.., Білдебаева Р.М. Жалпы топыратану жне топыра географиясы мен экологиясы. Алматы, «аза университеті», 2000.
  16. Кенесариев .И., Жаашов Н.Ж. Экология жне халы денсаулыы.-Алматы: «ылым»,2003.-216 бет.

осымша дебиеттер:

  1. А.А. Демеген, Е.Т. Жабыршин, А.Д. Делиев. Табии ресурстарды немді пайдалануды отайлы жолдары (оу-дістемелік рал). Атау, 2005 ж.
  2. Бондаренко Л.Г., Крячина О.В. Книга для чтения по экологии. Петропавловск, 2003.
  3. Б.М. Маркин, Л.Г. Наумова. Популярный экологический словарь. Под. ред. А.М. Гилярова.-м.: Устойчивый мир, 1999. 304 с.
  4. В.А. Черников; И.Г. Грингоф, В.Т. Елщев и др. Агроэкология (Методология, технология, экономика)-М.: Колос, 2004-400 с.
  5. Коробкин В.И., Передельский А.В. Экология. Конспект лекций (зачет и экзамен) Ростов-на-Дону, 2004.
  6. Казахско-русский, русско-казахский терминологический словарь. Экология Алматы, 2000 г.
  7. аза тілі терминдеріні салалы ылыми тсіндірме сздігі. Экология жне табиат орау Алматы, 2002 ж.
  8. Лосев А.В., Проводкин Г.Г. Социальная экология: Учеб. пособ. Для вузов. Под. ред. В.И. Жукова.-М.: 1998. 312 с.
  9. Мамедов Н.М., Суравечина И.Т. Экология: Уч. пособие для 9-11 классов.-М.: «Школа-Гресс», 1996-464 с.
  10. С.И. Колесников Экология (сдаем экзамен). Ростов-на-Дону, «Феникс»,2003.
  11. Экологиялы энциклопедия А.Ж. Абасов, Е.. Жамалбеков, Т. алыбеков жне т.б. Алматы 2007 ж.-303 бет.
  12. азастан Республикасыны экологиялы білім беру Тжырымдамасы. Алматы: аза университеті. 2003.-64 бет.
  13. Ммбетазиев Е., Сыбанбеков . Табиат орау. Оу ралы. Алматы, «айнар», 1990.
  14. пішев Е.М., Малы С. Табиатты пайдалану жне оршаан ортаны орау: Оулы.-Алматы: 2006.-480 бет.
  15. Фурсов В.И. Экологические проблемы окружающей среды. Алма-Ата, «Ана тілі», 1991.
  16. Ю.В. Новиков Экология, окружающая среда и человек.-М.: 2000.


лімі

асты рамы

Ареалы

Тыыздыы

популяция саны

ПОПУЛЯЦИЯ

су темпі

Жынысты рамы

Туылымы

Демэкология-популяциялы экология