кімдерді сайлау –азастанды демократияны алашы сатыларыны бірі

red79;Право /1.История государства и права.

Оытушы, ы магистрі Омар Б.М

.А.Ясауи атындаы Халыаралы аза-трік университет. азастан

кімдерді сайлау –азастанды демократияны алашы сатыларыны бірі

Р ПРЕЗИДЕНТІ Н..НАЗАРБАЕВ: ЖЕРГІЛІКТІ ЗІН-

ЗІ БАСАРУ ЖЙЕСІ ТЕ МАЫЗДЫ. Р ЕЛ З ММКІНДІГІНЕ САЙ ШЕШЕДІ, ДЕГЕНМЕН ЕШБІР МЕМЛЕКЕТ ОСЫ МСЕЛЕНІ ТОЛЫ ШЕШКЕН ЖО. МЕНІ ОЙЫМША, ЖЕРГІЛІКТІ МСЕЛЕЛЕРДІ ХАЛЫТЫ ЗІ АТЫСЫП ШЕШУІ КЕРЕК. ОЛ ШІН КІМНІ ЫЫ БОЛУЫ КЕРЕК, КІМНІ ТААЙЫНДАЛУЫНА ХАЛЫТЫ АТЫСЫ БОЛУА ТИІС. АЛ КІМ ХАЛЫ АЛДЫНДА ЕСЕП БЕРУІ КЕРЕК. (Р Президенті Н..Назарбаевті журналистерге берген схбатынан. 30.12. 2012 ж)

 

Елбасы Нрслтан Назарбаевты «азастан - 2050 стратегиясы - алыптасан мемлекетті жаа саяси баыты» атты азастан халына арнаан Жолдауы мемлекеттік басару саласына айрыша міндеттер жктеді. Сонымен атар, бл Жолдауды жзеге асыруды бір міндеті болып табылатын мемлекеттік ызметті тбегейлі реформалау ісі соы уаыттары жиі озалып, енді наты іс жзінде орындауды сті келіп тран сияты.

Естеріізде болар, 1997 жылы дадарыс кезінде «азастан - 2030» бадарламасы абылдананда, оны орындалатынына кмнмен араандар кп еді. уаныша орай, азіргі оам лт Кшбасшысыны жаниярлы ебегіні арасында арман мен ияла негізделген жоспарды 15 жыл ткен со орындаланын кріп отыр. Жыл сайын жааратын лемдегі е мыты мемлекеттер осы асырды бірінші жартысына дейінгі даму бадарламаларын жасап жатыр. Мны барлыы жан-жаты сарапталандытан, Елбасы атап отыран 2050 жыла дейінгі стратегия дниеге кездейсо келген жо. Еліміз туелсіздікті алашы онжылдыында аяынан трды, екінші онжылдыта дамуа кшті, енді шінші онжылдыта ерекше екпінмен ркениет кшіндегі жаа азастанды руа кірісті.

азіргі тада оамды згерту шін алдымен мемлекеттік басару органдарыны зі згеріске тсуі керек. Соларды бірі - ауыл кімдерін сайлау мселесі. Бл бастама, яни ауыл кімдерін сайлау 2013 жылды ортасынан басталалы отыр [1, 1].

Президент Нрслтан Назарбаев зіні таяуда Астанада барлы дегейдегі кімдермен ткізген кездесуінде - «Жергілікті кілетті органдарды рлін одан рі арттыру шін біз мслихат арылы (тмен дегейдегі) ауыл кімдеріні сайлауын енгіземіз», –деген болатын. Яни, жергілікті кімдерді сайлау 2013 жылды соына дейін енгізіледі. Бл згеріс Елбасы бекіткен жергілікті зін-зі басаруды дамыту туралы тжырымдамада арастырыланын айта кету керек. Ол бойынша жергілікті зін-зі басаруды рі арай дамытуды бірнеше кезеі, яни, 2013-2014 жылдары ауданды трыдаы алаларда, ауылды округтерде, ауылды округ рамына кірмейтін ауылдарда ауданды (алалы) мслихаттарды сайлауы арылы кімдерді сайлау жйесін енгізу жоспарланып отыр. Мндаы сайлау тртібі былай: ауданды мслихата аудан кімі кемінде екі міткерді сынан со, халы атынан кілдік ететін депутаттар дауыс беру арылы білімі мен біліктілігі, іскерлік абілеті мен бадарламасына арап сайлайды. Егер сайланан кім зіне жктелген міндеттерді орындамаса немесе округтегі трындар оны мселе шешуге абілетсіз екендігін айтып шаымданса, аудан кімі Мемлекеттік ызмет туралы заа сйкес оны кілеттілігінен айыру жнінде шаралар абылдай алады [2, 1].

Осындай жобаны дайындау кезінде елімізді біратар алымдары мен саясаткерлері шетелдік мемлекеттерді тжірибесін арастырып, мамандармен де кеесті. Мысалы, АШ, Ресей Федерациясы жне т.б. мемлекеттерді айтса болады. Ресей Федерациясында губернаторлар сайлауы Амур, Белгород, Брянск, Новгород, Рязан облыстарында туде. Сондай-а бл саяси додада біратар айматарды зашыарушы жиналыс депутаттыына жне алалар мен кімшілік басшылыына міткерлер де сайлауа тсті [3, 1].

Тіпті АШ-да кімдерді сайлау былай трсын, учаскелік полицейлерді зін жергілікті жерді халы сайлайды. Осы тста бір ст тариха кз жгіртсек, аза халы ханды халы болып сайлаан, ал егер кілінен шыпаса таынан алып тастаан [4, 1].

Осыдан 7-8 жыл брын «Жергілікті зін-зі басару туралы» за кеінен талыланып, абылданбай алан болатын. Сол кезде жергілікті жерлерде кімдерді сайлау мселесі аталан заны абылданбай алуына негізгі себеп болды. «Біздіше, кімдерді халы сайлауы ажет. Сонда ана кімдер халыа бет брып, оны мддесі шін ызмет ететін болады. Ол шін алдымен елімізді Парламенті «Жергілікті зін-зі басару туралы» зады лі де жетілдіріп, оны абылдау шін барлы жадай жасау керек деп ойлаймын [5, 1].

Туелсіздікті бастапы жылдарында аудан, ауыл кімдеріне ойылан талап басаша еді. Бюджеттен блінген аржы аз, жаа бадарламалар абылдауа ол ыса боландытан, олара, негізінен, барды сатау мен жадайды траты баылауда стау ана міндеттелді. Бгінде ахуал млде басаша, ірлерге блінетін аржы он есе кбейіп, адаалауды кемшіндігінен кейбір тстарда игермеу, сыбайлас жеморлыпен талан-таража салу сынды жаымсыз кріністер беле алды. Соы кездері аарыланы баылауды барлыын билік тетіктері арылы жргізу иына соатын секілді. Сондытан да ауыл кімдерін сайлау арылы билікті орталытан жергілікті жерге беріп, баылауа халыты зін тартан жн. Жалпы, 2,5 мынан астам ауыл кімін жергілікті халыты тікелей араласуымен ызметке ою, ірлердегі талай мселені орталытардаы кабинеттерде емес, сол жерді зінде шешуге зор ммкіндіктер туызады. Мселен, кім бюджеттен аржы блінетін 15 бадарлама бойынша ауыл асаалдарымен, белсенді трындармен зара жмыс істеп, шешілуге тиісті тса керекті соманы блуге сыныс бере алады. Билік жйесін халыты талабымен байланыстыру блінген аржы мен берілген тапсырмаларды аншалыты орындаланын айын крсетеді. Трындар барлы істерді бел ортасында жріп, сыбайластыты орнамауына, азына аржысыны талан-таража тспеуіне тікелей араласып, тртіпке шаыра алады. Осыны барлыы Жергілікті зін-зі басаруды дамыту тжырымдамасына сйкес атарылады. Барлыы бірден болып кету керек деген ате тсінік. лемні дамыан мемлекеттерінде жергілікті зін-зі басару бірнеше кезенен тіп, бірнеше онжылдытара жаласты. Елді траты дамуыны кепілі де зін-зі басару болма. Халы зіні леуметтік мселелерін шешуде белсенділік крсетіп, белгілі дрежеде жауапты болуы керек. Ал мемлекет тиісінше инфрарылымды дамытуа, ыты сауаттылыты арттыруа, жмыспен амтамасыз етуге, ажетті мекемелерді ызметін йымдастыруа міндетті. Негізінде, жергілікті зін-зі басаруды жмыс істеуіне ажетті база даярланды. Конституция мен тиісті занамаа згерістер енгізілді. Ал баалау жйесі жергілікті кімдерді жмыс крсеткішіні андай дегейде екендігін алаандаыдай ашып берді. Айматы саясатты тиімді жргізу баытындаы жмыс соы жылдары тек жандана тсті. Бл тектен-тек емес. Елді экономикалы леуеті мен оны адами ресурсы айматарда екендігіне ешкім таласпайды. Оларды жмысын отайлы ету шін Президент кімшілігі облысты, ала мен аудандарды леуметтік-экономикалы рейтингін зірледі. Наты ірді рейтингі 45 трлі лшем бойынша аныталады. Негізі, аудан, ала кімдері сол рейтингті баралы апарат ралдары арылы жариялап отырып, трындармен тікелей байланыста болуы тиіс. Халы з кіміні рейтинг бойынша ай орына тратаанын, андай тапсырмаларды орындамаанын немесе айбір істе згелерден алда екендігін білуі керек. Баалауды жзеге асыру барысында кейбір басшылар «экономиканы лдеайда ілгерілетіп, жаа ндірістерді аштым, салыты молынан жинаса та, мені рейтингім неге тмен?» дегендей сауалдарын ояды. Біра натылап, талдап араан кезде, сол кім ндірісті дамытанмен, леуметтік крсеткіштерге мн бермейтіні «менмндалап» шыа келеді. Мысалы, ндірісі бар аудандарда денсаулы сатау крсеткіштері тмен болмауы керек, демографиялы сім, зге де леуметтік крсеткіштер біркелкі скені абзал. Баалауды орытындысы р тосан сайын шыарылып, соы орында алып ойандара жадайды оалту шін ммкіндік беріледі. Егер жыл клемінде тиісті крсеткішке жете алмаса, ызметінен босатылады. 

Сайлауа тсетін кімдікке міткерлерге талапты кшейту шарт. Е бастысы мемлекеттік тілді білуді міндеттеу мселесі ттесінен ойылу керек. Бл бір жаттанды ранды айталау емес. Президент аза тіліні аясына шоырланатын бір лт боламыз дегенді тегін айтпаса керек. Оны осы бастан жзеге асырмаса 2025 жыла дейін ойылан масат орындалмайтыны белгілі. Жалпы аланда Президентті бл идеясын олдап, жалпылтты дегейде насихаттауымыз ажет. Сонымен бірге, азастан Республикасы кп лтты мемлекет. Сондытан, кімдер мемлекеттік тілмен бірге, орыс жне аылшын тілін де білгені абзал. йткені біратар аудандарда шетелдік инвесторлар жмыс істейді, олармен ашаны аудармашы арылы сйлеседі? ірге инвесторлар тарту шін тіл білгенні зияны жо. Сонымен атар, кімге ртрлі лт кілдері мен трындар келеді, оны зі елді ортасына барып сйлесуі керек, сол шін бастапыда ауызекі тілді болса да мегеруі ажет. азіргі заманда аылшын тілін білсе, компьютер тілін мегересі, аылшын тілі арылы озы технологиялара, жаа білімге ол жеткізе аласы [6, 1]

За кшіне еніп, іріктеуден туге дейін лі алты айдан астам уаыт бар. Жарты жылды клемінде ытай тілін де мегеруге болады. Керемет деби тілде сйлеп, шыарма жазуы міндетті емес. Бдан шошынуды ажеті жо. Шетелдерді басым блігінде солай. Айталы, Германияны Бавария аласына басарушы болып таайындалуыыз шін жергілікті шаруа тілін білуге тиіссіз. Себебі ол сізге зіні мселесіне байланысты абылдауыыза келеді, онымен гімелесіп, кмек крсетуііз керек. Жергілікті тілді тсінбесеіз, олара алай кмектесесіз? Оны стіне Мемлекеттік тіл жайында арнайы бекітілген бадарлама бар ой, кім соны згелерге лгі болуы шін алдымен зі бірінші болып орындауа міндетті. Осындай талап алдымен «А корпусына» енетін аудан мен ала кімдеріне атысты болады. Яни «А корпусына» кіретін мемлекеттік саяси ызметшілер жаашыл, озы ойлы, ксіби басарушы болуы тиіс [7, 1].

азастан Конституцияа сай азаматтарды білімге, денсаулы сатауа, ебекке, леуметтік орауа жне т.б. ытары мен мдделерін іске асыруа кепілдік ететін леуметтік мемлекет болып табылады. лемні жетекші елдеріні тжірибесі, сондай-а соы кездегі отанды практика крсеткендей, мемлекетті осындай конституциялы міндеті мемлекеттік ызметтер жйесі арылы нерлым тиімді жзеге асады. Сондытан Елбасы тапсырмасымен «Мемлекеттік ызмет крсету туралы» за жобасы зірленді. Мемлекеттік ызметтерді крсету за жзінде бекітіледі. Яни мемлекеттік ызметшілерге халыа сапалы рі дер кезінде ызмет крсету міндеті жктелді.

Алдаы тетін аудан кімдеріні сайлауын біз ауымды трде арастырып, азастан Республикасыны саяси жааруыны маызды кезеі ретінде абылдауымыз керек. Бл жаару “демократияландыруды шінші толыны” деп аталып кеткен бкіллемдік дерісті бір блігі. Дамуды коммунистік кезеінен посткоммунистік кезеге, ата орталытандырылан мемлекеттік биліктен орталысыздандыруа тіп жатан баса да елдер сияты азастан да осы тпелі кезеді аятауа жаын. Мемлекеттік рылысты негіздеріне атысты крделі де тиянаты реформалар жргізілуде. Енді бар кшіміз саяси жйені жетілдіруге арналып отыр. Сонымен бірге бл науан Елбасы жоспарлаан жаартуды дер уаытында жзеге асып жатандыын да крсетеді. Естеріізде болар, 2004 жылы Нр Отан партиясыны кезектен тыс VІІ съезінде Нрслтан бішлы алалар мен аудандар кімдерін сайлау 2006-2007 жылдары енгізілетінін млімдеген болатын. Онда Елбасы “аудан кімдеріні сайлауы мемлекеттік билікті орталысыздандыру дерісіні, жергілікті зін-зі басару жйесі алыптасуыны нтижесі болуы ажет. Осы айтыландарды барлыын олданыстаы Конституциямызды аясында ткізуге болады. Осы міндеттерді орындап алып, біз оам дамуыны келесі кезеіне кірісуіміз ажет”, деген болатын.

Кріп отырандарыыздай, жоспарланан істерді барлыы орындалуда. азір елімізде демократиялануа баытталан наты саяси реформа жзеге асуда. Демократиялы-ыты мемлекетті бір стте енгізу ммкін емес. Оан оамны зі саналы трде келуі керек. Елбасымыз Н.Назарбаев «Демократия –бізді жолымызды басы емес, нысанасы», - деуі де бекер емес. Сондытан да жергілікті атарушы билікті дамытуды бірінші кезеі ретінде кімдерді сайлауды енгізілуі дрыс деп, ойлаймын. Сонымен атар, сайлауды бл трі демократия дстрі алыптасан елдерге де жат емес. Болашата жергілікті мемлекеттік басаруды орнытыру жне зін-зі басару жйесін дамытуды нтижесінде, ажетті тжірибе жинатааннан кейін кн тртібіне халыты зі тікелей сайлауы мселесіні ойылуы бден ммкін [8, 1]

лемдік тжірибе крсетіп отырандай, демократиялы мемлекеттерді аса маызды белгілеріні бірі арапайым халыты жергілікті басшыларды (кімдерді) дауыс беру арылы сайлау ыына ие болуында.

кімдерді сайлау е алдымен жауапкершілікті кшейтеді. Егер халы кімдерді зі сайлайтын болса, онда кімге з сыныс, тілектерін еркін жеткізе алады. кім  де халыа берген удесінен айнып кетпеуге тырысады.  Брын округ кімдерін орындарынан  аудан кімдері алып тастайтын болса, ендігі жерде оларды халы та ызметінен кетіруге ммкіндігі болады. Жалпы кімдерді сайлау арылы таайындау жйесі кптеген елде олданылатынын білеміз. Бізге де мндай жйені енгізетін кез келді. Сосын анша жерден кімді халы сайласа да, жергілікті кімдіктер орталытан ажыратылып алмайды. Сондытан жергілікті жерлерде реттілік пен тртіп тмендеп кетеді деп оруды ажеті жо. Таы бір айта кетерлігі, кейбіреулер айтып жргендей кім биді, не болмаса бітімгерді рлін атармайды.  Ол зіні міндетін ана орындайды [9, 1]

Болашата ауыл кімдерімен бірге аудан, облыс кімдерін де халы сайлауы ммкін. Осындай жадайда ана  біз наыз демократиялы ел бола аламыз. Осылай бірте-бірте  сайлау жйесіне йреніп кетеді. Халы кімдерді сайлауа дайын емес дегенге осылмаймын. Бл з орнын жоалтып алудан  оратын кімдерді сзі. Президентін сайлаан халы кімдерін де сайлай алады [10, 1]

азір халы пен кімні арасында ешандай байланыс жо. кім анда-санда халыты алдына шыып есеп бергені болмаса, наты халыпен бірлесіп жмыс істеп жатан жо. Ашыты, ділдік жо [11, 1]

Сонымен орыта келгенде, кімдерді халы сайлауы арылы таайындаудан мына мселелерге ол жеткіземіз, деп ойлаймын: Біріншіден, ауыл, аудан кімі брыныдай облыс кіміні емес, зін сайлаан халыны алдында жауапты екенін тсінеді. Трындар з ытарын орауды йренеді. Екіншіден, жоары жаа алаан жайып йренген кімдерге осымша кілеттілік берілетіндіктен халыпен аылдаса отырып, з мселелерін зі шешуге ммкіндік туады. шіншіден, елімізде енді ана алыптасып келе жатан саясаттану ылымыны бойына ан жгіреді. Тртіншіден, ауылды леуметтік жадайы оалады. Себебі, Жолдауда айтыландай жергілікті жерлердегі басару органдары аржылы жне кадрлы ресурстармен ныайтылады. кімет, облыс, аудан кімшіліктеріне алаан жаюдан тылатын ауылды ірлер жоарыа берілетін жалан крсеткіштерден арылып, зіне ажет леуметтік жадайды жасауды бірінші кезекте ола алады. Халы мемлекеттік реформалара тікелей атсалысып, билік тармаыны жауапкершілікпен жмыс істеуін мият адаалау ына ие болады. Бесіншіден, жергілікті трындарды саяси белсенділігі артып, билік кілдеріне сенімі кшейеді. Халыты атынан сайланан басшы кпті мддесінен шыу шін халыпен бірлесе ызмет ететін болады. Бл з кезегінде алыстап бара жатан халы пен билікті арасын жаындатып, мемлекетті ттас оам жмылан отайлы даму жолына жылдам тсіреді. Алтыншыдан, бюрократия лсіреп, командалы жйе жойылады. Таайындалан ауыл кімі зінен жоары жаа жауап беріп, халытан жалтаруды детке айналдыран. Жне командамен жруді «салта айналдыран» кім-аралар олардан жауапкершілікті талап етпейтін де. Ал, халы жоарыа туелсіз, за шеберінде жергілікті жерді мселесін шебер шеше алатын басшыа з м-мтаждарын, сыныс-пікірлерін ашы айта алады. Бл з кезегінде айматаы ірлер мселесіні шынайы шешім тауып, кімдерді командалы йыма ызмет етуші емес, жрта жмыс жасаушы кадр ретіндегі статусын орнытырады, деп ойлаймын.

Пайдаланылан дебиеттер тізімі:

1. Ауыл кімін сайлау шілдеде басталады - Айын

www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view...

2. кімдікке ркімні бар таласы. zanzan-media.kz/index.php?option=com_content...

3. лемдік сайлау тжірибесін "кшіру" неге иын? T15.10.2012

4. АЗАСТАН - Халы кімдерді ашан сайлайды ..thenews.kz/2012/10/10/1229052.html

5. Е-ны кілдері жергілікті кімдерді халы сайлауы тиіс деп есептейді. 212.154.160.250/kaz/article/2394049.

6. кімдер сайлауында ескеретін екі мселе.

www.ulttimes.kz/index.php?option=com...id...

. аза тілін білмейтін кім ызметке таайындалмайды » Tonykok ...

tonykok.kz/658-aza-tln-blmeytn-km-yzmetke-taayyndalmaydy.html

8. САЯСИ РЕФОРМАЛАРДЫ ІЛГЕРІЛЕТУДІ МАЫЗДЫ ФАКТОРЫ. www.egemen.kz/indexold.php?act=readarticle&id=2742

№90-93 (25939) 12 НАУРЫЗ ЖМА, 2010 ЖЫЛ

9. Неге облыс кімдерін де халы сайламаса?
Амалбек ТШАНОВ,  оам айраткері: кім сайлауа зірсіз бе? - Halyksozi.kz - Welcome!

www.halyksozi.kz/news/view/id/2120

10. Жергілікті жерлерде реттілік пен тртіп тмендеп кетпей ме?
Алдан СМАЙЫЛ, Мжіліс депутаты: кім сайлауа зірсіз бе? - Halyksozi.kz - Welcome!

www.halyksozi.kz/news/view/id/2120

11. Бгінгі кімдерді халы алдындаы беделі андай?
Расул ЖМАЛЫ, саясаттанушы: кім сайлауа зірсіз бе? - Halyksozi.kz - Welcome!

www.halyksozi.kz/news/view/id/2120

кімдерді сайлау –азастанды демократияны алашы сатыларыны бірі