ХИМИЯДАН ОУШЫЛАРДЫ БІЛІМІН ТЕРЕДЕТУДІ ДІСТЕМЕСІ

МАЗМНЫ

КІРІСПЕ

I. ОУШЫЛАРДЫ БІЛІМІН ЖЕТІЛДІРУДІ ПЕДАГОГИКАЛЫ – ДИДАКТИКАЛЫ НЕГІЗДЕРІ.

1. 1 Оушыларды білімін жетілдіру жолдары..........................................................

1. 2 Оушыларды химиялы білімін жетілдірудегі тжірибелерді орны............

II. ХИМИЯДАН ОУШЫЛАРДЫ БІЛІМІН ТЕРЕДЕТУДІ ДІСТЕМЕСІ.

2. 1 Сыныптан тыс жргізілетін тжірибелерді пайдалану арылы оушыларды химиялы білімін тередету дістемесі......................................................................

2. 2 Жргізілген экспериментті нтижесі..................................................................

ОРЫТЫНДЫ............................................................................................................

ПАЙДАЛЫНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ......................................................

КІРІСПЕ

Жмысты зектілігі: Ел президенті Н.Назарбаевты азастан халына арналан Жолдауында “Бізді болашатаы жоары технологиялы жне ылыми арымды ндірістері шін кадрлар орын жасатауымыз ажет” деген сздері бар. Демек, оушыларды ылыми зерттеу жмыстарына ызыуын алыптастыру, шыармашылы абілетін дамыту, азіргі техниканы тиімді пайдалану мдениетіне трбиелеу – мектепті басты баыттарыны бірі. Бл салада атарылатын жмыстар жетерлік [1, 2].

Елбасымыз Н.Назарбаевты «азастан-2030» азастан халына арналан Жолдауында «Бізді жас мемлекетіміз сіп, жетіліп, кемелденеді, бізді балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар аза, орыс, аылшын тілдерін еркін мегереді, олар бейбіт, абат, жылдам ркендету стіндегі, кллі лемге йгілі рі сыйлы з еліні патриоты болады» деп крсетілгендей, ертегі келер кнні бгінгіден грі нрлы болуына ыпал етіп, адамзат оамын ала апаратын діретті кш – білімге тн. Жас мемлекетімізді болашаы – бгінгі мектеп оушылары. Олара бірдей талап ойып, оларды табии абілеттерін, наты ммкіндіктерін анытап, соан негіздеп оыту – бгінгі кнні зекті мселесі [1, 2].

азіргі кезде нарыты атынастара негізделген ксіпкерлік оам рудамыз. оамды леуметтік ндылытар ерекше згерістерге шырады. Адамдар жекеменшік иесі болып, саяси-экономикалы еркіндік алды. Ксіпкерлік р йді кнделікті тіршілік тірегіне айналды. Білім е негізгі фактора айналды. Сол себепті мемлекеттерді бсекеге абілеттілік дегейі оам мшелеріні шыармашылы ыры арым-атынастарына байланысты аныталатын болды. Білім беруді мндай жаа парадигмасыны алышарттарын руа азастан Республикасы Конституциясыны задары, бадарламалары негіз болды. Мндай ресми жаттарда жекеменшік бостандыпен ксіпкерлік еркіндікке жол ашылан, нарыты білім негіздерімен жастарды мектептен бастап таныстыруды, инновациялы білім экономикасына кшуді ажеттіліктері крсетілген [3, 4].

Сондытан азіргі оам талабына сай, баланы ой-рісін дамыту, біліктері мен шеберліктерін алыптастыру, оны з тжірибесінде, жаа жадайлара байланысты олдана алу, ой дербестігін кеейту, заман сранысына сай ізденімпаз, шыармашыл тласын алыптастыруды бірден-бір жолы – 12 жылды білім беру жйесіне кшу екендігін лемдегі ркениетті елдер мойындап отыр [5].

Білім беру жйесіндегі реформаны міндеті тек ана осымша бір немесе 2 жыл осу емес, азіргі оамдаы тбегейлі згерістерге сйкес, ХХІ асыр мектебін жаарта отырып, алан білімі мен біліктерін мірде шыармашылы трыда олдана алатын, лтты, мдени, рухани ндылытар негізінде жан-жаты дамыан жеке тланы алыптастыру екендігін тсінетін уаыт жетті [6].

азастан Республикасыны білімді дамытуды мемлекеттік бадарламасында “…басты нрсе білім, білік дадыларды механикалы трде беру емес, апаратты-интеллектуалды ресурстарды з бетімен ала алатын, талдай білетін, идея бере алатын, ыли даму стінде болатын жне жылдам згерістегі лем жадайында іске асыратын тла алыптастыру болып саналады” – деп крсетілген [7].

Жалпы, білім мазмнын жаартуды ылыми негізіне мектеп оушысын белгілі бір ажетті біліктілер мен дадыларды иесі, жас ерекшелігіне байланысты з жасын алыптастыруа кш жмсап, ебектенетін бала деп арастыратын. Осыан орай кпырлы білім мен трбие рылымды мазмнды анытап, руа кмектесетін азіргі заманы дамыта оыту идеясы арау болды. Сонымен атар, ай мемлекетті атар болса, негізгі тірегі-білікті, білімді, іскер, белсенді адамдар екенін креміз. Сондытан, оам талабына сай ол оамды кркейтетін, дамытатын жастар трбиелеу е маызды мселе екені даусыз [7].

азастан Республикасыны «Білім туралы» заында мемлекеттік саясат негізінде е алаш рет р баланы жеке абілетіне арай, интеллектуалды дамуы, жеке адамны дарындылыын дамыту сияты зекті мселелер енгізіліп отыраны белгілі. Бізді азіргі мектепті маызды мселелеріні бірі: оушыларды шыармашылы белсенділігін арттыру жне білімді з бетінше алуы жне оны олдана білуі. Оушыны белсенділігін, ызыушылыын арттыруда сыныптан тыс жмысты сабатан бос кезінде жргізілетін, трбие мен білім беру сипатында йымдастыра білсе маызы зор [1].

Осы тжырымдаманы негізге ала отырып, оушыларды сабатан бос кезіндегі уаыттарын дрыс йымдастыру, пнге ызыушылыын арттыру масатында біз зерттеу таырыбымызды «Сыныптан тыс тжірибелер жргізу арылы оушыларды химиялы білімін тередету» деп тадады.

Зерттеуді нысаны–орта мектепте химияны оыту рдісі.

Зерттеуді пні – орта мектеп химиясын оытуда сыныптан тыс тжірибелерді жргізу дістемесі.

Зерттеуді масаты:

- оушыларды саба стінде алан білімдерін тередету;

- химия пніне ызыушылытарын арттыру;

- оушыларды абілеттерін нерлым толы ашып, з бетінше білім алуа йрету;

- оамды белсенділіктерін шыдау;

- бос уаытын дрыс йымдастыруды алыптастыру.

ойылан масата жету жне жмыс жорамалымысды дрыстыын тексеру шін шешімді ажет міндеттер:

- сыныптан тыс тжірибелер арылы оушыларды химияа штарлыын, білімін жоспарлы дамытуды тиімділігін зерттеу;

- теориялы жне сараманды жмыстарды штастыра жргізу;

- жмысты трін тадаудаы оушыларды еріктілігі мен орындаудаы міндеттілігін, йымдастыру жмыстарындаы белсенділігі мен дербестігін амтамасыз ету;

- й жадайында жасалатын ызыты тжірибелерді жасауда тжірибелерді ауіпсіз болуын ескеру;

І. Оушыларды білімін жетілдіруді педагогикалы – дидактикалы негіздері

1.1 Оушыларды білімін жетілдіру жолдары

азіргі заманы азастан Республикасыны білім беру жйесі прогрессивті реформаланып лемдік білім кеістігіне енуді алы шарттарын жасап келеді. ылым мен техниканы кн санап суіне байланысты пеагогика ылымыны теориясы мен оыту рдісі тбегейлі згеріске шырады. Бгінгі тада оушыларды жаа типі алыптасты. Соан орай оытуды парадигмасы згерді, білім беруді мазмны жаарып, жаа кзарас, жааша арым-атынас пайда болды. Сондытан білім саласы ызметкерлеріні алдына ойылып отыран басты міндеттерді бірі – оытуды діс тсілдерін немі жаартып отыру жне оытуды жаа технологиясын мегеру болып табылады [8].

азастан Республикасында білім беруді дамытуды 2015 жыла дейінгі тжырымдамасында, азастан Республикасыны 2011-2020 жылдары білім беруді дамытуды Мемлекеттік бадарламасында білім беруді негізгі міндеті ретінде білімдік шоырланудан – нтижеге баытталан зыреттілік трыа кшу ажеттігі атап крсетілген [7].

оамны саяси – экономикалы даму формациясына сай жастара білім беруді р трлі парадигмалары рыланы белгілі. Соы 100 жылдай уаыт ішінде білім беруді ебекке баулу, политехникалы, дамыта оыту, апаратты технологиялы, гуманитарлы, контекстік жне нтижеге баытталатын оыту сияты кптеген парадигмаларды пайдаланыланы млім. Кейінгі таяу жылдар ішінде апаратты технологиялы, экономикалы, леуметтік – тлалы, бейімді білім беруді кейбір алышарттары айындалуда [9].

Осы заманы білім беру жйесінсіз рі алысты барлап, ке ауымды ойлай білетін осы заманы малімдерсіз инновациялы экономика ра алмайтындыымыз жайлы елімізді президенті Н..Назарбаевты азастан халытарына арнаан «азастан з дамуындаы жаа серпіліс жасау арсаындa» атты Жолдауында ерекше аталып тіліп, азастанны бсекеге абілеттілігін амтамасыз етуге ммкіндік беретін, экономикалы жне оамды жаару кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар аударылан болатын [41].

А.Е.біласымова пікірінше, азіргі кезедегі «білімді адам» (білім, білік, дадыны мегерген) парадигмасыны «мірлік іс-рекеттерге дайындалан адам» парадигмасына ауысуда, яни белсенді, шыармашылы ой-санасы алыптасан, зін-зі дамытатын, интеллектуалды трыда зін жетілдіретін адамны алыптасуы [10].

Ш.Таубаева з зерттеулерінде «парадигма» тсінігіні философиялы, педагогикалы, психологиялы трыда саралануын зерделейді, ол жалпы орта білім беру жйесіні даму тенденциялары оам дамуыны «Мдениет-Білім-Тарих» атты микропарадигмасы, педагогика ылымы мен білім беруді алыптасушы жаа діснамасы аясындаы білім беруді жаа парадигмасы пнаралы тсінігі трысынан малімні зерттеушілік мдениетіні теориялы-діснамалы негіздерін айындайтын баыттар ретінде ашып крсетеді [10].

Дстрлі педагогикалы білім мазмны негізінен танымды сипатта беріліп келді. Оны дидактикалы-дістемелік блігін райтын жаттыулар, срау-тапсырмалар сол танымды материалды мегеруге ызмет ететін масатта рылатын. Ендігі жерде жаа ХХІ асыр педагогикасыны философиясы млде згеше парадигманы ажет етуде. Мнда білім беру процесіні объектісі брыныдай тек білім, яни оу материалы ана деп аралмайды. Білім беру процесі, е алдымен жеке тлаа баытталып, мынадай міндеттерден тзіледі: оушыны интеллектуалды-танымды, психологиялы, шыармашылы іскерлік сапаларын, з бетінше оу рекетшілдігін, коммуникативтілігін, леуметтенуге бейімділігін, эстетикалы, рухани-адамгершілік, экологиялы, дене мдениетін т.б. алыптастыру. Білім мазмнын райтын оу материалдары тла дамытушы мддені тзуге тікелей ызмет ететіндей етіп рылуы керек. Кн тртібіне ойылып отыран крделі мселелерді ішінде жас рпаа білім беру мен трбиелеуді жаа сатыа ктеріп, жан-жаты жетілген шыармашыл жеке тла алыптастыру зектілігі артуда [11].

Педагогика ылымыны теориясы мен практикасына, білім беру жйесіні дамуына жасаан талдаулар білім беру мен трбиедегі “тоырау” кенеттен пайда болмаандыын крсетеді. Бл мселе 80-жылдарды басында аны байалып, бірте-бірте жандана тсті. Оны бастаулары 30- жылдарды басында крініп, 70-жылдары жалпы орта білім беруді крделі бадарламалармен оыту жне постиндустриалды оамны арынды алыптасу міндеттерін шешуге абілетсіздігімен байала бастады [12].

60-жылдарды орта тсында “Кеестік білім беру” лемдік жадайда алдыы орындара жеткен болатын. Білімдік бадарламаларды негізділігі, мектеп оушыларыны білім сапасыны крсеткіштері жне жоары, арнаулы орта, ксіптік-техникалы білім беру масштабыны суімен ерекшелене тсті [12].

Кейінгі уаыттарда бл арындылы баяулап, білім беру жйесіндегі динамизм бойынша Батыс елдеріні алдыы атарлы жне Шыысты дамушы елдерінен ерекшеленуі тоталды. Елдегі леуметтік-экономикалы арама-айшылытар сті, ал білім беру жйесі сапалы згеріссіз немесе білім беру реформалары жйесіз сипат алды [12].

оамда крделі процестер беле алып, нтижелері тек 80-жылдарды ортасында аны кріне бастады. Экономиканы даму арындылыы баяулап, брыны идеялогиялы бадар кмескіленіп, леуметтік трасызды, адамдар арасындаы арым-атынас згерді, нтижесінде адамгершілік-рухани ндылытарды, зара кмек т.б. сипаты згеріске тсті. Мны зі трбиелік ызметті, леуметтік ндылытарды толымсыздыына келді. Жастар оамдаы білім мен абілетті сранысыны болымсыздыын сезе бастады. Мдениетті, лтты дстрлерді, салт-сананы тмендеуі білім беруді тиімді саясатын жргізуді иындата берді [11, 12].

80-жылдарды ортасында біратар лшемдер бойынша білім беруде батыс елдерден артта алушылы кріне бастады. сіресе, жоары білім беру масштабы бойынша дамыан елдерден артта алушылы байалды [12].

Отанды мектептер білім берудегі здіксіздік трысынан артта ала бастады. АШ мен Англияда т.б. білім беру уаыты 12-13 жылды рады. Кп уаыта дейін бізді мектептер жымды сипата негізделген бірегей стандарта мтылды, нтижесінде оушыны з болмысын тану, белсенділігі мен инициативасы, шыармашылы леуетін дамыту толымсыз болып шыты [11, 12].

азіргі уаыта дейін мектеп леуеттік ортадан алша, з проблемаларын з кшімен шешуге мтылыс жасау сипатында алып отыр. Мектеп оушыларыны леуметтік бейімділігі мен мірлік тратылыы, шыармашылыы, ізденімпаздыы мен шешім абылдауы т.б. оам дамуына тікелей ажетті сапаларды алыптастыруда артта алды [10].

Крсетілген иындытара арамастан, білім беру жйесі даму тырын сатап алуа мтылды. Білім беру жаа сапаа: згермелі, демократиялы жне вариативті сипата кшті. Оу мекемесіні типін, бадарламалар дегейін, т.б. тадау ммкіндігі туды. Білім беру жйесі жаа баыт іздеу, оыту мазмнын жаартуа бет брды [11].

леуметтік жадайды, жаашылды згерістер мен лемдік педагогикалы тжірибені азіргі ылыми трыдан талдау білім беруді дамытуды жаа бадары – жаару стратегиясын тадауа себепші болды [6].

Алдымен білім беру масаттарыны згерісіне, ізінше оны тиімділігі лшемдері келді. Білім беру жйесі лі де болса соы нтиже ретіндегі білім, білік жне дадыа бадарланан. Білім дегейі мектеп бітірудегі, жоары оу орындарына тсуде т.б. негізгі лшемдер ретінде арастырылады. Ежелден белгілі: “Кп білім аылдылыа йретпейді”. Сондытан оыту жеке тланы алыптастыруа, дара ммкіндіктерін, шыармашылыын дамытуа баытталуы тиіс. Оыту - міндетті трде трбиелік ызметпен сабатастыта туі ажет [13, 6].

Осы трыдан білім беру масаттары леуметтік-жекетлалы ндылытара, сонымен атар жекетлалы-даралы сипатта болу ажеттігі туындады [12].

Сондытан лемдегі білім беру ісіні даму жадайына талдау жасай отырып, ерекше міт кттіретін тенденциясын крсетуге болады:

мектеп жйесіндегі демократизация;

мектеп трбиесіні гуманистік баыты;

оушыларды шыармашылыын, дербестігін, ізденімпаздыын, белсенділігін дамытуа баытталан оытуды діс-тсілдерін олдану;

лтты-мдени, рухани ндылытарды пайдалану;

оыту жйесін модернизациялау;

тжірибелік-эксперименттік іс-рекет;

жаа техникалы ралдарды пайдалану;

мектептегі жне мектептен тыс уаыттаы оыту мен трбиелеуді кіріктіру [13, 6].

лемдегі алдыы атарлы мектептер тжірибелерін жалпылап, нды баыттары мен идеяларын лтты психологиямыза сйкес пайдалана отырып, еліміздегі білім беру мселесін жаа жола ою зекті мселе. Мемлекеттік білім беру жйесі негізінде лемдік білім кеістігіне ену – оушыны кнделікті оу жктемесін азайту арылы денсаулыын сатау, бос уаытын жеке ммкіндіктері мен абілеттерін жетілдіруге жмсауа жадай жасап ана оймай, оыту сатылары бойынша оу материалын тиімді трде игеруге, оны мірде олдану жне болаша мамандытарына ажетті дадыларды жинатауына ммкіндік береді. Сондай-а мемлекетаралы білім сайыстарына, бадарламалара, білім жобаларына атысуына ммкіндіктер туындайды, нтижесінде отанды аттестаттарды шетелдерге танылуын амтамасыз етеді. Сондытан білім беру жйесіндегі реформа кезедерге блініп, эволюциялы жолмен, жаа діс-тсілдерді, ралдарды пайдалану арылы жетілдіру, оыту мен трбиелеуді мазмнын жаарту, білім беру процесіні жаа моделін сынатан ткізу жне мектепті бірте-бірте жаа шыармашылы іс-рекет стамына кшіру трінде жзеге асырылуы тиіс [14, 15, 16].

Жалпы, жааран мектепте оыту рылымы мен йымдастырылуы оушыларды ызыушылыы мен абілеттеріне, рухани дамуына, оларды мірлік жоспарларыны жзеге асырылуына баытталан, кпнсалы жне икемді болуы ажет. Сондай-а бл мселеде негізгі, орта жне жоары мектепті, ндірісті т.б. зара сабатастыы проблемасын ескерген жн [16].

Апараттандыру, жаандану жадайындаы азіргі білім беруді дамыту мен жетілдіруді трлі инновацияларды енгізусіз, жааша оытуа атысты принципті баыттар атарын айта арамайынша елестету ммкін емес. Солармен бірге, азіргі мектепті педагогикалы процесін бгінде арынды даму стіндегі инновациялы білім беру жйелерімен, бірінші кезекте, шыармашылы абілетке, шыармашылы рефлексияа, шыармашылы зін-зі дамытуа, шыармашылы дербестікке, креативтілікке ойылып жатан талаптара сйкес келуі мселесіні арастырылуына да лкен мн берілуі керек [15].

оамды гуманизациялау – ХХІ асыр басындаы ылыми мселе десек те болады. азірді зінде, оны дамуыны бгінгі кезеінде бл тенденция адамды факторды анытаушы ролімен крсетіліп отыр. Осы фактор феноменологиясында шыармашылы ызыушылы басым жне оны негізгі раушысы болып табылады. “Баланы шыармашылы абілетін ашу, оны ала арай дамыту шін е бастысы жадайлар жасау ажет” [1].

Оушыларды шыармашылы абілетін арттырып, ынталандыру шін сабатарды мынадай жолдармен ткізуге болады:

1. Сабата ке клемде крнекі ралдарды пайдалану;

2. Сабаты трлендіріп ткізу;

3. Сабата оушылар здері жасаан суреттер, схемаларды пайдалану;

4. Техникалы ралдарды тиімді олдану;

5. Сабаа атысты бейнетаспаларды, фильмдерді крсету [17].

О.Бальзакты “дай ебек ету – нерді де, мірді де заы” дегеніндей, оушыларды шыармашылы абілеті мен белсенділігін артыруда малімге немі ізденуге, траты ебек етуді міндеттейді [19]. Атап айтанда, олар – білім сапасын арттыру, оушыларды біліміне, ойлау абілетіне сай дегейлеп оыту, ылыми-ізденіс абілеттерін алыптастыру т.с.с. йткені, ХХІ асыр- білімділер асыры. Ендеше бізге ой рісі жоары дамыан, зерделі, жан-жаты парасатты рпа керек екенін бір стте естен шыармаанымыз жн [6].

Бгінгі жас рпаа жан-жаты білім беру, трбиелеу рбір стазды басты міндеті. Білім негізі мектепте аланатын боландытан, оушыны жеке тлалы кшін дамыту, оны шыармашылы ммкіндігіні дамуы басты рл атарып отыр. Олай болса, азіргі стаздар ауымыны алдындаы лкен масат: мірді барлы саласындаы белсенді, шыармашылы іс-рекетіне абілетті, еркін жне жан-жаты жетілген тла трбиелеу. Бл масата жетуде стаздар тере білімді, дістемелік жаынан толы аруланан жне жоары мдени дегейі болуы тиіс [18].

Шыармашылы – бл адамны мір шындыында зін-зі тануа мтылу, іздену. мірде дрыс жол табу шін адам дрыс ой тйіп, здігінен сапалы, длелді шешімдер абылдай білуге йренуі ажет. Адам бойындаы абілеттерін дамытып, оларды мірден з орнын табуа кмектеседі. «Шыармашылы» ымыны жалпы теориясын зерттеген С.Л.Рубинштейн «оушы шыармашылыыны ерекшелігі оны сапалы трде масатты рекет жасауымен аныталады» — дей келе, «шыармашылы, шешіміні нтижесі баланы зі шін жаалы болса жеткілікті» екендігін айтады, яни баланы шыармашылы німді ебегі оны жеке тжірибесімен салыстырылады [19].

И.П.Павлов «... жасы діспен талантты емес адам кп нрсе жасайды, ал нашар діспен лы адамны зі де текке жмыс істейді» - деген болатын. Міне, сондытан жеке тланы оыту мен дамытудаы белгілі дістерді рлін баалай отырып, оам дамуыны р кезеінде адам аыл - ойыны «тере айнарына бойлай алатын» дістерді пайдалану жолындаы ізденістер мен сыныстар бгінгі тада зекті деп санау ажеттігін айту керек [21].

азіргі тадаы еліміздегі білім беру жйесіндегі е басты міндеті – білім беруді лтты модуліне кшу арылы жас рпаты білім дегейін халыаралы дрежеге жеткізу. азіргі заман талабына сай пн оытушысы ана болу аз, оытушы - стаз, инноватор, иннотехник болуы тиіс. Малім иннотехник дрежесіне ктерілу шін инновациялы технологияларды мегеруі керек, содан кейін пн бойынша андай таырыпа пайдалану керектігіне тиімді зерттеу жреді. Яни рбір инновациялы технологияларды мегереді, содан кейін мегерген технологияларды апробациядан (саба барысында олдану) ткізеді, малім талдау жасай отырып, таырыпа сай технологияны тадайды. Оытушы білім алушыны табии дарын, абілетін ашуы жас ерекшелігін ескере отырып, технология элементтерін тиімді пайдалана алуы керек [22, 21, 23].

Президент Нрслтан Назарбаев 2006 жылы мамыр айыны 26 жлдызында Л.Н.Гумилев атындаы Еуразия лтты университетінде оыан «Инновациялар мен оу-білімді жетілдіру арылы білім экономикасына» атты лекциясында былай деп айтан еді: «Жеке тланы функционалды зірлеу тжырымдамасынан жеке тланы дамыту тжырымдамасына кшу жріп жатыр. Жаа тжырымдама білім беруді даралы сипатын кздейді, ол рбір наты адамны ммкіндіктерін жне оны зін-зі іске асыруы мен зін-зі дамытуа абілеттілігін ескеруге ммкіндік береді». Мндай философиялы станым бгінгі кні бкіл лемде жріп жатан жоары мектеп реформасыны негізін райды [24]. Білім беру саласы ызметкерлеріні алдына ойылып отыран міндеттерді бірі – оытуды діс тсілдерін немі жетілдіріп отыру жне азіргі заманы педагогикалы технологияларды мегеру. азіргі тада оытушылар инновациялы жне интерактивтік дістемелерін саба барысында пайдалана отырып сабаты сапалы рі ызыты туіне ыпалын тигізуде [22, 21].

Инновациялы былыстар білім беру саласында ткен асырды сексенінші жылдарында кеінен тарала бастады. детте инновация бірнеше зекті мселелерді тйіскен жерінде пайда болады да, берік трде жаа масатты шешуге баытталады, педагогикалы былысты здіксіз жаыртуа жетелейді. Масырова Р., Линчевская Т. – “Жаару” дегенімізді былай деп тсіндіреді: “Жаару – белгілі бір адам шін діл трде жаа ма, лде ескі ме оан байланысты емес, ашылан уаытынан бірінші олданан уаытымен аныталатын жаа идея [25].

азастанда е алаш «Инновация» ымына аза тілінде анытама берген алым Немеребай Нрахметов. Ол “Инновация, инновациялы рдіс деп отыранымыз – білім беру мекемелеріні жаалытарды жасау, мегеру, олдану жне таратуа байланысты бір блек ызметі” деген анытаманы сынады. Н.Нрахметов “Инновация” білімні мазмнында, дістемеде, технологияда, оу-трбие жмысын йымдастыруда, мектеп жйесін басаруда крініс табады деп арастырып, зіні жіктемесінде инновацияны, айта жаарту кеістігін бірнеше трге бледі: жеке трі (жеке – дара, бір-бірімен байланыспаан); модульдік трі (жеке – дара кешені, бір-бірімен байланысан); жйелі трі (мектепті толы амтитын) [25, 21].

діскер С.Кшімбетова зіні зерттеуінде оу-трбие рдісінде оытуды инновациялы діс-тсілдерін олдануды мынадай ерекшеліктерін атап крсеткен:

– дербес оыту технологиясы оу-трбие рдісінде ылымны негіздерін игерту шін ізгілік, адамгершілік асиеттерді алыптастыра отырып, жеке тланы леуметтік-психологиялы жауапкершілін арттырады;

– оам мен табиат задылытарын кіріктіру негізінде мегеруі;

– оытушы білмейтін шыармашылы ізденіс негізінде мірге келген жаа абілет;

– саралап дегейлел оыту технологиясында оытуды мазмны мен дістері шыармашылы ізденіс іс-рекет жасау негізінде адамны инновациялы абілеттеріні алыптасуына баытталады;

– апаратты бадарламалап оыту – оытуды мазмнын пнаралы байланыс трысынан йымдастыру;

– иллюстрациялы тсіндірмелі оытуда «адам-оам-табиат» йлесімдік баыттаы дниетанымында жйелі саналы мдениет алыптасады;

– ізгілендіру технологиясында педагогика ылымыны алдыы атарлы ылыми жаалытарды тжірибеде «бала –субъект», «бала-объект» трысынан енгізіле бастайды да, ал ылыми білімдер «оны трмысыны леуметтік жадайы мен іс-рекетіні леуметтік нтижесіні бірлігінде арастырады [26].

азір республика оу орындары сынып отыран кп нсалыа байланысты здеріні алауына сйкес кез-келген лгі бойынша ызмет етуіне ммкіндік алды. Бл баытта білім беруді ртрлі нсадаы мазмны, рылымы, ылыма жне тжірибеге негізделген жаа идеялар, жаа технологиялар бар. Сондытан ртрлі оыту технологияларын, оу мазмны рбір білім алушыны жас жне жеке дара психологиялы ерекшеліктеріне орай тадап, тжірибеде сынап арауды маызы зор. ылыми-педагогикалы дебиеттерде іс жзінде аныталып табылан оыту рдісіні нтижесін кретін діс-тсілдері, трлері кбіне жаашыл, инновациялы болып табылады [48].

Педагогикалы білім дстрге бай. Алайда, педагогика сол дстрліліктерді бгінгі кнні мселесін шеше алмайтын немесе шешудегі тиімділігіні тмен болып тран кезеінен тті. Осыан орай жріп жатан модернизациялау рдісі - республикадаы білімні сапасын арттырып, оны халыаралы білім кеістігіне кірігуіне деген ажеттіліктерін анааттандырады, елімізді ркендеген елдерді атарынан крінеміз деген талабына тыр болады деп ктілуде[38].

Жастара химиялы білім беру туралы кзарас химия ылымыны даму кезедеріне сйкес алыптасты. Орысты ататы алымдары химия ылымына зор лес осумен бірге, жасспірімдерге тікелей химиялы білім берумен айналысты [28].

М.И.Ломоносов (1711-1765) химияны оамдаы маызын жне пайдасын насихаттады, жастара химиялы білім беруді йымдастыру мселелерін шешуге белсене араласты. Ол тыш зертхана йымдастырып, химияны йретудегі экспериментті мнін жоары баалады, физикалы химияны орыс тіліндегі тыш оулыын жазды [28].

Д.И.Менделеев (1834-1907) жастара химиялы білім беруді ажеттілігін, масаттарын, мазмнын, сипатын талдаан ебектер мен оулытар жазды, химияны нерксіпте жне ауыл шаруашылыында олданылуын крсету арылы оушыларды ебекке, практикалы іске зірлеу, химияны мазмнына деректі жне теориялы материалдар енгізу, химиялы экспериментті кеінен пайдалану туралы пікірлер айтты. Ол ой-рісі ке, ылымды жетік білетін жне жасы кретін стаз ана шкірттерді жрегіне жол табады деп малімні ролін жоары баалады [28].

А.М.Бутлеров (1828-1886) ылымдаы жне оыту рекетіндегі теориялы білімні алатын орнын негіздеп, тсіндірді, те жасы химия оулытарын жазды [28].

Химиялы орта білім беру бір-бірінен бліп арауа болмайтын ш орындалатын міндеттен трады. Ол оытуды білімдік, трбиелік жне дамытушылы масаттары деп аталады. Химия пніні білімдік, трбиелік жне дамытушылы ммкіндіктері, химиялы орта білім беруді негізгі міндеті аа рпатарды жинатаан тжірибесі негізіндегі білімді логикалы жне дидактикалы деуден ткізіп, тсінікті етіп беру. азіргі кездегі оытуды масаты жеке адамды жан-жаты жне кешенді оыту, трбиелеу жне дамыту [27].

азіргі тада ылымны арындап дамуына байланысты білім беруді жетілдіруді дістері те кп. Мысалы, дегейлеп оыту, интерактивті оыту, сын трысынан ойлау технологиясы, модульдік оыту, диалогты оыту дісі, проблемалы оыту т.с.с дістер. Жоарыда аталан дістерді барлыы оушыларды білім сапасын ктеруге баытталан.

Дегейлеп оыту. азіргі тада олданылып жрген трлі дістерді дамуы оушыны білім, білік дадысын алыптастыруда лкен сер етеді. Дегейлеп, саралап оыту технологиясыны элементтерін пайдалану жас рпаты оыту мен трбиелеуде тигізетін пайдасы мол. Себебі, р трлі дегейлік тапсырмаларды орындау арылы оушылар тадау ыына ие бола алады, танымды белсенділігі жоарылап зіні білім дегейіне сйкес тапсырманы орындауа ммкіндігі туады, абілетті оушыларды ізденіске жетелейді. 8 – сынып оулыындаы «Химиялы элементтерді валенттілігі» таырыбынан оушыларды алан білімдерін орытындылау масатында сабата тмендегідей дегейлік тапсырмаларды беруге болады [29].

I дегей тапсырмалары:

1. Белгісіз элементті анытаыз: а) Mr(?)=32+16*3=80; ) Mr(?)=40.

2. Формулалары HF, PbO, Na2S болатын заттар рамындаы элементтерді оылуына мн беріп, валенттіліктерін крсетііз.

3. Бірнеше химиялы формула берілген: 2NaNO3, K2CO3, 3H2SO4 коэффиценттер мен индекстерді анытаыздар.

II дегей тапсырмалары:

1. Мына жазбадан нені креміз:

а) 6H2, 3H2, NH3, 5NH3.

) Na2O, Ca. андай састытар мен айырмашылытар бар?

2. Формула бойынша элементтерді массалы лестерін есепте:

а) Na2O – натрий оксиді;

) H2СO3 – кмір ышылы.

3. NaOH натрий гидроксидіні салыстырмалы молекулалы массасын тап.

III дегей тапсырмалары:

1. Мына крсетілген млімет бойынша элементтерді оксидіні формуласын растырыдар:

а) Pb – 86,6% ) S – 50,0%

2. Дидактикалы материалдармен жмыс жасап білімдерді орытындыладар.

а) ішкі дискіні айналдыра отырып, элементтерді салыстырмалы молекулалы массасын анытаыз [29].

азіргі уаытта негізгі дістемелік инновацияны олдану интерактивті оыту дістеріне байланысты. Интерактивті («Inter» - бл зара, «act» - рекеттесу) дегеніміз біреулермен диалога тсу немесе гімелесу режимінде болу, зара рекеттесу болып табылады [49].

Химия пнін оыту дерісінде интерактивті оытуды енгізу оушылар мен студентер арасында химия ылымын кеінен танылуын, адам міріні ртрлі салалары мен оны оршаан орта шін маыздылыын крсететін арнаулы формасы жне баыты болып табылады [30].

азіргі кезде республикамызда білім беруді жаа жйесі жасалып, лемдік оу кеістігіне туге дайындалуда [30]. Интерактивті оыту дісі наты жне болжамды мынадай масаттарды ескереді: оушыларды интеллектуальды абілеттерін жне зіндік ойлауды дамыту жне оу материалын берік сііруде жылдамдыа жету, аыл мен ойды олданып зерттелетін былыстара тередеу, шыармашылы леуетті немесе болатын мселелерді «кре білуді» арттыру, икемділік, диалектілік, шыармашылы идеяларды генерациялау, зіндік іздеу рекетіне абілеттілік, біліктілік пен машытыты тиімділігін крсетеді [30].

Іскерлік ойынды олдану кезінде негізгі зырлыты алу оушы белсенділігіне туелді жне оушы рекет нысанынан зара рекет субъектісіне айналады, мірлік жадайларды модельдеу арастырылады, оу дерісі кезінде белсенді атысып зіні жеке маршрутымен жруіне ммкіндігі болады. Бірігіп рекеттесу дегеніміз, ркім зіні ерекше салымын енгізеді, жмыс барысында біліммен, идеялармен жне рекет тсілдерімен алмасу жреді, мселелер бірігіп шешіледі [30].

Мысалы: N – елді мекенінде орналасан химиялы нім шыаратын (алтын - кмісті немесе мнай – газды т.б. деп адам игілігіне ажетті нім алады) ксіпорынны жадайын арастырса. Бл ксіпорын 30-40 жыл жмыс істейді, біра ртрлі жадайлара (саяси, экономиялы т.б.) байланысты онда техникалы - технологиялы жаырту жмыстары жргізілмеген немесе жабдытары тозып, сзу-тазарту ондырылары ескірген. Осыны нтежесінде тірегінде отыран трылыты халыа біршама олайсыздытар тудырып отыр.

Осы химиялы ксіпорында алыптасан ахуалды шешуге атысушы оушылар мынадай бірнеше командалы топтара блінеді:

1. «Халы» (4 - 10 адам).

2. «Журналистер» (2 - 3 адам).

3. «Инвесторлер» (2-3 адам).

4. «Жасылдар» немесе халыаралы гринпис мшелері (3-4 адам) жне жргізуші – модератор оытушы.

Жоарыда аталан ойынды бірнеше интерактивті діспен жргізуге болады. Соны бірі Кейс – діс (case study) аылшынша case – наты ахуалды жазбасын крсететін техникалы оыту (немесе ахуалдарды талдау). Жоарыдаы мысал наты дйекті материалдара негізделген. Оушылар наты ахуалды талдаулары жне мселелерді мніне жетіп, ммкін шешімдер абылдап, оларды е дрысын тадаулары ажет.

Бл жадайда бiлiм беретiн арым-атынасты ортасы алыптасады, ол зіні ашытыымен, атысушыларды зара имыл рекетімен, оларды айатарыны тедігімен, бірлескен білімні орлануымен, зара баалау мен баылауды ммкіндігімен сипатталады.

Жргізуші (оытушы модератор) атысушыларды дербес ізденуге йретеді, оны негізгі міндеті атысушыларды бастамаларына жадай жасау болып табылады жне оытушы апаратты бір кзі ретінде олара кмекші болады. Интерактивті оытудаы оытушыны орны оушыларды имыл рекеттерін сабаты масаттарына жеткізу болып табылады.Аталан диспута сонымен атар, интерактивті дістерді «миа шабуыл», «ой генерациясы» (не, ашан, айда) трлерін де олдануа болады [31].

Мысалы, «миа шабуыл» дісінде «халы» командасы елді мекендегі жмыс істеп тран ксіпорын туралы мынадай з ойларын айтады «ксіпорынны жмысы серінен бау - башадаы еккен егін, егіс ерте солып, німдер алынбай алды, зіміз бен балаларымызда ауру етек алып жатыр, жмыс істейтіндерді арасында жарамсызды туралы ауруханадан анытамалар аландар кбейді, мал жайылымдары жарамсыз болуда, ал ксіпорын ожайындары мен жанялары баса жата трады, олара брі бір». Бл жерде ойлар ртрлі, оны ішінде шыр ойлар да бар [31].

«Ой генерациясы» дісінде командалар мселені талылайды. Талылау 10 минут болуы ммкін. Команданы сра – жауаптары шектеулі болуы ммкін. Ойын бір академиялы саатта бітуі тиіс.

Мысалы: «журналистер» командасыны талдауы «халытан тскен хабарлар негізінде туелсіз зерттеулер жргізілді. Ол зерттеулерді нтежесі мынадай: ксіпорыннны технологиясы материалды жне моралды ескіруге шыраан, рал - жабдытары оны ішінде сзу - тазарту рылылары тозан. Осыны серінен химиялы зиянды, улы заттарды латырындылары уе кеістігіне, су оймаларына тасталан. ндіріс алдытарыны оймалары талапа сай емес, сондытан егін, мал жайылымдары, денсаулы туралы халыты айтан шаымдары орынды» [31].

«Жасылдар» немесе халыаралы гринпис мшелері командасы халыты айтандары мен журналистерді жазанына орай, здеріні зерттеулерін жргізіп, мынадай тжырыма келеді: «азіргі уаытта лемде техногенді апаттар кбеюде, мысалы мнай ндіру кезінде Мексика шыанаында ВР компанисыны салырттыынан мхита лкен клемде зардап келген, яни онда балытар ырылып, балдырлар жойылан, тек экономикалы шыындар 20 млрд. АШ долларына бааланан, ал ндістанда химиялы ксіпорындаы жарылыстан оршаан орта ластанып, сондай-а адамдар шыынына алып келген. Жоарыдаыларды негізінде, аталан химиялы ксірорын жабылуы тиіс» [31].

«Инвесторлер» командасы аталан талаптарды талдап, мынадай шешім трлерін сынады: «Бл ксіпорын жаында сатып алынды, ол кезде ксіпорын жмысын тотатан, халы игілігіне арналан німдерді аздыы лемдік нарыта тапшылыа сотыран. Ксіпорынды жмыса жіберу сол елді мекенде леуметтік мселелерді шешуге ммкіндік берген, яни осында тратын адамдарды кпшілігін жмыса тартуа ммкіншілік берген. Оны стіне, жергілікті футбол командасына, домбырашылар ансамбліне демеушілік жасалан, елді мекен ішінде жолдарды жндеуге кмек берілген. Ксіпорынды жндеу - жаырту жмыстарына аржы те кп млшерде ажет. Оны шетелдік банктерден арыз-несие трінде алуа шешім шыарылан. Сонымен атар, жабдытарды жобалау, тапрырыс беру, дайындау, жеткізілуі зауыттарда белгілі уаытты атап айтанда екі-ш жыл клемін алады. Осы уаыт аралыында мектеп балаларын бір мезгіл тегін стпен амтамасыз етіліп, емхана айта жабдыталады. осымша уаыт берілуі сралады». Ойынны келесі сатысында «Инвесторлер», «Технологтар», «Конструкторлар» командалары рылады. Дискуссиялар мен талылаулар жаласын табады. Аталан ксіпорын бойынша симпозиум болып, жоарыдаы фокус – таптар талылаулара атысады. Симпозиум спикері «Инвесторлер» командасына сз береді, олар з кезегінде болан жайтты айтып, уаыт тапшылыынан мселелерді оперативті трде шешу жолдарыны ммкін ртрлі нсаларын арастырып беруді срайды [31].

«Технологтар» командасы «бізді аталан мселелер бойынша тжірибеміз бар, технологиямыз бар, ауаа суа шыарылатын латырындылардан осымша нім алып, пайда табуа болады мысалы уе бассейніне шыарылып жатан газ (ккірт диоксиді, кміртегі диоксиді т.б.) жне шадарды тазартып, деу арылы ккірт ышылын, карбамид тыайтышын жне сирек металдарды алуа болады. з кезегінде ксіпорына брыныдан 2-3 есе кп пайда келеді. Ол шін ксіпорын жадайында ндірістік сына жргізуге аржы ажет». «Конструкторлар» командасы «Біз технологтармен бірге жаа технологиялы жабдытарды, сзу-тазарту ондырыларды сынатан ткізудеміз, оларды пайдалы жмыс коэффициенттері 99,99 % те, лемдік стандартара сйкес келеді, оны ндірістік сынатардан ткізуге аржы ажет». «Инвесторлер» командасы «ндірісте олданылуы ммкін стті идеяларды боланына уаныштымыз,сараптау-талдау топтарымыза туекелділікті анытап, халыа хабарлауды сынамыз». Спикер барлыына ризашылыын білдіріп симпозиум жмысын жабы деп жариялайды [31].

Оу дерісіне оытуды интетактивті дістерін енгізу мынадай дидактикалы трбиелік талаптарды шешуге ммкіндік береді:

- оу материалдарын тиімді сііру;

- оушыларды зара іс имылдары, командалы принциппен жмыс істеу, кез келген пікірге шыдамдылы; ркімні еркін пікірін силау, адір асиетті силау;

- оушыларды шешім нсаларын зіндік іздеуі, пнге деген ызыушылыы, з пікірлері мен атынастарыны алыптасуы т.б.[24].

Сыни трыдан ойлау «ойлау туралы ойлану» деген тсінік береді. Бл модуль арылы маызды мселелерді талылауа болады жне білім беру шін тиімді болып табылады. Бл оушыларды да малімдерді де сыни трыдан ойлауды дамытуды саналы жне оймен абылдауын кздейді. Сыни трыдан ойлау – баылауды, тжірибені, ойлау мен талылауды нтижесінде алынан апаратты ойлауа, баалауа, талдауа жне синтездеуге баытталан пндік шешім. Сыни трыдан ойлау кбіне арсы пікір айтуа, баламалы шешімдерді абылдауа, ойлау жне іс – рекетімізге жаа немесе трлендірілген тсілдерді енгізуге дайын болуа, йымдастырылан оамды рекеттерге жне басаларды сыни трыдан ойлауа баулуды білдіреді. Бл жолдаы е оай тсіл балаларды жеке басыны тжірибесіндегі длелдерге мн беруге ынталандыру [32].

азіргі заманда орта мектептерде дстрлі оытумен атар бірнеше жаа оыту трлері бар: интерактивті оыту, шоырландырып арынды оыту, проблемалы оыту жне т.б [33].

Білім сапасын арттыру шін зіне тн ерекшелігі бар проблемалы оытуды кеінен олдануа болады. Проблемалы оытуды ерекшеліктері: проблемалы жадай тудыру, оны тсініп талдай білу, проблеманы шешуге арналан іс-рекеттер жасау, іздену жне т.б [33].

Проблемалы оыту кезінде оушылара танымды міндеттер оя отырып оларды ойлау абілеттіер, іс-рекеттерін белсендіруге болады.

азіргі заманда орта мектептерде дстрлі оытумен атар бірнеше жаа оыту трлері бар:

- интерактивті (зара белсенді) оыту;

- модульдеп оыту;

- шоырландырып арынды оыту;

- проблемалы оыту жне т.б.

Білім сапасын арттыру шін зіне тн ерекшелігі бар проблемалы оытуды кеінен олдануа болады. Мндай оыту тріні ерекшеліктері тмендегідей:

1. проблемалы жадай тудыру;

2. проблеманы тсіне білу;

3. проблеманы шешу шін іздену (теориялы білімін жетілдіру, толытыру, тередету);

4. проблеманы шешуге ерналан іс –рекеттер жасау (жоспар ру, ртрлі дебиеттерді арастыру, теориялы трыдан негііздеу, практикалы трыдан жасап кру жне кз жеткізу) .

Проблемалы оыту кезінде оушылара танымды міндеттер оя отырып, оларды ойлау абілетін, іс – рекеттерін белсендіруге болады. Жаа материалды тсіну шін ойылан проблемалы міндеттерді шешуді оушылар кптеген иындытара кездесуі ммкін. Нтижесінде проблемалы жадай туындайды [34].

Проблемалы жадай – белгілі бір оу міндеттерін шешу жне орындау процесі кезінде туындаан иынды пен иыншылы. Оны шешу шін оушыны басындаы бар білім жеткіліксіз болуы ммкін. Оушылар проблемалы жадайды шешу шін белсенді іс – рекетке кіріседі. Олар:

- туындаан проблемалы жадай олар шін тек иын ана емес, сонымен атар шешу ммкіндіктеріне ие болан кезде (яни ойылан проблемалы мселе те иын да, арапайым да болмауы керек) іске асырылуы керек;

- проблемалы жадайды жаа элементтері ызыушылы тудыру керек жне оны шешуде оушыларды ой – рекеті мобильді болу керек. Бастаы бар білім мен байалан жаа былыс арасында айшылы туан жадайда ана проблемалы жадай (бастаы бар білім) туындауы ммкін. Мысалы: Негіздерді асиеттеріні бірі – оларды ышылдармен рекеттесуі. Ал NaOH пен Al(OH)3 зара рекеттесуі тсініксіз жадай тудырады. Бастаы бар білім мен оны олдану кезінде пайда болан кездейсотытар. Мысалы: негіздер мен тздар рекеттескен кезде реакция нтижесінде тнба тзетіндігін білді. Ал аммоний тздарыны ерітінділері сілтілермен рекеттескенде жретін реакция оушылара проблемалы жадай туызады. Теориялы білім мен практикалы білім арасында айшылы туан жадайда. Мысалы: 8-сынып оушылары шін су кптеген заттара, соны ішінде тздара еріткіш бола алады. Тзды еруін оушылар физикалы былыса жатызады, ал тзды гидролизін тсіндіру жне оны баылау, бар практикалы білімге айшылы тудырады [33].

Тздар гидролизі таырыбын практикалы жадай тудыра отырып тсіндіру.

Масаты: тздарды сумен рекеттесуін ала отырып, оларды химиялы асиеттері туралы білімін кеейту.

ажетті реактивтер мен ралдар: NaCl, Na2CO3, Cu2S, NaOH, HCl ерітінділері фенолфталин, индикатор аазы.

Білімді зектендіру: тз ышылыны, натрий гидроксидіні ерітінділеріне жне суа индикатор аазын батырамыз. Тз ышылы жне натрий гидроксиді йылан сынауыта индикатор тсі згереді, ал су йылан сынауыта згермейді.

Проблемалы жадай тудыру: NaCl ерітіндісіне индикатор аазын батырамыз, тсі згермейді. Na2CO3 жне Cu2S тздарыны ерітіндісіне индикатор батырамыз, екі сынауыта да индикатор аазыны тсі згереді. Оушылар блара дейін тздарды сулы ерітінділерде бейтарап екенін жасы біледі. Байаан былыстары проблемалы жадай тудырады. Егер кейбір тздарды ерітінділерде индикаторды тсі згереді, кейбір тздарда згермейді [33].

Болжам сыну: индикаторды тсі згерген тздарды ерітінділерде Н+, ОН- иондары болуы ммкін.

Оушылар тзды гидролизін молекулалы жне толы ионды, ысартылан ионды трде жазып шыады. Соы тедеуде ортаны андай екендігі крінеді. Нтижесінде оушылар практика жзінде тмендегідей теориялы білімге длелдеме алады:

1. кшті ышыл мен кшті негізден тзілген тздар гидролизге шырайды;

2. лсіз негіз бен кшті ышылдан тзетін тздар, сонымен атар, кшті негіз бен лсіз ышылдан тзілген тздар сумен аз диссоциацияланатын осылыстар тзе рекеттеседі. Нтижесінде гидроксид иондар, сутек катионы блінеді де, индикатор тсін згертеді .

ртрлі дістерді кмегімен, крнекі рал – жабдытармен химиялы экспериментті олдана отырып, проблемалы жадай тудыруа жне оны шешуге болады. Мысалы, оушыларды бар білімі тжірибе нтижесін тсінуге жне оны талылауа толы жете бермейтін, яни жаа білімді ажет ететін проблемалы крнекі жне лабораториялы тжірибелерді ойлап табуа, арастыруа болады. Оушылара ой тастау шін мндай тжірибелерді жаа таырыпты туді алдында немесе оны жаа бір блігіне туді алдына, кейде барлы берілген материалды орытындылауды алдында жргізуге болады. Жалпы барлы дерлік тжірибелер арылы проблемалы жадайлар тудыруа болады, біра ондай тжірибелерге тмендегідей талаптар ойылады [33].

1. Тжірибені мазмны оушылара белгілі былыстармен ндыылытара негізделген болуы керек жне проблемалы жадайды оушы тсініп, шеше алатындай болуы керек;

2. Кейбір жадайда проблеманы оюды алдында оан сйкес бір немесе бірнеше тжірибені крсеткен дрыс;

3. Проблемалы жадай арылы жргізілетін тжірибе оушылара ызыты болу керек [34].

Оушы проблемалы жадай тудыратын саба ткізуі шін алдын – ала барлы оу материалын алу керек. Сонда ана сабаты тиімділігі артады [34].

1.2 Оушыларды химиялы білімін жетілдірудегі тжірибелерді орны

Химия сабаында эксперименттік жмыстар туі шін е негізгі жадай азіргі талапа сай жасы жабдыталан химия кабинеті болуы керек жне химиялы тжірибелер жасауда оушылар е алдымен ауіпсіздік шараларын білу керек.

Химия зертханасындаы саты шаралары жне жмыс істеу техникасы.

Химиялы зертханада жмыс істегенде тмендегі ережелерді ата сатау ажет:

1. Алдын ала оып, жмысты мазмнымен толы танысу керек.

2. Тжірибеге ажетті ыдыстар, рал-жабдытар мен реактивтерді дайындап аланнан кейін жмысты бастауа болады.

3. Жмыс ретін жне барысын нсау бойынша жргізеді.

4. Тжірибе барысындаы згерістерді мият баылап, жмыс орнын таза стау керек.

5. Тжірибе нтижесін арнайы жмыс дптеріне жазу керек.

6. Дптерде кні, айы, таырыбы, жмыс барысы (сызбанса немесе рал суреті), байалан былыстар, реакция тедеулері, есептеулер жне орытындылар жазылады.

Химиялы реактивтер жне оларды дрыс пайдалану.

Зертханалы жмыстара ажетті реактивтер арнайы столдар мен шкафтарда саталады. Тазалыы жаынан реактивтер: химиялы таза (х.т,), анализ шін таза (а..т.), таза (т) деп блінеді. Осыдан баса реактивтер: спектральды таза (сп.т.), ерекше таза (е.т.), тазартылан (т) жне техникалы (техн) болып блінеді. Реактивтерді пайдалананда оларды асиеттерін білген жн (оталыштыы, улылыы, опарылыс беретін оспалар тзуі). Ерітінділерді жне ра тздарды шыны ыдыстарда сатайды, ол ыдыстарды шыны, резина немесе ааш тыынмен жабады. рбір реактиві бар ыдыста реактивті аты, сапасы (х.т., а..т. немесе т.б.) жне концентрациясы крсетіледі. Егер жазуы (этикеткасы) болмаса, ол реактивті пайдалануа болмайды.

Реактивтерді олдану ережелері

1.Тжірибе шін реактивті ммкіндігінше аз алу керек (уаыт жне реактив немделеді).

2. Арты алынан реактивті айта ыдысына салуа немесе кюа болмайды.

3. Реактивті аланнан кейін ыдысты тыынмен жауып орнына ояды.

4. ра реактивтерді темір немесе фарфор асышамен немесе шпательмен алу керек.

5. Егер реактивті питеткамен алса, оны жуу керек.

6. Улы жне оталыш заттармен аса сатыпен жмыс істеу керек.

Химия зертханасындаы саты шаралары

1. ауіпті заттармен тжірибені оытушыны рсатымен жргізеді.

2. Тартпа шкафта жмыс істегенде оны терезесін 1/4-1/5 бойына дейін ктеріп, жмыс біткенде жауып ою керек.

3. Тжірибені кір ыдыста жасауа тыйым салынады.

4. Аммиак, хлор, бром, иод, азот ышылы, т.б. шыш заттар бліне жретін жмыстарды тартпа шкафта жргізу керек.

5. ышылдарды жне сілтілерді бір ыдыстан екіншісіне юа зертхана ызметкерлеріне ана рсат беріледі.

6. Рсатсыз химиялы ыдыстан су ішуге болмайды.

7. Егер оталыш сйытытар немесе заттар жанса, спирт шамы тез шірілуі, электр ондырылары суырылып тасталуы, оталыш заттар баса жерге кетілуі тиіс, жанан сйыты асбест, жай крпемен жабады, жанан фосфорды сулы ммен немесе сумен шіреді.

8. Киім жанса, крпеге немесе пальтоа орап шіру керек, еш уаытта ашуа болмайды.

9. Электр сымы жанса, тез электр тогын шіріп, ммкін діспен (м, су, асбест крпесі) шіреді.

10. Ашы жалынмен жмыс істегенде оталыш сйытары бар ыдыстарды 1 м ашытыа кою керек.

11. Оай от алатын сйытытарды ("оос" - бензин, спирт, эфир) бір ыдыстан екінші ыдыса йанда ашы жалыннан 3 м ашытыта болуы керек.

12. Концентрлі азот ышылы кейбір оталыш органикалы заттармен жанасанда (скипидар, эфир майы, майлы ааз, ааш гіндісі, ескі шберектер, иымдар, т.б.) жануы ммкін.

13. Электролиз кезінде барлы контакт жасы изоляцияланан болуы керек.

14. Оталыш немесе опарылыш заттарды алдытарын кабинаа немесе оыс салатын жерге тастауа болмайды. Оларды арнайы ыдыса жинап, этикеткасын жазып ояды.

Таразы жне онымен жмыс жргізу

Химиялы зертханада жиі олданылатын таразымен жмыс істеу тртібін білу ажет. детте, жуытап лшеуге арналан таразы, технохимиялы жне аналитикалы таразылар олданылады, жуытап лшеуде 1-2 г айырмашылы болады, ал техникалы таразыда массаны 0,01 г длдікпен лшейді. обдишаа салынан гірлер жиынтыын (атарын) са гірлер деп атайды. р трлі таразылара р трлі гірлер олданылады. Гірлерді таразыа саланда жне аланда арнайы пинцетпен стайды. Бір затты массасын білу шін оны таразыны сол жаындаы табашаа ояды. Алашыда ірі гірлер, сонан со таразы тепе-тедікке келгенше кішісін ояды. Затты ыдыса немесе ааза лшеген жн. лшеуді бастаанда, таразы дрыс істеп транына кз жеткізу керек. Ол шін арретирда тмен тсіріп стрелканы "0"-ден ауытуын байау керек. Егер таразы дрыс істеп тран болса, ол стрелка шкала бойынша сола жне оа бірдей ауытиды [43].

Егер таразы дрыс істемесе, оны дрыстау шін жоарыдаы бір осымша винттерді брау керек. Таразы дрыс істеп транына кз жеткізген со лшеуді бастауа болады. лшенетін затты сол жатаы табашаа салады, ал гірлерді о жака ояды, са гірлерді аланда жне саланда арретир жабулы болуы керек, табашалар озалмай тесікте тран кйінде таразы арретирленген деп аталады. Гірді ойаннан кейін, арретирді айта ояды да, келесілерді салады, сйтіп тепе-тедікке келтіреді. Стрелка екі баытта бірдей озалса лшеуді тотатута болады. Массаны жазып алады. лшегенде мына ережелерді сатау керек:

1. Егер техникалы таразы бзылан болса зертхана ызметкеріне айту керек.

2. Таразы табашасына ысты, сулы жне кір ыдыстарды оюа болмайды. Сйы затты лшегенде, ол таразыа жне гірлерге тимеуін адаалау керек.

3. Баса обдишадан гірді алуа болмайды. Егер лшенетін гірлер жетпесе, ереже дрыс саталмааны.

4. Егер бір зертханалы жмыста бірнеше рет лшеу жрізілсе бір таразымен жне бір гірлермен пайдаланан дрыс.

5. лшеп болан со таразыны тазартып кету керек.

6. Жмыс біткен со таразыны, гірлерді тексеріп, таразыны арретирлеп, жмыса оспаан кйде алдыру керек.

ыздыру аспаптары

ыздыру шін зертханада р трлі аспаптар олданылады: спиртовка, газ, электр плиталары жне т.б.

Спиртовка детте шыныдан жасалан апаы бар ыдыс. Олара денатурат спирт йылады жне білтесі болады. Шамны жалыны онша ысты емес, спирт шпас шін жмыс біткеннен со спирт шамын апаымен жабу керек.

Бузен немесе Теклю жанарылары. Газ зертханалара бырлар арылы келеді, столда шмегі бар ттікшемен бітеді. Жанарыны шмекпен резина ттік арылы жалайды. Табии газ - улы, сондытан ол ауаа шыпау керек, ол шін газ шмегін пайдаланбаанда берік жабу керек. Табии газды кейбір трлеріні иісі бар, оны шыан иісінен білуге болады. Зертханада те жоары температура алу шін кейде днекерлеу жанарылары олданылады. Егер за ыздыру керек болса шамамен 100-300°С арнайы жылытыш ралдар олданылады: су жне км жылытьшіы жне т.б. Су жылытышы металдан жасалан ыдыс (темірден, мыстан) бірнеше дгелек апатары бар, олар біріні стіне бірі киіледі. Су жылытыш пайдалананда оны 2/3 блігіне дейін сумен толтырып айнатады, суы таусылмауы тиіс. м жылытышы - таба трізді ыдыса тазартылан м салынып, ыздыруа арналан аспап. 600-1000°С температураа дейін ыздыру шін муфель пештерін олданады.

Химиялы ыдыстар жне оларды пайдалану тртібі

Химиялы тжірибелерді жргізу шін химиялы шыныдан жасалан ыдыстар олданылады, олар температураны згерісіне тзімді. Кбірек олданылатын ыдыстара: сынауытар, стаандар, колбалар, конус трізді жне Вюрц колбасы, реторталар жатады. Шыны ыдыстара кристализатор, трлі воронкалар, саат шынысы, аллонж жатады. Фарфор табашалар, тигельдер олданылады.

Шыны ыдыстарды (реторта, сынауы) ыздыранда статышты олданады. Фарфор тигельде затты кшті ыздыру шін сымнан жасалан фарфор ттікшелері бар ш брыш олданылады. атты заттарды сату шін алы абыралы фарфор ыдыс, келі жне келсап олданылады. Сйыты клемін лшеу шін лшеуіш ыдыстар: колба, цилиндр жне мензуркалар пайдаланылады. лшеуіш колбалардь мойнында белгісі бар, оларды клемі р трлі 2л, 1л, 500 мл, 250 мл, 200 мл, 100 мл, 50 мл, 25 мл болуы ммкін. Сйытыты белгілі клемін лшеп алу шін пипеткалар олданылады.

Химиялы ыдыстарды таза стау шін "ерш" деп аталатын р трлі щеткалар пайдаланылады. Ыдыстарды кептіру шін шкафтар немесе кептіргіш тата пайдаланылады.

Зертханада ыдыстарды тыынмен жабу керек. детте ш трлі тыындар пайдаланылады: ааш абыынан жасалан, резина жне шыны тыындар. р ыдыса тыын дайындау керек. абы (ааш) тыынны сл лкендеуін алып, арнайы преске салып, ысып кішірейтіп ныыздап алады. Тыындарды жуып, таза стау керек. Резина тыындар тыыз, ыдысты жасы жауып трады, біра резинаа бензин, бензол, ацетон, ккіртті кміртек, кшті ышылдар (сіресе ккірт жне азот ышылдары) сер етеді. Аталан заттар бар ыдыстарды жабу шін резина тыындарды олдануа болмайды. Кейде тесілген тыындар ажет болады. Тыынды тесу шін арнайы брылар жне бры станок олданылады. Шыны тыындар сирек пайдаланылады.

Сзу

Сйытыты атты кйдегі майда оспаларынан блу сзгіштер арылы ткізеді. Сзгіштен ткен сйыты сзінді (фильтрат) деп атайды. Зертханада жазы жне бірнеше бктелген сзгіш ааздар олданылады. Трт брышты ааздан сзгіш дайындау шін аазды трт бктейді де ашы жаын иып алып, воронкаа салады, сулайды, сзгішті шеті воронка шетінен 3-5 мм тмен болу керек.

ЬІстытай сзу шін арнайы шита олданылады. Сзуді тездету шін вакуумды пайдаланады. Ол Бунзен колбасынан, Бюхнер воронкасынан (фарфор) жне саты ыдысынан ралан, оларды шланг аркылы су рлегішке жалайды. Егер тнба ерімейтін болса, оны жуыш аспапты кмегімен жуып тазартады.

Газдармен жмыс істеу

1. Газдарды алу. Газ трізді заттарды зертханада алу шін Кипп аппаратын, газометр сияты ралдарды олданады. Алдымен аспапты ауа жібермейтінін тексеру керек. Ол шін газ ттікшесін суа батырып, реакция жретін колбаны немесе сынауыты сл ыздырады. Аспап герметикалы болса суа ауа кпіршіктері блінеді де, ыздыруды тотатанда су сынауыты ішіне тартылады. Газ алу шін Кипп аппараты жиі олданылады. Бл - шыныдан жасалан автоматты істейтін рал. Кипп аппараты шар трізді резервуарлардан трады. Кипп аппараты кмегімен кміртегі (IV) оксидін, сутегін, кмірсутегін, т.б. газдар алуа болады. Кипп аппаратында кміртегі (IV) оксидін алу шін ортаы шара мрамор салып, жоары воронкаа тз ышылын яды, кранды ашанда жоары ктеріліп, мрамормен рекеттесіп, газ бліне бастайды. Кранды жапанда реакция тотайды. Осы діспен сутегін, кмірсутегін алуа болады [43].

2. Газдарды сатау. Газдарды сатау шін газометрлер олданылады. Газометр - су ю шін арналан зын воронка кигізілген жоары жне тмен жаында тубусы бар шыны ыдыс. Жоары тубус арылы газ жинауа жне пайдалануа болады. Тменгі тубусты газ жинау жне суды тгу шін пайдаланады. Алдымен аспапты герметикалыын тексеру керек. Содан со газометрді, воронканы сумен толтырады. Газ жинау шін жоары тубуса шмегі бар ттік арылы газ шыатын аспап жаланады. Тменгі тубусты жайлап ашып газометрге газ толтырады. Воронкаа су йып шмектерді жауып газдарды сатайды. Газометрдегі газды пайдалану шін шмектерді аырын ашу керек. Сол кезде су газометрге йылып газды ыыстырып шыарады. Газометрде опарылыш газдарды (сутегі, ацетилен, метан. кміртегі (II) оксидін) сатауа болмайды.

3. Газдарды жинау. Газдарды ауа бойынша тыыздыына, суда ерігіштігіне, улылыына байланысты оларды жинауды тртке блуге болады. Біріншісі, ауамен рекеттеспейтін жне ауадан ауыр газдарды жинау; екіншісі, ауадан жеіл газдарды, мысалы сутегі, аммиак, т.б. жинау; улы газдарды жинау шін (шінші) колбаны екі газ ткізгіш ттігі бар тыынмен тыындап, газды арты млшерін газды сііріп алатын сйытыа жібереді. Мысалы, ккірт (IV) оксидін сііру шін суды олданады; тртіншісі, суды стінде газды жинау деп аталады. Жиналатын газ суда ерімеуі керек. Цилиндрді немесе лкен сынауыты суа толтырып, аузын шынымен жабады, суы бар кристализатора ткеріп, шыныны алып, аузына газ ткізгіш ттікті енгізеді. Газ толаннан кейін цилиндрді судан шыармай трып аузын жабады, содан кейін судан шыарады [43].

4. Газдарды тазарту жне сііру. Алынан газды тазарту шін оны трлі заттардан ткізеді. Мысалы, сутегінде оспа ретінде кмірсутегі болуы ммкін, оны тазарту шін немесе , ерітіндісі арылы жібереді, ал кміртегі (IV) оксидін кептіру шін оны концентрлі немесе фосфор (V) оксидіні стінен ткізеді.Газдарды кептіру шін Тищенко сауыттарына, хлоркальцийлі ттіктеріне салынан ра кептіргіштерді абаттарынан ткізеді [43].

Химиялы тжірибелерден алынан орытындылар мен нтижелерді дрыстыын тексеру арылы оушыларды ойлау абілеті дамиды, сана - сезімі жоарылайды. Мемлекеттік білім стандартына сай келетін оушыны білім дегейіне оятын талапты бірі – оны тжірибе жасау дадысын алыптастыру [38].

Сз – крнекі жне сз – крнекі – сараманды дістерді оытуды е маыздысы химиялы эксперимент болып табылады. Ол химияны оытуда е маызды рлді атарады. Химиялы эксперимент оушылара тек атаулармен ана емес, сонымен атар, химия ылымыны дістерімен таныстырады. Химиялы экспериментке лкен лестерін осан алымдар: В.Н.Верховский, В.В.Фельдт, К.Я.Парменов, В.В.Левченко, В.С.Полосин, Д.М.Кирюшкин, Л.А.Цветков жне т.б [35].

К.Я.Парменов экспериментті техникасына ана назар аудармай, сонымен атар, оыту процесіндегі методикасына да басты назар аударды. Ол былай деген – «Демонстрациялы тжірибені жргізу барысында оушыларды тжірибені баылауы мен оны батыл жргізуіне дайындау керек» [35].

Химияны мегеруде химиялы эксперимент оу процесіні рамды блігі ретінде маызды роль атарады. рбір ылыми тсінік ойылан міндеттен исынды (логический) шыуы керек жне практика жзінде орныуы керек, сонда ана химияны эксперименттік сипаты танылады [36].

Химия пні бойынша оу трбие процесінде оушыларда тере сапалы білім алыптасуы шін эксперимент пен теория тыыз байланыста болу керек.

Таным – белгілі бір нрсені (затты), былысты, процесті, фактіні сезіну жне абылдаудан басталады, одан кейін орытындылау мен абстракциялауа ауысады [35].

Химиялы таным – химиялы былыстар мен процестерді абылдау негізінде алыптасатын, оларды маызды белгілері туралы жинаталан білім. Олара анализ жасау олара тн барлы маызды белгілерді, ерекшеліктерді анытауа ммкіндік береді жне соны негізінде химиялы задылытар алыптасады [35].

Химиялы экспериментті ртрлі трлерін пайдалана отырып малім оушыны теориялы білімдерін натылауа, жинатауа жне практика жзінде іске асыруа йретеді. Химиялы эксперимент оушылара теория жзінде оыан, мегерген тсініктері мен алыптасан білімдерін практика жзінде кздерімен кріп, олдарымен стап, жасап круі арылы тередетуге кмектеседі. Оушылар жинатаан білім, біліктерін жне алыптасан дадыларын тек орта мектепте ана пайдаланып оймай, одан кейін де пайдалана алады [36].

Малім ебегіні е бастысы сыныптаы оушылармен жмыс істеуге баытталады. Ол р баланы жас ерекшелігімен жеке абілеттерін ескере отырып, танымды ызыушылыын алыптастыруа міндетті. Жеке жмыс жргізу шін трлі діс – тсілдерді олдану баланы ебек дадысын, шыармашыл, дара абілеттерін дамытады [36].

Химиялы эксперимент – былыстарды сырын ашуды негізгі ралы. Эксперимент арылы былыста ешбір жмба, жасырын сыр жо екеніне, олар да табии заа баынатыны, ол задарды білу химиялы згерістерді адамны сараманды іс – тжірибелерінде ке пайдалануа ммкіндік туызатынына оушыларды кзі жетеді. Эксперимент оыту рдісінде теорияны тжірибемен зара байланысын іс жзіне асырады, білімді сенімге айналдырады [37].

Эксперимент оушыларды білімін, іскерлігін жне алан дадыларын тексеруді дісі ретінде де олданылады. Сонымен атар, эксперимент оушыларды баылаушылы, ізденушілік абілетін дамытады, білімді з бетінше алуа, оны жетілдіруге, алан білімді іс жзінде олдана білуге трбиелейді. Эксперимент химия сабаында, сараманды сабатарда длелдеу жне тексеру ралы ретінде де пайдаланылады [37].

Химия - эксперименттік ылым. Сондытан оушыларды оуа деген абілетін арттыруда, дербестікке баулуда, таырыпа байланысты материал іздеп тауып, білімін толтыруда ткізілетін зертханалы тжірибелерді маызы лкен. Оушыларды теориялы білімі зертханалы тжірибелер арылы бір зат екінші затпен рекеттескенде андай заттар тзілетінін, нтижесінде байалатын былысты химиялы мнін тсінуге ызмет етсе ана есте жасы саталады. Оушылар теориялы білім алу барысында, ылыми дйектермен танысанда зертханалы жмыстар трінде ткізілетін химиялы экспериментке сйенеді. Химиялы эксперимент – ерекше динамикалы, з бетінше згеріп отыратын крнекі рал. Зертханалы тжірибелер білім сапасыны жоарылауына кп сер етеді жне оушыларды з бетінше жмыс істеуін алыптастырады [37].

Оушыларды сйлеуге, з ойларын жеткізе білуге, пікір таластыруа тек тестік баылау кезінде емес, оыту барысында, кнделікті сабата, тіпті сабатан тыс жмыстарда да (йірме, факультативтік саба, т.б.) алыптастырып йрету ажет. стазды рлі тек емтихан алып, баа оюмен шектелмейді, сабаты бере білу мен оушыларды ебекке баулып, трбиелеу жне пнге ызыуын арттырумен айындалады. Ал оушы біліміні сапасы – малім білімділігі мен біліктілігіні, іскерлігіні айнасы, нары задылыына сйенсек, кез келген німні сапасын ндіруші емес, оны ттынушы анытауы, баалауы ажет. Сондытан малімні берген білімін оны зі емес, басаларды баалааны жн [35].

азіргі оытуды е маызды міндеттеріні бірі – жмысты орташа оитын оушыа бадарлаудан бас тартуда, р тланы тымды дамуына жадай жасау болып табылады. Білім мен білікті жиынтыы ана маызды емес, е маыздысы оушыларды здігінен білім алуа, шынайы мірді айта руа, оны белсенді пайдалана білуге йрету екені белгілі. Осыан байланысты алан білімін тсіну проблемасы ерекше ккейтесті болып отыр. Дидактикалы дебиетте оушыларды шыармашылы ойлау абілеттерін дамыту білімді тсінуін алыптастыруды шарттарыны бірі ретінде крсетілген. М.Н. Скаткин мен И.Я. Лернер: «білімді тсіну оны дстрлі емес жадайда олдана білуден, эксперименттік есептерді шыарудан крінеді,» - деген болатын. Осы орайда, эксперименттік есептерді оушылар жйелі трде шыарып отыруы ажет екенін бл авторлар атап крсетеді, сонда ана оларды білімдері берік болады. Химияны оыту дістемесінде (С.Г. Шаповаленко, Ю.В. Ходаков, М.Я. Голобродько, В.Н. Давыдов, Н.А. Титов, П.А. Оржековский) оушыларды шыармашылы ызмет тжірибесін алыптастыруа арналан біратар зерттеулер бар [38].

Бл шін негізгі рал ретінде эксперименттік есептер олданылады. дістемеде тмендегідей кзарас кеінен тараан: эксперименттік есептерді шыару шін е ажетті шарт оушыларды берік, здері тсінген білімдеріні болуы (Р.Г. Иванова, А.Г. Иодко жне т.б.). Алайда, оушыларды білім сапасын арттыру шін химиядан эксперименттік есептерді бгінгі кнге дейін ролі зерттелген жо. Сонымен, дидакт алымдарды атап крсеткеніндей білімді тсінуі шін эксперименттік есептерді ммкіндіктері мен осы ммкіндіктерді жзеге асыруа арналан химияны оыту дістемесіні теориясында зерттеулерді болмауы арасында айшылы алыптасып отыр [35].

азастанны лемдік рдістерге кірігуі, дамыан елдерді стандарттарына деген мтылысы елімізді жаа сапалы дегейге жылдам ту ажеттілігін туындатуда. Осыан орай азіргі кезде жасалып жатан реформалар даму институттарыны алыптасуына немесе суден траты даму кезеіне туге баытталан. оамны леуметтік-экономикалы жне саяси баыттардаы рлеуіндегі осындай згерістер мірді барлы саласындаы шыармашыл тланы мртебесін ктеріп, мерейін стем етуде [39].

Орта мектепте химияны оыту, оушыны лгерімін арттыру тек малімні саба ткізу дістемесімен ана шектелмейді. Себебі, химия бл кнде трмыса еніп, ажеттілігі кн сайын артып отырандытан оны тек теориялы жаынан жетілдіру жеткіліксіз. Сонымен атар еліміздегі химиялы нерксіпті здіксіз дамуы, оны технологиялы талабыны артуы ртрлі техникалы схемаларды игеруді талап етіп отыр. Бл орайда мектепте химиялы ымды тередетуде сабата, сабатан тыс уаытта химиялы эксперимент жргізу лкен роль атарады. Сол себепті оушылар химияны теориялы трыда оумен атар практикалы маызы зор химиялы эксперименттерді жргізген тиімді [40].

Химия - жаратылыстану пндеріні ішінде теориялы – экспериментті ылым. Химия пнін оытуда химиялы эксперимент оу рдісіні рамды блігі болып табылады. Химиялы эксперимент жргізу барысында оушыларды зіндік дамуы, химияа деген ызыушылыы артады. Химиялы эксперимент орындалу барысында байалан химиялы былыстар мен рдістерді тсіндіру кезінде оушыа химиялы білік пен дады алыптасуы жзеге асады [40].

Жас рпаты трбиелеуде, сапалы химиялы білім беру оушыны ой - рісін дамытып, ылыми кзарасын алыптастырады да, алан білімі химияны кнделікті трмыста сапалы олдануына ммкіндік береді. Оушыны химияа деген ызыушылыын дамыту шін ммкіндігінше оларды здігінен жмыс жасауына, соны ішінде негізгі химиялы ымдарды жете танып білуіне химиялы эксперимент кмегін тигізеді. Химиялы эксперимент барысында оушыларды химиялы ымдарды тсінуі жеілдеп, сараманды дадылары алыптасып, орытынды жасауды мегереді. Химияда эксперименттік жмыстарды орындау химиялы тжірибені (экспериментті) йымдастыруа ажетті білік пен дадыны ана алыптастырып оймай, химия ылымыны маызды задылытарын тсінуге ммкіндік туызады. Практика жзінде эксперименттер жасауы, оушыларды алан білімін за мерзім жадында сатауына жне оларды сараманды жмыса икемділік пен дадысын алыптастырады [40].

Химиялы эксперимент арнайы жабдыталан химия зертханасында тілген жадайда тиімді нтиже бере алады. Мселен, трлі химиялы ыдысты, керекті рал-жабдытарды кейбір осымша трлері (дистиллятор, кептіргіш шкаф, муфель пеші, таразы трлері, т.б.) жеткілікті йымдастыранда оушыларда пнге деген ылыми кзарас алыптасады. Оушылар тапсырмаларды орындау барысында алдымен зерттеуге ажетті затты жне соны серінен алуа болатын химиялы реакцияны тадап алып, жалпы химиялы задар жніндегі білімін пайдалануы керек. Олар аспаптарды здері растырады, сараманды тапсырманы орындайды жне райсысы з жмысыны нтижесіне сын кзбен баа беруге йренеді. Химияны оыту барысында алыптасатын практикалы икемдіктер натыланады [40].

Химиялы есептер – оушыларды химиядан білім сапасын анытауды негізгі ралдарыны бірі. Сондытан бгінде мектептегі білім беру жйесінде елеулі згерістер болып жатанда малім шін басты жетекші масат оушыларды шыармашылы іс - рекетті мегертуге баыттау болу керек [40].

азіргі уаытта оушылар бар білімді жаа проблемалар шешуде шыармашылыпен олдана білуі тиіс. Оытуа осындай кзарас боланда оушылар талдау, салыстыру, тжырымдау, проблемаларды анытай білу, жорамал (гипотеза) алыптастыру, шешуді жолдарын іздестіру, алынан нтижелерді талылау, ажет болан жадайда айта іздену сияты абілеттерін дамытатынын, белсенді ой-рекетін талап ететін діс-тсілдерді мегере алады. Химия есептері сан жне сапа есептері болып екіге жіктеледі. Сапа есептерін эксперимент есептері деп атайды, йткені оларда санды мліметтер болмайды, химиялы тжірбиелер жасау арылы шыарылады. Химиядан білім мен білік алыптастыруда, оушыларды алан білімін баылап, баалауда эксперимент есептеріні маызы зор. Эксперимент есептерін шыару арылы оушылар теориялы білімін баянды етеді, іс жзінде олдана білуге йренеді. Олар химиялы рал-жабдытармен жне реактивтермен жмыс істеу дадыларын ныайтып, жетілдіре тседі. Эксперимент есептерін збей шешіп, машытанан оушылар здігінен жмыс істей білуге, ыптылыа, з ісіне сын кзімен арауа йренеді [40, 42].

Химия – эксперименттік ылым. Сондытан химия сабатарында химиялы экспериментті демонстрациялы тжірибелер, лабораториялы жмыстар, практикалы сабатар сияты трлері олданылады. Ондай химиялы экспериментті бірнеше масаты бар:

1. Зерттелетін заттармен оушыларды крнекі таныстыру. Мысалы: заттарды физикалы, химиялы асиеттерін сипаттайтын тжірибелерді крсету.

2. Оушыларды заттарды санды, сапалы згерістерімен жан-жаты таныстыру. Оушылар крсетілген тжірибеден заттарды асиеттері туралы орытынды шыарады.

3. Оушыларды ксіптік білім алуына кмектеседі . Химияны мірмен, халы шаруашылыымен байланысын, химия ндірісіні ылыми негіздерін ашып крсетеді.

4. Оушыларды практикалы іскерліктері мен дадыларын алыптастырады.

Сйтіп рбір оушы осы химиялы эксперименттерде заттарды кзбен кріп олмен стайды, табиат задарын пайдалана отырып, жаа заттарды асиеттерін жааша талдайды, жне адам ойыны аншалыты діретті жйрік жне кемегер екеніне ойын жеткізеді [40].

Мектеп практикасында химиялы экспериментті ш трі: демонстрациялы эксперимент, зертханалы жне практикалы сабатар кезіндегі эксперимент жреді [28].

Химия сабаында демонстрациялы тжірибелер, лабораториялы жмыстар жне практикалы сабатарды жоспарлы трде жргізу шін арнайы кнтізбе жоспары жасалады. Химия пні бадарламасы мен осы жоспарды басшылыа ала отырып, рбір сыныпа арнап лабораториялы жне практикалы сабатарды жргізу жоспары жасалады. Жасалан жоспарды рбір таырып бойынша ай кндері андай демонстрациялы тжірибелер жне лабораториялы жмыстар жргізу керектігі атап крсетіледі. Химияны рбір сабаы тжірибелер жргізу арылы ызыты, тартымды теді. Жеке сыныптарда жргізілетін тжірибелерді жоспарлары химия кабинетіні лаборант блмесіндегі малімні жмыс столыны жанында ілулі трады. Кнделікті сабаа зірлену кезінде тиісті тжірибелерді алдын-ала сынап кріп, ажетті жабдытар даярланып ойылады [35].

Демонстрациялы эксперимент негізінен жаа материалды тсіндіру кезінде оушыларда заттар, химиялы былыстар жне процестер туралы наты кзарастар тудыру шін химиялы тсініктер алыптастыру шін жргізіледі. Ол жаа материалды азана уаыт ішінде орытындылау жне маызды орытындыларды тсіндіруге ммкіндік береді. Сонымен атар, лабораториялы тжірибелерді жне баса да операцияларды жасауа йретеді. Оушыларды назары тжірибені орындалуына жне одан шыатын нтижені баылауа баытталады [35].

Демонстрациялы эксперимент сз – крнекі діс ретінде оытылады.

Демонстрациялы эксперимент жргізуге ойылатын талаптар. Сабаты мазмнына онда арастырылатын мселеге, зерттелетін былыстар мен процестерді сипатына жне наты оу трбиелік міндеттеріне байланысты рбір демонстрациялы экспериментті зіндік ерекшеліктері болады жне олара тмендегідей талаптар ойылады:

эксперимент крнекі трде жргізілуі керек;

оушылара тсінікті болу шін тжірибені жргізу техникасы арапайым болу керек;

эксперимент мазмнын, масатын тсінуі шін оытушы оушылара алдын-ала ысаша млімет беруі керек;

оушылар ондырыны рбір тетігіні андай рл атаратынын тсінуі керек;

эксперимент ауіпсіз жргізілуі керек;

эксперимент стті туі керек [35].

Демонстрация аяталан со байалан былыстара анализ жасау керек, барлыын жйелеп орытынды жазу керек, ажет реакция тедеулерін жне есептеулерді жргізу керек [35].

Демонстрациялы экспериментті педагогикалы нтижесі, оны білімге жне білік пен дадыа сері эксперимент техникасына туелді. Эксперимент жргізу шін арнайы жиналан приборлар мен ондырыларды жиынтыы, жалпы химия кабинетіні жабдыталуы, экспериментке ажетті рбір приборды дайындыы жне демонстрациялау техникасыны бірнеше рет алдын-ала тексерілуі. Малім немесе лаборант жмыс жасай білу тсілдерін жасы мегерген жадайда ана эксперимент стті теді [35].

Сурет 1. Демонстрациялы стел

Демонстрациялау дісі – экспериментті жасы, крнекі, стті, тсінікті туін амтамасыз ететін тсілдер жиынтыы. Эксперимент техникасы мен дісі зара тыыз байланысты жне жалпы атауы демонстрациялы экспериментті технологиясы деп аталады [36].

Демонстрациялы экспериментті дістері:

1. тжірибені масатын ою ажет, яни эксперимент не шін ткізіледі, экспериментті баылау нтижесінде нені тсіну ажет;

2. тжірибе жргізілетін рылыны суреттеу, тжірибе шартын жне реактивтерге сипаттама беру керек.

Демонстрациялы экспериментті кбінесе жаа сабаты тсіндіру барысында малімні зі жасайды. Демонстрациялы экспериментті нтижелі болуы шін экспериментті алдын-ала мият даярлап, оны міндетті трде тексеру керек. Демонстрациялап отыран тжірибені сыныптаы барлы оушылара крнекі болуы да алдын-ала ойластырылады. Демонстрациялы эксперимент кезінде малім аспапты рылысын, жмыс істеу принципін, реакцияа алынан заттарды асиеттерін, реакция жргендегі згерістерді сзбен біртіндеп тсіндіреді. Тсіндіру процесінде малім оушыларды баылауын жйелі трде баыттап отырса ана эксперимент тиісті нтиже береді. рбір тжірибеден кейін малім оушыларды атысуымен логикалы талдау жасайды [35].

Мысалы:

1. Тжірибе не шін жасалады ?

2. Тжірибеге андай заттар алынды жне оларды асиеттері андай?

3. Тжірибе кезінде не байадыдар?

4. Реакцияны жруі шін андай жадайлар ажет?

5. Тжірибеден андай орытынды жасауа болады?

Мысалы 8-сыныпта « Оттегіні асиеттері» таырыбын тсіндіргенде оттегіні андай заттармен жне андай жадайларда химиялы реакцияа атысатынын анытап, сабаа ажетті рал жабдыты дайындап алу керек.Оан ажетті жабдытар: калий перманганаты, ызыл фосфор нтаы,ааш кмірі,темір нтаы, натрий, спирт шамы, пробиркалар, шырпы, химиялы асы. Жаа сабаты тсіндіргенде оттекті ашылу тарихына бір оушы тоталып теді. Oан осы таырыпа хабарлама жасау кні брын беріліп ойылады. Одан кейін оттекті физикалы, химиялы асиеттерін малім демонстрация трінде длелдейді [36].

1. Калий пермманганатын пробиркада ыздырудан алынан оттекті бір стаканнан екінші стакана «ю» оны ауадан ауыр екендігі , шала жанан шырпыны оттегінде кшті жары шыарып жанатындыын крсетумен жануды уаттайтынын, иіссіз, тссіз, дмсіз, суда аз еритін газ екенін айтамын.

2. Оттегіні химиялы асиеттерін тсіндіру шін оны жай заттармен осылуыны бірнеше реакцияларымен таныстырамын.

а) Темір асыа аздап ызыл фосфор салып, спирт шамында ыздырып, жанан фосфорды оттек бар пробиркаа батырса, фосфор оттегінде кз аратпайтын жары шыарып, ашы жалынмен жанады, ыдыс ішінде ою а ттін (а нта) фосфор (v) оксиді тзіледі.

4P+5O2=2P2O5+Q

) асыа салынан ааш кміріні кішкене кесегін спирт шамны жалынына ыздырып, жалыннан алып ауада стаймыз. Онда кмір нашар жанады. Кмірді атты ыздырып, оттегі бар стакана саланда ол жалын мен ттін шыармай жанып кетеді.

C+O2=CO2+Q

б) Болат сымны шына шырпыны сыныын тйреп, оны жаып, оттек бар ыдыса батырса, темір шырпыдан от алады да, ттін шыармай жары шын шыарып шашырап жанады.

3Fe+2O2=Fe3O4+Q

Тжірибелер нтижесінде оушылар бос кйіндегі оттекті активті, химиялы реакцияа оай тсетін элемент екендігін орытындылайды. Оушылар татадаы реакция тедеулерін пайдаланып тмендегі сратара жауап береді:

1. Оттекпен жасалан тжірибелер кезіндегі химиялы реакциялар ай типке жатады?

2. Жылу эффектісі жнінен айсы реакцияа жатады?

3. Реакция тедеулерін элементтерді химиялы табасы бойынша оы.

Жаа сабаа орытынды жасалып, йге тапсырма беріледі [36].

Химиялы экспериментті екінші трі – зертханалы тжірибелер жасау. Зертханалы тжірибелер жаа сабаты тсіндіру процесінде жаа заттарды алу жне оларды асиеттерімен танысу, малімні тсіндірген ережелерін натылау масатында жргізіледі. Оушыларды здігінен орындаан жмыстары заттарды асиеттері туралы дрыс жне наты тсінік алулары шін малімні крсеткен тжірибелеріне араанда анарлым серлі болады [35].

Лабораториялы жмыс кезіндегі экспериментті зіне тн артышылытары бар. Лабораториялы жмыстар малімні тікелей басшылыымен жргізіледі. Сыныптаы оушылар бір мезгілде бір ана жмысты орындайды. Зертханалы жмыс кезіндегі эксперимент уаытты кп керек етпейді. Малім зертханалы жмыс кезінде оушыларды тжірибелерді жасау барысын баылап жне баыттап отырады. Оушылар зертханалы жмыстардан малімні кмегімен орытындылайды [35]. Мысалы:

Таырыбы: Кп атомды спирттер

1. Глицеринні асиеттері

2. Тапсырма :

а) Глицеринді суда еріту

) Глицеринні ылал тартышты асиетін байау

б) глицеринге тн реакциялар

3. Жмысты барысы:

а) глицеринні суда еруі

Оушыларды райсысы пробиркаа 5 мл глицерин йып, оны стіне сондай млшерде су йып араластыранда, глицеринні суда жасы еритіндігі байалады.

) Глицеринні ылал тартыштыы

Бір пара сзгі аазды бетіне 2-3 тамшы глицерин мен одан блек жеріне бірнеше тамшы су тамызып баылаанда, су тез буланып кетеді де, глицерин тиген жері брыныдай ылал кйінде ала береді.

б) Глицеринні жануы

глицерин тссіз жалынмен жанып CO2, H2O тзіледі.

в) Глицеринні натриймен рекеттесуі .

Пробиркаа 1-2 мл глицерин йып , оан тазартылан металл натрий тйірін салып, аздап ыздыранда, уатты рекеттесіп, нтижесінде глицерин мен сутегі тзіледі

CH2OH CH2-ONa

CH-OH+2Na = CH-ONa + H2

CH2OH CH2-OH

натрий глицераты.

г) Глицеринні мыс (II) гидроксидімен рекеттесуі

Пробиркаа мыс (II) гидроксидіні тнбасынан салып, стіне глицерин йып, оспаны шайап араластыранда,кк тсті мыс глицериатыны ерітіндісі тзіледі.

CH2OH HO-Cu CH2-OCu

CH OH + HO-Cu= CH -OCu + 2H2O

CH2OH CH2-OH

Бл кп атомды спирттерге тн реакция.

Лабораториялы жмысты жасап боланнан кейін оушыларды белсенді атысуымен логикалы талдау жасалады.

1. Глицерин суда алай ериді ?

2. Глицерин жананда андай заттар тзіледі?

3. Натрий глицератын алай алады?

4. Кп атомды спирттерге тн реакция андай?

5. Тжірибеден андай орытынды жасауа болады?

Тжірибені оушылар здері жасаан жасаандытан ойылан сратара дрыс жауап береді [37].

Химияны оыту барысында оушылара ксіптік білім беруді амтамасыз ету масатында белгілі бір таырыпты, тарауды ткеннен кейін шкірттерді химиялы тжірибелерді здігінен орындауы шін арнаулы практикалы жмыстар жргізіледі [44].

Практикалы сабатарды негізгі масаттарыны бірі – оушыларды білімін бекіту, алан теориялы білімін практикада олдануа йрету жне практикалы іс- дадыларын дамыту [40].

Практикалы сабатарды нтижелі ткізуді бірнеше жадайлары бар.

1. Малім алдын ала практикалы жмыстарды масатын, орындау жолдарын оып келуді, нені жне алай баылау керектігімен, баылауды орытындылау тсілдерімен таныстырады.Оушылар йлерінде оу ралдарын жне жетекші нсауларды, тжірибені орындау тртібін оып келеді [40].

2. Лабораториялы жабдытар мен реактивтер оушыларды санына арай алдын-ала дайындалады.

3. Практикалы жмыстар кезінде рбір оушыны жмысы ата баылауа алынып, тиісті жрдем крсетіп отырады.

4. Оушыны жазба есептері тексеріліп, баа ойылуы керек.

Практикалы жмысты есепке алу, баалау малімні баылауы жне оушыларды жазбаша есебі бойынша жргізіледі.

Жмысты баалауда:

1) тжірибені дрыс орындалуы;

2) оушы тсінігіні орытындылары жне формула, реакция тедеулеріні сауаттылыы;

3) зертханалы жабдытар мен реактивтерді орынды олдана білуі;

4) жмысты орындау длдігі;

5) оушыны жазбаша есебіні сапасы;

6) жмыс барысындаы йымдастырушылы дадылары есепке алынады [35].

Оушыны практикалы сабатарды есебін жазуа арналан дптерлері болады. Ол дптерде практикалы жмысты орындалан кні таырыбы, йде орындауа берілген тапсырмалар, жмысты орындау барысы, масаты,ажетті рал- жабдытар жне жмыс туралы оушы есебіні лгісі, жмысты орытындысы немесе есепті жауабы бір лгіде жазылуы керек. Жмыс соынан оушыны шыаран есебін бірден жазуы оны жинаылыа, тртіптілікке, оу материалын тере мегеруге кмектеседі. Практикалы жмыстарды есепке алу, баалау оушыларды практикалы сабаа ызыушылыын арттырады [34].

Оушыны практикалы жмыс дптеріне алай,не жазу ажеттігі туралы мысалдар.

11-сынып. Практикалы жмыс №1

Таырыбы: Органикалы зат рамындаы кміртекті жне сутекті сапалы жолмен анытау.

Масаты: Органикалы затты кміртегі мен сутегінен тратынын іс жзінде анытау.

Керекті рал- жабдытар: Сынауы, стаышы бар металл тры, ыздыруа ажетті рал, газ жретін ттігі бар тыынмен тыындалан сынауы, осымша сынауы, парафин (немесе баса да органикалы зат),мыс (II) оксидіні нтаы, кальций гидроксидіні млдір ерітіндісі, сусыз мыс (II) сульфаты.

Тапсырма :Органикалы заттаы кміртекті –кміртек (IV) оксидіне, сутекті –суа айналдырып анытау.

Жмысты орындалуы: Сынауыа газ жретін тыыны бар ттікті кигізіп, оны герметикалыын тексерідер. ра сынауыа 0,5-1 г нта мыс (II) оксидін жне оны жартысындай парафин салыдар. Пробирканы горизанталь баыта келтіріп, оан ратылан тотияйыннан аздап салу жне мыс (II) сульфаты тыына жаын болатындай етіп пробирканы газ ткізгіш ттікпен бекіту. Газ ткізгіш ттікті екінші шын кті су йылан пробиркаа батыру. Спирт шамымен пробиркадаы оспаны ыздыру. Пробирка абыраларында су тамшылары тзілгеніне, пробиркадаы мыс сульфатыны тсіні згергеніне жне ызыл тсті мысты пайда боланына назар аудару. Реакция кезінде тзілген газды серінен кті суды лайлануын , демек кмір ышыл газы тзілгенін байау. Тжірибені тотатып, пробирка салындааннан кейін мыс (II)сульфатын пробиркадан тгіп, реакция німдерін блек алу [37].

Органикалы зат тотыанда мыс (II) оксидіні таза мыса айналатынын баылау. Жасалан тжірибелерге сйеніп, парафинні сапалы рамы жнінде орытынды жасау. Тжірибе соында р оушы жмыс орнын тазартып,істеген жмысы жнінде есеп жазады. Оушыларды есебін мен дптерге мынандай кесте трінде жазады:

Кесте 1. Оушыны практикалы жмыс дптерін толтыру лгісі

Жмыс барысы

Байалан былыс

Реакция тедеуі

орытынды

Тжірибені сапасына сай оушылар бааланады. Химия сабаында осындай химиялы эксперименттерді жргізу оушыларды творчестволы ізденулерін, ой-рісін дамытып, сабаа ызыушылыын арттырады. Шкірттерді здігінен жмыс істеу абілетін дамытып, білімге штарлыын оятады [37].

Мектеп химия бадарламасындаы сараманды жмыстарды оу -танымдылы мазмны.

8 – сыныптардаы сараманды жмыстарды оу -танымдылы мазмны

8- сыныпта «Химиялы алашы ымдар» тарауында 5 зертханалы жмыс орындалуы керек. «Заттар жне оларды асиеттері» таырыбында оушылара здеріне белгілі заттарды лгілері таратылады (мыс, су, темір, ас тзы, ант, сірке ышылы т.б) осы заттарды асиеттерімен таныса отырып, оушылар кесте толтырып, орытынды шыарады. «Таза заттар жне оспалар» таырыбында оушылар зат, затты асиеттері туралы білімдеріне сйеніп, оспаларды блуді дістерімен танысады. Бл жмысты орындау шін р оу стеліне сынауыа салынан темір мен ккіртті оспасы, стаканда су, магнит, бір пара ааз лестіріледі. Темір мен ккірт оспасын дайындау шін темір нтаын немесе жоаларын алуа болады. Мектеп шеберханасында темірден жасалан бйымдармен жмыс кезінде алан темір жоаларын олдануа болады. Химиялы жне физикалы былыстарды оытуда оларды бір-бірінен айырмашылыын, мнін ашу шін оулыта берілген парафинні балуы, шыныны балып иілуі тжірибесіні орнына ас содасыны суда еруі, темір немесе алюминий сымыны жалында ыздырылуы, бор немесе ктас пен тз ышылыны рекеттесуін, олар жо болса, ас содасыны сірке ышылымен рекеттесуі орындалады. Мны себебі парафинді, шыны таяшаны балыту шін ыздыру керек, ал азіргі кезде ра спирт тапшы, сондытан да сйы спиртті олдануа мжбр боламыз, бл те ауіпті. Сондытан отынды немдеу шін жмысты орындауды тиімді жолдарын іздеуге тура келеді Жай жне крделі заттармен таныстыранда зертханалы жмысты орындау шін жай жне крделі заттарды лгілері беріледі. Оушылар оларды ажыратып, орытынды шыарады. Демонстрациялы трде темір мен ккірт оспасын ыздырып, ыздыруды тотаткан со тзілген затты асиеттері бастапы оспадаы заттарды асиеттерін айталамайтындыын баылап, осыны нтижесінде жмыс орытындыланады. «Химиялы реакцияларды негізгі типтері» таырыбында негіздік мыс карбонатыны (малахит) айырылуы жне мысты орнын темір басу реакциялары орындалады. Бл жмысты алдын ала р оушы стеліне жшіктерге салынан сынауытаы ра малахит, газ ткізгіш ттігі бар тыын, кті су, спирт шамы, сіріке жне тры таратылады. Бл тжірибені оюда біраз иындытар бар. Оушылыр ралды герметикалыын тексере білуі жне ыздыруды тотаткан со газ ткізгіш ттікті ерітінді сорылып кетпеу шін дер кезінде шыара білуі тиіс. Темір мен мыс сульфатыны рекеттесу реакциясын жргізу шін мыс сульфатыны ерітіндісіне темір шегені батырады [36].

Осы тараудаы «Заттар массасыны саталу заы» таырыбында фосфорды жануы тжірибесін демонстрациялы трде крсету керек, оны орнына уаыт пен отынды немдеу масатында екі иыты сынауыты олданамыз, оны бір иыына мыс сульфатыны, екішісіне сілті ерітіндісін йып, таразыда лшеп, заттарды араластыраннан кейін, айта лшеп заны мнін тсіндіреміз [36].

«Сутек. ышылдар. Тздар» тарауында бес зертханалы жмыс орындалады, соны ішінде сутекті алынуын крсету шін сынауыа салынан мырыш тйірлері, тз жне ккірт ышылдары, сіріке беріледі. Сутекті мыс оксидімен рекеттесуін демонстрациялы трде крсетеміз, йткені ралды жинауа, оны герметикалыын тексеруге, газды тазалыын тексеріп, екінші реакцияны жргізуге кп уаыт жмсалады, рі за ыздыру ажет, оны жетіспеушілігі, рал-жабдытарды тапшылыы реакцияны жргізуге ммкіндік бермейді. ышылдарды индикаторлара серін зерттеу шін аз млшердегі реактивтер олданылып, зарханалы жмыс жргізіледі. Бл тжірибеде индикатор ааздарын олданан те ыайлы, рі немді. Егер имдикатор ааздары жо болса, оларды ерітінділерін олданан жн. Ерітінділер йылан ыдысты тыынына кдімгі аламсап сиясы йылан ттіктерден жасалан тамызышты орнатуа болады [36].

ышылдарды металдара атысын зерттеу шін сйытылан ышыл ерітінділерін ана олданамыз, ал концентрлі ерітінділермен жасалатын тжірибелерді демонстрациялы трде ткіземіз. ышылдарды металл оксидтерімен рекеттесуін арастыру шін оулыта сынылан мыс оксидіні орнына кальций оксидін олданамыз, йткені калций оксиді ышылдармен ыздырусыз-а рекеттеседі. «Ерітінділер. Су. Негіздер» тарауында суды электр тоымен айырылуын крсетуге арналан крал бар, біра бл жмыстарды жоары кернеулі ток кзін ажет ететіндіктен жргізбейді. Негіздерді индикаторлара серін ышылдармен рекеттесуі тжірибелерін жргізу шін аз млшердегі реактивтермен жмыс істеуге арналан ыдыстарды пайдаланып жмысты жргізеді [36].

Жалпы 8-сыныптаы алашы зертханалы жне сараманды жмыстарды жргізуге йрету керек. Оушылара арапайым ралды жинастыруды, рал-жабдытармен жмыс істеуді, ралды герметикалыын тексеруді жне байаан былыстары туралы орытынды шыаруды йрету керек. Таырыпты бекіту шін білім тексеру кезінде оушылара эксперименттік тапсырмаларды сыну ажет. Мысалы, бір оушы ралды жинайды, екіншісі оны герметикалыын тексереді, шіншісі тжірибе жргізеді. Бл оушыны эксперименттік дадыларыны дамуына сер етіп, рі сараманды жмысты орындаанда иынды туызбайды. 8-сыныпта алыптасан негізгі сараманды дады-біліктер жоары сыныптарда дамып жетіле тседі [36].

9 – сыныптардаы сараманды жмыстарды оу -танымдылы мазмны

9-сыныптаы «Электролиттік диссоцациялану» тарауында жргізілуге тиісті ш зертханалы жмысты орындауа ммкіндік бар. Иондарды электр рісінде озалуын крсететін тжірибені жасауа ммкіндік бар. Себебі заттарды электр ткізгіштігін сынауа арналан рал жо. Электролит ерітінділері арасындаы ион алмасу реакцияларын жргізуге ажетті реактивтер жеткілікті тек ана хлорид-иондарын анытау шін ажетті кміс нитратын олданамыз [36].

«Оттек топшасы» тарауындаы «Озон алу жне оны асиеттері» таырыбы бойынша жмыс жргізілмейді. Сульфат-иондарын анытау шін р оу стеліне нмірленген сынауытарда ккірт ышылы, мырыш сульфаты, натрий хлориді жне оларды анытау шін барий ерітіндісі таратылады. Химиялы реакцияларды жылдамдыына сер ететін жадайларды зертеу масатында жргізілетін жмыса реактивтер толыымен жеткілікті. Осы жмысты нтижесінде оушылар з бетінше тжырым жасап, орытынды шыарады. «Азот топшасы» тарауындаы аммоний тздарыны сілтілермен рекеттесуін длелдеу шін аммоний хлоридін, нитратын немесе сульфатын алуа болады, оларды оры мектептерде жеткілікті. Азот жне фосфор тыайтыштармен таныстырып жне оларды анытау шін оушылара полиэтиленнен немесе ааздан жасалан нмірленген пакеттерге салынан лгілері беріледі. Нитраттарды анытау шін оулыта сынылан реакцияны орнына (мыс жоаларын жне концентрлі ккірт ышылымен зерттелетін затты осып ыздыру) жалына сері бойынша анытау ыайлы, рі уаытты немдейді. Жалында рамында нитрат-иондары боландытан зерттелетін зат шын беріп жанады. Ал фосфаттарды кміс нитратымен немесе баса тнбаа тсіретін тз ерітінділерімен анытайды [36].

10-11 – сыныптардаы сараманды жмыстарды мазмны

10-11 – сыныптарда зертханалы жмыстар мен демонстрациялы тжірибелерді жалпы саны ысартылан. Біраз зертханалы жмыстар демонстрациялы трде крсетіледі, йткені тжірибелерді кейбіреулері адам денсаулыына ауіпті, екіншілері ебекті орау талаптары мен оу материалды базаны сйкес келмеуіне байланысты жргізілмейді. 10-сыныпта зертханалы, сараманды жмыстарды ткізу шін ажетті реактивтерді (глицерин, этанол, сірке ышылы, крахмал, т.б) дріханалардан, дкеннен сатып алуа болады. 10-сыныпта бір атомды аныан спирттерді химиялы асиеттерін оыанда, спирттерді тотыуы, кпатомды спирттермен танысанда глицеринге сапалы реакция жасау, альдегидттерді химиялы асиеттерін оыанда олара тн «Кміс айна» реакциясын жргізу, сондай-а сахароза, глюкоза, крахмала тн сапалы реакцияларды жасау оушыларды ызыуын арттырып, логикалы ойлау абілеттеріні дамуына сер етеді. Кбінесе бл жмыстарды орындаанда оушылар зертелетін затты асиеті туралы білімі жотыына арамай, тжірибе арылы ойылан сраа жауап табады, яни бл жмыстар іздену-зерттеу сипатына ие [37].

11-сыныптаы «Нруызды асиеттері» таырыбында нруыздара тиісті реакциялар жне полиэтилен асиеттерін зерттеу шін де зертханалы жмыс жргізіледі. «Жалпы химия» курсында комплексті осылыстарды алынуы мен асиеттерін зерттеу масатында зертханалы тжірибелер ткізілуі тиіс [37].

Сараманды жмыса ойылатын талаптар мектептегі химия курсыны мазмнымен аныталады. Оларды маыздылары: оушыларды заттар мен оларды асиеттері мен химиялы рдістерімен, оларды жру жадайларымен танысуын амтамасыз ету, химияны негізгі задарымен таныстыру, химиялы ндірісті ылыми негіздерін ашу, оушыларды практикалы білімдері мен біліктерін алыптастыру [27].

II. ХИМИЯДАН ОУШЫЛАРДЫ БІЛІМІН ТЕРЕДЕТУДІ ДІСТЕМЕСІ

2.1 Сыныптан тыс жргізілетін тжірибелерді пайдалану арылы оушыларды химиялы білімін тередету дістемесі

Химия сабаындаы оушыларды зіндік жмыстары сан алуан. Олар: сараманды сабатар, сараманды тжірибелерді орындаулары, есептерді шешуі, формулалар бойынша реакцияларды тедеуін растыру, жаттыуларды орындау, баылау жне тексеру жмыстарын орындау, оулыпен жмыс, анытамалар жне р трлі осымша дебиеттермен жмыс, сараманды жмыстарды есебін жазып орындау, танымжоры материалдарын деу т.б. Химия жаратылыстану пні боландытан оушыларды мегеріп кетулері иына соады жне бл жмыстарды барлыын мектеп бадарламасына сыйдыру ммкін емес. Содытан да химия пніне оушыларды ызыушылытарын арттырып, білімдерін жетілдіруде сыныптан тыс жргізілетін тжірибелерді алатын орна ерекше. Оыту жмысын тек саба арылы йымдастыру ммкін емес [33].

Мектепте малімні атысуымен ткізілетін саба алашы орында транмен, оушыларды ызыушылытарына, бейiмдiлiктерi мен абiлеттерiне арай оларды шыармашылы дамуына осымша ажеттi жадайлар жасалады. Білім алу – адам міріні е басты ажеттілік. Білім арылы оушыны дниетанымы дамиды, ой-рісі кеейеді, белгісізді таниды, зін толандыратын сауалдара жауап табады. Оушы бойында алыптасатын осы ажеттіліктерді барлыы саба дерісінде орындалатын трлі тапсырмалар мен жаттыулара байланысты болады. Жйелі трде тиянаты тапсырмалар беру арылы оушы зейінін шоырландырып, назарын натылы таырыпа аудару оларды ылыми негізде ойлауа, мірді танып-білуге, зін-зі дамытуа йретеді. Малім тарапынан берілген мазмнды тапсырмаларды орындап, тиянаты білім алуа мтылады [45]. Жастарды оамны жан жаты жетілген белсенді азаматы етіп трбиелеу шін химия пні бойынша сыныпта тілітін бадарлама материалдарын азіргі мір талабына сай оытумен атар оытуды білім беру, трбиелік жне одан рі дамыту міндеттерін жзеге асыруда сыныптан тыс жмыстарды сапасын жасартып, рлін арттыра тсу кзделеді. Химия пні бойынша сыныптан тыс жргізілетін жмыстар кп уаыттан бері ола алынып, зерттеліп келеді. Бл жнінде дістемелік маалалар мен кітаптар да басылып шыты [46].

Оушыларды химияа ызыуын біршама анааттандыранмен факультативтік сабатарды да мазмны мемлекеттік бадарлама бойынша шектеледі. Оушылар бадарламадан тыс кптеген мселелерді білгісі, йренгісі келеді. Мны зі химияны трмыстаы жне халы шаруашылыындаы маызыны кн сайын артуымен де байланысты. Оушыларды осы тілегін орындау масатымен сыныптан тыс тжірибелер жргізіледі. зіні атынан крініп трандай бл тжірибелер – оушыларды алауы бойынша малімні жетекшілігімен сабатан тыс жргізілетін оу жмысын йымдастыруды бір трі [28].

Дегенмен, бл салада лі де зерттеліп, жетілдіре тсетін тйінді мселелер баршылы. Орта мектеп тлектеріні бірсыпырасы оу бадарламасына сйкес алан білімін іс жзінде пайдалануа шораты танытса, енді біратары химиялы тжірибілерді институт абырасыны зінде де жете мегеріп кете алмай жр. Мны мектепте химияны оытуды сапасына да байланысты екені белгілі. Орта мектептерде химиядан саба беретін кейбір малімдер оушыларды з беттерінше шыармашылыпен жмыс істеуге лі де жете йрете алмай келеді. Жас малімдер тек саба беруді ана біліп, сыныптан тыс білім беру мселесіне аз кіл бледі [46].

Сыныптан тыс тжірибелер оушыларды сабата алан білімін тередетеді, сараманды біліктер мен дадылар алуына жрдемдеседі. Химияны жне химия нерксібіні жетістіктерімен, ебек адамдарыны ажырлы істерімен танысу оушыларда матаныш сезімін тудырады, сараманды істерге тікелей араласуа лшындырады. Ебекті адірлеуге, бастаан ісін аырына дейін жеткізуге, здігінен жмыс істей білуге йретеді. Сыныптан тыс тжірибелерді трлері, мазмны жне дістері сабатаыдан згеше болып келеді. Оларды мазмны бадарлама арылы шектелмейді, мектепті жадайына, оушыларды ызыуына арай аныталады жне те арапайым болып келеді. Оушыларды ызыуы саба стінде, ылыми – кпшілік кітаптарын, мерзімді баспасзді оыанда туады. Сыныптан тыс тжірибелерді йымдастыранда еріктілік негізі саталады жне оларды жргізуді негізгі дісі – оушыларды здігінен істейтін жмыстары. Малім аыл – кеесін беріп, баыттап отырады [46].

Оушыларды пнге деген ызыушылыын арттырып, дниетанымды кзарастарын дамыту шін р трлі таырыптардан ткізілетін кештер, йірмелер, топсеруендер жарыстар, т.б. жмыстар ке трде жргізіліп келеді. Оушылармен ткізілетін химиялы кештерді бір блімі ызыты тжірибелерді крнекті крсетуге арналады. Кпшілік жадайда тілетін кешті масатына сйкес, ызыты тжірибелерге трліше тсініктеме беруді кздейді. Кейде Христиан дінін уаыздаушылар суды стке айналдыруды крсетіп, арапайым халыты тадандыратын болан, «Суды шарапа, шарапты стке айналдыру» жнінде мынадай аыз жызылыпты-мыс. Бір тойда онатара шарап жетпей алады да, сонда тойда отыран Айса (Христос) бес ыдыса толтыра су йып, оны дереу шарапа айналдырыпты-мыс. Бл аызды жалан екендігін онда ешандай «кереметті» жотыын шкерлеу шін сілті мен фенолфталейнні, ккірт ышылы мен барий сульфатыны арасындаы реакцияларды пайдалануа болады [47].

Діндарлар пыша кескеннен болан жараатты «асиетті» сумен жуып, тез жазуа болады-мыс – деп калий цианиді мен темір (ІІІ) хлориді арасындаы тжірибелерді пайдаланып, сендірмек болады.

Христианды діни кітаптарда зінен-зі пайда болатын пия жазулар арылы «дайды» болашатаы ерекше оиаларды алдын-ала адамдара білдіретіндігі туралы аыздар айтылады.рине, ондай «пия» жазуларды христианды діни ызметкерлерді здері алдын-ала даярлайды. Ондай тжірибелерді р трлі нсада орындауа болады, мселен а ааза фенолфталейнні ерітіндісімен жазып, 25 проценттік аммиак ерітіндісін бркеді. Аммиак тез буланып, жазу айтадан тссізденеді - шеді. Аммиак ерітіндісін айта бркіп тжірибені сан рет айталауа болады [47].

Сыныптан тыс жасалатын ызыты химиялы тжірибелерден з алдына танымды кеш йымдастыруа болады. Егер кеш баяндамасыз ткізілсе, жргізушіні кіріспе сзінен кейін ызыты тжірибелерді бірден крнекті крсетуге кірісу керек. Онда рбір тжірибеге бір оушыдан немесе бір тжірибеге екі оушыдан блінеді, рбір оушы зі жасайтын тжірибені бірнеше рет жасап дадыланады. Тжірибені р трлі ызыты гімелермен байланыстыра крсету те тиімді. ызыты тжірибелерді «кілтін» немесе мнін бірден айтудан грі оушыларды здерін ойландырып айтызан дрыс. Тжірибе жасайтын оушыларды тадап алуды да зіндік ерекшеліг бар. Тжірибе жасайтын оушы зіні сзімен, іс-имылымен оушыларды шын мнінде «сиыршы» трізді тартатындай болуа тиіс [47].

Оушылара базалы курстан таныс химиялы тжірибелерге осымша, сыныптан тыс жмыстарды йымдастыру кезінде р трлі кештерде олданылатын тжірибелер, білімдерін тередету масатында растырылды.

1. Сиырлы таяша

- Балалар, дейді жргізуші олындаы таяшаны оушылара крсетіп – мынау кварц шынысынан жасалан таяша. Осыны талай ажап сырлары бар, кргілері келе ме? Бл таяша спиртшамды жандырып, тіпті атты заттарды да, матаны, аазды да жаа алады.

Бдан кейін ол таяшаны спиртшамны білтесіне тигізгенде, шам ттанып кетеді. Содан со ол екі фарфор тостааншадаы тран атты заттарды жаар алдында таяшаны жуып тазартамын – деп, жанында тран стаандаы сйыа батырады. Енді таяшаны фарфор тостааншадаы атты заттара тигізгенде, олар р трлі жалынмен жанады.

Ал, балалар, осы таяшаны ажап сырын кім айта алады? – деп тырандардан срайды. Жауап беретін ешкім болмаса, зі тсіндіреді.

Спиртшамды жау кезінде – таяша марганец ышылы калийді ккірт ышылымен «оспасына» батырылып, білтеге тигізеді. Ал атты заттарды жау кезінде таяша концентрациялы ккірт ышылына батырылып, тостааншадаы заттара тигізіледі. Фарфор тостааншаларды бірінде бертолле тзы мен ант оспасына себілген стронций тзыны кристалдары бар, ал екінші тостааншада бертолле тзы мен антты нтаына барий тзы салынады. Блар концентрациялы ккірт ышылына батырылан таяшаны тигізгенде екі трлі жалын шыарып жанады. Ол атомды оттегі те кшті тотытырыш зат.

2. Ауыртпай жасалан «операция»

стінде а халат киген оушы ыз тжірибе стеліні жанына келіп, балалара арап: «азір мен сіздерге адамны денесін ауыртпай операция жасауды крсетпекпін. Операцияны жасалауы да, жазылуы да тез. Бір батылдауды, осында келуіді сраймын» - деп, шаырады. Жанына келген оушыны білегіне «спирт» жаады да, операция пышаын дезинфекциялаыш сйытан алып, оны білегін ары-бері кескен болады (оны пышаты сыртымен жасайды) олдан «ан» шыарады. Артынан олды «анын» тазалаан болып, суланан таза шберекпен сртеді, олы жазылады, «аны» тазарады. Бл ызыты «операция» отырандарды таалдырады. Бдан кейін оушы зі жасаан «операцияны» жасырын сырын айтады: «Мен оушыныбілегін спиртпен тазалаан болып, оан 5 проценттік темір (ІІІ) хлоридіні ерітіндісін жатым да, калий роданидіні ерітіндісіне батырылан операция пышаын алып, пышаты сыртымен оны олын кескен болдым. Сонда оушыны білегінде темір хлориді мен калий роданиді рекеттесіп, ан трізді темір роданидін тзеді». Ол реакцияны тедеуін былай жазуа болады:

Ерітіндіге малынан таяшаны ааза, матаа тигізсе, олар да жанды.

6. «орасын тон»

- Металдарды активтік атарына сйкес, аса активті метал, активтігі нашар металдарды з тздарыны ерітіндісінен ыыстырып шыарады. Мысалы, мырыш – орасынды, ал темір – мысты тз ерітіндісінен ыыстырып шыарады, мыс – сынапты з тздарыны ерітіндісінен ыыстырып шыарады.

Егер темірден жасалан уыршаты мыс тзыны ерітіндісіне батырса, ол мыспен апталады. Мырыштан жасалан уыршаты орасын тзыны ерітіндісіне батырса, ара тон кигеней сырты орасына апталады. Немесе мырыштан жасалан бтаталан «талды» орасын тзыны ерітіндісіне батырса «Сатурн аашы» тзіледі. Осытжірибелерді ызыты химиялы кештерде жасап крсетуге болады. Бл тжірибелерді пиясын оушылар реакция тедеулерін жазып, здері де тсіндіре алады.

3. Суреттегі от

Сурет салатын а ааза калий селитрасыны концентрациялы ерітіндісімен ылалам арылы сурет салынады. Біра суретті ізі зілмеуге тиіс.

Сурет салынан сызы аазды шетіне шыып, аяталады, сол жерін арындашпен белгілеп ою керек. Селитраны ерітіндісі кепкен кезде ааз бетіне ешбір із байалмайды. Тжірибені крсететін кезде арындашпен белгіленген ааз шетіне ааш шоын тигізеді. Осы кезде салынан суретті кескіні бойымен уалаан от суретті салып шыады. Бл калий селитрасыны айырылуына негізделген:

Сурет 2. Суреттегі от

4. Отсыз ттін

Тжірибені жргізуші: халы «отсыз ттін жо, блтсыз жауын жо» - дейді. Міне, осы маалды химия жоа шыарады. арадар, мен азір отсыз ттін шыарамын – деп, екі таяшаны біріне-бірін жаындатады. Сонда бдатаан ою а «ттін» пайда болады. Содан кейін ттін шыу себебін срайды айтушылар болмаса зі тсіндіреді.

Мстір спиртіне батырылан таяшаны концентрациялы тз ышылына батырылан таяшаа жаындатып тигізгенде бдатаан а ттін тзіледі. Онда мынандай химиялы реакция жреді:

Будатаан а ттін – аммоний хлоридіні майда тйіршіктері. Бл тжірибені цилиндрлерде де жасауа болады не екі ерітіндіге батырылан маталарда тиістіру арылы ттін тзілетінін крсетуге болады. Бл тжірибені жасауды баса р трлі нсалары бар.

Сурет 3. Отсыз ттін

5. стел стінде атылаан «вулкан»

Кешті жргізуші:

- Балалар, сендерге вулканны атылауы жніндегі мліметтер география сабаынан белгілі. Сол вулканды стел стінде атылатуа бізде ммкіндік бар. арсылы болмаса, біз шамды сндіреміз, йткені вулканны атылауы араыда жасы крінеді, ешандай шу болмасын! – дейді. Кешті жргізуші штативке бекітілген асбест торыны стіндегі ос хром ышылы аммоний тзына сіріке тигізеді. Сонда одан жан-жаа, жасыл тсті жалын шыара шын атып, дыбыс шыаран вулкан атылаандай сері бар былыс байалады. Алынан зат клемін лде неше сіріп жасыл тсті клге айналады. Сонда мынандай химиялы реакция жреді:

Сурет 4. стел стінде атылаан «вулкан»

Бл тжірибені тау макетіні стіне жасаса лде айда серлі болады. ос хром ышылы аммоний тзын ттандырардан брын бір-екі тамшы спирт тамызып ойан жн. Ол осхром ышыл аммоний тзыны тез ттанып, бірден айрылуына ммкіндік береді.

7. Шапа антты алай жауа болады?

Егер бір тйір шапа антты спиртшамны жалынына статса, ол балып кмірленіп кйе бастайды, біра жанбайды. Ал ант балыан кезде стіне темекі клінен сл сеуіп жіберсе, ант от алып, демі ккшіл жалынмен дыбыс шыарып жана бастайды. Оны пиясы мынада: «Темекі клінде шамалы литий тзы болады, ол антты тотыуын тездетіп жандырады, яни катализатор рлін атарады».

Темекі кліні орнына литий тзыны кисталын не мыс (ІІ) оксидін де алуа болады.

Сурет 5. Шапа антты жануы

8. Жасыл от

Бл тжірибені жасау шін аса кп химиялы жабдыты ажеті жо. Сыйымдылыы 100-150 мл колбаны тадап алып, оны аузына 25-30 см шыны ттік кигізілген тыынмен бекітеді. Колбаа 40-50 мл шамасындай метил спиртін йып, (этил спирті болса да жарайды) оан кдімгі бор ышылыны 3-4 грамын салады да, шайап араластырып, стіне бірнеше тамшы концентрлі ккірт ышылын тамызады, ккірт ышылы бл жеде катализаторды рлін атарады. Колбаны темір штативке бекітіп, сонан со колбадаы оспаны спиртшаммен жайлап ыздырады да, айнатады, ттік арылы сырта шыан буды жаады. Ттік шында зындыы 15-20 см жасыл от пайда болады. Колбадаы сйыты нерлым айнатан сайын, жалын зындыы арта тседі. Осытжірибені химиялы тедеуін жазып, тсіндіреді. Бл тзілген борметил эфирі, ол жананда жану німі ретінде бор оксиді, кмір оксиді, сутегі оксиді тзіледі.

Реакция тедеулері екі трлі жазыланымен мні бірдей.

9. Жасанды «Балдырлар»

Алты цилиндрді немесе пробирканы 50 проценттік натрий силикатыны (сйы шыныны) ерітіндісіне толтырады. Оны біріншісіне темір (ІІІ) хлоридіні бірнеше тйірін салады, ал екіншісіне мыс(ІІ) хлоридіні, шіншісіне – кобальт хлоридіні, тртіншісіне – никель (ІІ) хлоридіні, бесіншісіне марганец (ІІ) хлоридіні, ал алтыншысына – алюминий (ІІ) хлоридіні кристалдарын салады. Біраз уаыттан кейін цилиндрлерде р трлі бояуы сем «балдырлар» се бастайды. Темір тзы салынан цилиндрде оыр «балдыр», кобальт тзында – ккшіл, алюминий тзында – тссіз «балдыр», т.т. седі. Неліктен блай болады? Натрий силикатына салынан тз тйіршіктер онымен рекеттесіп, осылыс тзеді, ол осылысжа абышамен апталады, диффузияны серінен, оны ішіне енген су ысымны серінен жа абыша кеейіп жарылады. Оны тесігінен тз ерітіндісі еніп, айналасындаы ерітіндіні айтадан жа абыша жабады, одан кейін жа абыша айта жарылып, оан тз ерітіндісі айта еніп, бтаталан «балдырлар» се береді. Осындай жолмен бірттас «орман» сіруге болады. Ол шін лкен шыны сауатты 50 проценттік натрий силикатыны ерітіндісіне толтырып, оан крсетілген тздарды тйіршіктерін бірінен со бірін кезегімен салады.

Сурет 6. Жасанды «Балдырлар»

10. Крінбейтін бояу

Фенолфталейнні 1 проценттік ерітіндісіне батырып, аламш не ылаламмен а ааза бір сз жазады. Спирт буланып кетеді де, жазу бар екені байалмайды. Тжірибені жасайтын уаытта ааза бріккіш арылы соданы ерітіндісі бркіледі, сонда ызылт тсті жазу пайда болады. Оан екінші бір бріккішпен ышыл ерітіндісі (тз ышылы, сірке ышылы) бркілсе, жазулар айтадан жойылып кетеді. Осылай бірнеше рет жазуды жазып немесе шіргуе болады. Бл былыс фенолфталейнні ышыл жне сілті орталарда зіні тсін згертуіне байланысты. Фенолфталейнні орнына пурген ерітіндісін, пайдалануа да болады, ол дріханаларда сатылады. Пурген – фенолфталейн мен антты оспасы. ааза сзді орнына сурет салуа да болады.

2.2 Жргізілген экспериментті нтижесі

Мен, з экспериментімді Алматы аласы Алмалы ауданындаы М. Дулатов атындаы №136 мектеп-гимназиясыны 9-сынып оушыларына жргіздім. 9“б”- сыныбы эксперименттік топ, 9“”- сыныбы баылау тобы болды. Бадарлама бойынша 9-сынып оушыларына «Химия есептерін шешу мен сараманды жмыстарды орындау технологиясы» атты курс ткізіп жатан екен. Бадарламада сараманды жмыстарды орындау технологиясын факультатив сабатарда ткізу крсетілген. Эспериментті бастамас брын оушыларды білім дегейін анытау масатында оушылардан баылау жмысын алдым.

Баылау жмысыны тапсырмалары

I. нса

1. Тмендегі айналуларды тжірибе жзінде іске асырыдар:

Ca(OH)2 CaCO3Ca(HCO3)2CaCO3.

2. Алюмотермиялы діспен темір аланда массасы 20г е (ІІІ) оксидімен массасы 50г алюминий рекеттескенде анша грамм темір шыады?

3. Тмендегі айналуларды тжірибе жзінде іске асырыдар: AlAlBrAl(OH)Al(NO)

II нса

1. Мына сызбанса бойынша CaOCa(OH)2CaCl2 кальций оксидінен кальций хлоридін алыдар. Реакция тедеуін жазыдар.

2. Млшері 1,5 моль СО2 газыны массасын жне (.ж.) клемін табыыз?

3. ш пробиркa алып, біреуіне аммиак, екіншісіне азот ышылы, шіншісіне аммоний нитраты ерітінділерін ямыз да, стіне здеріне сйкес сапасын анытайтын реактив ямыз. Бірінші пробиркаа концентрациялы тз ышылын, екінші пробиркаа жмырта белогын, шінші пробиркаа натрий гидроксидін ямыз, сонда бірінші пробиркада ою а ттін, екінші пробиркада сары тсті осылыс, ал шінші пробиркада ткір иісті газды пайда боланын байалады. Реакция тедеуін жазыдар. Себебін тсіндірідер.

Кесте 2. Экспериментке дейінгі баылау жмысыны нтижесі

Оушылар саны	Эксперименттік топ	Баылау тобы
	«5»	%	«4»	%	«3»	%	«5»	%	«4»	%	«3»	%
26	7	27	8	31	11	42	8	31	8	31	10	38
Оушыларды білім дегейі	жоары	орташа	тмен	жоары	Орташа	тмен

Сурет 7. Экспериментке дейінгі оушыларды химиялы білім дегейлері крсеткішіні диаграммасы

Есептер шешу мен сараманды жмысты орындау технологиясы

Элективті, олданбалы курсты химиядаы негізгі масаты:

Химия курсынан алан білімдерін ары арай тередету. Апаратты технологияны олдану, интернеттен ты материалдарды пайдалану, практикалы жмыстарда заттарды сапалы рамы мен згерістерінжан-жаты крсетіп, анытауа йрету, олимпиада есептерін шыаруа баыттау.

Кесте 3. Химия есептерін шешу мен сараманды жмыстарды орындау технологиясы

9-сынып 34 саат

№	Таырыпты аты	Саат саны	ткізілу трі	Білімдік азынасы
		Барлыы	Дріс	Практика
Ерітінділер туралы ілімні дамуы – 10 саат
1	Кіріспе блім	1	1		дріс	Электролиттік диссоциациялану механизмін, дрежесін жете тсініп, диссоциациялану тратысын, дрежесін есептеу тсілдерін йрену.
2	Ерітінділерді физикалы-химиялы Теориясыны дамуы	1	1		талдау конспект	Ерітінділердегі ион алмасу Реакцияларыны ерекшеліктерін айыра білу практикаа олдана білу.
3	Электролиттік диссоциация теориясы	2	1	1	талдау конспект химиялы диктант, практика- лы жмыс	лсіз негіз бен кшті ышыл, кшті негіз бен лсіз ышыл, лсіз негіз бен лсіз ышылдан тзілген тздар гидролизін айыра білу.
4	Зертханалы жмыс кезіндегі ауіпсіздік Техникасы ережелері Электролиттік диссоциация таыры- бына эксперименттік есептеулер	1		1	сараманды жмыс	Эксперимент нтижелі Сараманды жмыс – білім сапасыны кепілі Ж.Жбауова 54-55-бет
5	Химиялы реакция тедеулері бойынша Есептеулер	2			жеке жмыс трлері	А.В.Суворов № 2.7; 2.14; 2.16; 2.19; 2.22.
6	Иондарды анытауа сапалы реакциялар	1		1	сараманды топты жмыс	Н.Е.Кузьменко № 4.2; 4.6; 4.11; 4.19; 4.20 – 4.23.
7	Тздар гидролизі	1	1		топты жмыс, химиялы диктант	.Бекішов«Есептер шыару» оу ралы. Темірболатова .Е.«Химия есептері мен жаттыулар жинаы» оулыы.
8	Баылау жмысы	1			жеке жмыс	есептер жинаынан
3. Бейметалдар – 7 саат
1	Бейметаллдарды ашылу тарихы	1	1		талдау конспект	Бейметалдарды ашылу тарихын, оларды ашан алымдар туралы, азотты байланыстыру жолдарын тсіндіру
2	Кміртек жне оны тздарын тану	1		1	талдау, сараманды жмыс	Кміртек оксидтерін, кміртегі ышылыны тздарын тану
3	Азот, аммиакты алынуы, аммоний тздарыны асиеттерін зерттеу	1		1	талдау, сараманды жмыс	Ж.Жбанова 71-бет
4	Фосфорды жне оны тздарын тану	1		1	хим. диктант талдау, сараманды жмыс	Фосфор оксидін, фосфор ышылын оны тздарын тану
5	Ккірт жне оны тздарын тану	1		1	талдау, сараманды жмыс	Конспектілері бойынша
6	рекеттесуші заттарды біреуі арты алынандаы химиялы реакция тедеулері бойынша есептеулер жргізу	1		1	сараманды жмыс	Нтижелі сараманды жмыс-білім сапасыны кепілі. Ж.Жбанова 54-бет
7	Сына	1
4. Металдар – 7 саат
1	Сілтілік, сілтілік жер металлдарыны Ашылуы	1	1		талдау, конспект	Ізбес ндіру жолдарымен таныстыру
2	Ас тзы мен глаубер тзыны асиеттерін баылау	1		1	сараманды жмыс
3	рекеттесуші заттарды біреуі арты алынандаы химиялы реакция тедеулері бойынша есептеулер	1		1	жеке жмыс хим. диктант	Н.Е.Кузьменко №18-1, 18-5, 18-18, 18-20, 19-10, 19-11
4	Баылау жмысы	1			жеке жмыс	ткен материалдар бойынша
5	Асыл металлдар (алтын, кміс, платина т,б) туралы тере малмат беру	1	1		талдау, конспект реферат	XXасыр металдары мен асыл металдар туралы айту
6	Металлдар таырыбына эксперементтік есептеулер	1		1	сараманды, топты жмыс	Нтижелі сараманды жмыс-білім сапасыны кепілі. Ж.Жбанова 63-бет
7	Эколкогиялы жне ндірістік баыттаы есептер шыару	1		1	сараманды, топты жмыс
5. Органикалы заттар туралы алашы тсініктер – 10 саат
1	Химиялы осылыстарды рылыс теориясы. аныан кмірсутектер	1	1		талдау, конспект реферат	рылыс теориясыны маызы
2	Органикалы зат рамындаы С жне Н сапалы анытау	1		1	сараманды жмыс	Ж.Жбауова 80-бет
3	аныпаан кмірсутектерді асиеттерін салыстыру	1	1		талдау, конспект хим. диктант	Модельдер жасау
4	Ароматты кмірсутектер, Бензол асиеттері, рылысы	1	1		талдау, конспект хим. диктант	Галогентуындыларын салыстыра отырып тапсырмалар орындау
5	«БАХУС» А саяхат жасау	1		1	Саяхат	Спирттерді ндірілу жолдарымен танысу
6	Мнайды рамы жне деу тсілдері	1	1		талдау, конспект реферат	ЭО материалдарын пайдалану
7	Карбон ышылдары, кмірсулар туралы	1	1		талдау, конспект, реферат	Майларды техникада деу дістерін тсіндіру
8	Аминдер, амин ышылдарыны рылысы, асиеттері	1	1		талдау, конспект, хим. диктант реферат	Ж.Жбауова 87-бет
9	Органикалы заттарды танып білуге арналан эксперименттік есептер	1		1	сараманды жмыс	ЭО материалдарын пайдалану
10	Тест	1			жеке, топты жмыстар

Оушылара факультатив сабатар барысында сараманды тжірибелер жасау технологиясымен танысты, эксперименттік есептер шыарды. Атап айтсам, «Металдар таырыбына эксперименттік есептер шыару» таырыбы бойынша оушылар сыныптан тыс тмендегі тжірибелерде орындады:

1. Тапсырма: Металдар таырыбына эксперименттік есептер шыару.

2. ралдар мен реактивтер: сынауытар мен тры, сірке ышылыны,тз, ккірт ышылыны ерітіндісі, мырыш, мыс, темір хлоридтері, мырыш немесе мыс тйірлері, темір шегелер, натрий гидроксиді, алюминий хлориді, спиртшам, сіріке, натрий карбонаты.

Тжірибені орындалуы:

1. ш сынауы алып, райсысына тз ышылыны сйылтылан ерітіндісінен 1-2 мл-ден йыдар. Оны стіне ртрлі метал тйірлерін салыдар. (мыс, мырыш, темір, алюминий, магний).

Кесте 4. Оушылар толтыратын кесте

Металл	HCl
Zn
Fe
Cu
Al
Mg

ай сынауыта тжірибе жрді?

2. 3 сынауыа 1мл-ден мыс сульфаты ерітіндісін йыдар да райсысына 1 тйір темір, мыс, мырыш, алюминий, магний тйірлерін салыдар. Не байадыдар? Реакция тедеуін жазыдар.

Кесте 5. Оушылар толтыратын кесте

Металл	CuSO4
Zn
Fe
Cu
Al
Mg

Сонымен атар 9 «Б»-сыныны оушыларыны мектеп бадарламасыны таырыптарын тере тсініп, химия сабаына ызыушылытарын арттыру шін й жадайында жасауа болатын, арапайым тжірибелер жасау, тжіржбе барысын видеоа тсіріп келу сияты тапсырмалар беріп отырдым.

1. «Суды кермектігі жне оны жою жолдары. Кальцийді биологиялы рлі. Кальций осылыстарыны генетикалы байланысы» таырыбын ткен кезде й тапсырмасы ретінде тмендегі тапсырмаларды бердім:

а) Суды айнатыдар. Су айнаан со шйнек тбінде а пайда боланын кресідер. а не себепті пайда болды?

) 1стакан сндірілмеген ктасты темірден немесе алюминийден жасалан ыдыса салып, стіне 1 стакан су йыдар. Не байалады? Реакция тедеуін жазыдар. Тжірибені видеоа тсіріп келідер.

2. «Алюминийді маызды табии осылыстары жне оларды азастандаы кен орындары» таырыбын ткен кезде тмендегі тапсырмаларды бердім:

2 стакан алып, біріншісіне сірке ышылын (уксус), екіншісіне спирт ерітіндісін йыдар. Содан со екі ыдыса да алюминий тйіршігін салыдар. Не байалады? Байалан былысты тсіндірідер.

3. «Темір жне оны осылыстары (оксидтері жне темір (II,III) гидроксидтері)» таырыбын ткен кезде тмендегі тапсырмаларды бердім:

1 дана алманы алып ортасынан пышапен блідер. Содан со оны 1 саата алдырыдар. андай згерістер болды? Неліктен алманы кесілген жерінде оыр тс пайда болды? былысты реакция тедеуін жазып, тсіндірідер.

Экперимент нтижесін білу шін оушылардан баылау жмысын алдым.

Баылау жмысыны сратары тмендегідей болды:

Кесте 6. Баылау жмысы тапсырмалары (I нса)

I нса

№	Эксперименттік есепті мазмны	Эксперименттік есепті шешімі, реакция тедеулері.	орытынды
1	Мына айналымдарды жзеге асырып, реакция тедеулерін жазыдар: CaCa(OH)2CaCl2CaCO3
2	Мына металдарды айсылары: Zn, Fe, Cu, Al, Mg тз ышылы ерітіндісімен рекеттесетіні тжірибе жзінде длелдедер
3	8.Зертханаа оушылар кірген кезде а нта салынан СаО формуласы жазылан, банкені креді. Сырым: «бл лпілдек ктас»-деді, ал айрат: «и, бл ктас, біра кйдірілген ктас»-деді, ал діл: «бл сндірілмеген к»-дейді. айсысы дрыс айтып тр?

Кесте 7. Баылау жмысы тапсырмалары (II нса)

II нса

№	Эксперименттік есепті мазмны	Эксперименттік есепті шешімі, реакция тедеулері.	орытынды
1	Мына металдарды айсылары: Zn, Fe, Cu, Al, Mg тз ышылы ерітіндісімен рекеттесетіні тжірибе жзінде длелдедер
2	Мына металдарды айсылары: Zn, Fe, Cu, Al, Mg мыс (ІІ) сульфаты ерітіндісімен рекеттесетіні тжірибе жзінде длелдедер
3	Малім Жасланан, айраттан жне лімнен срайды : «Егер кні кзі тсіп тран терезедегі банкеге бірдей млшерді сутек жне хлор газдар толтырылып, тыынмен жауып тастасам, не байалады». Жасыланны жауабы: «Сутегі жеіл газ боландытан, банкені стіне, ал хлор ауыр газ боландытан банкені тбіне жиналады» -деп жауап береді. айратты жауабы: «ш саат бойы газдар бір-бірімен рекеттеседі» -деп жауап береді. лім айалап: «рі трындар, азір атылады»- деп айтады. айсысы дрыс жауап береді ?

Кесте 8. Эксперименттен кейінгі баылау жмысыны нтижесі

Оушылар саны	Эксперименттік топ Баылау тобы
	«5»	%	«4»	%	«3»	%	«5»	%	«4»	%	«3»	%
26	9	35	11	42	6	23	8	31	10	38	8	31
Оушыларды білім дегейі	жоары	орташа	тмен	жоары	орташа	тмен

Сурет 8. Эксперименттен кейінгі оушыларды химиялы білім дегейлері крсеткішіні диаграммасы

Эксперимент нтижесі мектеп журналына жне баылау жмысына сйкес аныталды.

Оушыларды з бетінше сыныптан тыс тжірибелер жргізу барысында мына нтижелерді круге болады:

- оушыда з бетінше білім алу ажеттілігі пайда болады;

- оушы алдына масат-міндет оя біледі;

- алан білім,білік , дадыны іс-тжірибеде олдана біледі;

- нтижені талдай алады, зін-зі баалайды;

- з ісін жоспарлай алады;

- мселелік сратар арылы белсенділігі артады;

- оушы іздену стінде жаа ымды мегереді;

- р трлі бейнелермен операциялар жасап, тапсыраманы орындауда оны крнекі трде елестете алады.

орытынды

орыта келгенде, жргізілген сыныптан тыс тжірибелер, соны ішінде химиялы кештерде крсетілген ызыты тжірибелер оушылар шыармашылыын дамытуда, пнге ызыушылыын арттыруда лкен рл атаратынын крсетті.

Химиядан сыныптан тыс тжірибелер жргізу – оушыларды білім дегейлеріні жоарылаана ммкіндік берді. Білім дегейі тмен оушылар шін де йге берілген тжірибелерді орындау жне тжірибелерді суретке, видеоа тсіріп алып келу те ызыты болды. ызыушылытары оянан оушыларды білім алуа деген лшыныстарыны артанын байадым. Сол себепті химия ылымын тере тсіну шін з беттерінше ізденді.

Химия - эксперименттік ылым боландытан оушыларды оуа деген абілетін арттыруда, дербестікке баулуда, таырыпа байланысты материал іздеп тауып, білімін толтыруда ткізілетін зертханалы тжірибелерді маызы лкен екенін айтуа болады.

Оушыларды теориялы білімі зертханалы тжірибелер арылы бір зат екінші затпен рекеттескенде андай заттар тзілетінін, нтижесінде байалатын былысты химиялы мнін тсінуге ызмет етсе ана есте жасы саталады. Оушылар теориялы білім алу барысында ылыми дйектермен танысанда зертханалы жмыстар трінде ткізілетін химиялы экспериментке сйенеді.

Химиялы эксперимент – ерекше динамикалы, з бетінше згеріп отыратын крнекі рал. Зертханалы тжірибелер білім сапасыны жоарылауына кп сер етеді жне оушыларды з бетінше жмыс істеуін алыптастырады[37].

Сыныптан тыс тжірибелер оушыларды ылымды сюге, білімін дамытып, пнге ызыушылыын арттыруа, здігінен жмыс істей білуге, орындалатын жмыса жауапкершілікпен арауа, жымдылыа, т.б. кптеген адамгершілік асиеттерге трбиелейді.

Оушылара жеке пннен тек білім беріп ана ою жеткіліксіз, оларды саба стінде де, сыныптан тыс уаыттарда да сол ылымды сйе білуге трбиелеп, з беттерінше білім ала білуге йрету керек. стаздар тжірибесі сыныптан тыс тжірибелерді сабатан басталатынын крсетеді. Сондытан да сабаты ызыты етіп ткізу арылы оушыларды білімді з беттерімен тередете алатын болуына негіз алау ажет.

Пайдалынылан дебиеттер тізімі

1. Р Білім туралы Заы. Астана 2004.

2. Н.Назарбаев “Бізді халымыз жаа мірге бейімделуі керек”//”Егемен азастан”. 31 мамыр. 2000 ж.

3. дайлов М., дайлов С., Ммбетлиев Т. Нарыты педагогика негіздері (оу дістемелік рал). Алматы. азПУ 2007.

4. азастан Республикасы Конституциясы. Алматы 1995.

5. 12 жылды мектепте оушыларды оу-танымды іс-рекетін йымдастыру. Оу ралы. –Атбе, 2006.

6. ХХІ асыр дегейінде білім беру жне ксіптік даярлау (ылыми-дістемелік жмысты жетілдіруде эксперименттік жмысты 3-кезе нтижесі). –Атбе, 2007. –70 б.

7. азастан Республикасында білім беруді дамытуды 2011-2020 жылдара арналан мемлекеттік бадарламасы // азастан Республикасы Президентіні 2010 жылы 7 желтосандаы №1118 Жарлыы.

8. Шардарбеков Д.Ш. азіргі заман сабаы оны рам бліктері жне сабаты талдау дістері Алматы 2007, 23 б.

9. Педагогика (курс лекций). Алматы. КазНПУ, 2003.

10. Хабаршы. Л.Н. Гумилев ат. Еуразия лтты университетіні ылыми журналы. Астана, 2003. –Б. 299-300

11. Малімдерді танымды ізденімпаздыын алыптастыру негіздері. Монография. –Алматы: ылым, 2003. –144 б. (бірлестікте: біласымова А.Е.).

12. Развитие системы общего среднего образования в современном мире. Учебное пособие. –Алматы: ылым, 2003. –112 с. (в соавторстве: Абылкасымова А.Е., Ушуров Е.А.).

13. Оушыларды білім сапасын амтамасыз етудегі ылыми-педагогикалы атынас. (Мектепте ылыми-дістемелік жмысты жетілдіру эксперименттік жмысты 2-кезе нтижесі). –Атбе, 2006.

14. Оушыларды шыармашылы дербестігін алыптастыруды дидактикалы негіздері. Оу ралы. Атбе 2007.

15. Шыармашылы ызыушылыты алыптастыру технологиясы. Оу-дістемелік рал. – Атбе, 2007.

16. Оытуды шыармашылы ызметін дамытуды зекті мселесі //Р білім берудегі дамытуды 2005-2010 жылдара арналан мемлекеттік бадарламаны жоары жне жоары оу орындарынан кейінгі білім беру жйесіндегі іске асырылуы. Республикалы ылыми – практикалы конференция.–Тараз, 2005.

17. Бабаев С.Б., Оалбек Ж.К Жалпы педагогика Алматы 2005

18. Трынбаева Б.А. Дамыта оыту технологиялары. Алматы 2000.

19. Бабаева Ю.Д. Динамическая теория одаренности. Основные современные концепции творчества и одаренности. М. 1997.

20. Трынбаева Б.А. стазды шыармашылы. Алматы 2007.

21. Жнісбек . Жаа технология негізі – сапалы білім. – //азастан мектебі, №4, Алматы 2008

22. абдыайыров . Инновациялы технологияларды диагностикалау. Алматы 2004.

23. Наымжанова . Инновациялы технологияны рылымы. – А.:ркен 2007

24. лимов А. Интербелсенді дістерді жоары оу орындарында олдану. Оу ралы. Алматы 2009.

25. Раджерс Э. Инновация туралы тсінік. – //азастан мектебі, №4, Алматы 2006.

26. Кшімбетова С. Инновациялы технологияны білім сапасын ктеруде пайдалану ммкіндіктері. – А.: Білім, 2008.

27. Р білімді дамытуды мемлекеттік бадарламасы.

28. Ныманлы И., Шоыбаев Ж.., нербаева З.. Химияны оыту дістемесі Алматы “Prints”. 2005.

29. Ситалиева А. Дегейлеп саралап оыту – оушыларды білім сапасын арттыру кепілі // Химия мектепте., Алматы 2014, №2, 5-6 б.

30. Торсыбаева Б.Б. Білім беру сапасын амал негізінде басару, Алматы, 2010ж.

31. Халыаралы ылыми практикалы конференция материалдары Ккшетау 2012 ж. Дуйсембиев М.Ж. Зерханалы сабатарды жргізуде студенттерді іскерлік дадысын алыптастыру

32. Бауыржанова А. Сын трысынан ойлау технологиясыны тиімділігі // Химия мектепте., Алматы 2013, №6, 26-27 б.

33. Мырзабайлы А. Химияны оыту дістемесіні педагогикалы негіздері. Алматы. Білім баспасы, 2004. – 223 б.

34. Чернобельская Г.М. Основы методики обучения химии. М.:Просвещения, 1987. -413 с.

35. Г.М.Чернобельская. Методика обучения химии в средней школе. М.:Владос, 2000. -413 с.

36. М.В.Зуева, Н.Н.Гара. Школьный практикум. Химия. 8-9 классы. Москва, Изд. Дом «Дрофа», 1999.

37. Н.Н.Гара, М.В.Зуева. Школьный практикум. Химия. 10-11 классы. Москва, Изд. Дом «Дрофа», 1999.

38. Чернобельская Г.М. Новое в методике химического эксперимента.

39. Салихова А.. Оушыларды шыармашылыын дамыту// ылыми-дістемелік журнал, № 5 – 2009 ж.

40. Сабырызы А. Химиялы экспериментті пайдалану арылы орта мектеп оушыларыны химиялы білімін жетілдіру // u-s.kz Алматы 2014.

41. Р білімді дамытуды мемлекеттік бадарламасы.

42. зіндік жмыс – танымды іс-рекетті тиімді йымдастыру ралы.

43. Абдуллина Г.Г. Зертханалы жмыстара арналан дістемелік нсаулар., Павлодар 2011.

44. Елизаров А.А. Методика преподавания химии в школе.//Издательство « БИНОМ. Лаборатория знании» 2010.

45. Мырзабеклы А. Химияны оыту дістемесіні пепагогикалы негіздері Алматы “Білім” 2004, 163-170 б.

46. Мырзабаев А., Трбекова Н. Сыныптан тыс жмыстар // Химия мектепте., Алматы 2004, №4, 11-17 б.

47. Шаматова Г.Ж «Химия ажайыптары»., скемен 2011.

48. Бабанский Ю.К. Педагогика. –М.: Просвещение, 1988, 293 с.

49. Нрахметов, Н. Н. Химия 8 сынып. оулы Мектеп, 2004

50. Сатаева Б. Сыныптан тыс жмыстар // Химия мектепте., Алматы 2014, №5, 56-57 б.

51. Хмель Н.Д. Теоретические основы профессиональной подготовки учителя. – Алматы. “ылым”. 1988г

ХИМИЯДАН ОУШЫЛАРДЫ БІЛІМІН ТЕРЕДЕТУДІ ДІСТЕМЕСІ