азастан Республикасындаы Мамандандырылан кімшілік сотыны ішкі жмыстары

Мазмны

Кіріспе...................................................................................................................3

1 азастан Республикасындаы сот билігі: тарихы, жай-кйі жне болашаы………………………………………………………………………...6

1.1 азастандаы сот билігі: тсінігі, белгілері жне функциялары ………6

азастан Республикасындаы Сот билігіні жйесі……………………16
1. Жалпы юрисдикциялы соттар………………………………….………...19

1.4 азастан Республикасыны Мамандандырылан кімшілік соты………………………………………………………...................................24

2 азастан Республикасындаы Мамандандырылан кімшілік сотыны ішкі жмыстары .................................................................................................43

2.1 Кіріс-шыыс хат-хабарлары мен жаттарды абылдау, тіркеу жне жнелту тртібі………………………….…………………………………..…43

2.2 Мамандандырылан кімшілік сотыны ішкі жмыс тртібі………….47

2.3 Мамандандырылан кімшілік сотыны мрааты..……………………56

2.4 Мамандандырылан кімшілік соттарды ызметін жетілдіру жолдары................................................................................................................64

орытынды…………………………………………………………………..…69

Пайдаланылан дебиеттер тізімі…………………….……………………….71

осымша материалдар……………………………………………..………….73

Кіріспе

Дипломды жмысты жалпы сипаттамасы. 1995 жылды 30 тамызында Республикалы Референдумда абылданан Ата Заымызды 1-бабына сйкес азастан Республикасы зін демократиялы, зайырлы, ыты жне леуметтік мемлекет ретінде орнытырып, зіні е ымбат азынасы – адам жне адамны мірі, ытары мен бостандытары деп жариялады[1].

Конституциямызды 3-бабыны 4-тармаына сйкес, Республикадаы мемлекеттік билік бірттас жне ол Конституция мен задар негізінде за шыарушы, атарушы жне сот тарматарына бліну, оларды тежемелік рі тепе-тедік жйесін пайдалану арылы, зара іс-имыл жасау принципіне сйкес жзеге асырылуы тиіс деп белгіленді. азіргі оамда кімшілік-ыты ыпал ету саласыны конфигурациясы демократиялы ндылытарды бекітілуінен жне жариялы басаруды ізгілендірілуінен бастап нарыты экономикаа кшуге арай біртіндеп згерді. Мемлекетті негізгі задарында жария етілген адамны жне азаматты ытары мен міндеттерін сатауды ескере отырып, мемлекетті оамды тртіп пен задылыты ныайту шін ажет салалара атысуын дету жне кімшілік ы институттарын жетілдіру процесі жріп жатыр. Осылайша, кімшілік ы атынастарыны тжырымдамасы жариялы басаруды ізгілендіруге – басаруда адамды бадара алу баытына арай згеруде.

Зерттеу таырыбыны зектілігі. «азастан - 2050» стратегиясыны басты баыттарыны бірі ретінде Мемлекет басшысы экономикалы леуетті ктеру масатында олайлы инвестициялы ахуалды жасауды белгілеп берді. Стратегияда азастан инвестициялар шін ірлік магнитке айналуа тиіс деп атап крсетілген. Туелсіз кімшілік юрисдикцияны рылуы туелсіз кімшілік соттарды тарапынан за мен баылауды байланыстылыы есебінен мемлекеттік ызметті ашытыына елеулі дрежеде септігін тигізе алады. Республикада экономикалы жне инвестициялы ахуалды жасартуа ыпал ететін болады. Кптеген жадайларда жасы жмыс істейтін кімшілік юрисдикцияны ру рейтингтерге о сер етеді. Шетелдік инвесторлара туелсіз кімшілік соттар саталуын амтамасыз ететін мемлекеттік органдарды шешімдеріні задылыын тексеру шін наты ыты негіздер керек. Бл отанды ксіпкерлер шін де маызды фактор болып табылады. кімшілік юрисдикцияны ретке келтірілген механизмі азастан азаматтарыны арасында сот трелігі органдары беделіні суіне келеді, халыты олара деген сенімі ныаяды. Сол арылы басару ызметіні задылыы азаматтар мен азаматты оамны кз алдында лайан болар еді.

Сотты жйесіні жаа институтына оамны р алуан леуметтік салаларындаы ылмысты кріністерді тмендету, ауданды соттара тсетін салматы жеілдету, кімшілік істер бойынша діл сот жргізу сапасын, ол жеткізілілімдігін жне жеделдігін жасарту міндеттері жктеледі. азастан Республикасында Мамандандырылан кімшілік соттарды рылуы зады процесс болды. азіргі занамамен тжерибеге сйенетін болса кімшілік іс-жргізу саласы жыл сайын крделеніп, істер саны артуда. Біра іс-жргізу саласы лі кнге дейін кптеген мселелерді шеше алмай отыр. 2001 жылы Р-ны Президентіні бйрыымен бастау алан жйе сол кезедегі негізгі соттара тсетін ауыртпашылытарды шешуге баытталан еді. Мамандандырылан соттар сол мселені шешімі болды. ыты жйе негізі «Р-ны Сот жйесі мен судьялар мртебесі» туралы Р-ны Конституциялы заы болып табылды. Бл занамада Р-ны аумаында мамандандырылан соттар ру ммкіншілігі жазылан. анамаларды абылдануы, тжерибелік процестерді о нтиже беруі, Р-ны облыс орталытарында мамандандырылан кімшілік соттарды рылуы-бл саланы сот жйесіні бір блшегіне айналынын крсетті. Жалпы юрисдикциялы соттара тсетін жктемені азайтуа септігін тигізді.

кімшілік соттар е алдымен экономикалы еркіндікке кепілдік береді. Сонымен атар, за мерзімді инвестициялы кірістерді келуін амтамасыз етеді. Экономикалы кепілдік берілмеген, мемлекетті экономикалы саясаты реттелмеген жйесі бар елге шетелдік инвесторлардыкелуі сирек. Олара наты ыты негіздерді болуы жне керек жадайда олара сйене алуы негізгі фактор болып отырады. Инвесторларды сйкес соттара сенім білдіруі керек. Дау , мселе туындаан жадайда, діл шешім шыаратын, яни, мемлекетте абылданан задар шеберінде жмыс атаратын сот жйесіні болуы. Егер, елде мндай кепілдемелер болмаса инвесторлар мндай туекелге бармайды, инвестиция клемін лайтпайды. За шеберінде шешім шыаратын соттар бл-мемлекетті халыаралы бсекеге абілеттік дегейін ктереді. Мемлекет ішінде мндай кепілдемелерді болмауы мемлекетке тек сырттан келетін экономикалы кіріс кздерін, инвестиция тартудан блек, мемлекет ішіндегі ксіпкерлікті дамуына кедергі келтіреді. Сондытан да кімшілік соттар хылыаралы арыматынаста ыты мемлекетті белгісі ретінде арастырылады.

Таырыпты зерттелу дегейі. кімшілік ы, кімшілік сот саласындаы бірнеше дебиеттер аралан. Атап айтанда, азастан Республикасыны сот жйесін дамыту тжырымдамасы, М.Нрікбаевты «лы билерден Жоары Сота дейін», А. Де.Токвилді «Демократия в Америке», М.ызыловты «азастан Республикасыны кiмшiлiк ыы», Е. Баяновты «кімшілік ы» ебегі жне бірнеше маалалар мен нормативтік актілер талданан. Жмысты жазу барысында жоарыда аталан ебектер басшылыа алынды.

Дипломды жмысты зерттеу объектісі – Р-ны Мамандандырылан кімшілік Соты.

Дипломды жмысты зерттеу пні – елімізді кімшілік ы саласындаы сот ызметіні йымдастырылуы, реттелуі.

Мені бітіру жмысымны масаты – азастан Республикасындаы сот реформаларын талдауа тырысып, р трлі дебиеттер мен айнар кздер кмегімен азіргі азастан Республикасындаы Мамандандырылан кімшілік сотыны мселелерін анытау. Р-ны мамандандырылан кімшілік Сот ызметіні, жмысыны йымдастырылуымен танысу. Сот процесі кезінде туындайтын зекті мселелерді, сот іс жргізу саласын зерттеу болып табылады.

Дипломды жмысты рылымы. Бітіру жмыс 2 блімнен трады:

1-блім. азастан Республикасындаы сот билігі: тарихы, жай-кйі жне болашаы. Бл тарауда азастандаы сот билігіні даму тарихы, ртрлі авторларды сот билігі ымына берген анытамалары, сот билігіні жйесі, мамандандырылан соттар туралы мселелер арастырылады.

2-блім. азастан Республикасындаы Мамандандырылан кімшілік сотыны ішкі жмыстары. Бл тарауда азастан Республикасындаы Мамандандырылан кімшілік сотыны ішкі ызметі, жмысыны йымдастырылуы сипатталан.

1 азастан Республикасындаы сот билігі: тарихы, жай-кйі жне болашаы

1.1 азастандаы сот билігі: тсінігі, белгілері жне функциялары

аза даласында сот органдарыны пайда болу жне алыптастыру тарихы – аза оамыны жылнамасындаы ерекше беттер. азастанды сот билігін алыптастыру мен бекітуді негізгі лшемдерін тсініп ыну шін аза даласындаы арапайым ы тарихнамасын біліп ана оймай, мемлекет аумаында олданылан ы нормаларыны, задар мен салт-дстрлерді тарихы мен оны дамуын тере игеру ажет [2].

аза халыны тарихындаы сот трелігі аза мемлекеттілігіні алыптасу кезеіне тере тамырын жайан. Билерге тиесілі сот билігіні аза оамында ерекше маызы бар, ол басару жйесінде билікті жетекші нысанына айналды. Кшпелі жымдарда басару функциясы негізінен жымны ішінде де, рулар мен оларды арауындаыларды да даулары мен талаптарын талылаудан трды. Судьялар нормаларды, дйектемелерді тсіндіруде жне шешімдер шыаруды талылауда, сондай-а осы шешімдерді орындауа келтіру дістері мен нысандарын айындауда едуір ытара ие болды.

Билерді ызметі тек сот трелігін жзеге асырумен шектелмей, олар оам міріні баса да салаларына белсене атысты: біріктіруші, баыт беруші жне жасампаз ретінде сз сйледі. Оларды салматы пікірлерімен тіпті, жоары шонжарлар – слтандар мен хандар санасты. Билерді кшпенді жымдарды басында да труы да аз емес. Демек, сол кезді зінде соттар аса рметті жне туелсіз орган болан.

Пролетариат ткерісінен кейін Кеес кіметіні е алаш рет сот рылысы туралы №1 декретті 1917 жылы 17 арашада абылданды. Бл декретте жергілікті соттарды жне революциялы трибулналдарды ру аралан болатын. Яни, жергілікті соттар траты жне екі халы заседательдерінен трады деп крсетілді.Соттар жне халы заседательдері демократиялы принцип негізінде сайланды[3].

Сот рылысы туралы №1 декркетте жергілікті соттарды ылмысты жне азаматты істерді арай алатыны жне оларды ылмысты іс бойынша екі жыла дейін, ал азаматты істер бойынша 3000 рубльге дейінгі айып салынатын істерді шеше алатындыы атап крсетіледі. Осы жергілікті сотты шешімдеріне келіспеген жадайда, іс кассациялы инстанция ретінде жергілікті уездік судьялар кеесіні сьезінде аралды. Ал, революциялы трибуналды рамына бір траа мен губерниялы жне уездік жмысшылар кеесіні арасынан жне шаруалардан, солдаттардан депутат болып шыан алты заседательдері сайланды. Революциялы трибуналдар – революцияа арсы шыандармен, пара алушылармен жне баса ылмастармен кресу шін рылды [4].

1918 жылы 21 апанда жарияланан сот жніндегі №2 декрет е алдымен сотты атын – “ Жергілікті халы соты” деп згертті жне бл соттарды ауыр ылмысты істерді немесе азаматты істер бойынша ке ауымда арау шін оларды кілеттігін кеейтуді алдына масат етіп ойды. Сйтіп, округтік соттарды ммкіндіктерін молайтып, ылмысты жне азаматты істер жніндегі блімдерді ашты. Сатылы кезеге негізделген сот инстанцияларын рып, сот жйесін мыныдый рылыма ыайлады:

жергілікті халы соты;
айматы сот;
облысты сот;
жоары баылайтын сот.

Сот рылысы туралы №2 декретті е негізгі ерекшілігіні бірі – істі араан уаытта халы заседательдеріні дауысы шешуші дауыс болып саналды. йткені, траалы етуші кп жадайда брыны бітімгер(мировой) судьяны білімін жне тжірибесін пайдалана отырып, оны ызметін баылады.

Шындыында Кеес кіметіні алашы кезеіндегі сот жйесі ым-уат, аласапыран кезде белгілі бір баыт-бадарда ойдаыдай жмыс жасамады. Жоарыда аталан сот жніндегі №1, 2, 3, декреттер сот ндірісіндегі прцессуалды іс жргізуді ережелерін,баыт-бадарларын бір жйеге келтіре алмады.бл кемшілік 1918 жылы 23 шілдеде РСФСР Юстиция Халы Комиссириатыны “Жергілікті халы соттарыны іс-рекетін йымдастыру” жніндегі нсауында атап крсетілді. Осы прменді жаттан кейін азастан аумаындаы Амола, Семей, Орал, Торай, араанды жне Тркістан лкесіне арайтын Жетісу, Сырдария облыстарындаы уездерде халы соттары жедел трде йымдастырылды. Атап айтанда, 1918 жылды тамыз айына дейін облыс, уездерде 63 жергілікті халы соты рылып лгерген болатын [5].

Біра бл рылан жергілікті халы соттары азамат соысы жылдары кезінде з міндеттерін уаытша ана атарды. Аталан бл соттармен атар революциялы трибуналдар да ыты тртіпті орау негізінде сот істеріне араласты.

1918 жылы 14 азанда скери революциялы кеесті жанынан скери революциялы трибунал рылды. Бл орган негізінен шпионды рекеттерді, агвардияшыларды гіт-насихаттарын жргізушілерді, шетел агенттерін стап жауапа тартты. Сонымен атар, бл орган скери ылмыстарды арады.

скери революциялы трибуналмен бірге ыты ызметті революциялы трибуналдар да атарды. Революциялы трибуналдарды рамын, сондай-а оларды жанындаы тергеу комиссияларыны рамын,оларды алты заседательдерін жмысшы, шаруа, аза жне ызыл скер депутаттарны кеесі сайлады. Революциялы трибуналдар жанынан йымдастырылатын тергеу комиссиялары алдын ала тергеу жргізу жне амауа алу, тінту,жаттарды алып ою, млікті тркілеу жне газеттерді жабу ыына ие болды. Революциялы трибуналдар жанынан сонымен атар айыптаушылар алалары да рылды.

азастан аумаында е алашы революциялы трибунал жылы 28 желтосанда Амола рылды.

1918 жылы 30 арашада шыан “РСФСР-даы халы соттарыны ережелері” деген за жаты біріай кеестік сот жйесін ыайлауа айтарлытай лес осты. Ал, азастан шін 1919 жылы 10 шілдеде аза лкесін басару жнінде рылан Революциялы комитет азастандаы соттар мына тмендегідей ретте жйеледі:

Аралы сот.
Уездік халы соты.
Айматы сот.
Революциялы трибунал.

Аралы сот е тменгі сатыда билік жргізді. Ол ауылды, болысты атару комитеті негізінде рылып, аза, збек, йыр жне таы баса халытар арасында рбіген мліктік дау-шараларды арап шешті.

Аралы соттар дауларды шешу шін дет-рып задарына сйенді. Бл соттарды шешімдері жергілікті кеесте саталатын арнайы кітапшыа жазылды. Жне бл соттарды шешімдер бойынша уездік халы соттарына шаымдануа болады деп крсетті [6].

Уездік сот революциялы трибуналды соттылыына жататын істен баса, азаматты жне ылмысты істерді арады. Аралас халы тратын жерде уездік халы соты екі блім негізінде рылып,аза жне орыс тілдерінде іс жргізді.

1926 жылы 19 арашада РСФСР Бкілодаты Орталы Атару Комитетіні бекітуімен жаа “Сот рылысы туралы ” ереже абылданды.

1937 жылы 26 мамырда абылданан аза ССР конституциясыны 83-бабы екгізінде мынадай сот жйесі белгіленді:

халы соты;
облысты сот;
аза ССР Жоары Соты;
КСРО-ны арнайы соты.

аза ССР Конституциясыны 88-бабы бойынша: “Халы соттарыны судьяларын аудан халы жалпыа тн тте жне те сайлау ыымен жабы дауыс беру арылы 3 жыл мерзімге сайлады. Халы соттарына судьяларды кандидаттарын сынуа ебекшілерді оамды йымдары жне мдениет йымдарыны жалпы жиналысы ыты болады.”

лы Отан соыстары жылдарында кптеген сот ызметкерлерін скерге шаырып майдана аттандырды(207 халы сотыны судьясы, 44 облысты сот мшесі).

Сот ызметтерін йымдастыру мен олара жадай жасау (кадрларды дайындау, халы судьясына сайлауды йымдастыру, соттарды аржыландыру) аза ССР Юстиция Халы Комиссириаты мен облысты ебекші кеес депуттатарыны жанындаы Юстиция Халы Комиссириатыны басармасына жктелді. Бл орган 1946 жылы аза ССР Юстиция Министрлігі болып айта рылды.

1960 жылы 1 маусымда аза ССР Жоары кеесіні Траласы “аза ССР Юстиция министрлігін ысарту туралы” жарлы абылданды. Министрлікті сот мекемелері жніндегі басшылы, ызметі аза ССР Жоары Сотына берілді. Бл зыретті Жоары Сот он жыл атарына атарып келді.

1954 жылы 14 тамызда КСРО Жоары Кеесі “Одатас республикалар мен автономиялы республикаларды Жоары Соты рамында жне лкелік, облысты соттарда, автономиялы облыстарда трала ру туралы ” Жарлы абылдады.

1978 жылы 20 тамызда аза Советтік Социалистік Республикасыны Конституциясы абылданды. Конституция бойынша, аза ССР соттарына: аза ССР Жоары Сот, облысты соттар жне Алматы алалы соты, ауданды халы соттары жатызылды.

1990 жылды 24 суірінде аза ССР Жоары Кеесіні Траасы Н.Назарбаевты аза ССР Президенті ызметіне таайындап, аза ССР Конституциясына згертулер мен толытырулар енгізу туралы за абылданды.

1991 жылы туелсіздігімізді аланнан кейін, 1993 жылы 28 атарда абылданан Конституцияны 16-тарау сот билігіне арналды. Осы Конституцияны 95-бабында азазастандаы сот билігі Конституциялы Сота, Жоары Сота, сондай-а за бойынша рылатын тменгі соттара тиесілі екендігі атап крсетілді.

1995 жылы 20 желтосанда Р Президенті Н..Назарбаевты “ Р-даы соттар мен судьяларды мртебесі туралы туралы” Жарлыы шыты. 84 баптан тратын бл Жарлы аясында республикадаы туелсіз сот билігі мен судьяларды мртебесі туралы лемдік ркениеттегі ыты нормалара сай келетін жаа задар ережесі жасалып бекітілді.

азіргі уаытта Р Президентіні аталмыш Жарлыы кшін жойып, 2000 жылы 25 желтосанда “Р-ны сот жйесі мен судьяларыны мртебесі туралы ” конституциялы заы абылданды. Бл конституциялы за бойынша кптеген згерістер енгізілді.

азан ткерісінен кейінгі уаыттан бастап осы кнге дейін мемлекетімізді тарихында бес Конституция абылдананын жне сол Конституцияларда крсетілген сот жйелері з заманында мір талабын лайыты ызмет атаранын, ажет кезде тиісті толытырулар мен згертулер жасалып отыранын байаймыз.

Коммунизм кезінде билікті ш тармаа блінуі буржуазиялы тірік болды.1917 жылдан бастап жалпы адамды ндылытар жоа шыарылды. ділеттілікке байланысты халыаралы нормалар абылдааннан кейін де бл жадай сол кйінде ала берді. Адам ытары туралы жалпы декларациясында былай жазылан: “Кез келген адам ытары бзылан жадайда зыретті лтты соттар негізінде нтижелі алпына келтіруге ыы бар.” Мндай ы туралы КСРО-да сз болан жо. Социалистік жылдар кезінде соттар партияны ата адаалауында болды. Соттарды 90%-ке дейін партия мшелерімен таайындалатын, Сот шешімі партия мшелеріні келісімімен аныталатын. Жоары соттар партиямен сайланып, олара есеп беретін жне оларды шешімімен жмыстан босатылатын.

Сот билігі 1995 жылы Р Конституциясы бойынша за шыару жне атарушылы биліктен блінген жне мемлекеттік билікті дербес тармаын білдіреді.

“азастан Республикасындаы сот жйесі жне судьяларды мртебесі туралы” Р конституциялы Заыны 1-бабыны 2-тармаына сйкес сот билігі азастан Республикасыны атынан жзеге асырылады жне азаматтар мен йымдарды ытарын, бостандытары мен зады мдделерін орауа, Республика Конституциясыны, задарыны, зге де нориативтік ыты актілеріні, халыаралы шарттарыны орындалуын амтамасыз етуге ызмет етеді.

азастан Республикасы егемендік аланнан бастап соттара кез келген ыты мемлекетке тн кілеттіктерді толы беру ажеттігі туындады. Сондытан, соы жылдары сот билігіні проблемалары кптеген ылыми жмыстарды, сіресе Ресей Федерациясы алымдарыны зерттеу таырыбына айналды. Осы ымны кейбір ырларын азастанды алымдар да з жмыстарында арастырды.

азастанды алым К.Х. Халыов сот билігін мемлекеттік билікті е маызды тарматарыны бірі деп крсетті. Оны оамны саяси жне леуметтік жйесіндегі мртебесі, орны мен рлі бгінгі тада е ымбат азына: адам, оны ытары мен бостандытары жне задылы болып табылатын ркениетті азаматты оам мен демократиялы ыты мемлекет орнату міндеттерімен айындалады. Сот билігі адамдар тадырындаы е жоары ділеттік таразысы тріздес. Ондаы на осы асиет мемлекеттік билік тарматарыны ешайсысында жо. Осыларды брі сот билігі мселесіні жалпы теориялы баыттарын айындайтын факторлар болып табылады. Ал кімшіл-міршіл кеестік тртіптен демократияа туді крделі де иын кезедерін бастан кешіп отыран бгінгі азастанны наты мірінде сот билігі алай рекет етеді, сот билігіні зіні алыптасу процесі алай туде жне ол андай иындытара кезігіп отыр – міне осыларды брі ылыми трыдан да тжірибелік трыдан да зекті мселелер болып табылады [7].

“Сот билігі” ымыны ы ылымында жаа санат болып табылуына жне жаында – 80-жылдарды аяы, 90-жылдарды басында зерттеле басталуына байланысты. Сонымен бірге кеес мемлекетінде мемлекеттік саясат шеберінде теориялы тжырымы алыптасан, яни соан сйкес елде бірттас блінбейтін мемлекеттік билік жмыс істейді. Сондытан сот билігі мселесі мемлекеттік билікті дербес тармаы ретінде туындаан емес. Сот трелігіне байланысты проблемалара арналан ылыми зерттеулерде сот – ы орау органы жйесіні блігі ретінде арастырылды [8].

ыты мемлекет оамындаы биліктерді блу теориясын мойындау сот билігіні мнін зерттеуді бастауа негіз болды. Бл ретте алымдар арасында орта пікір болмаан сот билігі ымын айындау туралы мселе маызды болды [9].

Мселен, М.В. Баглай сотты адамдарды ытары мен бостандытарын орауа, задылыты орнытыруа арналан мемлекеттік билікті туелсіз буыны ретінде ролін крсете отырып, “Туелсіз сот билігі ыты мемлекетті жне конституционизмні, халы бостандыыны басты кепілі бола бастады” [10]. Осы кзарасты В.И. Раученко, В.П. Кашенов, К.Ф. Гуценко жне В.М. Ковалев бліседі.

Кейбір авторлар сот билігіні ымы мен масатын тек сот трелігін жзеге асыруымен байланыстырады. Мселен, У.Жекебаев жне В.К. Бобров, сот билігі сот трелігінде іске асырылады деп пайымдайды.

Кейбір алымдарды пікірінше, сот билігі оны ыты мемлекет жадайында сот ызметін жзеге асырудаы аса маызды белгілері мен ызметтерін негіздеу трысында аралуа тиіс [11].

Сот билігіні мні сотты сот трелігін жзеге асыру кезінде крінеді. Алайда сот ызметін осы билікті тек бір нысанын іске асыру болып табылатын бір сот трелігінжзеге асырумен анашектеуге болмайды. Алайда ..Мми дрыс ажыратандай “сот билігі ымыны мнін жне мазмнын нерлым толы жне айын ашу шін оны барлы белгілерін яни мемлекеттетігінде оны ролі мен орнын, билікті баса тарматарынан айырмашылыын крсететін ерекшеліктері мен ырларын анытау ажет” [12].

“Сот билігін, - дейді В.М.Савицкий, - ыты мемлекетті негізгі рылымдарыны бірі ретінде азаматты немесе ыты нормаларда кзделген наты істерді араумен шектеуге болмайды. Мндай кзарас зін жояды. … азіргі сот билігі брын детте ы трелігі деп аталаннан блек, сотты сапалы жаа функциялара ие болуы нтижесінде туындауы ммкін” [13].

Сот трелігі саласынан баса да сот билігі сотты баса да функцияларды жзеге асыруы кезінде іске асырылады, атап айтанда:

- анытау, алдын ала тергеу органдарыны жне прокурорды абылдаан шешімдері мен іс-рекеттерінде задылыты баылау;

- азаматтарды ытары мен замен оралатын мдделерін орау туралы тініштерді, сондай-а бзылан ытара жне бостандытарын бзан іс-рекеттер мен шешімдерге шаымдарды арау;

- соттарды задар мен зге де нормативтік ыты актілерді олдану тжірибесін зерделеу жне жинатау;

- жеке аулылылармен мемлекеттік органдар мен йымдарды ылмыс жасауа ыпал еткен себептер мен жадайларды жою жніндегі шараларды келтіру;

- республика Жоары Сотыны жалпы отырысында сот тжірибесі мселелері бойынша нормативтік аулыларды абылдау;

- жоары тран соттарды тменгі тран соттарды іс жргізу рекеттеріне сот адаалауын жзеге асыруы жне т.б.

Сот билігі істі арау кезінде кімге тиесілі – наты судьяа ма немесе сот мекемесіне ме деген сра талыа тсті. Б.А. Страшун жне А.А.Мишин “сот билігі ы оамды атынастара ыпал ету ралы ретінде барлы сот органдарыны жиынтыына жктелген, рбір сот органы сот билігін станушылар болып табылады”- деп есептейді.

Соттарды за шыарушы билік органдарынан айырмашылыы за шыармайды. Алайда оларды ызметі заа туелді: сот Конституция мен заны талаптарына (оларды нормаларын олдануа жне оларды басшылыа алуа) баынуа тиіс. Бл ретте сот задар мен зге де ыты актілерді дрыс олданумен, оларды Конституцияа, сондай-а жалпы танылан халыаралы аидаттар мен нормалара сйкестігі трысынан да баа беруге тиіс. Оларды Р Конституциясына сйкессіздігі жадайында сот іс бойынша іс жргізуді тотатуа жне Конституциялы Кееске осы актіні конституциялы емес деп тану туралы сыныспен жгінуге міндетті; осы арылы соттар мен за шыару процесіне белгілі бір серін тигізеді.

з кезегінде, за шыарушылы билік органдары (соттарды йымдастыру жне оларды ызметін регламенттейтін задарды абылдаумен атар) Р Парламенті Сенатыны атынан:

- Р Жоары Сотыны судьялар корпусын алыптастырады;

- Судьяларды осы сотты лауазымынан босату туралы мселені шешеді;

- Р Конституциясыны 55-бабыны 3-тармаында белгіленген жадайларда судьяларды ылмысты жауапкершілікке тартуа келісім береді жне т.б.

Соттар мемлекеттік билікті атарушы органдар тармаынан айырмашылыы йымдастырушылы жне атарушылы-кімгерлік ызметпен айналыспайды. Сонымен бірге соттара атарушылы билік органдарыны, сондай-а оларды лауазымды адамдарын осы органдарды іс-рекеттері мен шешімдеріне шаымдарды арау арылы баылау ыы берілген. з кезегінде, атарушылы билік тармаыны органы ретіндегі ділет министрлігі Конституциялы заны 31-бабына сйкес ауданды сотты траасы мен судьясына міткерлерді Президентке сыну арылы ауданды соттарды ызметін кадрлы амтамасыз етуді жзеге асыруа тиіс. Сонымен бірге, ділет министрлігі мен оны басармасы кез келген буындаы соттара атысты сот трелігін жзеге асыру бойынша оларды ызметне араласпау аидатын ата сатау жадайында замен берілген функцияларды жзеге асырады.

Осылайша, Сот билігі Р Конституциясында соттара берілген билік ету кілеттіктеріне байланысты тепе-тедік пен ара салматар жйесі арылы олармен зара іс имыл жасай отырып, за шыарушылы жне атарушы билікті шешімдеріне серін тигізеді. Осындай мртебемен сота ы мселелері мен фактілерді шешуде клемді зырет берілген.

1995 жылы азастан Республикасыны Конституциясыны ережелеріне сйене отырып, ..Мми сот билігіні мынадай негізгі белгілерін бліп крсетеді:

Бірінші белгі – бл билік конституциялы бекітілген бірттас мемлекеттік билікті тармаы болып табылады. Осыан байланысты оны мемлекеттік ызметті трі деп толы айындауа болмайды, не кптеген мемлекеттік органдар билік тармаыны табиатына келе бермейтін ызметтерді орындайды.

Екінші белгі – сот билігіні тек арнайы мемлекеттік органдара – Конституцияда белгіленген тртіппен рылан соттара тиесілі.

шінші белгі – оны з кезегінде Конституцияда кзделген тртіппен рылатын арнайы мемлекеттік органдарда руда; сот алдында жеке міндеттері мен масаттарын оюда жне оларды жеке зыреттерімен блуде, сондай-а мемлекеттік бюджеттен жеке аржыландыруда крінетін йымдастырушылы, функционалды жне аржылы дербестікке сынатын сот билігіні туелсіздігі.

Осы билікті туелсіздігі оны баса мемлекеттік органдара: азастан Республикасыны Президентіне, азастан Республикасыны Парламентіне, азастан Республикасыны кіметіне баынбайтындыын білдіреді. Сонымен бірге абсалюттік, толы туелсіз соттар да болмайды, йткені олар азастан Республикасыны Конституциясы мен баса да за актілеріні талаптарына баынуа тиіс. Соттарды засыз шешімдерін тек сот кшін жоя алады, ал баса рылымдар ондай ыты иеленбейді.

Тртінші белгі – бл мемлекетті атынан сот билігін жзеге асыруы: азастан Республикасыны атынан кімдер мен соттарды зге де шешімдерін жария ету.

Бесінші белгі – сот трелігі, яни ыты даулар мен істерді арауа байланысты жзеге асыру.

Алтыншы белгі – осы билікті Конституция, задар, зге де нормативтік ыты актілер, республика халыаралы шарттарыны негізінде туындаан даулара ана олдану. Сот мораль, діни, ызметтік деп нормаларын бзуа байланысты жанжалдарда арамайды жне шешпейді.

Жетінші белгі – осы билікте оны ызметіне тн іс жргізу (талап арыз ісін жргізу, процеске айыптауа жне орауа атысу).

Сегізінші белгі – осы билікті ы орау сипаты, ызметінде осыан байланысты екі ыры блініп шыады: ы пен заны стемдігін амтамасыз ету, сондай-а азаматтар мен йымдарды ытарын, бостандытары мен зады мдделерін орау.

Тоызыншы белгі – оны шешімдерін мемлекетті мжбрлеу кшімен амтамасыз ету.

Жазыландарды ескере отырып, сот билігін ..Мми азаматтарды, мемлекет пен йымдарды ытарын, бостандындытарын жне зады мдделерін орау масатында ыты даулар мен істерді шешу жне олара жктелген баса да міндеттерді орындау бойынша замен берілген кілеттікпен Конституцияда кзделген тртіппен рылатын, ерекше іс жргізу нысандарында жмыс істейтін жне мемлекетті барлы аумаындаы міндетті сипаттаы шешімдерді шыару ыы бар, оны мжбрлеу кшімен амтамасыз ететін арнайы мемлекеттік орган ретінде мемлекетті атынан іске асыратын, Конституцияда белгіленген бірттас мемлекеттік билікті туелсіз тармаы ретінде айындайды [14].

Мселен, В.И.Швецов сот билігіні мынадай белгілерін крсетеді:

оны арнайы мемлекетті органдарды жзеге асыруы;
оны бірттас сот жйесін райтын соттара тиесілігі;
оамда тиісті ыты режимді аматамасыз ету;
оны трлі ыты нысандармен жзеге асыру;
оны іс жргізу задарыны негізінде жне ата жзеге асыру;
ы орау органы болып табылатын сотты туелсіздігі, дербестігі жне ошаулыы;
айрышалыы;
сот кілеттігіні биліктік сипаты;
сот талаптарыны орындалуын амтамасыз ету жне оны шешімдерін мемлекеті кшімен орындау [15].

Осылайша, туелсіз жне ксіпой сот билігі ылмысты, азаматты жне замен белгіленген барлы істер мен ы жне фактілер туралы дауларды арауа жне шешуге баытталан сот ісін жргізу нысандары саласындары саласында сотты биліктік кілеттігі мен ммкіндігін білдіреді. Оны стіне, соы уаытта сот ызметі мен дербестігін йымдастыруда кп нрсе жасалады жне жасалуда. Оларды материалды базасы ныаюда, материалды ынталандыру айтарлытай сті [16].

азастан Республикасында сот билігі шындыа айналды. Бл бізді мемлекеттілігімізді дамытуда басты жетістіктерді бірі. Бгінде сот билігі мемлекеттік билікті барлы ажетті атрибуттарына ие. Ол оны мемлекет тратандырушы кшке айналдарды, оамды леуметтік тартыстардан орайды. Оан баса органдар мен адамдарды іс-рекеттері мен за шыарушы жне атарушы билікті іс-рекеттері мен шешімдеріне белсенді сер етуді, оларды “тедестіруді” зады ммкіндігін білдіретін сот билігі кілеттіктеріні тжырымды жаа трі.

1.2 азастан Республикасындаы Сот билігіні жйесі

леуметтік тжірибені салалы жаынан жаа жадайларына біршама бейімделе бастаан сот жйесі зіні адам мен азаматты ытары мен бостандытарын амтамасыз ету, оам мен жеке адама атысты мемлекеттік ы орау міндетін жзеге асыру жніндегі ызметінде баран сайын елеулі маыза ие болады.

арастырылудаы мселе шеберінде, е алдымен, мына жайт назар аударуа трады: азіргі кезде азастан Республикасыны сот рылысы республиканы брыны сот жйесіні оды жатарын сатай отырып, елеулі згерістер жасады. Бан ыса мерзім ішінде Республикамызда сот рылысы мен сот органдары ызметін жетілдіруге баытталан жоары мемлекеттік дегейде біратар шаралар абылдананын осу керек.

азастан Республикасыны Конституциясына сйкес Республиканы Жоары Соты жне Республиканы жергілікті соттары Республиканы соттары болып табылады. Сот азастан Республикасында со трелігін жзеге асыратын бірден-бір орган.

Жоарыда келтірілген бл ереже, е алдымен, сот трелігін жзеге асыруа кілетті сот органдары нендей бір істі шешуге абылдай отырып, азастан Республикасыны Конституциясы баянды еткен адам мен азаматты ытарыны, бостандытарыны, міндеттеріні натылыын амтамасыз ететінін айын крсетеді.

Мемлекеттік сипаттаы зады йымдастыру кепілдіктерін е алдымен мемлекет белгілейді деп санаймыз. Бан “азастан Республикасыны сот жйесі мен судьяларыны мртебесі туралы” 2000 жылы 25 желтосандаы азастан Республикасыны Конституциялы заы айа бола алады. За жергілікті соттарды арауына жататын азаматты, ылмысты жне зге де істер жнінде жне зада кзделген іс жргізу нысанында жергілікті соттарды ызметін адаалайтын Республикадаы Жоары сот органы Жоары Сот болып табылады деп крсетті. Осы за шеберінде Республикада андай соттарды болуына жол берілетін крсетілген. Соттар жйесін Жоары соттан баса жергілікті соттар райды, яни:

- облысты жне олара теестірілген соттар (Республика астанасыны алалы соты, республикалы маызы бар алаларды алалы соттар, мамандырылан сот - азастан Республикасы скерлеріні скери соты жне басалар);

- ауданды жне олара теестірілген соттар(алалы, ауданаралы, мамандырылан сот – гарнизонны скери соты жне басалар);

азастан Республикасында мамандырылан (скери, экономикалы, кімшілік, кмелетке толмаандарды істері жніндегі жне баса) соттар ызмет етеді.

андай да болмасын атаумен арнаулы жне ттенше соттар руа жол берілмейді.

Аталан соттарды брі замен рылады жне ешбір зге органны, лауазымды адамны нмесе зге тланы сот функцияларын зіне алуа хаы жо.

аралып отыран мселе трысынан араанда билік тарматарыны бліну жйесін орнытыран осы заманы шетелдік мемлекеттерді тжірибесі сзсіз ызуышылы туызады. Салыстыру масатында кейбір дамыан елдерді сот рылысыны жйесін арастырайы. Бл державаларда мемлекеттік билік жйесінде сот билігі, за шыарушы жне атарушы билікті іс-имылын ыты арнаа тиімді баыттап отыруа ммкіндік беретін басты теестіруші механизм ретінде рекет етеді.

Кімді болмасы 1958 жылы Парижді Рено алаында айтылан генерал де Голльді: “Сот билігі туелсіз, р азаматты бостандыыны кепілі болып алсын. Бл мемлекетті біліктілігін адір-асиетін жне парасаттылыын амтамасыз етуді е тадаулы дісі” [17] деген сзі аралып отыран мселе трысынан аса айшытылыымен жне ккейтестілігімен тнті етеді.

Бкіл сот жйесін жоары сот органдары басарады, олар кпшілік елдерде бір мезгілде конституциялы сотты функциясын орындайды. Кейбір елдерде Конституциялы соттар жалпы кілетті соттар жйесіне кірмейді. Конституциялы сотты мшелерін бір елдерде парламент сайласа, басаларында президент таайындайды. Біратар мемлекеттерде Конституциялы сотты мшелері президентпен, парламентпен жне баса билік, ділет органдарымен бір мезгілде сайланады. Мндай елдерде конституциялы сотты конституциялы адаалаумен атар конституцияны тсіндіруге де ыы бар.

Мысалы, АШ-ты сот жйесіне федералды соттар, штаттарды соттары жне жергілікті соттары кіреді. Федералды жйе ауданды, округтік(апелляциялы) соттардан жне АШ-ты Жоары сотынан трады. Бл жйені барлы судьяларын Сенатты келісімі жне малдауымен президент дербес таайындайды. АШ-ты Жоары Соты бірінші инстанция соты болып табылады жне мейлінше маызды істермен айналысады, тменгі соттарды ызметін адаалайды. АШ-ты Жоары Соты сондай-а бір мезгілде конституциялы сотты да функциясын атарады.

Италия сот жйесіне Жоары кассациялы сот, азаматты істер жніндегі соттар, ылмысты істер жніндегі, апелляциялы соттар кіреді. Италияда мемлекетті басару ісінде Конституциялы сот ерекшк орын алады. Оны рамына Президент, парламент палаталарыны бірлескен мжілісі жне рамына сот ведомствосыны жоары лауазым иелері кіретін Жоары жалпы жне кімшілік магистратура таайындайтын 15 судья кіреді.

Англияда барлы судьяларды монарх таайындайды. Баса елдерде сот органдарын алыптастыруды зге ережелері олданылады. Алайда, осы жйелерді арасында мына ереже басымдаа ие: бл ережеге сйкес, судьялар сайланбайды, мірлікке таайындалады. Бл сот трелігіні тратылыын арттыруды жне сот органдарыны баса билік органдарынан туелсіз болуына кепілдік береді [18].

Сот рылысы мселесінде Ресейді ш буынды сот жйесі ызыушылы туызады. Ресейді Жоары сот органдары мыналар болып табылады:

- РФ Конституциялы Соты Ресей федерациясында барлы мемлекеттік органдара баылауды жзеге асырады, нормативтік актілерді,халыаралы шарттарды Конституцияа сйкестігі туралы мселені шешеді.

- РФ жоары Соты жне жалпы кілетті соттар соы соттара атысты зада кзделген іс жргізу нысандарында сот адаалауын жзеге асырады жне сот тжірибесі жнінде оындалуы міндетті тсіндірмелер береді жне азаматты, ылмысты, кімшілік жне зге де істер жніндегі жоары сот органы болып табылады.

- РФ Жоары Трелік Соты мен барлы трелік соттара соы соттара атысты сот адаалауын жзеге асыруа жне трелік сотта аралатын экономикалы дауларды жне зге де істерді шешу мселесі бойынша тсініктер беру кілеттіктері жктелген [19].

Аталан пікірлер, оамды дамуды демократиялы принциптеріне толыымен сай келетін, уаыт талабынан туындаан, кпшілік олдауына ие болан, обьективті кзарас болатын. Осы айтылан мселелер жнінде айтылып жрген пікілер аыр аяында з зады шешімін тапты.

азастан Республикасыны сот жйесіні бірлігі:

Конституцияда, Конституциялы зада, іс жргізу жне зге де задарда белгіленген барлы соттар мен судьялар шін орта жне біріай сот трелігі принциптерімен;
Сот билігін барлы соттар шін сот ісін жргізуді задарда белгіленген біріай нысандары арылы жзеге асырумен;
азастан Республикасыны барлы соттарыны олданыстаы ыты олданумен;
Задарда судьяларды біріай мртебесін баянды етумен;
Зады кшіне енген сот актілерін азастан Республикасыны бкіл аумаында орындауды міндеттілігімен;
Барлы соттарды тек ана республикалы бюджет есебінен аржыландырумен амтамасыз етіледі.

1.3 Жалпы юрисдикциялы соттар

Бл соттарды атарушы билік органдарыны ызметіне адаалау жасау нысандарыны з ерекшеліктері бар. Оларды негізгі міндеттері ылмысты, азаматты, экономикалы, кімшілік жне зге де істерде арау болып табылады. адаалау функциясын олар блек емес , осы істерді арау барысында жзеге асырады. ылмысты, сіресе лауазымды ылмыстар туралы істерде араан кезде сот тек сотталушыны атарушы билік органыны лауазымды адамы ретіндегі іс-рекетін ана емес, сонымен бірге істі пайда болуына сер еткен жадайлардыда тексереді. Конституциямызды 3-бабыны 4-тармаына сйкес, Республикадаы мемлекеттік билік бірттас жне ол Конституция мен задар негізінде за шыарушы, атарушы жне сот тарматарына бліну, оларды тежемелік рі тепе-тедік жйесін пайдалану арылы, зара іс-имыл жасау принципіне сйкес жзеге асырылуы тиіс деп белгіленді. азастан Республикасыны Конституциясына сйкес сот билігі сотта іс жргізуді азаматты, ылмысты жне замен белгіленген зге де нысандары арылы жзеге асырылады.

Жалпы юрисдикциялы соттар азаматты істерді араан кезде де атарушы билік органдарыны ызметіне де адаалау жасайды. Азаматты іс-жргізу тртібімен аралатын істерді клемі те кп. Бан талап оюжніндегі істер , кімшілік ы бзушылытардан туындайтын істер жне ерекше істер бойынша іс жргізу жатады. Блар,мысалы, зада маызы бар фактілерді анытау туралы; жылжымалы затты иесіз деп тану жне жылжымайтын млікке коммуналды меншік ыын тану туралы; азаматты хал актілерін жазуларыны дрыс еместігін анытау туралы; ебек, зейнеткерлік жне трын й ытарын алпына келтіру туралы, т.б. Сот осы жне баса істерді араан кезде мселені тпкілікті мні бойынша шешумен атар, атарушы билікті тиісті органдарыны іс-рекеттеріні жне оларды шыаратын ыты актілерін за трысынан задылыын тексереді, сйтіп оларды ызметіне адаалау жасайды. ажет болан жадайда соттарды шыаратын шешімдеріне, йарымдарына немесе аулыларында сотты басаруды актілерін засыз деп тапандыы крсетіледі.

Сот атарушы билік органыны жмысынан задылыты бзушылыты немесе елеулі кемістіктерді тапанда жеке йарым шыарады.

кімшілік істер бойынша (са бзаылы, са рлы, т.б.) сот атарушы билік оргынын адмды кімшілік жауапкершілікке тарту жніндегі іс-рекетіні задылыын тексереді жне ммкін болатын ыпал ету шараларыны бірін олданады. Сот ажет болан жадайда атарушы билік органыны засыз іс-рекетіне баа береді жне болан бзушылыты жояды.

Сот ксіпкерлік ызмет барысында пайда болатын, кімшілік ыты атынастардан туындайтын дауларды шешкенде сот билігін жзеге асырады. Ондай даулар мыналар жнінде болуы ммкін:

-задара эне зге де нормативтік ыты актілерге сйкес келмейтін жне йымдар мен азаматтарды ытары мен зады мдделерін бзатын мемлекеттік органдарды, жергілікті зін-зі басару органдарыны жне зге де органдарды нормативтік емес актілерін жарамсыз деп тану туралы:

-кімшілік жауапа тартылан жеке адам мен зады тлаа олданылан жазаны засыз деп санап, ол жніндегі аулыны кшін жою туралы, йымда немесе азаматты белгіленген мерзімде мемлекеттік тіркеуден бас тарту немесе оларды мемлекеттік тіркеуден жалтаруы жніндегі жне мндай тіркеу баса жадайларды да замен аралан болса, шаым беру туралы, т.б.

“азастан Республикасыны сот жйесі мен судьяларыны мртебесі туралы” азастан Республикасы заыны талаптарына сйкес, облысты жне олара теестірілген соттарды укілетті органны азастан Республикасы Жоары Сотыны Траасымен келісілген сынысы бойынша азастан Республикасыны Президенті рады, айта йымдастырады жне таратады.

Облысты сот траадан, ала трааларынан жне судьялардан трады.

Облысты сот органдарына :

адаалау аласы;
азаматты істер жніндегі ала;
ылмысты істер жніндегі ала;
соттарды жалпы отырысы жатады.

Облысты сотты судьялары зада белгіленген кілеттіктерді жзеге асырады. Сот жйесі мен судьяларды мртебесі туралы абылданан жаа за облысты соттарды органдары ретінде екі жаа институтты, яни адаалау аласы мен соттарды жалпы отырысын енгізді. Кшін жойан заны талаптарына сйкес облысты жне соан теестірілген соттарды басты органы – сот траласы еді.

Жаа за бойынша адаалау аласы бл соттарды басты органы ретінде саналады.

Аталмыш за кшіне енгеннен кейін загерлер мен алымдар арасында – сот траласы мен адаалау аласы кілеттіктері сас, тіпті айырмашылыы жо органдар деген пікілер айтылып алды.

Облысты жне оан теестірілген соттарды рамына кіретін жаа орган – адаалау аласы - кілеттігі жне сайлану тртібі трысынан брыны сот траласына млдем самайтын сот жйелерін реформалау аясында дниеге келген прогрессивтік баыттаы орган екенін айтымыз келеді.

Жаа замен адаалау аласыны кілеттігі жне сайлану тртібі аныталып, олданыстаы за актілеріне тиісті згертулер мен толытырулар енгізілді.

Облысты сотты рамына кіретін органдарды бірі – соттарды жалпы отырысы.

Бл орган – азастан Республикасындаы соттар жйесіне бірінші рет енгізіліп отыран реформалы шараларды нтижесі іспеттес жаа орган.

Соттарды жалпы отырысы туралы норма аталан заны 16-бабында крсетілген.

Осы тста аталан бапта крсетілген жалпы отырысты кілеттіктері тгесілген бе немесе оны кеейтілген трде талылауа бола ма деген зады сра туындайды.

Негізінде, облысты сотты жалпы отырысы сот трелігін тікелей жзеге асыратын орган емес, тиісінше ол облысты сотты жоспарлау мен йымдастыру, ауданды соттара атысты баылау, дістемелік, тжірибе жинатау жне сот трелігін жзеге асыруды нтижелерін талдау, кадрларды тадау жне іріктеу жмыстарымен айналысатын орган болуы тиіс.

Сондытан, облысты сотты жалпы отырысыны арауына тек заны 16-бабында крсетілген ана емес, сонымен атар за талаптарына айшы келмейтін сот трелігі тиімділігін арттыратын зада арастырылмаан баса да мселелер жатуы ммкін.

Республиканы сот жйесіні е басты рі негізгі буыны – ауданды жне олара теестірілген соттар болып табылады.

Мндай орытынды жасауа тмендегі жадайлар себеп болады:

азаматты жне ылмысты істерді басым кпшілігі (статистика бойынша шамамен 80-90 пайызы) ауданды жне оан теестірілген соттарда аралады;
елімізді судьялар ауымдастыына кіретін судьяларды басым кпшілігі ауданды жне оан теестірілген соттарда ызмет жасайды;
облысты соттарды, Республика Жоары Сотыны ызмет жктемесі ауданды жне оан теестірілген соттарда аралатын істерді санына тікелей байланысты;

Ауданды жне оан теестірілген соттарды укілетті органны Жоары Сот Траасымен келісілген сынысы бойынша азастан Республикасыны Президенті рады, айта йымдастырады жне таратады.

Ауданды Сот Конституцияда жне Сот жйесі туралы Конституциялы зада белгіленген тртіппен таайындалатын траадан жне судьялардан трады. Аталан сот бірінші инстанциядаы сот болып табылады.

Жаа за белгілеген жаалытарыны бірі – азастан Республикасыны Президенті бірнеше кімшілік ауматы бірліктерде бір ауданды сот немесе бір кімшілік-ауматы бірлікте бірнеше ауданды сот руы ммкін.

Заа енгізілген келесі жаалы – ауданды, облысты сотты траалары, облысты сотты ала траалары – е алдымен аталан соттарды судьялары болып табылатындыы туралы норманы абылдануы.

азастан Республикасыны мемлекет басшысы 2001 жылы апан айында “Мамандырылан ауданаралы экономикалы жне кімшілік соттар ру туралы” Жарлыа ол ойды.

азастан Республикасыны Президенті сот жйесі туралы Конституциялы 3-бабыны 3-тармаына сйкес : Асиана аласында, Амола, Атбе, Алматы, Атырау, Шыыс азастан, жамбыл, Батыс азастан, останай, ызылорда, Маыстау, Павлодар, Солтстік азастан, Отстік азастан облыстарында олданыстаы занамаа сйкес экономикалы дауларды арауа укілетті мамандырылан ауданаралы экономикалы соттар руды аулы етті.

Біра экомикалы соттарды ру ажеттігі азастан республикасы Президентіні 1999 жылы 22 арашадаы № 96 кімімен бекітілген азастан Республикасы Жанындаы шетелдік инвесторларды кеесі жанындаы бірлескен жмыс топтарыны іс-имыл жоспарыны 2-тармаында аталды. Сонымен атар, азастан Республикасы судьяларыны III съезінде мемлекет басшысы сот жйесі алдына сегіз басым міндеттер ойды, оны бірі бірінші кезекті мамандырылан экономикалы жне кімшілік соттар жйесін кезе-кеземен ру жніндегі жмыстарды жаластыру болып табылады.

2001 жылы эксперименттік экономикалы соттарды ызметін талдау республиканы барлы облыстары мен Астана аласында экономикалы соттарды руа негіз болан оларды ызметіні тиімділігін крсетті.

Экономикалы соттарды кезе-кеземен ру азаматтарды, ксіпкерлерді жне баса да шаруашылы етуші субьектілерді бзылан ытарын алпына келтіруге ыпал етеді деп пайымдаймыз, йткені экономикалы ы атынастарын сотты орауы мемлекетті туелсіздігі шін басымды маызы бар.

азастан Республикасыны сот жйесін дамыту тжырымдамасыны авторлары “мемлеттік органдар тарапынан шаруашылы етуші субьектілерге соттан тыс кімшілік ету жне ысым жасауды шектей алатын”, сондай-а “леуметтік маызды проблемаларды ( зейнетаы , ебекаы тлеу, жер, кейбір санаттаы отбасы даулары жне т.б) [20] ” шеше алатын не кімшілік соттар, не мамандырылан рамдар руды сынады.

Дамыан елдерде кімшілік, салы жне зге соттар трінде кімшілік за зырындаы сот жйесі ойдаыдай жмыс істейтінін атап ткен жн.

кімшілік соттарды зады зырына мемлекеттік органдарды немесе лауазымды адамдарды азаматтар мен зады тлаларды ытары мен мдделеріне нсан келтіретін кез келген рекеттерін дау айтылан жадайда арау жатады.

Баылаушы органдарды кптеген тексерістері, айыпплдар, млікке тыйым салу, банк есептері, млікке иелік етуді шектеу, ызметті тотата тру жне азаматтар мен зады тлаларды зады мдделерін жне ытарын озайтын згелері сот талылауыны мні болуа тиіс жне де бл азаматтарды лауазымды адамдар тарапынан трлі теріс пайдаланулардан орауа ммкіндік береді.

Республиканы сот жйесі мен судьяларыны мртебесі туралы абылданан жаа за мазмны жаынан ала жылжушылы бекіткен, халыаралы ыа толыымен сай келетін, демократиялы принцип аидаларын толы амтыан прогрессивтік баыттаы за екенін айтан жн.

Соттарды за кшіне енбеген сот аулыларыны задылыы мен негізділігіне шаымдар мен наразылытарды тексеруге кілеттік берілген соттар аппеляциялы сатыдаы соттар деп аталады.

Зады кшіне енбеген сот актілеріне аппеляциялы тртіппен шаым беру ыы сотталана, аталана, оларды ораушылары мен зады кілдеріне, азаматты талапкерге, азаматты жауапкерге жне оларды кілдеріне жатады. Прокурор рбур засыз жне негізсіз сотактісіне наразылы білдіруге ылы.

кімдерді, аулыларды, шешімдерді адаалау тртібімен айта арау институтыны маызы е алдымен, ол сот трелігін заа сйкес наты жргізуді маызды кепілі болып табылады, з кезегінде засыз жне негізсіз сот актілеріні орындалуын болдырмайды. Зады кшіне енген кімдерді тексеру жне айта арауды процессуалды тртібі лемні барлы дерлік ркениетті елдерінде олданылатынын атап ткен жн.

Сонымен, Р-ны Конституциялы Кеесі, жалпы юрисдикциялы соттар жне зге де арнаулы мамандандырылан соттар здеріні зіреті шегіде атарушы билік аясында задылыты амтамасыз ету жніндегі міндеттерді орындайды.

азастан Республикасыны Мамандандырылан кімшілік соты

Туелсіздігімізді кк байраы желбіреп, егемендігімізді тізгінін стаанымыза да міне, 20 жылдан астам уаыт тті. Президентімізді сот билігіні жй-кйін тікелей зі адаалап отыруы нтижесінде соттар Ата Заымызда айындалан мртебесіне сай ныая тсуде. Мемлекетіміз сот жйесінде де лемдік стандарттара сай келетін, азаматтарды ытары мен бостандытарын орауды амтамасыз ететін ашы жне бкпесіз сот жйесін алыптастыруа баытталан кптеген шараларды абылдап келеді. Сенімді ыты орта алыптастыру, заны стемдік принципіні жан-жаты саталуы, азаматтар мен жеке ксіпкерлерді з мдделері мен зады ытарыны оралатындыына сенімділігі, ішкі жне сырты инвестицияларды ынталандыру, сот жйесіні ашытыы мен туелсіздігін амтамасыз ету жне судьяларды бейтараптыы мен ксібилігін арттыру арылы ана жзеге асыралады.азіргі тада сонау кшпелі ркениеттен бастау алан, азаты билер сотыны жаласы, азіргі замана сай тарих, уаыт, деуінен ткен, туелсіз азастанны сот жйесі - жоары ркениетті дамыан елдерді лшемдеріне сай деп батыл айта аламыз. «Шыннан зге дай жо», «Адал би - діл би», «Тура биде туан жо» деген тбе билерімізден алан анатты сздер, азіргі заман билері -соттарды да раны. Билікті бір саласы ретінде – сот саласы оамда лкен ызмет атарады. Сол реформалары арасында дниеге мамандандырылан соттар келді. Жаа сот жйесіні мірге келуі ы саласына, сот жйесіне елеулі згерістер алып келді. кімшілік соттарды рылуы азастан Республикасындаы сот жйесін жетілдіруді объективті жолы болды. Сот тжерибесі мамандандырылан соттарды міршедігін крсетті. Соттарды жеке салалара блінуі жоары дегейдегі мамандарды шыаруа ммкіндік берді жне сол саладаы сот ателіктерін азайтуа жол ашты. Азаматтарды ытарын ораудаы келесі дегейге ктерілгенін, ы саласындаы задылы принципіні толыанды орындалуыны бір белгісі болып отыр. Задылы мемлекет пен ыты жалпыа бірдей принцип болып табылады, ол жас, егемен азастан шін толы дрежеде сотты йымдастыру мен оны ызметіне де олданылады.Задылы принципі демократияны аса маызды элементі болып табылады. Бл екі ым бір-бірімен мейлінше зара байланысты, зара туелді: елде демократиясыз задылыты болуы ммкін емес, керісінше, мемлекетте задылы саталмай демократияны болуы да ммкін емес [21].

азіргі оамда кімшілік-ыты ыпал ету саласыны конфигурациясы демократиялы ндылытарды бекітілуінен жне жариялы басаруды ізгілендірілуінен бастап нарыты экономикаа кшуге арай біртіндеп згерді. Мемлекетті негізгі задарында жария етілген адамны жне азаматты ытары мен міндеттерін сатауды ескере отырып, мемлекетті оамды тртіп пен задылыты ныайту шін ажет салалара атысуын дету жне кімшілік ы институттарын жетілдіру процесі жріп жатыр. Осылайша, кімшілік ы атынастарыны тжырымдамасы жариялы басаруды ізгілендіруге – басаруда адамды бадара алу баытына арай згеруде.

«азастан - 2050» стратегиясыны басты баыттарыны бірі ретінде Мемлекет басшысы экономикалы леуетті ктеру масатында олайлы инвестициялы ахуалды жасауды белгілеп берді. Стратегияда азастан инвестициялар шін ірлік магнитке айналуа тиіс деп атап крсетілген. Туелсіз кімшілік юрисдикцияны рылуы туелсіз кімшілік соттарды тарапынан за мен баылауды байланыстылыы есебінен мемлекеттік ызметті ашытыына елеулі дрежеде септігін тигізе алады; Республикада экономикалы жне инвестициялы ахуалды жасартуа ыпал ететін болады. Кптеген жадайларда жасы жмыс істейтін кімшілік юрисдикцияны ру рейтингтерге о сер етеді (мысалы, «doingbusiness» – рейтинг бизнесті жргізуге олайлы болады). Шетелдік инвесторлара туелсіз кімшілік соттар саталуын амтамасыз ететін мемлекеттік органдарды шешімдеріні задылыын тексеру шін наты ыты негіздер керек. Бл отанды ксіпкерлер шін де маызды фактор болып табылады. кімшілік юрисдикцияны ретке келтірілген механизмі азастан азаматтарыны арасында сот трелігі органдары беделіні суіне келеді, халыты олара деген сенімі ныаяды. Сол арылы басару ызметіні задылыы азаматтар мен азаматты оамны кз алдында лайан болар еді.

азастан Республикасыны Президентіні Жарлыымен 2002 жылды 9 апанындаы Жарлыымен Алматы аласында эксперимент ретінде мамандандырылан ауданаралы кімшілік соты рылды. кімшілік соттарын ру (кімішілік ы бзулар туралы) кодекс абылдананнан кейін сот зіреттеріне ы бзушылытарды брыны 54 рамыны орнына 228 рамыны жатызыландыымен негізделді. азіргі кезде сот органдарыны атарушы билікті жзеге асыру аясындаы задылыты амтамасыз ету рлі едуір арта тсті, ал мны зі атал атарушылы тртібіні жне басарушылы атынастара атысушыларды ытары мен зады мдделеріні кепілдіктерін кшейте тсетін болды. Р-сы Конституциясыны 75-б-да сот билігі сотта іс-жргізуді азаматты, ылмысты жне замен белгіленген зге де нысандары арылы жзеге асырылады деп бекітілген. Осыан сйкес «Р-сы сот жйесі мен судьяларыны мртебесі туралы » 2000 ж. 25-желтосандаы конституциялы зада кімшілік соттарды рылу ммкіндігі аралан. Осыларды негізінде Р-сы Президентіні 2002 ж. 9-апандаы жарлыымен байап кру ретінде Астана жне Алматы алаларында мамандандырылан ауданаралы кімшілік соттар рылды. Олар кімшілік ы бзушылы туралы істерді жне мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдарды шешімдері мен іс-рекеттеріне дау келтіру жніндегі азаматты істерді арайтын болады деп кзделген.

кімшілік соттарды руа себеп болан таы басты бір жадай, брын соттарды зырына кімшілік ы бзушылыты 54 рамын арау жатызылан болса, жаа БтК абылдананнан кейін оны саны 228-ге жеткізіліп, 422%-а кбейген. Оны зіретіне 36 мемлектттік органдармен мекелерді жмысын сотты баылау берілді. рине, бл бірнеше батыс мемлекеттерінде дамытылан жне азаматтар мен атарушы органдар (лауазымды адамдар) арасындаы кімшілік ыты дауларды шешу шін арнаулы кімшілік соттарды рудан крініс табатын кімшілік юстиция емес. Осындай трде, мысалы, ол Францияда, онда кімшілік трибуналдар бар, ФРГ-да жне т.б. жзеге асырылады. Кейбір елдерде кімшілік юстиция –жалпы юрисдикциялы соттарды функциясы (мысалы, лыбританияда). азастанда кімшілік-ыты дауларды БтК-ке сйкес негізінен жалпы юрисдикциялы соттар жне мамандандырылан ауданаралы соттар арап шешеді. Сот билігі органдарыны бл сияты ызметіне зірге толытай алыптаспаан азастанны кімшілік юстиция жйесіні элементтері, салалары крініс табады деп айтуа болады.

азастан Республикасыны аумаында кімшілік ы бзушылы жне кімшілік даулар туралы істер жніндегі кімшілік іс жргізу тртібі азастан Республикасыны Конституциясына жне халыаралы ыты жалпы танылан принциптері мен нормаларына негізделген конституциялы задарда, азастан Республикасыны кімшілік іс жргізу кодексімен айындалады. азастан Республикасыны халыаралы міндеттемелері, сондай-а кімшілік іс жргізуді реттейтін азастан Республикасы Конституциялы Кеесіні жне Жоары Сотыны нормативтік аулылары кімшілік іс жргізу ыыны рамдас блігі болып табылады.

Егер кімшілік іс жргізуді барысында азаматты немесе ылмысты ыа сйкес шешілуге тиіс мселені арау ажеттігі пайда болса, ол азаматты немесе ылмысты іс жргізу тртібімен шешіледі [22].

Жаанды ыты кеістікті эволюцияландыруа сйенетін ыты трлі салаларында занама арынмен рі ауымды трде жаарып жатан жадайда кімшілік ділет институтын енгізу азастан Республикасында кімшілік реформаны негізгі баыттарыны бірі болып табылады.

Президентті 2009 жылы 24 тамыздаы № 858 Жарлыымен бекітілген азастан Республикасыны 2010 жылдан 2020 жыла дейінгі кезеге арналан ыты саясат тжырымдамасында дербес кімшілік ділетті алыптастыру жніндегі негізгі ережелер, соны ішінде ылмысты жне азаматты іс жргізумен атар сот трелігін жзеге асыруды толыанды нысаны болуы тиіс. Бл трыда кімшілік іс жргізу занамасын реттеуді нысаны; процестік ошаулау мен жариялы-ыты сипаттаы жанжалдарды шешу тртібіні задылыы мселелері зектілігін сатайды.

Мемлекет басшысы Республика судьяларыны VI съезінде сот билігіні кімшілік ділет жйесіні юрисдикциясында азамат пен мемлекетті арасында туындайтын дауларды шешу мселелері болуа тиістігін атап крсетті.

азіргі кнге дейін жариялы мдделерді амтамасыз ету мен орауды маызды кімшілік-ыты ралы болып табылатын кімшілік сот ісін жргізуді занамалы трыдан айындалмауы практикада немі даулар мен теорияда екідайылыты тудырып отырды.

азастан Республикасыны Конституциясына сйкес сот билігі сотта іс жргізуді азаматты, ылмысты жне замен белгіленген зге де нысандары арылы жзеге асырылады.

Занаманы талдау азастанда «кімшілік соттарды» ызметі халыаралы практикадаы кімшілік соттардан ерекшеленетінін крсетеді. Соылары жариялы-ыты сипаттаы ы атынастарыны кез келген трінен туындайтын дауларды арайды жне шешеді.

лтты занама бойынша жеке адамдарды билік органдарымен жариялы-ыты дауларын мамандандырылан ауданаралы экономикалы соттар азастан Республикасы Азаматты іс жргізу кодексіні арнайы йарымдарына сйкес шешеді. 2004 жылы рылан мамандандырылан ауданаралы кімшілік соттар (бдан рі - МАС) тек бір міндетті – кімшілік ы бзушылытар туралы істерді біліктілікпен арауды, сондай-а кімшілік ы бзушылытар туралы істерді арауа укілеттік берілген органдарды (лауазымды тлаларды) аулыларын даулау туралы істерді арауды шешеді. Мны барлыы кімшілік ы бзушылы туралы кодексте жариялы сипаттаы дауларды шешуді, е бастысы ы тртібін сатауды масат етпейтін материалды жне процестік нормаларды амтудан туындап отыр.

Кптеген жадайларда жасы жмыс істейтін кімшілік юрисдикцияны ру рейтингтерге о сер етеді (мысалы, «doingbusiness» – рейтинг бизнесті жргізуге олайлы болады). Шетелдік инвесторлара туелсіз кімшілік соттар саталуын амтамасыз ететін мемлекеттік органдарды шешімдеріні задылыын тексеру шін наты ыты негіздер керек. Бл отанды ксіпкерлер шін де маызды фактор болып табылады.

кімшілік юрисдикцияны ретке келтірілген механизмі азастан азаматтарыны арасында сот трелігі органдары беделіні суіне келеді, халыты олара деген сенімі ныаяды. Сол арылы басару ызметіні задылыы азаматтар мен азаматты оамны кз алдында лайан болар еді.

кімшілік ділетті руда мемлекет пен азамат арасындаы дауларды аралуын жалпы юрисдикциядаы кімшілік соттара беру емес, е алдымен кімшілік сот ісін жргізуді негіздерін бір актіде амтитын негізгі ыты актіні зірлеу жне жинатау бастысы болуа тиіс.

азіргі заманны болмысын, халыаралы тжірибені, лтты саясат пен занаманы жоарыда крсетілген станымын ескерсек, кімшілік-ыты атынастармен байланысты дауларды сотта ведомстволы аралуы, осы дауларды азаматты процесте елеуле трде ерекшеленетін сотта арау мен шешуді процестік принциптері мен аидалары белгіленетін ІЖК жобасын зірлеу туралы мселе сзсіз туындайды.

кімшілік ділет жйесін жмыс істейтін МАС базасында ру жоспарланып отыр. кімшілік ы бзушылы туралы істер жалпы юрисдикциядаы соттарды ведомстолы арауына жатызылады. кімшілік ділет дербес сот ісін жргізу (сот трелігі) тармаына блініп, басару саласында туындайтын ыты дауларды араумен ана айналысуы жне азаматтар мен баса да ы субъектілеріні жариялы ытары мен бостандытарын амтамасыз етуге баытталуы тиіс.

кімшілік дауларды апелляциялы жне кассациялы тртіппен Республиканы облысты жне оан теестірілген соттарыны кімшілік істер жніндегі сот алалары арайтын болады. Бл ретте облысты соттарда жне Жоары Сотта тиісті дербес алаларды (кімшілік істерді арайтын ала) ру ажет.

Тмен тран соттарды жауапкершілігін арттыру масатында ІЖК жобасында тиісті ережені бекіту сынылады. Соан сйкес Жоары Сотта шаым беруді кассациялы тртібі саталан жадайда, егер соттарды абылдаан шешімдері алыптасан сот практикасына айшы келсе не оларды орындау адамдарды мірі, денсаулыы шін не азастан Республикасыны экономикасы мен ауіпсіздігі шін орны толмайтын ауыр салдара келуі ммкін болса, біркелкі сот практикасын алыптастыру шін маызы бар ерекше жадайларда, жергілікті соттарды зады кшіне енген сот актілері сот адаалауы тртібімен тексерілуі ммкін.

кімшілік ділет институты жеке тланы мртебесіне немесе ксіпкерлік ызмет субъектісіні мртебесіне (жеке ксіпкер, шаын, орта немесе ірі ксіпкерлік субъектісі) арамастан, кімшілік арыздарды процестік арауды бірыай тетігін жасауа тиіс.

МАС-ті арауына мемлекеттік билік, жергілікті зін-зі басару органдарыны, лауазымды тлалар мен мемлекеттік ызметшілерді арыз иелеріні ытары мен бостандытарын бзуа не оны жзеге асыру шін кедергі болуа себеп болан; андай да бір міндетті засыз жктеген немесе жауапкершілікке засыз тартан шешімдері мен рекеттерін (немесе рекетсіздігін) даулау туралы істерді жатызу сынылады.

МАС-та жергілікті атарушы органдарды жиналыса, митингіге, шеруге, пикетке немесе демонстрациялара тыйым салу туралы шешімдері; укілетті мемлекеттік органны адамды оралман, мжбрлі кшіп-онушы, босын деп танудан бас тарту туралы шешімі; клік ралдарыны озалысын тотату немесе шектеу бойынша мемлекеттік органдарды рекеттеріне; зады тлаларды немесе жеке ксіпкерлерді банк шоттарынан салы берешегін салы органдарыны мжбрлеп ндіріп алу рекеттеріне; сот орындаушысыны атару жатын орындау бойынша немесе мндай рекеттерді іске асырудан бас тарту жніндегі шешімі мен рекеті (рекетсіздігі); азастан Республикасыны Конституциясы кепілдік берген азаматтарды ытары мен бостандытарын бзатын басару органдары мен лауазымды тлаларды рекеттері мен шешімдері даулануы ммкін.

ІЖК жобасында азаматты процестік занан жеке тлалар мен жариялы кімшілік арасындаы дауларды арауды реттейтін ыты нормаларды: сайлаулара, референдумдара атысатын азаматтар мен оамды бірлестіктерді сайлау ытарын орау туралы арыздар бойынша іс жргізуді; алаби ретінде ылмысты сот ісін жргізуге атысуа азаматтарды ытарын бзатын жергілікті атарушы органдарды шешімдерін, рекеттерін (рекетсіздігін) даулау туралы арыздар бойынша іс жргізуді; жергілікті билік, жергілікті зін-зі басару органдарыны, лауазымды тлалар мен мемлекеттік ызметшілерді шешімдері мен рекеттерін (немесе рекетсіздігін) даулау туралы істер бойынша іс жргізуді; нормативтік ыты актілерді задылыын даулау туралы істер бойынша іс жргізуді; органдар мен лауазымды тлаларды актілері мен рекеттерін засыз деп тану туралы прокурорды тінішін осу жоспарланып отыр.

ІЖК жобасында кімшілік сот процестерін жргізуді жалпы процестік аидалары жазылатын болады: сот ісін жргізуге ытимал атысушыларды ауымын белгілеу, судьяа арсылы білдіру, арызды беру мерзімі, мерзімді – тиісті адамны кінсінен немесе кінсінсіз ткізіп алу салдары, процестік ерекше трлері туралы аида жне т.б. белгіленеді.

Мемлекетке арсы сйлей отырып, арыз иесі зін дрменсіз сезінбеуі тиіс. Осыан орай, арыз беру ммкіндігі з мдделерін іске асыру ралы ретінде тартымды болуа тиіс: бл сотта шешім шыару жне оны тез орындау шін болатын уаыта, процестік шыыстара жне т.б. атысты болып табылады. ІЖК жобасында осы мселелер реттелетін болады.

кімшілік іс жргізуде е маыздысы жне занамалы трыда е аз реттелген блігі сота дейінгі іс жргізу болып табылады. азіргі ыты саясат дауларды шешуді соттан тыс ныснадарын дамытуа, дауларды барынша сота дейінгі сатыларда реттеуге, арыз иелеріні ытарын тек сот арылы ана емес, бірінші кезекте зыретті кімшілік-ыты органдарды орауына баытталан. Осыан орай ІЖК жобасында «кімшілік рсімдер туралы» Зада белгіленген алдын ала кімшілік іс жргізуден кейін ана МАС-ке арыз беруге болатыны жнінде ереже бекітіледі (азіргі кезде оны зірлеу Р ділет министрлігіне тапсырылан).

ІЖК жобасы арыз иелеріні сот органдарына шаым беру тртібін реттейтін кімшілік процесті барлы саласын амтитын болады.

кімшілік ділет инмтитутыны негізгі масаты азаматтарды, зады тлаларды, зады тлалар рмаан йымдарды конституциялы ытары мен бостандытарын сот арылы тиімді орауды амтамасыз ету, кімшілік сот ісін жргізуді трешілдіктен арылту, азастан Республикасыны сот рылымын одан рі жетілдіру болып табылады.

Демократиялы оамда сот билігіні леуметтік ролі трлі за тартыстарда ы стемдігін амтамасыз етуде крінеді. АШ-ты француз зерттеушісі Алексиса де Токвила “Демократия в Америке” кітабында леуметтік ролін те дл келтірген: “Сот трелігіні лы масаты зорлы мратын ы мратына згертуден, кімет пен олар пайдаланатын кш арасында ыты бгет орнатудан трады [23]”. Сот трелігі мемлекеттік зорлыты ркениет шеберіне шыарып ана оймай, ы негізінде жеке субьектілер арасындаы тартыстарды да шешеді. Осылайша, сот билігі оамды арым-атынаса сер ететін прменді рал болып табылады. оамны ы танымы дегейі жоары батыс мемлекеттер шін сот шешіміні орындалмауына жол беру ммкін емес рі кешірілмейді. лемдегі барлы елдерді дерлік Конституциясы сот жйесіні немесе соттарды трлерін белгілейді, андай арнайы соттар жалпы за зырындаы соттармен атар рыла алатыны крсетеді.

Еуропалы жне кеестен кейінгі кеістікте кімшілік ділетті йымдастырылуын зерделеу осы институтты кімшілік сот ісін жргізу не жалпы соттарды шеберінде кімшілік соттар мен кімшілік істерге мамандандырылан рылымдар білдіретіндіктен, оны р алуандыые жне оны олдануда бірыай амалдарды жотыын крсетті.

Мысалы, Еуропалы Ода елдеріні кпшілігінде сот билігі жйесінде арнайы рылымдар атаратын кімшілік сот ісін жргізу аидалары кзделген, атап айтанда:

мамандандырылан кімшілік соттар (Австрия, Бельгия, Германия, Италия, Португалия, Тркия, Финляндия, Франция, Швеция);
жалпы соттарды рылымында мамандандырылан кімшілік палаталар, алалар (Венгрия, Словакия);
жалпы соттарды рылымында мамандандырылан палаталар жне жекелеген кімшілік соттар (Испания, Нидерланды, Словения, Чехия, Швейцария).

Е дамыан жне беделі бар модель Германиядаы кімшілік ділет болып табылады. Онда кімшілік соттар сот билігіні дербес тармаы болып табылады жне конституциялы ы саласына атысы жо барлы жариялы-ыты дауларды арайды.

Мнда кімшілік соттар жйесі ш сатыдан трады. Бірінші саты жергілікті кімшілік сот болып табылады. Екіншісі, апелляциялы саты ретінде жоары кімшілік жер соттары жмыс істейді. шінші, кассациялы саты ретінде Федералды кімшілік сот жмыс істейді. кімшілік соттарды ведомстволы арауына жариялы-ыты сипаты бар барлы даулар, атап айтанда мемлекеттік органдар мен оларды лауазымды тлаларды шешімдеріне жне рекеттеріне азаматтарды шаымдары туралы істер, ауматы бліністер арасындаы даулар, мемлекеттік ызметшілерді ытары туралы даулар жатады. За кімшілік соттарды мемлекеттік органдарды, оларды лауазымды тлаларыны шешімдеріні кшін жою ыын, не йарым ету немесе сол немесе зге шешімді абылдау ыын бекітеді. кімшілік соттар зады фактілерді де белгілейді.

Барлы сатыдаы кімшілік соттар алалы трде рекет етеді. Бірінші сатыдаы кімшілік соттар, сондай-а жоары кімшілік жер соттары істерлі рамында ш білікті судьямен, сондай-а трт жыл мерзімге сайланатын екі алабимен шешеді. Жоары саты – Федералды кімшілік сот – бес судьядан трады.

кімшілік сота жгіну тртібі оларды істерді, шаым рекеті немесе шешімі шаымдалатын адама атысты жоары болып табылатын жне оны кері айтаран тиісті кімшілік сатыа берілген жадайда ана арау ммкіндігін кздейді. Осылайша, істерді сота дейінгі арау сатысында шыарылан актіні задылыы мен масата сйкестігін алдымен кімшілік орган тексереді.

Германияны кімшілік соттары талап оюды ш трін арастырады: басару актілерін даулау туралы талап оюлар, актіні шыару туралы талап оюлар, актіні шыару фактісін белгілеу туралы талап оюлар. Бірінші талап оюда актіні нысаны мен мазмнындаы кемшіліктер крсетіледі. Екінші талап ою трінде мдделі тланы басарушы органды талапкер мдделі актіні шыаруа міндеттейтін шешім шыаруа тінішін білдіреді. шінші талап оюда кімшілік соттарды алдына ы атынастарыны болуын немесе жотыын тану не актіні кшін жою туралы мселе ойылады.

Германияны кімшілік-процестік занамасына кімшілік процесті барлы сатыларыны процестік реттелу дрежесіні те жоары болуы, тараптара процесті барысы мен нтижелеріне белсенді трде ыпал етуге, з ытарын тиімді орауа, процестік мнідеттерді млтіксіз орындауа ммкіндік беретін процестік ралдар мен тсілдерді жеткіліктігі тн болып табылады.

Германияда кімшілік-ыты дауларды озау ралдарыны – талап оюларды йлесімді жйесі зірленген. Жариялы-ыты талап оюларды ш трі болады: ыты атынастарды згерту туралы талап оюлар (оны ішінде засыз кімшілік актіні кшін жою туралы талап оюлар); міндеттемені орындау туралы талап оюлар (оны ішінде актіні шыару туралы немесе талапкер мдделі рекетті жасау туралы талапты амтитын талап оюлар); кімшілік ыты атынасты, актіні болу немесе болмау фактісін белгілеу туралы талап оюлар.

азіргі заманы германиялы кімшілік соттар кімшілік актілерді задылыына, актілерді заны масаттарына жне ол шін мемлекеттік орган рылан масата сйкестігіне, сондай-а кімшілік абылдаан шара мен оны азаматтар мен йымдар шін салдарларыны йлесімдігіні саталуына баылауды жзеге асырады. Сот талылауыны нтижесі засыз басару актісіні немесе оны блігіні кшін жою, кімшілікті андай да бір басару актісінін абылдау, талапкерді пайдасына андай да бір рекетті жасау туралы нсауы болуы ммкін. Француз кімшілік соттарынан айырмашылыы неміс кімшілік соттарыны толы юрисдикциялы кілеттіктері жо жне олар дауланып отыран басару актісін згерте алмайды.

Германияны да, Францияны кімшілік соттарындаыдай іс жргізу инквизициялы сипата ие, сот процесті басарушысы болып табылады: ол істі мн-жайын дербес зерттейді, тараптарды талаптарымен, уждері мен длелдемелерімен байланысты емес, іске баса мдделі тлаларды атысуа тарту туралы мселені зі шешеді. Алайда, тараптарды жарыспалылыы мен тепе-тедігі аидаты, сот ісін жргізуді жариялылыы аидаты да жмыс істейді.

Жалпы зыреттегі кімшілік соттардан баса ГФР-да жекелеген жариялы-ыты дауларды шешу шін біратар мамандандырылан юрисдикциялар жмыс істейді. Оларды ішінде аржылы, ебек, леуметтік соттар, тртіптік ндірісте жне Федерациямен жария-ыты ызметтік атынастаы адамдарды шаымдары бойынша ндірісте істерді шешу жніндегі соттар. Мамандандырылан юрисдикциялар Германияны федеративтік рылысына сйкес ш буынды болады. Бл соттардаы сот ісін жргізу кейбір алып тастауларды оспаанда, азаматты процесті жалпы аидалары бойынша жзеге асырылады.

Франция жариялы билік органдарыны ызметіне кімшілік-сот баылауыны негізін алаушы болып танылан. кімшілік ділетті йымдастыруды француз моделіні (кімшілік соттар басару органдарынан блінген) кімшілік соттар мен квазисот органдарынан (кімшілік апелляциялы трибуналдар) тратын кп сатылы рылымы бар. Бл модельге Бельгия, Италия, Нидерландтар мен Грецияны жйелері жаын.

Францияны кімшілік ділеті жалпы юрисдикциядаы соттар мен атарушы билік органдарыны жйесінен блінген, сот трелігіні дербес тармаын білдіреді. Ол жалпы юрисдикциядаы соттара атару билігіні ызметіне араласуа тыйым салан (зада тікелей кзделген жадайларды оспаанда) билікті блу жніндегі ерекше француз тжырымдамасына негізделген. Бл тжырымдаманы салдары екі жаты сот жйесі болды: Францияны Кассациялы сотыны басшылыымен жалпы юрисдикциядаы соттар жйесі жне Францияны Мемлекеттік Кеесіні басшылыымен кімшілік соттар жйесі.

Француз кімшілік ділет жйесіні занамалы негізі Францияны
2000 жылы 4 мамырдаы кімшілік ділет кодексі болып табылады, ол кшіне 2001 жылы 1 атардан бастап енді де брын олданылан 1973 жылы кімшілік трибуналдар мен кімшілік апелляциялы соттар кодексіні орына келді.

кімшілік ділет жйесіні зі ш буынды болып табылады. Бірінші буынды 37 кімшілік трибунал райды, осы соттарды 8-і Францияны теізді ар жаындаы ауматарында рылан. кімшілік трибуналдар істеріні соттылыы ауматы аида бойынша аныталады.

Мемлекеттік кеес – бл Францияны Жоары кімшілік соты. Ол бірінші саты бойынша Республика Президенті ол ойан декреттер мен ордонанстарды; Мемлекеттік Кеесті орытындысы болан жадайда ана абылдануы ммкіндерден баса министрлер актілеріні; лтты оамды бірлестіктерді кімшілік шешімдеріні засыздыына шаымдарды арайды; Президентті декретімен таайындалан ызметшілерді мемлекеттік ызмет мселелері бойынша дауларын, ірлік кеестер мен Еуропалы парламентке сайлаулар ткізілген кезде туындаан дауларды шешеді. Мемлекеттік Кеес сондай-а Республика Президенті ол ойан декреттер мен ордонанстарды жне министрлерді актілерін тсіндіруді жне оларды задылыын тексеруді жзеге асырады.

Мемлекеттік Кеес кімшілік трибуналдар, апелляциялы кімшілік соттар мен мамандандырылан кімшілік юрисдикциялар: Есеп соты, леуметтік кмек жніндегі орталы комиссия, Босындар шаымдары жніндегі комиссия, Бюджеттік жне аржылы тртіп жніндегі сот шін апелляциялы жне кассациялы сот ретінде рекет етеді.

кімшілік-ыты дауларды арау шін Мемлекеттік Кеесте арнайы Сот секциясы рылан, ол он кіші секциядан трады. Іс бойынша шешімді дау сипатына байланысты кіші секцияны зі, екі кіші секцияны жиналысы, Сот секциясы немесе Мемлекеттік Кеесті Жалпы отырысы шааруы ммкін.

кімшілік соттарда арауа жария-ыты істерді мынадай бірнеше санаты:

басаруды засыз ыты актілеріні кшін жою туралы даулар (немесе билікті асыра пайдалану туралы даулар);
толы юрисдикция даулары;
басаруды ыты актілерн тсіндіру туралы істер жатады.

кімшілік-ыты дауды нысанасы басаруды жеке немесе нормативтік, кез келген ыты актісі болуы ммкін, йткені Францияда бірыай клаузула рекет етеді. Саяси сипаттаы немесе мемлекетті оранысы мен ауіпсіздігіне баытталан кімет актілері, сондай-а мектептер мен пенитенциарлы мекемелерде абылданатын тртіптік сипаттаы актілер бан жатпайды.

Француз кімшілік ділет жйесіні ерекшелігі деп кімшілік актіні тсіндіру туралы тінішпен кімшілік сота жгіну ммкіндігін есептеуге болады. Бл кімшілік ыты нормаларын практикада дрыс олдануа ыпал етеді.

Француз кімшілік ділетіні з кемшіліктері де бар. Оны бастысы жариялы-ыты дауларды кптігімен байланысты сотта істі за арау болып табылады (орташа аланда 2-2,5 жыл). Кейбір иындытар Францияны сот жйесіні екі жатылы сипатын туызады. Істі кімшілік немесе жалпы юрисдикциядаы сота ведомстволыын дрыс анытау шін арыз берушілер адвокаттара жгінуге мжбр.

Е дамыан еуропалы елдерді бірі – Швецияны кімшілік ділет органдарыны рылуы едуір ызыушылы туызады. кімшілкпен атынастаы азаматтарды ыын сот дегейінде орау ажеттілігі онда ХХ асырды басында Жоары кімшілік сотты енгізілуіне келіп соты. Алайда, шын мнінде тмен тран кімшлік соттарды йлесімді жйесі болан жо. кімшілік ділет органдарын айта руа Швецияны Жалпыа орта адам ытары декларациясы (1946 ж.) мен Халыаралы азаматты жне саяси ытар пактісіне (1966 ж.) осылуы себеп болып табылды. йткені адам ытары туралы белгілі бір нормалар, оларды ішіндегі ерекше жадайлар рбір наты жадайда кімшілік органдармен емес, сот тртібімен шешілуін талап етеді. Бдан баса кімшілік істерді арау рсімі едуір жасартуды талап етті. Мны нтижесінде жалпы соттармен атар жмыс істейтін кімшілік соттар жйесіні рылуы болды.

Бл жйеге тн ерекшелік барлы жйені тменгі буыны болып табылатын кімшілік соттармен атар саны аз, зыреті шектеулі арнайы соттарды жмыс істейтіндігі болып табылды. кімшілік соттарды кімшілік дауларды арау тртібі жалпы юрисдикция соттарындаы сияты сот трелігін жзеге асыруды демократиялы аидаттарына негізделеді: сот туелсіздігі, оны тек ана заа баыныстылыы, жариялылы, сот отырыстарыны жариялылыы жне т.б.

Осылайша, Коммуналды заа сйкес укілетті коммуна жиналысыны шешімдеріне шаымдар арнайы сот болып табылатын камералы сота беріледі, ол кейбір кімшілік дауларды арайды.

кімшілік соттарды жйесіндегі кейінгі буын апелляциялы соттар болып табылады. Біра оларды зыреттілігі салы мселелерін араумен, аржылы шенеуніктерді жауапкершілігі туралы істермен, леуметтік амсыздандыру саласындаы біратар істермен шектеледі. Жоары саты Жоары кімшілік сот болып табылады.

кімшілік істерді шешу тртібін реттейтін негізгі занамалы акті 1971 жылы кімшілік іс жргізу заы болып табылады. Алайда, бл Зады олдану аясы белгілі дрежеде шектеулі. Ол кімет, жергілікті зін-зі басару органдары мен оларды атарушы органдары, полиция шешетін мселелерге олданылмайды.

За жалпы жне шектеулі олдану аидаларын да ажыратады. Шектеулі олдану аидалары тек азаматтарды жеке ытарын, оларды артышылытарын немесе міндеттерін озайтын немесе тртіптік жаза олдану жадайлара атысты істерде ана пайдаланылады. Жалпы олдану аидалары рбір рсім кезінде саталуа тиіс. Е алдымен, бл - істі арау кезіндегі стірт кзараса жол бермеу ажеттілігіне атысты. Біратар аидалар азаматтарды билікке жгіну ммкіндігін амтамасыз етуге жне кімшілік іс бойынша шешімге апелляция беруді жеілдетуге баытталан. Атап айтанда, егер азаматты арызында кемшіліктер болса, билік арыз берушіге оларды жою шін кмектесуге міндетті деп крсетілген. Тараптарды райсысы билікпен атынаста болан жадайда з кілі немесе кмекшісіні ызметін пайдалана алады.

Тиісті аидалар істерді тез жне тиімді шешу ажеттілігін ескере отырып, оларды арау тртібін де реттейді.

кімшілік-процестік ызметті тиісінше реттеу шін Заны ережелері маызды, олара сйкес істі арайтын орган шешім шыарылана дейін осы іс бойынша барлы алынан апаратты тараптара хабарлауа тиіс. Тараптарды барлы оларды ызытыратын жаттамаа олжетімділік ыы бар. Іс бойынша шешім негізделген болу керек. Мдделі тараптара оларды пайдасына емес абылданан шешімге шаым келтірген жадайда андай рекет жасау керек екендігі туралы апаратберу ммкіндігі де маызды рольге ие.

лыбританияда жариялы-ыты дауларды шешуді азіргі уаытта ртрлі органдар жзеге асырады: жалпы ы соттары, мамандандырылан юрисдикциялы (квазисот) органдары, лыбритания парламенті, орталы жне локальді кіметтерді укілеттілері. Алайда кімшілік ділет органдарына тек ана кімшіліктен туелсіз жалпы ы соттарын жатызуа болады, олар, жалпы процестік аидаларды басшылыа ала отырып, азаматтар мен мемлекеттік басару органдары арасындаы жанжалдарды шешеді. Жалпы ы соттарынан згеше квазисот органдарыны жйесі англялы жне американды ыта кімшілік ділет деп аталады. йымдастырушылы жаынан бл органдар, детте, мемлекетті атарушы органдарыны блігі болып табылады.

Аылшын ыы арыз берушіге басару актісіні задылыын квазисот органдарына жгінбей-а, тікелей сота даулауа рсат береді. лыбританияа араанда АШ-та жалпы аида бойынша мдделі тла засыз актіні квазисот органдарыны арауын оса аланда, оан кімшілік шаым келтіруді барлы тсілдерін круге тиіс. Тек ана кімшілік мекеме сзсіз з зыретіні саласынан тыс рекет еткен, баыныстылы тртібінде шаым келтіру адама орны толмас залал келтірген, сота кімшілікті сас істер бойынша пікірі белгілі болан жадайлар бан жатпайды.

Жалпы ы соттарыны лыбританияда кімшілік билікті актілерін тексеру бойынша кілеттіктеріні шектері ай болсын нормативтік актімен белгіленбеген. Дстр бойынша аылшын судьясы кімшілік актіні задылыын немесе реке етуін (рекетсіздігін) баылайды, актіні орындылыын баылауа тыйым салынан. Сот актіні олар шін басаруды мемлекеттік органы рылан масаттарына сйкестігін баалау бойынша кілеттіктерге ие, яни басару актісі адалды аидатына арама-айшы болуы ммкін емес. Оны стіне, аылшын ыы басару актілеріне аыла сыйымдылы аидаты талабын ояды, оны тексеруді сондай-а сот жзеге асырады, бл аида АШ-та зор мнге ие болды. Істі іс жзіндегі жаы бойынша сот з пікірін тек ана мекеме негізсіз немесе айын ате шешім абылдаанда білдіреді, йткені кімшілік кілдеріні сота араанда арнайы, техникалы мселелерде нерлым білікті.

лыбритания мен АШ-таы жалпы ы судьясы басару органдарыны актілерін засыз деп тану жне оларды кшін жою жніндегі кілеттіктерге ие, бл сот трелігі органдарыны атарушы билікті ызметіне араласуы деп есептейлмейді.

лыбритания мен АШ-та континенталды елдерде сияты кімшілікті рекеттері мен шешімдеріне шаым келтіруді зіндік ралдар жйесі алыптасты. Мемлекеттік билік органы ытарын бзан жеке тла сота ы бзушы органны атына арнайы сотт4 прерогативтік бйрыын шыару туралы арызбен жгінеді. рама Штаттарды за шыарушысы сот бйрытарыны нысандарын кімшілік рсім туралы федералды зада бекітті.

Сот бйрытары ртрлі сипатта жне ртрлі масаттарда болуы ммкін. Солай, сот басару органына рекетсіздікті тотатуды бйыратын жне за талап ететін шараны немесе кімшілік амауа алуды олдануды міндеттейтін бйры шыаруы ммкін; бйры тыйым салу сипатында болуы ммкін, бл арыз берушіге мемлекеттік органны заа арсы рекеттерді жасауын болдырмауа ол жеткізуге ммкіндік береді. Кейбір бйрытар оны кімшілік жоа шыаратын зады фактіні (ыты мртебені, атынасты, актіні) белгілеу шін болуы ммкін. Бйрыты бл нысанасы аылшын ыында брыннан, ал АШ-та тек ана 1934 жылдан бері олданылады. Ол тараптара жеілдетілген жне тездетілген тртіпте оларды ызытыратын мселе бойынша сотты пікірін белгілеуге жне, ірі сот шыындарына келмей, дауды мні бойынша шешуге ммкіндік береді. Мндай сот бйрыын жалпы ы соттары ана емес, сондай-а квазисот органдары шыара алады.

ыты аылшын-американды жйесінде басымдыа ие жалпы ы соттарында жария басаруды рекеттерінен жеке тлаларды ытарын орау аидатыны да зіні кемшіліктері бар: ымбаттылыы, процесті формальдігі мен крделілігі, осыан байланысты ксіби загерді ызметтерін пайдалану ажеттілігі, істі арауды затылыы.

Осы мн-жайлар квазисот органдарыны – мамандандырылан кімшілік юрисдикцияларды рылуына ыпал етті, олар даулы кімшілік істі мні бойынша оны жалпы ы сотына бергенге дейін талылайтын. Мндай органдарды лыбританияда да, АШ-та да рылуы ХІХ-ХХ асырлар аралыында басталды.

лыбританияда істерді квазисот мекемелері арауыны бірыай рсімі жо жне рбір трибунал немесе комиссия з ызметінде Парламент немесе министр абылдаан зіні регламентін басшылыа алады. АШ-та, керісінше, процестік аидалар федералды занамалы дегейде дл реттелген, бл квазисот органдарыны ызметін арапайым соттарды ызметіне едуір шамада жаындата тседі. Тиісті ыты рсім – квазисот кімшілік мекемелеріні ызметіні ажетті шарты. Оны кепілі болып, лыбританияда сияты, істі тыдау туралы хабардар болу жне дауды араан кезде квазисот органында тыдалан болу ыы табылады. Бл ытарды жзеге асыру шін арыз беруші мен мемлекеттік органда азаматты сот процесіне атысушыларды ытарына сйкес жеткілікті ке кілеттіктер бар.

Брыны СРО елдерінде кімшілік сот ісін жргізу брінен брын Балты елдерінде пайда болды. Литва, Эстония, Латвияда кімшілік соттар жмыс істейді. Оларды ызметіні ажетті занамалы базасы рылып, жетілдірілуде.

Біратар мемлекеттерде кімшілік сот ісін жргізу азаматты процесс немесе оны трлеріні шеберінде жзеге асырылады. Бл Ресей, Беларусь, збекстан, ырызстан, Тжікстан, Тркменстан. Балты елдері, Украина, Молдова, Грузия, Армения, зірбайжан сияты баса елдерде арнайы кімшілік сот ісін жргізу енгізілген.

Тиісінше осы екі топта кімшілік ділет саласын реттейтін занамалы актілерінде, кімшілік дауларды арауа укілетті соттарда, оларды зыреттілігі мен соттылыында елеулі айырмашылытар бар, сондай-а сот ісін жргізуні зіні ерекшеліктері бар (шаымдануды стадиялары, тсілдері, длелдеу міндеттері, сот актілеріні трлері мен оларды орындау).

Бірінші топ елдеріні тжірибесі мен занамалы базасын зерттеу кімшілік дауларды негізінен жалпы юрисдикция соттары, сондай-а кімшілік, экономикалы, скери соттар арайтындыын крсетті. Алайда, кейбір елдерде шаыммен баыныстылы тртібіндегі жоары тран органа немесе лауазымды тлаа алдын ала жгінуді міндетті рсімі арастырылан (Тркменстан). Бл топтаы елдерді кбінде кімшілік органны рекетіне, рекетсіздігіне берілетін шаым адамны алауы бойынша жоары тран органа да, сота да берілуі ммкін.

Брыны СРО елдеріні кімшілік ділет саласындаы занамасын жне тжірибесін талдау бл мселеде елде жеке кімшілік-процестік задар абылданан-абылданбаандыы негізгі болып табылатынын крсетті.

Бірінші топтаы елдерді арнайы процестік заы жо. Бл жариялы-ыты дауларды шешу тртібіні айын болмауын туызады. Сот арылы оралу мен сот рылысыны жалпы аидалары кімшілік ділет мселелерін ыты реттеуді ажеттіліктеріне толы клемде сай келмейді.

Екінші топ елдерінде кімшілік ділет мселелерін реттейтін арнайы занамалы актілер бар.

1999 жылы Грузияда кімшілік іс жргізу кодексі абылданды. кімшілік істерді жалпы соттар арайды. Сондай-а Грузияны Жоары сотында кімшілік істер бойынша палата рылан.

2000 жылы «кімшілік сот туралы» За Молдовада абылданды. Шын мнінде бл - кімшілік-процестік за. кімшілік істерді жалпы соттарды мамандандырылан алалары арайды, олар процестік маынасында кімшілік соттар болып табылады. Сол кезде жеке кімшілік соттарды ру нсасы белсенді талыланып жатыр.

Украинада кімшілік соттарды ру идеясы 1992 жылы Сот-ыты реформа тжырымдамасында бекітілген болатын, біра ол туралы шешім 2002 жылы ана «Украинаны4 сот рылысы туралы» Замен абылданды. 2005 жылы Украинада кімшілік сот рылысы кодексі абылданып, олданыса енгізілді. 2002-2009 жылдарыны ішінде кімшілік соттар жйесі алыптастырылды.

кімшілік іс жргізу кодексі Арменияда кшіне енді. Онда бірнеше жыл Арменияны кімшілік соты рылып, жмыс істейді.

Сондай-а зірбайжанда 2009 жылы кімшілік іс жргізу кодексі абылданды.

Осылайша, Балты, Кавказ елдерінде, Украина мен Молдовада кімшілік ділет институты белсенді дамуда. Сол кезде брыны КСРО-ны алан елдерінде (Ресей, Беларусь, Орталы Азия елдерінде) бл институт зірше жеткілікті процестік жне йымдастырушылы ресімделуін тапан жо.

кімшілік соттарды кімшілік дауларды арау тртібі жалпы юрисдикция соттарындаы сияты сот трелігін жзеге асыруды демократиялы аидаттарына негізделеді: сот туелсіздігі, оны тек ана заа баыныстылыы, жариялылы, сот отырыстарыны жариялылыы жне т.б.

Мндай соттарда мынадай:

кімшілік органдар абылдаан ыыты актілер мен оларды рекеттеріні задылыы, сондай-а осы органдарды зыретіне жататын рекеттерді орындаудан бас тартуды задылыы мен негізділігі, сондай-а оларды орындалуын созбалау туралы;
кімшілік органдарды засыз рекеттерінен келтірілген залалды теу туралы;
салытарды, баса да міндетті тлемдерді бюджетке тлеу жне ндіріп алу туралы, сондай-а салы даулары бойынша;
ызметтік даулармен байланысты;
бір-бірімен ведомстволы байланыста жо кімшілік органдар арасындаы даулармен байланысты;
сайлау жне референдум туралы занама саласындаы істер аралады.

Кейбір елдерде (Латвия) кімшілік соттар сондай-а йымдарды жария-

ыты шарт жасасу, мндай шартты кшін жою міндеті туралы істерді арайды.

Грузияны сот жйесіндегі бірінші сатыда зыреті шектеулі кімшілік істерді магистр судьялар (бітімгершілік судьяны аналогы), алан істерді – баса ауданды жне алалы соттар, екінші саты бойынша – апелляциялы соттар, кассациялы сатыда – Жоары Сот арайды. Бл ретте жоары тран соттарда кімшілік істер бойынша палаталар бар.

Дауларды санатына атысты Грузия соттарында кімшілік істерді арайтын соттарды зыретіне психикалы ауруды мжбрлеп емдеуге адамдарды стационара орналастыру туралы, сондай-а зады кшіне енген сот актілеріні орындалу барысында туындайтын даулар туралы істер жатызылан.

Осы топ елдеріні кптеген процестік задарында тараптарды татуласу ммкіндігі арастырылан.

Оны халыаралы практикадаы модельдерін ескере отырып, кімшілік ділет институты мынадай асиеттермен сипатталады:

жеке адамдара жария билікті засыз актілерін, рекеттерін даулауа

жне оларды міндеттерін орындауды мжбрлеуге ммкіндік беретін ыты ралдар, аидалар, тсілдер жйесі;

«билік – баыныстылы» атынастарыны субъектілері болып табылатын адамдарды ортасы;
осы субъектілер арасындаы кімшілік-ыты дауды болуы;
кімшілік-ыты дауларды арауа арналан кімшілік ділет органдарыны жйесі (кімшілік ділетті наты моделіне байланысты);
азаматты немесе ылмысты істі арауды алыпты сот тртібінен баса ерекше процестік тртіп;
дауды шешуді ыты салдары, детте, засыз актіні (рекетті немесе рекетсіздікті) жарамсыз деп тану жне (немесе) засыз актіні кшін жою, сондай-а мемлекеттік органны оан жктелген міндеттерді орындауы болып табылады.

2 Тараз аласыны Мамандандырылан кімшілік сотыны ішкі жмыстары

2.1 Кіріс-шыыс хат-хабарлары мен жаттарды абылдау, тіркеу жне жнелту тртібі

Барлы тскен кіріс хат-хабарлар, соны ішінде сот істері мен материалдары, кіріс хат-хабарларды есепке алу жаттарында электронды трде тіркеледі.

Егер задарда згеше кзделмесе, хат-хабарлар кіріс хат-хабарларыны есепке алу жаттарында тіркелетін, электронды форматпен де абылданады.

Тіркеу кезінде кіріс хат-хабарларыны есепке алу жаттарыны барлы реквизиттері міндетті трде толтырылады. Кіріс жне ішкі жаттарды электронды мазмны есептікжаттара салынады жне ажет болан жадайда кіріс,шыыс жне ішкі жаттарды арасында байланыс жасалады.

Хат-хабарларды сканерлік кшірмесіне бейнелерді оптикалы тану технологиясын олдану ммкіндігі боланда оны мтіндік процессорларды кмегімен делетін формата айналдыру жзеге есырылады.Сота тсетін хат-хабарлар жмыс кні ішінде абылданады.

Тіркелген хат-хабарлар ауданды сот траасыны арауына беріледі. Тскен істерді жне материалдарды мабасына тіркеумен бірге ауданды сотты атауы,реттік нмірі, кні крсетіліп мртаба ойылады.

жаттарды жетіспейтіндігі, пакеттерді блінгендігі, конверттер мен жаттардаы нмірлерді скес келмеуі аныталан жадайда, ш дана етіп акт жасалады: бір данасы кеседе алады, екіншісі жатпен бірге масаты бойынша беріледі, ал шіншісі жіберушіге жолданады.

Келіп тскен, соны ішінде жіберушіні мекен-жайын, жатты жіберілген немесе алынан уаытын конверт арылы анытау ммкін болан жадайда,сондай-а жеке жаттар тскен кезде ан хат-хабарлардыконверттері саталады. Талап арыздарыны, сот актілерін айта арау туралы шаымдарды конверттері барлы жадайда саталады. Тскен кні, кіріс нмірі мен паратар саны крсетілетін тіркеу мртабасы бірінші бетке ойылады. Шет тілінде жазылан хат-хабарларды тіркеу кезінде кіріс мртабасы тпнсаа жне аударма мтініне басылады.

Сот тртібімен арауа жататын талап арыздары, сот істері жне басада арыздар тіркелгеннен кейін, іске карточка ашу шін кесе ызметкеріне беріледі, содан кейін оларды автоматты трде таратылуы жзеге асырылады.

Мрлерді, мртабаларды жне ата есептегі бланкілерді есепке алу, сатау жне пайдалану.Елтабалы мр, мртабалармен ата есептегі бланкілер міндетті трде есепке алуа жатады жне ерекше режимде саталады. Елтабалы мрлер мен мртабаларды пайдалануа, ата есептегі бланкілерді алуа жне беруге жауапты тлалар ауданды сот траасыны кімімен таайындалады. Аталан функциялар осы тлаларды функционалды міндеттерінде крсетіледі.

Мрлер мртабалар, ата есептегі бланкілер сейфтерде немесе ота тзімді мрленетін темір шкафтарда саталады. Мрлер мен ата есептегі бланкілер есепке алу жне беру есеп кітабына ол ойдырылып жргізіледі.

Елтабалы бланкілерді беруге жауапты тлалар оларды сот ызметкерлеріне журнала олдарын ойдырып барып береді. Блінген жне пайдаланылмаан елтабалы бланкілер жауапты тлаа жою шін акт бойынша беріледі.

Барлы шыыс хат – хабарлары, соны ішінде істер мен материалдар, шыыс хат- хабарларды есепке алу жаттарында электронды трде тіркеледі.

Тіркеу кезінде шыыс хат – хабарларыны есепке алу жаттарыны барлы реквизиттері міндетті трде тотатылады. Шыыс жаттарыны электронды мазмны есептік жаттара салынады жне ажет болан жадайда кіріс шыыс жне ішкі жаттарыны арасында байланыс жасалады. Хат – хабарларды сканерлік кшірмесіне бейнелерді оптикалы тану технологиясын олдану ммкіндігі боланда оны мтінді процессорларлы кмегімен делетін формата айналдырып, жзеге асырылады.

жаттарды рсімдеу кезінде 2000 жылы 17 суірде №43-1579 йымдастырушылы – кімдік жаттарды рсімдеуді уаытша талаптары басшылыа алынуы тиіс.

Шыыс хат-хабарларын ресімдеуде ойылатын талаптар.

1.Мемлекеттік органдар мен зге йымдарды атауын дрыс жазуда бірыайлы саталуы тиіс.

2.жаттар ыса,аны жне ешбір тзеулерсіз зірленіп, мазмны толы, клемді жне айта хат жазысуды болдырмайтындай болуы ажет.

жатта адресат крсетілсе мына талаптар саталуы тиіс:

-жата ысаша таырыша атауы беріледі.

-жат йыма,оны рам бліміне немесе наты лауазымды тлаа жнелтіледі.

-жатты алушыны мекен жайы толы крсетіледі: республика,облыс,ала,кше атауы,йді номері.

-бір жатта трттен арты адресат крсетілмеуі тиіс.Егер трттен арты адресата жнелтілетін болса,онда р жатта тек бір ана адресат кпсетіледі.

-срау салуы бойынша жауап жнелтілетін болса онда мтінні басында ай жат бойынша жауап беріліп отыраны крсетіледі.

-егер жнделетін жаттар осымша тіркемелер болса,онда мтінні соында « осымша тіркеме» деген сзден со оса тіркелген жаттарды тізімі беріледі.оса тіркемелердін бар екені туралы жазба мтінні соында екі интервалдан со жасалады.

-жата ол оятын тланы тегі,аты-жніні бастапы ріптері мтінні астында ш интервалдан со жасалады.

-жнелтілетін жатты е соы параында орындаушыны тегі,инециалдары,жат зірлеген кн жне байланыс телефондары болса,телефон номерлері крсетілуі тиіс.

рбір шыыс жаттарыны кшірмесі жата ол ойылан со іске немесе наряда тігіледі.

ызметтік жаттара тек бір ана лауазымды тла ол ояды. Егер ауданды сротта осындай жаттара ол оюа зіретті тла уаытша жмыса болмаса,онда оны уаытша алмастырушы лауазымы тла ояды.

Кесе ызметкерлері шыыс хат – хабарларын кнделікті жіберу шін абылдайды.

Кесе ызметкерлері жатты жнелтуге алынан кнін, уаытын жне оны жатты аландыын растайтын олын оюы арылы хат – хабарларды жнелтуге абылданып алынаны туралы белгілі шыыс жатыны соы данасына ойылады.

Кесе ызметкерлері жаттарды, сот істері мен материалдарды жнелтуді, оларды келіп тскен кні жзеге асырады. Жнелтілетін хат – хабарларды клемі кп болан жадайда, адресаттара шыыс хат –хабарлары келесі жмыс кнінен кешіктірілмей жнелтілуі керек. Жедел хаттар мен шыл хат – хабарлар сол кні абылданады жне жнелтіледі.

Почталы жнелтімдер санаты белгісімен рсімделген жаттар мен сот істері тиісті орына жнелту шін беоіледі.

Кесе ызметкері жатты жнелтуді алдында мыналарды тексеруге міндетті:

Алышыны мекен жайыны дрыстыын;

Егер шыыс жаты жіберілген срауды жауабы болып табылса, онда келіп тскен жатты немесе істі шыыс нміріне сілтемені болуын;

жаттарда крсетілген осымшаларды юар болуын;

жата ол ойан лауазымды тланы олыны бар болуымен сйкестігі;

Орындаушыны тегіні, аты мен кесіні атыны бас ріптеріні жне ызметтік телефон нміріні болуын;

Бдан кейін жатты жнелтуді жзеге асыратын кесе ызметкері:

Біренше мекен жайлары бар хаттарда хатты тиісті данасы жіберілетін корреспондентті мекен – жайына арама арсы жеріне белгі оюы;

Шыыс жатты есепке алу карточкасыны міндетті реквизиттерін толтырып, шыыс хат – хабарларды тіркеуін жргізуі. Хат – хабарлара реттік шыыс нмірі берілген жадайда, кесе ызметкері кезекті нмірдіавтоматты трде беру рекеттерін орындайды. Жйені берілген нмірі шыыс тіркеу мртабасында немесе титулды бланкіні тиісті алаында крсетіледі.

жатты электронды кшірмесін тиісті есептік карточкаа салуы;

Кірісч жаттарына жауаптарды жнелту немесе ылмысты, азаматты істер бойынша хат жазысу кезінде шыыс хат – хабарларыны есептік жаттарында кіріс хат хабарлардын тіркеуді есептік карточкаларына сілтеме жасайды. Сілтеме шыыс хат – хабарларыны есептік карточкасындаы “Ттастай баылау’’ блімінде жасалады.

жатта кні мен шыыс нмірін оюа, жатты жнелтілгені туралы тізімді жасауы тиіс.

Шыыс хат – хабарларды тіркеу кезінде тізілімдер автоматты трде рылады. Кнделікті посылкамен тапсырысты бандерольмен жіберілетін хат – хабарларды жнелту кезінде, оларды тізілімі ааз тріндегі таратушыда 2 дана болып басылады. Оны бір данасы хат – хабарлармен бірге почтаа ткізіледі, ал екіншісі – почта блімшесіні тиісті белгісімен немесе тбіртекпен бірге істер номенклатурасында крсетілген наряда тігіледі.

Шыыс жаттары шыыс поштасы журналында есепке алынады.

Шыыс хат-хабарды тіркеу кезінде тізілімдер автоматты трде рылады.Кнделікті жіберулермен, тапсырысты бандерольмен жіберілетін хат-хабарларды жнелту кезінде оларды тізілімі аазда 2 дана болып басылады.Оны бір данасы хат-хабарлармен біре поштаа ткізіледі.ал екінші-пошта блімшесіні тиісті белгісімен немесе тбіртекпен бірге істер номенклатурасында крсетілген наряда тігіледі.

2.2 Тараз аласыны Мамандандырылан кімшілік сотыны ішкі жмыс тртібі.