Мсылман сулет неріндегі ерекшеліктер

Кіріспе

Бл курсты жмыс мсылман сулет неріні ерекшеліктері деген таырыпа сйене отырып жазылан.

Мсылман архитектурасы – лемдік сулет нері азынасына енетін Ислам дініні ыпалымен салынып алыптасан ерекше лгідегі имарат болып табылады. Ислам діні ныайаннан кейін, жаа рылыстар салына бастады, яни мешіт, медресе, кесене. Бл рылыстарды негізгі компоненттері минарет, арбеска жне михраб болып табылады.

Е бірінші мешіт Мединеде хиджр пайамбардан кейін салынды. Осы жердегі алашы мешіт Мхаммед пайамбарды кзі тірісінде салынан болатын. Кейінгі ислам міршілері бл асиетті жерді кеейтіп безендірді. Хиджрдан кейін Мхаммед Медине аласына жер аударады. Ол оныс еткен йінен мешіт трыза бастады. Бл рылысты негізгі элементтері ретінде бааналар, ашы тік трт брышты аула болды. Иерусалим аласына арналан болса, кейін Меккеге баыт алады, себебі бл ала мсылмандарды басты аласы болды.

Сонымен атар азастанны е ежелгі кесенесі ожа Ахмет Иассауи болып саналады. Бл кесене лі кнге дейін зіні тарихи ескерткіштерімен белгілі. Ол туристтерді зіне тартып трады. Бл кесенені кру шін бкіл лемні адамдары келеді. Мсылман сулет неріні дамуына мсылман мдениетіндегі архитектуралы мектептер ыпалын тигізді.

Курсты жмысты зектілігі. Жмыс зекті таырыпа сйенеді, йткені мнда мешіттерді, кесенелерді алай алыптасаны туралы айтылады.

Курсты жмысты масаты: Мсылман сулет неріні айырмашылы белгілерін анытау, мсылман мдениетіндегі архитектуралы мектептерді жеке трде арастыру.

Курсты жмысты міндеттері:

- Мешітті негізгі компоненттерін арастыру;

- азастандаы ожа Ахмет Иассауи кесенесін лгі ретінде арастыру;

- Сирия – египеттік мектепті рылысын оып білу;

- Персидтік мектепті арастыру;

- нді мектебіне атысты материалдарды жинатау;

- Осман мектебін арастыру.

рылымы: Курстты жмыс мазмны 30 бетте баяндалан. Осы курсты жмыс кіріспеден, екі блімнен жне орытындыдан трады. Бірінші блімде Мешітті мсылман сулет неріндегі айырмашылы белгілері баяндалса, екінші блімде Мсылман мдениетіндегі архитектуралы мектептер туралы айтылады. орытындыда жмыс тжырымдалады. олданылан дебиеттер тізімі бар.

1 Мешітті мсылман сулет неріндегі айырмашылы белгілері

1.1 Мешітті руды негізгі компоненттері.

Е бірінші мешіт Мединеде хиджр пайамбардан кейін салынды. Онда ол абырамен аланан кеейтілген аула болды. Солтстік жатан пальмалы діндерде дайа сенетін адамдара кннен орану шін тбе орнатылды. Біра бл имарат ибадатхана болан жо, йткені бл жерде Мухаммад жне оны йелдеріні йлеріні есіктері аулаа шыып трды. Бірінші кездерде мнда скери кеес жиналды, ал соыстан кейін мнда жараланан адамдарды келіп отырды, яни бл мсылман штабына айналды.

Ірі алаларды жаулап алынан жерлерінде алаш салынан мешіттер тбе болды жне олар атарлара тірелді. Анда-санда сол тал-шыбыты діндері болды жне кей кезде грек-рим-византиялы кезені иратылан имараттарды атарларын алды. Мекка ислама баынаннан кейін р мешітке ниша–михраб,ол киблаа крсетіп Меккаа жолды крсетті. Мешіттер бейнесі кбінесе рылыс материалдарына баынышты болды,бл материалдар рылысшыларды ол астында болды. Мысалы, Сирияда кбінесе имараттарды барлыы ара жне а тастармен кезек-кезек абыаларды безендіреді. Иран, Ирак, Марокко жне Андалусии мешіттері кірпіштерден салынды,ал баса жерлерде тесанды тастан салды.

Алашы мешіттер Византия сулет неріні шіркеуіне арап салынды. Иоанна Креститель Домаскіде шіркеуіні мешітке айналуынан кейін, жаулап алан жерлерде мешіттер сала бастады. Бл мешіттер шіркеуді жоспарынша салынды. Бндай жоспар бойынша Каирдегі слтан Хасан мешіті салынан еді. Біра кейін бл мешіттер кітапхана, мектептерге айналды.

Зейнетті атарлы мешіттер тртайванды, орталы кмбезі бар имараттармен салды. Тромптаы кмбездер XIV – XV асырларда Египетте ке маынада олданды, бны кбінесе кесенелерді стінен салып отырды. Фатимид міршілігі билік ран кезде кмбез егеулі пішінді абылдайды.

Мсылман сулет неріні рылымы:

-Гульдаста-атарлар, абыранын ішкі брыштарын орап трады;

-абыралар;

-Айвандар,тере ниши абыралары;

-Ішкі аула;

-Кіреберіс,айвандармен безендірілген;

-лкен кмбездер;

- Сауда орталытарды кішігірім кмбездері;

-лкен сауда кмбезі.

Мешітті е басты элементі минарет болып табылады. детте бір минарет з лшемімен жне слулыымен ерекшеленеді. Орта асырлы Андалусиде бл Хиральда мнарасы, Мароккада Катуби минареті, ндіде Делийлы Кутб-Минар, Ауанстанда йгілі Джама минареті, ал Орта Азияда Калян бхаралы минареті.

деттегідей рбір жоары аталан сулеттік мектептер зіне сай минареттерді формаларына ие. Мысалы, магрибтік минареттер екі функцияны атарды: олар мнаралар болды, яни мнара арылы олар мсылмандара намаз оу туралы белгі беріп отырды. Олар орануа арналан жасатармен амтамасыз етілген. абыралар, кесілген терезелер жне машикули садашыа олайлы орын алуа рсат берді. «ораныс» минареті деп Катуб минаретін атауа болады немесе Хиральда минаретін.

детте, Магриб жне Андуласи минареттері тзу брышты етіп салынды, кейде олар лкейтілген бір біріні стінде тратын куб ретінде салынды. Иран минареті сопа трізді мнара ол биік жне жіішке болып келеді. Е ескі мешіттерді минареті Каира, Ибн Тулун, Мутаваккиля «Мальвийа» мешітіні минареті еске тсіреді. Осман кезінде Тркия жне Балан тбегі жерінде салынан минареттер пішінді жне каннелюрамен жабдыталан. стінгі абаты шорфэ ылтимасы орналасан, соннан муэдзин адамдарды намаз оуа шаырады.

Орта Азия жерлерінде, детте, минаретті мешіт имаратынан блек салады, оларды ойы бойынша ол з артынан мыты мнараны сынады. Ол кірпішпен апталан жне оны сырты абырасы трлі тсті йнекеймен жне полихромды татамен жабулы.

Сирия, Египет жне Тркия сулетшілері тбе ретінде кмбезді пішіндерді олданды, ол ран оитын блмеде жасалды. лі кнге дейін зіні керемет кмбезді кесенесімен Тимурді «Гур - Эмирі» таалдандырады. Біра тайы жне еістік тбелі мешіттер де болды. Барлы осы табыну имараттары Меккаа бадарлы болуы керек еді, оан жолды кибла крсетіп отырды. Михраб нишасы детте трлі тсті кірпіштермен безендірілді жне з артынан апаны сынды.

Фикханы дамуына байланысты мешіттерді 4 михрабтармен салды (мазхаб саны бойынша зады мектептер исламда абылданан). деттегідей, михраб орналасан абыралар рдайым сем болып крінетін, себебі кибляда сенушілерді арастары . Осындай алдыы абыралара, детте, ыли лепнинамен безендіріледі, кескіндеме немесе керамикалы мозаика, Шыыс кілемдерін еске тсіретін.

ртрлі апалар «иратылан», атар кмегімен жне «сталатиктер» капитель ретінде олданылады. апалар намаз оитын жерді атарларын осу шін олданылады. Сталактиттік капитель детте р трлі элементтерден жиналды солай ол кенер атарын жасады. Дл сондай сталактитті кенерлер Арыстан Аль – Гамбра сарайыны ауласында болды. Сол жерде екі пкені блмесінде михраб стіндегі абыраны жоары жеріде сталактивті кестелерді круге болады. Кейде, сталактитті мешітке кірер алдында безендіреді, солай Каирдегі слтан Хасан мешітінде жасалан.

Шеткі шыыс ислам мемлекетінісулет неріне тн жне Орта Азия жерлерінесоу кескіндемесі серлі екені мінезді. Шебер кескіндемені суреті алебастр абаты етіпжаады, сонынан керек емес жабжытарды тадайды, клемі мол демі суретті жасады, бнда жалпы ре сабатасын осып тата ран цитаталарымен немесе глді безендірумен шекейленеді. лі кнге дейін декоративті кескіндемені соу таалдырады, Самарредегі Мутасима бзылан сарайында саталан, ол 836 - 883 жылдары Аббасид мемлекетіні астанасы болды. XIV асырларда Исфахана, Бестаме, Абаркухе мешіттері соу тсілімен декорацияланан.

Иранда жлдыз тріздес жне крест тріздес нысандаы ыш таташа жие олданады жне олардан абыралы панельдерді салды. Кейде бл геометриалы кесте немесе кп фигуралы композиция болды.

Орта Азия жне нді жерлерінде табыну имараттары мыты порталдармен оралан. детте оны сырты тгелдей трлі тсті керамикалы мозаикамен апталан. Сондай портал Самарандаы йгілі медресе «Шир - дор». Шыыс мсылман лемінде мешітті руды жоспары згеше боланын, бл рылым длелдейді. Кмбез астындаы намаз оитын блме тзу брышты болды, ал толытауыш ызметтер оны пиримитр бойымен рнектеді, яни мешіт алдында бос жерлерді алдырды.

Мсылман сулеті шін декор элементі ретінде ран сйлеміні бір блігі алынатын, ол трлі тсті керамика, ааш кескіндемесі арылы кркемдік бейнеге келетін. Кейде бндай орнамент фриз рлін атаратын, яни имарат ішінде жріп келе жатан секілді. Иранда шеберлер дейі полихромды керамикалы татаны «corde seka» техникасы бойынша жасаан. абырада бейнеленетін сзге байланысты р татада ріп, буые немесе сзді жартысы орналасатын. Содан кейін татаны бірнеше рет кйдіретін. Сондай тсілмен ранны бтін фрагменттері ралатын, онымен мешітті іші жне кіреберісі безендірілген.

Енді райсысына жеке тоталып кетейін.

Михраб, л-Михраб, Махариб (араб. KAoh – жиын тетін жер, міршілерді абылдайтын орын, “крес алаы”) – мешіт абырасындаы Меккеге баытталан уыс белгі. Мінажат етушілерге арналан бл белгі быланы, намаздаы имамны орнын крсетеді. Ислам тарихында алаш Михраб азіргідей уыс емес, біртегіс болып, мешітті солтстік абырасына салынан. ран Крімдегі: “Аспана арап, ыбла іздей бергеніді крдік. зі нататын тарапты ыбла етеміз. Енді жзіді Мсжид л-Харам жаа бр. Мминдер, ай жерде жрседер де, жздеріді сол жаа брыдар” (Баара сресі, 144) деген аят тсірілгеннен кейін михраб баыты л-Аса мешітінен л-Харама, яни отстікке ауыстырылды. 88 жылы (хижра бойынша) л-Уалид ибн Абд-ул-Млікті нсауымен Мединедегі Мхаммед пайамбар (с..с.) мешіті толыымен жаартылып, михраб уыс лгісінде салынды. Осы кезден бастап барлы мешіттерде михрабтар уыс лгісінде салынатын болды. Жартылай шебер немесе жарты ай трінде, кейде тртбрышты келіп, керегелері мен жатаулары, мадайшасы мен босаасы бедерлі наыштармен, трлі-тсті кірпіштермен кмкерілді. Тркістандаы ожа Ахмет Иасауи мешітіндегі михрабты жатау керегелері араб жазуы аяттарымен, мозаикамен рнектелген.Ол мешітті намазды блмесіндегі былаа араан абырасынан ойып жасалады. Оны жобасы жарты ай, немесе жебеге сас, кейде трт брышты болып келеді. Михраб босаасы мен мандайшасыбедер-накыштармен(ааша, мрмра, т.б. тсірілген) безендіріледі

Минарет – ислам сулетінде ол мнара. (араб. , манара, "бадаршыра") Минарасыны, ми'зана (араб. ) немесе саума'а (араб. ) - исламны сулетінде азаншы сенімге тілекке шаыратын мнара (домала, шаршы немесе имада кпырлы). Минаретті мешітпен атар ояды немесе оны композициясына тыпаланады. Ерте минареты жиі брандалы баспалда немесе пандус тыс (шиыршы минареты) болды, берде - мнараны ішінде.

Минареттерді екі негізгі лгісі: тртырлы (Солтстікті Африкасы) ажыратылады жне домала (Бер жне орта шыыс). Минареты рнекі тасты алауыны, керамика, ажурды ылтима (шерефе) йнекей брандамен безендірілген.

Арабеска – еуропалы атау,орта асырлы орнаментты шыыстаы иындыы, ол сйыты жне геометриялы элементтерден трады. Арабеска зіне арабты шрифт сызбасын осады. айта рлеу дуірінде арабеска йгілі бола бастады.

Мсылмандарда е басты рлді орнамент алды. Орнамент исламдарда тірі жанды бейнелеуге шектеу ойды, біра сол уаытта бейнелеу неріні кіріспесіні маызды бейнесі болды. Біріншіден арабтарды орнаменты сйытыты элементін алды, ол классикалы сулетті дстрі болып табылады. Сонынан линейно-геометриялы орнамент шыа бастады. Осылайша, жаа орнаментальді композициялы тип пайда болды-арабеска, ол табыну имараттарын безендіруге рсат етті. Шыыс жатаы арабескалы жмыстар лкен жетістіетерге жетті.

Екінші тип орнаменті – эпиграфикалы, араб каллиграфиясымен байланысты. Эпиграфикалы жазулар немесе бтін фризалар ойды жктемені зімен бірге сатап жрді. ХIV-XV асырдарда Магрибта рбір табыну рылымы жіішке арабескалы суретпен безендірілді. Орнамент, жазулар, сталактикті кенерлер демі динамикалы композицияны рды, ол даазылыты длелдейді. рбір дициметр кескіндемемен безендірілген, сйы жне геометриялы кесте длелі ретінде. Декоративтік пішінні терімі орнаментті ерекше маынасы мсылман культтік имаратына сем трді берді. Кейде орнамент демі кілемдермен порталдарды, абыраларды немесе жинаы апаларды жауып отырды. Сталактиттер исламда кеінен олдана бастады, детте оларды жинатар немесе нишалар толтыран. Оларды пайда болуы конструктивтілікпен байланысыты, себебі сулетшілер оны кеінен олдаан, ашан тзу брыштан сопаа кшу кезінде. Византиялытар бл ткелді «Желкен» арылы зірледі, ислам сулетшілері кбінесе сталактитерді олданды.

1.2 ожа Ахмет Иассауи кесенесі

Ахмет Иассауи кесенесі — Тркістан аласында XIV асырды соында трызылан архитектуралы имарат. ожа Ахмет Иассауи дние саланнан кейін халыты кп жиылуымен зіне арнап салынан кішкене мазара жерленеді. Кейін бл кесене мсылмандарды жаппай туеп ету орнына айналды.

Тркістан аласындаы Ахмет Иассауи имараты – орта асырлы сулет неріні крнекті ескерткіші. Ол XII асырда мір срген бкіл Шыыса аты йгілі кне тркі аыны, софизмді уаыздаушы Ахмет Иассауиді (Яссы-дан шыан деген маынада) бейітіні басына орнатылан.

Отстік азастанда Сайрам деген жерде туан Ахмет Иассауи сол кездегі ылым мен аартуды орталыы ретінде белгілі болан Отырар аласында білім алады да, кейіннен Бхардаы Юсуп Хамадани басаран сопылар ауымына кіріп, друіштік мектептен теді.

1140 жылы Юсуп Хамадани, кейіннен оны екі мритті дние салан со, ауымды Ахмет Иассауи басарады. Біра кп замай-а «мртебелі» ызметін тастап, зіні туан лкесіне біржола айтып оралады. Софизм идеяларын уаыздап, зі де оны берік стана отырып, жошылыта мір среді. Сондытан да, оны жергілікті халы зірет Слтан деп атап кетеді.

Ахмет Иассауиді уаыздаушы жне аын ретінде атаы ке жайылып, оны «Диуани Хикмет» («Даналы жайындаы кітап») атты діни ледер жинаы кне тркі тілінде жазыландытан, жергілікті халыа тсініктілігі арасында талай мрте айта кшіріліп, бірнеше рет басылан...

Бл сияты уаызды ледеріні философиялы жне діни-мисттикалы мазмны, ондаы жасылыа, ділеттілікке шаыран нмен ласады, халыты айырымдылы сезімін ояту, оны баса діндегілермен жауласудан сатандырумен атар дін иелеріні ашкздігін, злымдыын шкерелеумен жаласып жатады.

Ахмет Иассауиді ледері нды деби ескерткіш, кейіннен аза халыныі рамына енген ыпша, оыз, арлы сияты кне тркі тайпалары зерттеуді кзі болып табылады.

Халы аыздарында Тркістандаы улиені аруаын ататы олбасшы, бкіл Шыысты тітіренткен Аса Темірді айрыша сыйлап ткені айтылады. Оны мірімен Ахмет Иассауи айтыс боланнан екі жз жыл кейін ирап бітуге таянан кішкене ана мазарды орнына, дние жзілік сулет неріні белгілі ескерткіші орнатылды.

Темірді мірін Зафарнама, «Жеіс кітабы» авторы Шараф-ад Дин ли Мазди растайды. Ескерткішті салынуын оны Ахмет Иассауиді абырына зиядат етіп айтан 1397 жылды аяындаы оиалармен байланыстарыды. «Жеістер кітабында» Темір, сол жылы Яссыда болан кезінде, мнда зіне арайтын елдерді тегінде Ахмет Яссауиді атына лайы зулім имарат салу жайлы жарлы берген еді делінеді. Ол ислам дініні даын асыруда, оны ке таралуына, аса лкен лкен басаруды жеілдетуге тиіс болан.

ХІV асырды аяында бл кмбез біткен со мір Темір креген зірет Слтанны орын йымдастырып, зі арнайы ол ойып бекіткен. Дегенмен, азандыты ішкі есіктеріні біріндегі халькаа жазылан «1394-1395 жылдар» Темірді зі белгілеп берген. Бл – имаратты баса бліктеріні кіндігі. Темір уйді ішкі сні мен салтанаты алай болуы керегтігін де айтан. «олхаты» (грамота) жазылан. «олхатта» мір Темір крегендікпен жаа біткен имарат туралы «ешашан да, андай болан жадайда да сатуа, жекеменшік секілді рпатан-рпаа уаытша немесе тбегейлі біреуге беруге болмайтынын атты ескерткен».

имаратты кіре беріс есігіні ішкі мадайшасында азірге дейін жасы саталан жазудан мынадай сздерді оуа болады: «Бл улие мекен алла тааланы рахымы жауан падиша мір-Темір Крегенні жарлыы бойынша орнатылды... Алла таала оны міріні асырлар жасауына нсіп етсін!»

ожа Ахмет Иассауи кесенесі талай асырдан бері мсылманшылыты алтын бесігі болып келеді. Оны бкіл аза жрты, тркі лемі ерекше асиет ттады.ожа Ахмет Иассауи кесенесі – тркі леміні рухани орталыы.

оры – мражай алып жатан жерді жалпы клемі 90 га. оры – мражай ожа Ахмет Иассауи кесенесімен бірге лкен ылует (жер асты мешіті, XII .), Сегіз ырлы кесене (XIV-XVI .), лыбекті ызы, білхайыр ханны зайыбы Рабиа Слтан Бегім кесенесі (XV .), Шыыс моншасы (XVI-XVII .), Есімхан кесенесі, Жма мешіті т.б. археологиялы, тарихи, сулет жне бейнелеу неріні здік ескерткіштерін амтиды.

оры – мражай рамына кіретін 20 жуы археологиялы, тарихи жне сулет ескерткіштерін айта алпына келтіру жне оларды ашы аспан астындаы музейге айналдыру «Казреставрация» Республикалы мемлекеттік ксіпорны атаруда. Ахмет Иассауи ескерткіші – Орта Азия мен азастандаы бізді занамызыа дейін саталан е зулім кмбезді, ыштан соылан имарат. Оны клдененеі – 46,5 м, зындыы – 62,5 м. Сырты крінісі симметриялы жинаы келген бл рылыса лкенді-кішілі 35 залдар мен блмелер сыйып тр. Оларды барлыы бір-бірімен ос абатты 8 длізбен жне р трлі тпелі баспалдатармен жаласып жатады.

Ахмет Иассауи имаратыны рылымындаы таы бір ерекшелік: азандыты оршаан блоктар-залдар мен блмелер кмбезді мызытпай стап тратын тіреу (контрфорс) іспетті. абыраны алындыын белгілегенде де йді берік труы кзделген. имаратты павильондарда блінуі оларды райсысыні салмаы зіне тсіру ниетінен туан. йді аасы трліше июластырылан доа немесе кмбез трізді элементтерден рылады, бл діс кейін Орта Азия мен азастан архитектурасында одан рі дамытылды.

ожа Ахмет Иассауи кесенесіні ерекшеліктері

ожа Ахмет Иассауи кесенесі — аса лкен порталды кмбезді рылыс. Оны ені — 46,5 м, зындыы — 65 м. имаратты орасан зор порталы (ені — 50 метрге жуы, порталды аркасыны зындыы — 18,2 м) жне бірнеше кмбезі бар. Оны орталы залыны тірегіне трлі масата арналан 35 блме салынан. Жамаатхана (мнда азан труы себепті азанды деп аталан) кмбезіні шар басына дейін есептегендегі имаратты биіктігі — 37,5 метр. Сырты абыраларды алындыы — 1,8—2 м, азанды абыраларыны алындыы — 3 метр. Жалпы тры симметриялы, жеке блшектері — ассиметриялы болып келетін бл зулім имарат 8 трлі блмелер тобынан трады:

азанды;
лкен Асарай;
Кіші Асарай;
дыхана;
Кітапхана;
Асхана;
Крхана;
Мешіт;

ожа Ахмет Иассауи кесенесіні негізгі жне осалы блмелері

Ол порталы отстік-шыыса, ал бйір беттері тиісінше отстік-батыс пен солтстік-шыыса арайтын етіп салынан. Келген адам орталы зала бас порталды снді есігі арылы кіреді. азанды азастан мен Орта Азиядаы кірпіштен рген кмбездерді ішіндегі е лкені, диаметрі 18,3 метрлік кмбезбен кмкерілген. Бл блмеден ткен со оюмен рнектелген ааш есік арылы ожа Ахмет Иассауи мрдесі жатан блмеге кіруге болады. Крхананы ос абат кмбезін кейде Мхаммед Ханафия порталы деп те атайды. азандытан зге блмелерге арай ос атарлы сегіз дліз тарайды. Бл дліздер имаратты сегіз дара блока бледі. р блокта архитектурасы да, пайдаланатын масаты да р илы блмелер бар. Отстік-батыс блокта мешіт орналасан. Ал отстік- шыыс блокта халимкана бар. Халимканада дйсенбі мен жма кндері кедей-кепшік пен друіштерге тегін лестірілетін таам — халим зірленетін болан. Солтстік-шыыс блокта дыхана, ал солтстік-батыс блокта лкен Асарай орналасан. Отстік-батыс жне солтстік-шыыс жатарыны орта тсында зіні архитектуралы тры жаынан біртектес, абатты залдар — Кіші Асарай мен кітапхана бар. Кесенедегі сегіз длізді алтауы тпелі де, екеуі — тйы. ожа Ахмет Иассауи кесенесі тек зират болумен шектелмей, мешіт-медреселік ызметтерді де атаран. Трлі масаттаы блмелерді басын осылайша біріктіру з заманыны тамаша лгісі болып табылады. Кітапхана мен Асарай блмелері клдене аркалармен жабылан. Тбені осылайша жабу трлі пошымдаы кмбездерге, тры шаыра трізді иытар мен жаппалара негіз болып тр. Бл жаппаларда ктеруші аркаларды зара иылысу элементтері Орталы Азия архитектурасында сол кезге дейін кездеспеген елеулі жаалы болып табылады. Негізгі блмелер — азандыта, крхана мен мешітте ос абатты аралар жо, оларды райсысыны абыраларынан трт- трттен ойышалар жасалан. Кмбездерді ішкі беті алуан трпаттаы сталакиттермен кмкерілген. Блар арша аашынан жасалан білезіктермен бекітілген. Кесенені сырт абыраларыны кмкерілуі ш блікке жіктеледі.

Оны орта блігіне лкен клемдегі рнектелген жазулар тсірілген, жоары жаына — эпиграфты фриз, тменгі жаына (ірге блігіне) биіктігі — 1,85 м тас кенере жргізілген. рге блігі ашалан тас таталармен днекерленген. Кесенені ш абырасыны стігі жаымен тетін эпиграфты фризде раннан алынан сздер жазылан. Эпиграфты фризді жазулары терракоталы фонда йма кірпіштермен рнектелген. Фризді биіктігі — 2,37 м. Жазулар кгілдір ышпен рнектеліп, ара кк тсті кірпіш¬термен клеке тсірілген. имаратты солтстік бетіндегі екі брышты екеуінде циллиндр тріндегі дігектер бар. Бл дігектерге де куфа арпымен жазылан жазулар мен ою- рнектер тсірілген. Жазуларды арасынан "Алла", "Мхаммед", "О, жарылаушы", "Билік Аллада", "Алла мені міршім" деген секілді, т.б. сздерді оуа болады. Кесенені солтстік-шыыс бетінде лияс хан ойыыны стіндегі фриз соында "Ширазды ожа Хасан" деген сз жне "иджраны 800 жылы" деп жазылан. Крхананы атпарлы кмбезіні жоары жатауы мен алты брышты татайшада куфалы стильмен ширазды мозаикашы Шемс бд л-Уаабты есімі жазылан. Ол кмбезді атпарлы абыраларына рнектер жасаан шебер еді. Бас порталды екі жаы биік мнарамен жиектелген зулім аркасы бар. Оны ені — 50 метрге, ішіні зындыы — 18,2 метрге, биіктігі — 37,5 метрге те. Порталды салынып бітпей алан ос анаты стінен арка ш брыш трізденіп крінеді. мір Темірді кезінде бас порталды тек нсасы ана бар-ды, оны рылысын 1583—98 ж. Бхарды билеген Абдолла хан аятады. Абдолла хан заманындаы жндеу жмыстарына арналан ааш дігектер бгінге дейін саталан. XIX асырда оан билігі тсында мнаралар мен портала арабайыр корану орындары салынып, ам кесекпен оршалып, кесене амала айналдырылан.

Тайазан (азандыта(Орталы зал) орналасан)

Орталы зал — азанды тбесі жала абат кмбезбен кмкерілген тртбрышты блме. азанды кмбезі сегіз ырлы, дігек стіндегі желкенге табан тірейді. азанды кмбезіні ішкі жаы — 18,2 метрге , сырты — 20,5 метрге те. азанды крхана жне мешіт кабыраларыны теменгі жаы алты брышты кгілдір татайлардан тратын биіктігі — 1,5 метрлік майолика тыстамамен апталып, мозаикалы рнектермен шекейленген. рі мозаикалы бедермен клекелендірілген. Ал еденге жанасар тста бетіне сімдік рнегі салынып, тастан ашалан белдеушелер жргізілген. оладан соылып, алтын, кміс жалатылан есік тталары мен алты шырадан да халы неріні лаыл-маржандарыны атарына жатады. Бларда да оны жасаушы исфаанды шебер Тадж д-Дин Изеддинні есімі жазылан. ола шырадандаы жазулар иджраны 799 жылы 20 рамазанында жасаландыын крсетеді. Бкіл рылысты маыналы кіндігі — улиені крханасы болып табылады. Бл — абыраларыны зындыы — 7,15 метрлік тртбрышты блме. абыраларында сталактиттермен шекейленген тайыздау ойытары бар. Крхананы тбесі ос абатты кмбезбен кмкерілген. Ішкі кмбезі — рылысты, сырты кмбезі — кркемдік міндет атарады. Крхана кмбезі брыш-брыштаы трт білікке тіреліп, биік мойындыпен ктерілген. Сырты кмбезі атпарлы. Бл атпарлар сімдік рнекті пішіндес мозаикамен апталан. Солтстік портал абыраларыны кркемдігі крген жанды та алдырады. ш ширектік дігекшелері алты ырлы таталармен апталан, кгілдір тсті бояулармен айшыталан. Крхананы дл ортасында ожа Ахмет Иассауиді саана-лпытасы орнатылан. Ол жасыл тсті яшмадан жасалан, ернеуіне нзік рнектер салынан. азанды пен крханадаы Сафар шебер рнектеп жасалан ааш есіктер кркемдігімен кз жауын алады. Крхана есігіні ою-рнектері сйекпен ерекше наышталан. Есік жа темірмен аталып, оан алтынмен жазулар тсірілген. Есікті стіндегі тас татайа крхана мір Темірді бйрыымен трызыландыы жайында жазылан. Кесенені мешіті де аса бір тамаша архитектуралы рылыс.

Ол мойындыында 16 терезесі бар, шаындау ос абат кмбезді сопашалау келген зал. Оан азанды блмесінен Жолбарыс хан длізі арылы туге болады. Мешітті батыс жа кабырасына Меккедегі аба сиятандырып 3,5x2,5 метрлік мозаикалы михраб орнатылан. Михраб мешітке ерекше крік беріп тр. Оны беті мозаикамен жне сімдік суретімен шекейленген. Михраб — жебе шты арасы бар ойы. Бл ойы кгілдір тсті мозаикамен кркемделген, тік брышты сндік белдеумен оршалан, оан а ріптермен ран сздері жазылан. р жерден семдік шін жалатылан алтынны сілемі кзге шалынады. Кесенені отстік-батыс жаында діншілдерді ораза стауына жне дайа лшылы етуіне арналан жер асты мінажатханалары ожа Ахмет Иассауиді кзі тірі кезінде жасалып, айта жаыртылан. XVI асырда мешітке іргелес осалы блмелер трызылан. Блар: батыс беткейдегі дрет алатын тахаратхана мен лкен Асарайды солтстік- шыысындаы "балхи" тсіліндегі иыпен кмкерілген жер асты зираты. XVI асырдан кесенені жекелеген блмелеріне йгілі адамдарды сйектері ойыла бастады. ожа Ахмет Иассауи кесенесінде жне оны тірегінде Жолбарыс хан, Есім хан, Абылай хан, мір Темірді шбересі Бабыр хан, аз дауысты азыбек би, Жнібек батыр, т.б. белгілі адамдар жерленген.

Есім хан кесенесі

1864 ж. Черняев бастаан Ресей скерлері Тркістан аласын алан кезде полковник Веревкин ала ораушылары бас сауалаан ожа Ахмет Иассауи кесенесін зебірекпен атылады. Оны снарядтары кесенені 11 жерден опырып кетті. 1871—72 жылдары А. Кун 7 дана фотосуретті "Тркістан" альбомын растырды. Бл лем жртшылыыны пікірін ожа Ахмет Иассауи кесенесіне бруа белгілі дрежеде сер етті. Соны нтижесінде Ресей кімет орындары ожа Ахмет Иассауи кесенесіне кіл бле бастады. 1884 ж. патша кіметі кесенені жндеуге 15 мы сом аржы блді. XIX асырды соына арай алымдар ожа Ахмет Иассауи кесенесі— эпиграфикасын зерттеуге ден оя бастады.

2 Мсылман мдениетіндегі архитектуралы мектептер

Барлы нер трлеріне араанда мсылман мдениетіне атысты е крнекті жне ерекшесі сулет болып табылады. Кордовадаы (Испания) Собор мешіті, Дамаскідегі лкен мейттер (Омеядов) мешіті, Каирдегі Ибн-Тлн мешіті жне ислам леміні шыысындаы баса сулет неріні ескерткіштері (Стамбул, Исфахан, Самаранд, Бхара жне Хиуа) сияты, ислам мдениетіні лы крнекті туындылары, ислам мдениетіні рухани лылыын тікелей крсетеді. Бл имараттар зіні шамаласты, бейбіт йлесімділігі жне тыныштыы жаынан адамдара исламды жолдауды маызды ерекшелігін натылы крсетіп отырады.

Бл нер бл мірді кйрегіштігін жне келесі мірді мгілігі туралы айтады. Ол адамдарды кнделікті мірі мен кркемдікті арасында мызымас байланыс орнатысы келеді. Дрысын айтанда, нер сзін тсіндіретін («санаа», «фанн»), араб тілінде е кп тараан сздер, Батыстаыдай нерді ана айтып оймайды, сонымен бірге дрыс орындалан рбір істі, шеберліклікті тсіндіреді. Бдан баса, Ислам нер мен білім арасындаы тыыз байланысты рашан ашып крсететін. Мны шеберлер арасында бірнеше айталанып айтылан сздер длелдейді: нер іскерлік пен даналыты арасындаы «некеден» туындайды.

асиетті ранны ішкі жне сырты слулыы – Алланы бергені. Исламны рухани жне аспан денесінде пайда болуын тікелей крсетіп жне Раббыа жаындай тсуге ндейтін, ислам ашылуларындаыны з алпында сатайтын, Ислам нері тура сондай жолдау жолдайды. Ислам неріні рухы мен оны трлі лгілері зіні шабытын Ашылулардан алады жне онымен тікелей байланыста болады. ранды теренен тсініп оу, оны пия маынасы, дыбыстарды, ледерді, сздерді жне ыраты млшері, сол бір тамаша сер, мсылманны рухани дниесіне ыпалын тигізеді, сонымен оса Ислам Пайамбарыны борышы туралы жне оны рухани тазалыына тере еніп кету жне ойлау – мны брі ислам неріні ішкі бастауларымен е басты негізін крсетеді.

рине, сулет нері, мата ндіру, оладан жне мыстан бйым жасау сияты, ислам неріні осындай трлері, технология мен дістерді баса мдениеттерден алады, сіресе Ежелгі Иран мен Византиядан. Біра, мны брі ранды Ашылулармен айта деліп жасалынды, бл батыстан да, шыыстан да кездестіруге болатын, млде жаа формалар мен бейнелерді берді.

Адам иялыны ерекшеліктерін ескере отырып, ислам лемінде жаа ылым, сакральды геометрия пайда болды. Бл ылым белгісіз шектелген кеістікті жасау туралы нер, адама Жасаан Иені лылыын ескертіп трады. л-Берунимен келісе отырып, геометрия геодезия деп аталды, оны жаратылыс философиясыны тарауына жатызды, оны ралы уаыт пен кеістік аралыындаы материалды формаларды исындасуы болды. Ибн Синаны кезінде геометрияны математикалы ылым ретінде топтастырды. Біра, кптеген адамдар оны лі кнге дейін сакральды ылым деп есептейді, сонымен ислам сулет неріні негізін сакральды геометрия райды. Мсылман имараттарындаы таалдыратын геометриялы ренектерде бтіндей рухани концепция крсетілген. Бейнелеу адам денесі мшелеріні геометриялы суреттерін, сімдіктерді трі, геологиялы рылымдарды кіргізген, сол себепті «геометриядан біз Жасаан Иені крініп транын байаймыз» деген сздер айтылады.

Геометрия механиканы физикалы былыса, оны тиімділігін арттыра отырып сер етуі ммкін. Медресе немесе мешіт кмбезіні астында трып, жай сыбырлап айтып крііз, айтан сзііз имаратты келесі жаынан аны естіліп трады, дыбыс шеберді ортасынан білінбей шыып, трады, (имаратты зі шебер трізді) ал содан кейін абыралардан шаылысып шыады.

Бл тртіп соборды шегіндегі барлы толуларда олданылады: ойыс-йнек кмбез, трелке тріздес радио толындарын стайтын сымдар. Аылшын саяхатшысы Брайн Вингейт ислам сулет нерін осылай бейнеледі: «рылымы соншалыты крделі, ал суреттері геометриялы секілді, шексіздікке жетелеп, зіні соынан шаырып трандай».

Ислам леміні трлі айматарындаы нер баыттары арасындаы аны жергілікті згешеліктерге арамастан, ислам мдениетінде нер мектебі жне оны барлы трлері ауымды кзарастарда зара йлесім табады. Оны негізгі ерекшелігі стильге салынан рнектерді пайдалану болып табылады, немі Жасаан Иені Сзін айтып тран жазу немесе геометриялы суреттер ретінде, «арабескілер» деген атты алып жреді. Бл нерде ерекше назар рнектерді олданылуы мен айталануына блінеді, кейбір маынады адамды шексіздікті тсінуді соы крінісіне баыттайды. Барлы осы элементтерді барша елдегі жне территориядаы ислам нерінен табуа болады. рине, рбір нсілдік жне этникалы топтар да, сол халыты аны ерекшелігін крсетіп тратын нерді жасады. Сонымен, иран, трік, египет, андалуз, индия, малайзия мектептері ашылды. Исламны бірлігі барлы осы р трлі жне бай шыармашылы дстрден кріне бастады.

Мсылман сулет неріні дстрі трт ірі сулет неріні мектептерге блінеді:

- Сирия –египеттік;

- Персидтік;

- Индиялы;

- Осман.

2.1 Сирия-египеттік мектеп.

Сирия-египеттік мектепті мсылман сулет неріні ескерткіштеріні лемдік белгілірі:

Дамаскідегі мешіт, Аль-Валид Халфвпен салынан (Иоанна Крестительді орнында салынды);

Дамаскідегі Нур ад-дин Зенги кесенесі;

Иерусалим Куббат ас-Сахра мешіті;

Каирдегі амра ибн аль-Аса мешіті;

Ахмед иб Талун мешіті;

Аль-Кахирдаы Аль-Азхар мешіті;

Агбогавиядаы Тайбарсия медресесі;

Аль-Джуюши мешіті;

Ар-Рифай кесенесі;

Шахин аль-Халвати мешіті.

Осы мешіттерді біреуі Дамаскіде Халиф аль-Валид ран еді. Шынымен, сз ескі тілдік капилищиді айта ру жнінде болды, содан со антикалы ибадатхана жне шіркеу. Намах оитын блмеде Иоанна Крестительді басы сатаулы . Бл жерде рдайым Коран оитын шейх отырады. Мешіт іші калонналара блінген олар антикалы рылыстан алынан. апалар византиялы аканф жапыратарыны орнаментімен безендірілген. VII асырды соында Иерусалимде Куббат ас - Сахра салынды. Аты Мория холмымен байланысты, аыздар бойынша брын бл жерде Соломон храмы болан. Мешіт имараты жоары орнатылан террасада орналасан. Жоспар бойынша бл сегіз брышты имарат, ішкі рылысы наты геометриялы пропорцияларды белгілейді. Колонналар зара аркалармен байланысты. Интерьер мешіті шін мрмр, алтын кптігі мінезделеді. Мозаикада аканф, жзім жапыратары, пальметкалар пайдаланды. Сирия – египеттік сулетіні жары мысаладарын Египетті астанасы Каир 1969 жылы зіні мыжылдыында атап тті. 640 жылы мнда Амр ибн аль-Ас з араб скерімен келді, олар мнда з лагерімен келді. Жаа халы Якур жне Вавилон холмомдар арсында орналасты. Бнда е берінші мешіті салынды оан Египетті жаулап алан Амр ибн аль-Аса есімі берілді. Бл мешітте Мединеде секілді тек ана ран оылмай,скери кеестерді жинап,ал тнде мешіт, жол жретін адамдара арналан йге айналып отырды. VIII асырды 60-жылдары Фустат Египетті саяси жне экономикалы орталыына айналды. 673 мешітті кеейтті, біра 827 жылы айта салынды. ран оитын жер аркадалара блінеді жне оларды 378 колонна тіреп трады. 869 жылы аббасидтік халиф Египетті жаа орынбасары етіп Ахмед ибн Тулунды таайындайды. ран оитын жерді бес нефа бледі. Екі атара аркадалар ойылан. Кейбір апалар пилондара тіреледі. ран оылатын жерде 5 михрабтар бар. Е басты михраб – апамен орналасан ниша. 1296 жылы ол тсті мрмрмен жне мозаикамен безендірілген. Тбені астында ааштан жасалан фриз бар, онда ранны ле жолдары бар. Дстрге байланысты мешітті ш есігі бар. X асырды 60 жылдары Египетте Фатимидтар мыталды. Орталыты стратегиялы жадайын баалай отырып, олар бл жерде з астаналарын салды, оан Аль-Кахир есімін берді. Грек-византиялы дстрлерге сйене отырып, олар ала рылысын Гипподама жаспары бойынша істеді. Біра ала орталыы мешіт болан жо, сарай болды, біра азір одан тк алан жо. Сараймен бірге салынан Аль- Азхар мешіті саталан, бл мешітті талай рет ауыстыран жне ол азіргі тада Египетті жетістігі болып табылады. р трлі стильдерді бар болуына арамастан бл мешіт мсылман неріні е здік орнаменттарын крсетеді. Дстр бойынша ортаасырлы мсылман аласы жабы кварталдарды крсетті. Тнде кварталдар лыпа салынатын. р кварталды з мешіті болатын. XI асырды екінші жартысындаала сырттарында жаа абыралар оя бастады, олар жерлерді кеейтті. Каирде абыраларды жартысы лі кнге дейін сатаулы. ала сыртында таулы айматы жерде Мукатта тауы тбегінде аль-Джуюши мешіті пайда болды. Бл мешіт зіні керемет михрабымен йгілі. Фетимидтік Египет сулетшілері культтік имараттарды ран кезде аулалы жоспарды олданды,шеберлер тасты, кірпішті жне аашты олданды. Айюбид міршілігі з назарын аль-Мукатта тауына аударды. Аюбидтер йгілі мешіттер салан емес, біра олардан кейін кермет жне монументальді усыпальниктер алды. 1211 жылы слан аль-Камиль аш-Шафии ге кесене салды. Бл имаратты асты тастан аланса, ал сті кірпіштен салынды. 1883 жылы Каирде ескерткіштерді орау департаменті рылды.

2.2 Персидтік мектеп.

Персидтегі мектептегі мсылман сулет неріні ескерткіштері:Саманидовтар міршілігіні кесенесі. Исфаханадаы Джума мешіті, Аш-шухад мешіті.

VII асырда Иранды арабтар жаулап алды жне олар халифаттарды ортасына кірді. Бл кездегі культтік сулет араб прототипіне байланысты. Йезде, Рейе мешіттері сондай. Саманидов міршілігіні кесенесі 819-1005 жылдары Бухарада салынды. Персидтіктер айтады Исфахана мешіті арабтармен салынды. Одан кейін кітапхана салынды. Уаыт тегелі Джума мешіті з беделдігін тсірі басады, себебі шах Аббас кезінде жаа имарат салынды.

X асырда мешітті жаа типі пайда болады, оны жоспары зороастриялы ибадатханалара сас. Иран сулетінде лкен назар ауланы ішкі жаына аударылды. Бл алалытарды сулетінде олданылса да, солай культтік имараттарда олданды. Исфаханадаы жаа мешіт Аббас шахпен салынан болатын. Ол 1612- 1630 жылдары рылса, XVIII асырда айта рылды. Мешіт клемі 130*150 м. Мешіт имаратыны екі жаындада екі медресе салынды. Аула ішінде екі абатты аркадалар бар. Барлы кзге тсетін имаратты абыралары полихрамды керамикамен апталан. Айвандар фасады бір-біріне ата трде орналасан. ран оитын блмеге келетін портал тере нишамен безендірілген. Бнда мозайкалы декор пайдаланылан, ал баса порталдарда бейнетті декор глазурьді кірпіштен жне йнекей плита олданылды. Мешітті салу шін 18 миллион кірпіш керек болды, ал аптырма шін 472500 израцолды йылмалы плиталар керек болды. Олар кк жне ккшіл тсті болуы тиіс.

детте кмбезді мешіттер тромпты ярустарды пайдаланды, оларды брышты апалары сталактикпен толып отырды. Исфаханадаы мешіт интерьеры шах Аббас бйрыымен рылан жне де нды каллиграфиямен безендірілген бл каллиграфияны йгілі шебер Али Реза Аббаси орындаан. Сздер бойынша бл аддамны декоративті интерьері Ирандаы е демі болан. Исфахан туралы бетімен мынадай сздер айтылмаан: «Исфахан-несф-и-джахан» - «Исфахан – жматы жартысы».

Тл бейнемен минареттер де бейнеленді. XI – XII асырларда минарет пішінді жне домала мнараны сынды. Оны трлігі алаулы фигуралы ірпіштен жасалды.

Мнара трізді минареттер Хорасанда, Мазендаранда жне де орталы Иран жерлерінде рылан еді. Тл минареттер лгісі XI – XII асырларда жергілікті сулет мектептеріні ыпал астында алды жне де рылысты жне кркем мінездемелі дістерді олданды. Гунбади – Кабус близ Горгана мнарасы сондай ол 1006 – 1007 жылдары зиярид міршілігі кезінде рылан. Бл кпылы конусты мнара,ол конусты тбемен белгіленеді жне оны биіктігі 51 м жетеді. Бндай лгіні ру шін аталды жне пропорциялы йлесімділік керек, яни имаратты асты тік сызылан болуы тиіс ол минаретті обилискіге сатады. Оны ру шін керемет бір кйдірілген кірпіш олданылады.

Кйдірілген кірпішті олдану месопотамия мдениетінде Аббасид патшаны ыпал нтижесі болып келеді. Кірпіш Иранны нагорьесінде ыли ыли сейсмикалы ауіп тгенін айтады жне кірпіш е мыты жне олайлы материал боланын баяндайды. Бл имарат кірпіштен салынан едіжне жер сілкінісі кезінде з «майысатыын» крсетті. Ал балшыты кптігі кйдірілген кірпіштерден сарай жне шаын ана й руа рсат етті.

XI – XII асырлара монохромды сулет трлілігі мінезді. Бранда тарсы кеінен тарады. XII асырдан бастап кірпіштерден сырты трлі тсті глазурьмен апталды. Дербес баыт ретінде сулет керамикасы Аббасид кезінде алыптасты. Трихшы аль – Масуди Багдадаы лкен мешіт ляпис -лазурь тсті кірпішпен апталанны айатады. Гончарді істі дамуымен сулет керамикасы да дамыды. Рейе, Нашапуре, Самаранда, Горганда жне Кашанда IX асыр соында кйдіруді жаа дістері ойлап табылды. Кашанды шеберлерге сулеттік имаратты безендіру шін гларьді кірпішті алай дайындау керегін пия стады. Персидтік сз каши деп полихромды керамикалы плитаны фасадтарды аптау шін атай бастады. Сельджуктар міршілігіні билеу кезідегі соы кезеінде люстрамен керамиканы – металлды жарты жасай бастады. Бндай керамика михраб мешіттерін безендіру шін олданылан, сонымен атар Мешхедегі мешітті де безендірі шін олданды.

Моол шапыншылыынан кейін Иран сулет нер рылысы тотап алды, біра XIII асырдан бастап Иран сулет неріні жаа кезеі басталды. XIV асырды бірінші жартысында керемет имаратты рды, бл имаратта намаз оитын ке блме болды. Дл осындай мешіттер Верамиде, Нетензіде жне Керманиде болан.

Шииттік ислам ерекшелігіне байланысты Иранда кесенелерге улкен назр аударлан еді. Зерттеушілер кесенелерді бірнеше трін ажыратады. Е маыздысы болып мнара тріздісы болып келеді. Шатрлы кесенелер Кумада жасы саталан – Иранны діни орталыында.

Кмбезді кесенелері шаршыны тбінде кесенені етанымал лгісі, ол бірдей рылды. Сегіз брышты тпте кесенелер сирек кездеседі жне имаратты абыройын айатайды.Ал XIV - XV асырларда порталды кмбездер саны сті.

XIII – XIV асырларды сулет нері шін трлілікті кптігі мінез. Михрабты нишалар бір пішінді иемденеді. Сол себептен дебиетте осындай апалар анда – санда «Килевидті апа» деп тайды, себебі оны ниша пішінмен ескертеді.

Баяы кездегі аланы атары кесек – кесек лшемні жаа мешіттерімен толды, бл егеулі кмбезге аланы елесіне ойды.

Айталы, Султанийа жиылысты мешіті трт минарет жне екі кіретін апалармен, ильхан міршімен Мухаммад Худабанда Олджейто мен салынды. Абажадай кмбез мешітті 2/3 биіктігін алады. Ол сегіз мнарамен апталан жне олар минареттерге сас. Мешітті сырт келбеті шін кмбезді тсі маызды болып есептеледі. имаратты тменгі блігі жне галлереяны тірейтіндер ккшіл таталармен безендірілген. Кмбезді асты спиральді минаретті декорына сас. Ал кмбезді зі аспанды бейнелейді жне ашы кгілдір тске боялды. Мешітті ішкі абыралары трлі тсті бояулара жне каллиграфиялы жазбалара боялан.

XIV асырда Иранны культтік сулеті р трлі болды. Дербес жадайда XV асырда орта азиялытарды сулет неріні ыпалы сезіле бастайды, сіресе Самаранда. Бл имам Резаны кесенесі шін мінезді ол Мешхадта орналасан. Бедерлі шиит ли жне оны лы Хусейн XVII асырда Осман міршілігіні ол астына тскен кезінде, Реза имамны крі шиитерді е басты Иранны рметіне айналды. Аула ортасында сегіз брышты бассейн рылды. Сонында бассейнні тбесі алтынмен апталан. Бл алтындар Надир шахты нді жерінебаран кезінде алынан.

Аырында рылыс белгісіз болмайды. Гаухар шад мешіт сулетшісі Кавам ад – Дин Ширахи болды, ол біріншіден Мешхеде, кейін Гератеде жмыс істеді. Мешітті атауы Шахрухты йеліні есімімен байланысты. 1405 жылы кесіні лімінен кейін Шахрух Гератеде труа алды да Хорасанда билік етті, ал 1420 жылы оны олында Иран жне Ирак болды. Кейбір саяхатшылар Гаухар шад мешітін Ирандаы е керемет мешіт деп есептеді.

XVII асырдаы культтік имараттар шін лкен кмбезді имараттарды кмбезін мыты цилиндрлі дабыла орнату мінезді болды. Кмбезді пішіні алуан трлі болан. Кейінірек кмбездерді портал стінеде орнатты. Минареттер саны кбейтілді.

Сулетшілер имарат сыртын аптау шін керамикалы мозаиканы, трлі тсті глазурьді плиталарды олданды, біра шеберлер кей кезде керек тсті таба алмады. Біра XIII – XIV асырларда полихромды сындар монохромды кірпішті уа бастады. Бл техника хафт – ранги деп аталды. Алаш кездерде трлі тсті глазурь «Аллах», «Али», «Мухаммад» деген сзбен белгіленді. Содан кейін сулетшілер батара кілдерін аударды.

Сефквид міршілігіні билеу кезіндегі сарай комплексі павильондардан рылан. Чихиль – Сутун сарай фасады Исфаханада террасамен жабдыталан. Бнда имарат фасады камтылды жне оны ошайтын ба. Галереилер иран ауа райына жауап айтарды: ысты ауа райы кезінде олар трындарды кннен орады.

Тимурид сулет нері керемет имараттарды Самаранда рды. Араб шапыншылыынан кейін, ала жасы дами бастады. XIVасыр аяында Самарканд айта абыралармен апталды, ал оны батыс жаында лкен бекініс аланды.

Тимур рылысты ниетіні клемдері оны саясижоспарыны адуындыына жауап берді. Ол билік тсында болан кезде Биби – Ханым мешітін райды жне Тимур ойы бойынша лемдегі е лкен мешітке айналу керек, біра 1897 жылы жер сілкінісінен кейін оны кмбезін жне абыраларын ойрандады. Самаранда Тимур з улеті шін кесене руды ойлады.

Бл кездегі кптеген билеушілер сияты Тимур з жерінде Хорезм, Иран, нді жерлерінен е мыты шеберлерді жинап алды. Самаранда Регистан ауданында ш имарат рылды жне оларды жоспары сас болды. Бл ансамбль екі жз жылдыта салынды. Алаш рет 1417 жылы Улугбек медресесі рылды. Екі асыр ткен со оан арама – арсы Шир – Дор медресесі салынды. Солтстік жатан тікбрышты клемді Тилля – Кари мешіт медресесі рылады.

Барлы ш имарат дстрлі персидтік сулет пиштагін олданды жне ол минареттермен фланкированды. Шир – Дор медресесінде жануарларды бейнесі олданды. Газельдерді аулайтын кнді арыстандар персидтік шеберлерді сйікті сюжеты болды. Бл сюжетті олдану шін керамикалы мозаика олданды.

Ирак сулет нері тек ана сириялы немесе персидтік мкетептерге жата алмайды. Себебі Аббасид кезіндегі Багдадан кп ескерткіштер ала оймады. Халиф аль – Мансур халифатты жаа орталыын салуа бел буды . Біра рал – жабдыты нашарлыы брін бзды. Кптеген жер сілкіністері жне моол шапыншылыы салынан имаратты ойрандатты.

2.3 нді мектебі

нді мектебіні мсылман сулет неріні ескерткіштері: «Кувват аль -Ислам». Кутб – Минар минареті. Султан Шамс ад – дин Илетмиш кесенесі. Султан Насир ад – дин Хумайюн кесенесі. Джама – Масджид мешіті. Акбар кесенесі. Тадж – Махал кесенеі. Насир ндіге арсы шабуыла шек ойды. Кейінірек нділерді гуридтер жаулап алды.

ндіні мсылман сулет нері персидтерді дстріні ыпалына алды. Бірата нді сулет нері персиялытара араанда згеше болды.

Газевидтерді мрагерлері иран сулетіні дамуына зор лестерін осты біра брі нтижесіз болды.

1192 жылы Гийас ад – дин Мухаммад делиде мешіт ра бастады. Мешіт ірі млшерлерге ие: 250*150 м, ал жалпы клемі трт гектар. Кутб ад – дин Айбак ызыл кірпіштен керемет Кутуб – Минар минаретін рды. Минарет зындыы 72,5 м, диаметрі – 15 м. Мнара денесі ранды жазбалармен жазылан. Кутб ад – дин лімінен кейін бірінші ярусы ана салынып болды, оны кйеубаласы Шамс ад – дин Илетмиш таы екі ярусты осты, ал Фируз – шах билеушісі 1368 жылы жер сілкінісінен кейін устінгі екі ярусты алпына келтірді, сондытан олар мрмрдан жасалды.

имаратті зі Сирия жне Андалузидегі каллонды мешіттерге сас болды. Біра бл састы кездейсо болды: шеберлер апа жне жиынты алау техникасын білмеді.

Кейін султан Шамс ад – дин Илетмиш кесенесі рылды. Бл кезде шеберлер керемет демі апаларды жасады. XIV асырды басында Ала – уд – дин Кхальи Шири аласын салды Кутба комплексіні жанында. Біра азір бл аладан дым алан жо.

Делиде билік еткен Туглакид міршілігі 1320 жылдан 1413 жыла дейін билік етті жне мсылман сулет нері зор лестерін осты. Соы ала мсылмандарды жоспарын бейнеледі. Туглакидтер міршілігі «жаугер» сулеттік стилін сомдады.

Султан Насир ад – дин Хумайюн кесенесі

ндістанны мсылман сулетіні здік ескерткіштеріне Насир ад – дин Хумайюн есімі берілді жне олар Делидегі Моголдар міршілігінен болды, ол 1557- 1565 жылдары рылды. Мирак – мирза Гийас деген суетші чахар – баг персидтік композицияны оланды. Сегіз ырлы жоспар баты ортасында орналасан. Оны жері каналдармен шектеседі. Баша аладан трт порталды абыралармен шарбаты. р портал айвандардан трады екі абатты худжрлармен шаын имаратты брышыны астында орналасан. стінгі сызытар порталдарды шеттерін фланкировадтарды шаын ана таза нділік мнарамен, пілді арасындаы паланкинді еске тсіреді. имарат кірпіштен салынды жне ол ппа мрмрмен жасы йасады. Мрмрді вертикальді жне нобайлар апасын крсету шін олданан. Дстрлі ислам декоры бл имаратта жо, біра имарат фасадтары трлі тсті кірпіштермен безендірілген. зіне ерекше кіл аударатыны минарет клемі ол имарат жігі болып жаласады. Оларды лшемі рдайым жпты болады жне нді минареті декоративті функцияны атарып отырды.

Джама – Масджид мешіті.

Аырындап сулетшілер мірде керек сулеттік стильдерді ойлап таба бастады жне ауданны белгілі бір климатты, географиялы жне леуметтік шарттарына лайытанды. Бенгалияда кірпішті, материалды рал – жабдытарды жне жабырды тотамай жауу е лкен мін болды. Манду міршілігі кезіде рылысшылар Джама – Масджид мешітін салды. Бл мешіт лемдегі керемет мешіті болып саналды.

Отстік нділерді рылысшылары иммигранттара лкен ыпалын тигізді. Бл баыт Гулбарга, Гол – Гумбаза мешіттері кезінде оланды.

Шер – хан кесенесі.

Делиде Лоди міршілігімен аланан кмбездер аланы Некропольге айналдырып жіберді. Могол міршілігіні бірінші билеушісі Бабур Лоди міршілігіне 1526 жылы болан Панипат соысында лкен соы келтірді. Бар жоы трт жыл ішінде империяны фундаментін алады, ол болса нді жеріні кп блігінде 300 жыл бойы шексіз билік етті. Империя Бабурды кмегімен емес, ал афганды лы дана Шер – хан билеушісіні кмегімен билік етілді, ол болса Бабур Хумаюндыны лын Делиден бас тартуа мжбрледі сол себепті алада зі он бес жыл бойы билік етті. Шер – хан болса дстрлі сулет неріні дамуына лкен лес осты. Бабурды лы Шер – ханды орнынан тайдырады. Ол болса Делиде дстрлі мсылман нерін алдырып діретті сый ретінде нді жерінде з лын Акбарды алдырады.

Акбар кезінде аламат рылыстар кезеі басталды.Осы кездерде персидтіктер ндістер жне буддистер дстрімен тйісті, осыны нтижесінде жаа керемет стиль пайда болды. Мысал ретінде Делидегі Хумаюн кмбезі бола алады.

Акбарды лы Джахангир рылысшы болан емес, ол з нерін баша кіл аударумен крсетті. Шах – джахан кірпіш жне мрмрмен жмыс істеуде лкен шеберлікке ие болды.

Тж – Махал кесенесі. Тж Махал (Hindi: ; парсыша: ) - ндістандаы е йгілі имарат жне Юнеско лемдік мра нысаны. Делиден 204 шаырым жерде орналасан.

Тж Махал кесенесін Аса Темірді рпаы Жаан шах 13 бала туып, 14-інші баладан айтыс болан тоалы Ммтаз Махала арнап салдыран. Кейіннен садан айтыс болан шахты зі де сйікті тоалыны асына жерленген. 1630 жылы басталан кесенені рылысы 22 жыла созылан. «лмес махаббат» нышаны болып саналатын Тж Махал – лемдегі жеті кереметті бірі. Трт быласында трт минареті, биіктігі 74 метр бес кмбезі бар а мрмрдан салынан мазар¬ды рылысына Орта Азия, Парсы, Таяу Шыыс елдерінен 20 мы зергер - сталар жмылдырылан. Тж Махалды быласында ызыл мнан салынан мешіт, шыысында ызметкерлер жата¬тын тура соны кшірмесі салынан. Мазара симметриямен салынан екі лкен апа арылы кіреді. демі бассейндермен кмкерілген Тж Махал ансамблі – архитектураны шыы.

Мазар ттастай а мрмрдан трызылан. абыраларындаы кесек мрмрдаы са, аса шеберлікпен кескінделген ортаазиялы ою-рнектер олдан ашалып жасалан. Та шапаымен ызылт тске, кндіз а шаан, тнгі ай сулесімен кміс тске боялатын млдір а мрмрді Аградан 300 шаырым жерден алдыртан екен. Е кереметі кіре берістегі ран срелері ара аытан, ал абыралардаы шекейлер мен глдер ызылт аы, малахит, жат, нифриттен жасалып, мрмр тасты ішіне ойып салынан. лемдегі е кесек алмас тас (бриллиант) «Кох-и-Нр» осы мазарда тран, кейіннен аылшындар елдеріне алып кеткен. азір ол Лондонда сатаулы.

Тж Махалды іргесін жуып жатан Жамуна зеніні ары бетінде ара мрмрдан жасалан іргетас жатыр. Жаан шахты жоспары бойынша оны зі сол жерден ара мрмрдан салынатын тп-тура Тж Махалды кшірмесіне жерленуі тиіс болатын. Жамуна зеніні екі жаасында жатан ос мазарды жаластыратын кпір салынуы тиіс еді. Алайда сырттан келетін шапыншылытан ажыан мемлекетті азынасы таы бір ымбат имаратты рылысын ктере алмайтын болды. 1658 жылы Жаан шахты лы Аурангзеб орнынан алып, ызыл бекініске амап ойды. Тоыз жыл амауда отыран Жаан шахты айтыс боланнан кейін тоалыны жанына апарып жерледі.

Магриб мектебі.

711 жылы араб жне берберс отрядтары Мароккодан Перенейге жол тартты. Ол жерді бкілін ойрандатып з мемлекетін рды жне тек ана халиф билігін мойындады. Араб - бербер мдениетіні алашы бедерлі ескірткіштері Солтстік Африкада рылды. Бл Кайруанедегі Сиди – Укба мешіті азіргі уаыта дейін сатаулы. Ол талай рет айта рылды, біра зіні крделі бейнесін IX асырды соында алды. Бнда бекініс сулетіні элементі де олданылды. имаратты абыралары кйдірілген кірпіштен салынан жне контрфорсаммен бекітілген. Солтстік аула жаында бір ана минарет бар ол зын жне мыты мнараны крсетеді. Минаретті тменгі жаы тесанды кірпіштен аланвн. Мешітті негізі ядросы болып ауласы саналады, ол мрмрді жне гранитті калонналармен шектелген жне олардыапа тіреп трады.Бнда магрибті барлы мешіттерінде сияты апаны ерекше трі олданылды. Мешіттер порталы VIII асырлара жатады, біра оны ешайсысы басты болан емес. Аула атрибуты болып ды саналады, ол мрмрді калонналардан істелінген.

Сиди – Укба мешіті. Бл мешітте нефтер михраб нишасына перепендикуляр орналасан, яни продольді осьпен. Бл жерде тромптаы сферикалы кмбез бар. Сондытан бндай мешіт типі христиан дстріне жаын деп базиликтер деп атайды.

Керемет ескеркіш деп декоративті нерден жасалан минбар аашын айтады, ол 863 жылмен белгіленеді. Ол кесулі панельдермен безендірілген оларды узорылары бл кездегі шеберлерді йыны тере боланын айатайды.

Сиди – Укба – кп калонналы мешіт, оны ру шін ислам рылысшылары рим жне византиялы фрагменттерді оданды. Сондытан мешітті 180 калонналары р трлі капительмен ерекшеленеді. Бнда тіпті денесі р трлі калоннардан рылан фрагменттер бар. Сиди – Укба мешітіне жоспары жне ішкі декоры бойынша Тнис, Сусе жне Сфаксе мешіттері жаын. Бекіністер рылысы саталып алды, оларды сырт бейнесі бл кезедегі культтік имараттара сас болды. Бан мысал ретінде Суседегі рабат бола алады, ол мыты абыралы жне минарет трізді болып келді.

Испан жерлерін жаулап аланнан кейін 756 жылыКордовалы эмират пайда болды. Оны негізін салушы Абд ар – Рахман, ол туелсіз мемлекетті рды. X асырда Кардовалы эмир Еуропаны е бай мемлекеттеріне айналды, ал оны билеушілері «халиф» титулын алды. Мемлекет экономика жне мдениет жаынан иыншылытар крді. Саяхатшылар ерекше бір сезіммен керемет сарайларды, мешіттерді жне мсылман билеушілеріні Испанияда рылан баса рылыстарын суреттеді. Кардовада жарты милиион халы трса да бл жерде мынан астам йлер болды, соан арамастан жздеген мешіттер, кітапханалар, оамды моншалар болды. Керемет кпірлер болды.

Кордава мешіті.

Кардова халифатіні сулеттік ескертіші бізді кнімізге аса кп жете ойан жо. Б л мешітті айта рылуы Xасырды амтиды. Кардовалы мешіт – Шыыс жатаы калонналары мешіттерді дстрлі культіне айналды. Мешітті зор оно блмесі бар, онда 1293 калонналар орналасан. Калонналар иратылан рим рылысынан келінді, ал 114 дана Византиядан келінді. Бл имарат шін орталы осьтін жотыы мінезді. Калонналарды кптігі имаратты шексіз боланын крсетті, ол адамны кіл – кйін ерекше етті. апалар жерден сетін сияты крінеді, біра олар тсті мрмрдан, граниттен аланады. Ондаы апалар екі тсті кірпіштерден салынады. Олар: а жне ызыл, ал осылыстары болса сегіз брышты жлдыздарды райды.

Калонналар интерьерді толытырады. Византиялы базиликке араанда Кардовалы мешіт калоннасы намаз оитын жерге бірден апармайды. Бл имаратты сулеті бойынша орталы ось жо.

Мешіт сулет нері математикалы логикаа баынышты. Бндай имарат ата принциптерге баынышты болып салынды.

Аль – Кутубий мешіті.

Маррекешідегі Аль – Кубий мештісол кездегі е ерекшесі болып саналады. Ол жай ана калонналы мешіт 16 параллельді нефалар жне 7 кмбез. Абжауын михраба арамастан , калонналарды атыы оан керемет крінуге ммкіндік береді. абыралар р трлі орнаменттермен безендірілген, ол Альморавид кезеіндегі нерге мінезді.

Альгамбра.

Альгамбра — Испанияны Гранада -нда 14 -да салынан мсылман сулет неріні крнекті ескерткіші. Солт. Африка мсылмандары — маврлар 8 -да Испанияны жаулап аланнан кейін мыты бекініс-амалдар сала бастады. 12-14 -да маврлар мемлекеті христиандар тарапынан здіксіз шабуыла шырады. Аыры христиандар 13 -да Кордованы аланнан кейін, Гранадаа ашан маврлар шыл л-асиба бекінісін трызды. Бекініс айналасы за шабуыла ттеп беретіндей арауыл мнаралы оран-абырамен оршалды. Бекіністі арабтар “л-Хала л-Хамбара” (“ызыл оран”) деп атады. Біра тарихта испанша Альгамбра деген атауымен алан. І Жсіп (1333 — 1353) жне ( Мхаммед (1353 — 1391) корольдерді заманында жасалынан ішкі слулыы лі кнге та алдырады. Ішіне 40 мы скер еркін сиып кететін амал залдары мен галереялары, фонтандары мен сем аркалары йлесімді бояуларымен, сем ою-рнектерімен ерекшеленеді. Таяу жне Орта Шыыс архит-на тн сталактит рнектері А-да йлесімді олданылан. Шлейтті жерлерді мекендеген маврларды суды жоары баалауы иял шарытататын фонтандардан крінеді. Ал орталы фонтанды мрмрдан жасалан 12 арыстан ктеріп тран “Арыстандар ауласы” А-ны айрыша блігін райды. Ол бдан 600 жыл брыны алпын сол кйінде сатаан. Араны ясы трізді рнектелген аркаларды ктеріп тран нзік мрмр колонналар, І Жсіп салдыран ділет залындаы ортаасырлы мсылман бейнелеу неріні лгілері, абыраларды біріндегі “Дниеде Гранадада трып, соыр болудан ткен асірет жо” деген жазуа дейін алашы алпын жоалтпаан. 1492 ж. христиандар маврларды біржолата жеіп, А. мнарасына крест орнатты. 1526 ж. Испания королі ( Карл амал ішінен итальян мнеріндегі з сарайын салызды. Біра А. маврларды жер бетінде олдан жасалан жмаы, лемдік мдениет тарихында мсылман неріні ескерткіші ретінде аты шыты жне солай саталып отыр.

2.4 Осман мектебі

- Сырчалы медресесі .

- Чифте-Минар Ерзерумде.

- Медресе аратай.

- Индже-минар ара Конье.

- Улу-Джами мешіті бурсе.

- Йешиль-Джами мешіті ("жасыл мешіт").

- Султана Баязида II мешіті.

- Шах-Заде мешіті Ыстамблда.

- Сулейманийе мешіті Ыстамблда.

- Селимийе мешіті Эдирне.

- Ахмедие мешіті.

- Кешк жндеді.

- Кешк Бадады.

Осман архитектурасы зіні дамуында екі кезеді тті. Бірінші кезе ( XIV . бірінші жартысына дейін XV . - дейін Константинопольды 1453жыл аланда) Бурсадаы жне кейбір Кіші Азия алаларды рылысымен байланысты. Екінші кезеі Бейбарыс Сулейман билігімен байланысты.

Sleyman (Кануни Слтан Сулейман); 6 араша 1494 — 5/6 ыркйек 1566) — 1520 жылдан бастап міріні соына дейін, яни 1566 жыла дейін, басшылы еткен Османлы империясыны оныншы слтаны. 1520 жылды 22 арашасынан бастап ел басарып, 1538 жылдан бастап халиф атанан. Слеймен Османлылар улетіндегі аса лы слтан болып табылады; оны кезінде Османлы Порты зіні дамуыны шарытау шегіне жетті. Батыста ол "Керемет Слеймен" атымен танымал, ал шыыста оны Осман ипериясыны саяси істерін толытай айта раны шін Кануни деп атайды. Слеймен XVI асырдаы Еуропаны е танымал монархы, скери істерді олбасшысы жне Осман империясыны е крнекті ханы болып табылады. Слеймен христианды Еуропаа арсы жорытарды зі басаран.

Слеймен ел басару, білім, ылмысты-ыты жніндегі задарды зі адаалап шыаран. Оны «канунилы» ытары оны лімінен кейін де бірнеше жылдар бойы олданылан. Ол аын, зергер болуымен атар, Осман империясыны деби леміні, сулет неріні жне кркемдік неріні дамуына зор лесін осан. Слеймен атарынан бес тілді жетік білген.

Селимие мешіті.

Селимие мешіті – Тркиядаы Эдирне аласында орналасан мешіт.

Юнесконы Бкіллемдік мралар олына енгізілген. Ол № 1366 нысан болып тіркелген.

1568-1574 жылдар аралыында салынан. Ислам леміндегі архитектуралы жетістіктерді атарына жатады. Елдегі е йлесімді мешіт. Бндай кешендерді трікше. klliye деп атайды. Оны ішінде емхана, мектеп, кітапхана жне медреселер бар. Олар мешітті айналасында орналасан.

Сулеймание мешіті.

Сулеймание мешіті – Стамбулдаы маыздылыы жаынан екінші ал, клемі бойынша бірінші мешіт.

Ішіне 5000 адам сыйдырады. Мешіт аланы Вефа ауданындаы кне блігінде орналасан. Ол Зашыарушы Слтан Сулейманны бйрыы бойынша салынан. рылыс жмыстары 1550-1557 жылдар аралыында болан. Жоба авторы – Синан. Мнараны биіктігі – 53 м, диаметрі – 26,5 м, кн сулесі 136 терезеден тседі. Мешітте трт мнара бар. Мешітті ауласында бейіттер бар жне крші екі мазарда Сулейман мен оны йелі Роксолана жерленген. Кейбір дерек кздеріні айтуы бойынша мешіт Алтын Мйіз шыанаына арай баяу жылжып бара жатыр.

Бадат.

Бадат (ежелгі парсыны ‘M “баа” — дай, kAk “дад” — сый, яни, “дайды берген сыйы” сзінен шыан деген жорамал бар) — Иракты астанасы, Бадат мухафазыны кімшілік орталыы. Тигр зеніні екі жаасын бойлай Дияла зеніні саасына дейінгі аралыта, Жерорта теізі, орталы жне Отстік Азия елдерін жаластыратын жолдар тоысында орналасан.

Бадатты 762 жылы Мадинат ас-Салам (Бейбіт ала) деген атпен халиф Манср салдырып, Аббас улеті халифатыны астанасына айналдырады. Брын оны орнында шаын елді мекен болан. 9-асырда ала олнер ксібі мен сауда-саттыты, ортаасырлы араб мдениетіні ірі орталыына айналан. Бадат арылы ндістаннан, Арабиядан, Еуропа елдерінен тауарлар тасылды. Аббас улетіні халифаты ыдырааннан кейін зіні саяси маызын жоалтанымен, кллі шыыс жрты табынан ылым орталы болып ала берді. 13-асырда Бадатта 30-дан астам кітапхана болан. 945 жылы Буида улетіні, 1055 жылы Салж улетіні ол астына ткен. 1258 жылы Бадатты Шыыс хан улеті басып алып, аланы иратып, тонады. 14 асырды соы мен 15-асырды басында мір Темір бл аланы екі рет жаулап алды. 16—17 асырларда Бадат біресе тріктерді, біресе парсыларды билігіне тіп отырды. 1638 — 1917 жылы ала Осман Слтандыыны рамында болды. 1917 жылы аылшын скерлері басып алды. 1920 жылдан Британияны мандатымен басарылатын территорияны кімш. орталыы, 1921-1958 жылы Ирак мірлігіні астанасы. Отаршылдыа арсы лт-азатты озалысты (1948, 1949, 1952, 1954 жылы ірі ктерілістерді) ошаы болды. 1958 жылдан Ирак Республикасыны астанасы.

Бадатта лемге белгілі сулет ескерткіштері: Аббас улетіні сарайы (12-асырды соы — 13 асырды басы), Збайда кесенесі (13 асырды басы), С л-азал мнарасы (1279), Маржан ханны керуен сарайы (1358/59), Мса л-адамны “Алтын мешіт” кесенесі (1515) жне т.б. жасы саталан. Сондай-а мнда университет, ылым Академиясы, 6 музей, кітапхана имараты бар. Ежелгі аза топыраынан шыып, бкіл тркі жртыны матанышына айналан ойшыл алымдар — бу Наср л-Фараби (870—950), лам д-Дин л-Жауари (шамамен 1008 ж..), Буран д-Дин Ахмад л-Фараби (шамамен 1174 ж..), Махмт ашари (11 асыр), бу Абдалла л-Баласани (1040/50 —1112), Абд л-афур л-Кердери (шамамен 1166 ж..) жне т.б. білімдерін толытыру шін Бадата барып, дріс алан, ылым ебектер жазан

Коньедегі Индже минар

Индже Минар - ескі медресе Аллаэдин ауданында орналасан. Медресе 1258 жылы салынды. азір осы имаратта мражайда тас жне ааш кескіндемесіні экспозициялары орналасан. Бл медресеге жабы медерселер лгісіне жатады, бір террасасы бар, салтанатты есік кншыыс жата пейілді. екі жатада кіре берістен ш тіреу трады, олар сімдікті орнаментімен жазылан.

орытынды

Жасалан жмысты саралай отыра келесідей орытындылара келдім.

Жалпы мсылманды сулет нері келесідей ерекшеліктерге ие: трызылан мешіттерді, зираттарды, кесенелерді барлыыны сті кмбезбен жабылан оны стінде айшытар орнатылан. Сол айшыты орнатылуы лкен маыза ие. Тріктерді дниетанымына сйкес олар айды атты рметтеген. Кндіз кнні кзі нрландырушы, жары пен жылу беруші ретінде болса тнде оны орнын ай алмастырады деп есептеген. Сондай айшыы бар керемет рылыстарды кейбірін ауыз толтырып айтуа болады. Мысала, Минарет – ислам сулетінде ол мнара. Минареттерді екі негізгі лгісі: тртырлы (Солтстікті Африкасы) ажыратылады жне домала (Бер жне орта шыыс). Минареттер рнекі тасты алауыны, керамика, ажурды ылтима (шерефе) йнекей брандамен безендірілген.

Жас мешіттерде ншейін бір минарет (арамастан немесе сір ) пайдаланады, орталар - екі; кесек-кесек слтанды мешіттерде Ыстамблда трттен алты минаретке дейін болды. Минареттерді е лкен саны, он, бас пайамбарды мешітіні Медине. Арабеска – еуропалы атау,орта асырлы орнаментты шыыстаы иындыы, ол сйыты жне геометриялы элементтерден трады. Арабеска зіне арабты шрифт сызбасын осады. айта рлеу дуірінде арабеска йгілі бола бастады.

PAGE \* MERGEFORMAT 3

Мсылман сулет неріндегі ерекшеліктер