ЖАССПІРІМ ДЗЮДОШЫЛАРДЫ ДЕНЕ ДАЙЫНДЫЫН ЛГІЛЕУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

КІРІСПЕ

Зерттеу жмысыны зектілігі. Халыаралы аренадаы жоары бсекелестік, жаттыуда кш тсуді немі арта тсуі, жарыстаы белдесулерді динамикалыыны арта тсуі спортты жаттытыру саласында жмыс істейтін мамандарды алдына оны тсілдері мен дістерін одан рі жетілдіру міндетін ойып отыр.

Спортшыларды, оны ішінде жас дзюдошыларды дайындыын лгілеу проблемасы дене асиеттерін трбиелеуді, спортты жаттытыруды жне бейімділік дене шынытыруды теориясы мен дістемесіндегі е зекті мселелерді бірі болып табылады. Бл ретте лтты жеке жарыса тсу жйесіндегі (самбо кресі, каратэ, ауыр атлетика, кикбоксинг, грек-рим кресі жне т.б.) бастапы даярлыты ылыми негізделген дістемесі жас спортшыларды тактикалы даярлыын жне жарыстарда нер крсетуіні нтижелілігіні аса маызды шарты болып табылады[1].

Жас спортшыны жаадан келушіден леуметтік маызы бар жарыстарды жеіп шыуа абілетті спорт шеберіне дейін даярлау – кпжылды, ебектеніп тер тгуді ажет ететін рдіс. сіп келе жатан бсекелестік е аз материалды шыындар мен мейлінше аз уаыт кезінде біліктілігі жоары спортшыны даярлауа ыпал ететін, жаттыуды жаа жне прогрессивті дістемелерін талап етуде.

Мселе кпжылды тактикалы даярлыты кезедерінде спортты шеберлікті алыптастыруды жалпы задылытары мен ерекшеліктерін ескере отырып, жастарды жеке жарыса тсуге спортты даярлау процесін басаруды оптималды жолдарын іздестіруден трады.

ылыми-педагогикалы дебиеттерде жасалан талдау, тжірибе мен баылаулар крсетіп отыранындай, бгінгі кні айтарлытай кп жадайларда жаттытырушыны ызметі, ескіріп кеткен сыныстарды олдана отырып, олар жргізіп отыран жаттытыру процесіні аны критерийлерінсіз жне спортты жаттытыруды табысты жзеге асыруды кбіне кп шылданушыларды даярлыына дрыс баылау жасауа байланысты екендігін ескерусіз, субъективтік категориялар шеберінде рбіп отыр. Осындай жмысты нтижесі болып облыс, айма жне т.б. рама командалары шін толыанды емес резервтерін алыптастыру болып табылады [2]. Жас дзюдошыларды дайындыын лгілеу дістемесін оны азіргі техникалы-тактикалы рекеттерді мегеруге баыттайтындай етіп айта ру керектігін [3] зерттеген болатын.

Дзюдошыларды нер крсетуі олара жоары дрежедегі жарыстарда толы клемде басымдылы танытуа кедергі келтіріп отыран біратар йымды жне дістемелік мселелерді анытап, крсетіп берді.

Жас дзюдошыларды дайындыын лгілеу ерекшелігіні ылыми негізделуі азіргі спортты ажеттіліктеріне сйкес келе бермейді. Дзюдодаы кш салуды, оларды организмге серін серін зерттеу жніндегі, сонымен атар жаттыу дістемесі жніндегі зерттеулерді кпшілігі ересек спортшыларда жргізілді. Практикалы сыныстар, сіресе жас дзюдошыларды дайындыын лгілеуге атысты сыныстар те жеткіліксіз жасап шыарылан.

Кптеген зерттеушілер дене жаттыуларыны жастарды рухани трбиелеуді, Отанды орауа жне ебекке даярлыты маызды ралы болып табылатындыын да атап крсетеді. Бізді жмысымызда жастарды дене асиеттерін трбиелеуде маызды орынды жеке жарыса тсуді алуан трлі жйелері алып отыр. Р-сы халытарыны игілігі болып келген тсілдер – ждырытасу, олмен рысу жне т.б. белгілі болса да, кп жадайда бл жеке сайыстар шыыс пен батысты р трлі елдерінен келген. Отанды жекпе-жекке шыу нері млдем болмаан немесе олар шамалы ана дамып, шеберлік дегейі бойынша шыыс пен батыс жйелерімен тедесе алмайды дегендей сер аласыз. Опен ататын аруды олданусыз, скери рекеттерді жргізу тжірибесі згені айтады: славян жауынгерлеріні даярлы дегейіні жоары боланы соншалыты, араб халифтеріні, ытай жне рим императорларыны, трік слтандарыны жеке кзеті негізінен славян жауынгерлерден тран екен. Сір, бізді ата-бабаларымызды дене асиеттерін даярлаудаы тарихи жйесі шыыс пен батысты осыан сас жйелеріні дегейінде болып ана оймай, оларды айтарлытай басып озан.

Жастарды арулы кштер атарында скери борышын теуге жне ебек ызметіне даярлау шін тек шыыс пен батысты жеке сайыса тсу жйелерін ана емес, отанды жйелерді де зерттеу керек. Бізде де жеке алыса тсуге даярлау бойынша деби ебектерді боланын атай кетуіміз керек.

Соы жылдары осы мселелер спортты р алуан трлері, оны ішінде спортты крес бойынша ылыми дебиеттерде арастырылса да, аталан мселе лі толы дрежеде шешіле ойан жо. Жас дзюдошыларды дайындыын лгілеу процесін дене шынытыру теориясында, сіресе практикасында лі де болса длдеп тексеруді, осымшалар енгізудуі жне одан рі алыптастыруды ажет етеді.

Осыдан бгінгі тада дзюдошыларды даярлау тжірибесі крсетіп отыранындай, аз зерттелген баыттарды бірі зерттеулерді жаа ол жетерлік жне апаратты дістемелерін, оны ішінде:

а) жаттыу процестеріндегі рекеттерді баалау;

) азіргі заманы бадарламаларды олдана отырып, зерттеу материалдарын оперативті деу жне оларды жас дзюдошыларды лгілеуді оу-жаттытыру процесіне енгізу дістемелері жасалып пайдаланылмауы белгілі дрежеде арама-айшылыты бар екендігін байатады. Аталан арама-айшылыты шешу зерттеу проблемасын айындайды.

Ол бгінгі кн тжірибесінде дайындыты лгілеу дістемесіне атысты тиімділігін анытап олдануа болады жне оны зерттеуге алынан феноменді жетілдіруге ыпалы андай дегенді айындау ажеттілігін туызады. ылыми – педагогикалы дебиеттерде бл проблемены з дрежесінде зерттелмеуі лгілеуді тиімді дістемесіні жотыы оны бгінгі тада зекті мселе екендігін длелдеп жмысымызды таырыбын ТСТ-де спортшыларды дайындыыны сипаттамасы (Дзю-до мысалында) деп алуа ммкіндік берді.

Зерттеуде жас спортшы-дзюдошылар арасындаы айтарлытай жас-жынысты жне дербес-типологиялы айырмашылытарды бар болуы мен оу-жаттытыру процесінде жас дзюдошыларды спортты даярлауды басаруды теориялы жне практикалы мселелеріні жеткіліксіз жасап шыарыландыы арасындаы айтарлытай арама-айшылы тжырымдалан. Пайда болан арама-айшылыты шешу жолдарын іздестіру жне жас дзюдошыларды оу-жаттыу процесін лгілеуді тиімділігін алайша арттыруа болады деген сраа жауап іздестіру зерттеу жмысыны проблемасы болып табылады.

Зерттеу нысаны – жасспірім дзюдошыларыны оу-жаттыу рдісі.

Зерттеу пні –дзюдошыларды дене дайынды жатарын жетілдіру дісі.

ылыми болжам: егер оу-жаттытыру процесін жасалан дістеме бойынша йымдастырылса, онда дзюдошыларды жылдамды-кштері мен икемділіктерін жетілдіру механизмдері жасы игеріледі, сонда ана дзюдошыларды крсеткіш ммкіндіктері жоарылайды.

Зерттеу жмысыны масаты – жасспірім дзюдошыларыны дайынды лгісін жасау жне оны эксперимент барысында тексеру.

Зерттеу жмысыны міндеттері:

- жасспірім дзюдошыларды дене даярлы дегейін анытау;

-жасспірім дзюдошыларды дайынды процесін лгілеуді педагогикалы шарттарын анытау;

-жасспірім дзюдошылара жаттыу дістемесін жасау жне длелдеу.

Зерттеулерді дістемелік негізі крделі табии биологиялы жне леуметтік былыстарды талдауа жйелі трде келу, дене шынытыру мен спорт саласындаы ылыми ебектер болып табылды.

Зерттеуді ылыми жаалыы:

- жасспірім дзюдошыларды дене даярлы дегейі аныталды;

- жасспірім дзюдошыларды дайынды процесін лгілеуді педагогикалы шарттары аныталды;

- жасспірім дзюдошылара жаттыу дістемесін жасау жне длелдеу жасалынды.

орауа сынылан негізгі аидалар:

- жасспірім дзюдошылара дайынды дістемесін лгілеу жне длелдеу;

- жасспірім дзюдошылара дене даярлыын трбиелеуді педагогикалы шарттары;

- жасспірімдерді дзюдо крес тріне бейімділігін анытау.

1. ЖАССПІРІМ ДЗЮДОШЫЛАРДЫ ДЕНЕ ДАЙЫНДЫЫН ЛГІЛЕУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.

1.1 Жасспірім дзюдошыларды дене дайындын жетілдіруді педагогикалы негіздері

Техникалы озалысты иындыы жне нсасы техника кмегімен, кбейтіледі, сонымен атар физикалы сапа ртрлі, осыларды жетілдіру зерттеу ммкіндігі. Сонымен бірге жаттыуды ралдарымен дістерін олдану. Осыларды е белсендісі жаттыу, даму баытын кшейту, спорт озалысыны техникасын жасартуды бадарлау.

Жылдамды-кш абілеттігіні дамуы барлы дегейде арсылы білдіреді, крестерді зіне лайы рекеті, біралыпта сіп ктеріледі максималды кш жне жылдамды млшері спорт дайындыын жаа бастаан спортшылар шін тиімді шеберлік дегейіні ктерілуі барысында байалатын жадай арындылы пен маманды ыпалын пайдалану.

Кш жне жылдамдыты йлесуі жоары квалификациялы спортшыларды максималды кш салуы су крсеткішіні артышылыы болып табылады. алымдарды айтуынша е здік рал арнаулы жылдамды-кш дайындыына зіндік жарыс жаттыуы болады[4]. Ал енді практикада бл жадайлар физикалы энергиямен нерв жйесіні жаруына келіп соады. Сырты ралдарды мият тексеріп алу керек, бір шеберден аспайтын жне згеше сері болу керек.

Машытану рекетінде олданылатын рал максималды кш салуда координациялы байланыстарды ркенделуіне жаттыуды исыны бар. азіргі уаытта жыдамды –кш абілетіні дамуына ш трлі жолы бар.

- Блшы еттер арасын йлестіруді жетілдіру.

- Ішкі блшы еттерді йлестіруді жетілдіру.

- з блшы еттеріні рекет абілеттігін жетілдіру.

Бірінші жол ол жаттыуды олдану, жарыспен сас.

Екінші жол- ш крсеткішіне рекет ету ажет. озалыс бірлігіні отайлы саны. Жоары импульс мотонейроны, мотомирондарды барлы сихронды отайлыы яни жаттыуды лкен иындылпен салма салумен олдану ажет.

шінші діске салма салуды олдану айласы келеді. 7-13 ( айталау максимумы), культуристерді жаттыу рекеттерінде олдануы. Спорт крестерінде кш абылетін зерттеу, ерекшелігіне арай дзюдода, крестерді спорт шеберлігіні дегейін айтатын нрсе, ол крестерді кш салуыны маызы оны (жарылыс) рекетіне крсетеді.

Осындай жадайда, ртрлі кштерді пайда болуыжылдамдылы-кш ммкіндігіні айрыша маыздылыы болып табылады. Осындай жаттыуды кмегіні арасында ерекше маызды кзтартарлы шабуыл имылдарында арсыласты маызды арсылыыны орынды жауап беруі пайда болады.

Спортты жне сайыс дайындытарындаы жылдамды-кш орны.Арнаулы физикалы дайындытаы даму дегейіні ктерілу маыздылыына теориялы жне эксперименттік зерттеулер ку болды. Ерекшелігіне арай арнаулы жылдамды-кшті сатысы спортшыларды техникалы шеберлігін тиімді алыптастыруына серін тигізеді кптеген авторларды байламы:алашы спорта мамандану кезеінде оларды дамуына ерекше назар аудару керек екенін айту тааларлы емес.

Теориялы жне байап кру (экспериманталды) зерттеулерінде арнайлы физиологиялы дайындыты жоары даму дегейі маызды екенін куландырады арнайы шапшады-кш санасыны дамуы жне спортсменні техникалы шеберлігіне нтижелі жоарлауына шб жо. Таарарлы жадай емес, кптеген авторларды айтуы бойынша: бастапы спортты мамандандыру кезінде оны дамуына кбірек кіл блуі керек [5].

Кптеген зерттеушілерді ылыми жмыстарында спортты жекпе-жекте маызды рлді жылдамды-кш дамыту сапасына береді. Сондай-а, азіргі сайыста лкен динамикалы жне жоары дайынды ызметіне жылдамдыы орындалуы, шапша козалу абілеті жне де бкіл жарыс бойы осыны стану – жасы нтиже. азіргі боксерларды жылдамды-кш жетілдіру санасын дамуына спортшылар кп мн берген.

Ю.В. Верхошанский жне В.И. Филимонов – крескерлерді айрыша жылдамды –кш жетілдіру дайындыында техно-тактикалы шеберліктерін талдай отырып, жылдамды-кш сапасыны маызы жоары екенін баса айтан [6]. Крескерлерді жалпы кш жетілдіруімен оса аса шапшады абілетімен дамуыны маызды екенін жайлы да атаан. Спорт кресінде, соны ішінде дзюдо да спортсмендерді имыл-озалыс аппаратына жоары талап ойылды. Бл жоары разрядтаы спортсмендерді физиологиялы даму санасын жне тез арада блшы еттеріні кшеюіне ажеттілігін анытайды. В.П. Волков, Ю.П. Замятин, жне Б.Ф.Романов, крескерлерді физиологиялы дайынды жйесін зерттей отырып, 4 факторды блді, соны ішінде арнайы дайынды жылдамды кш жетілдіру сапасыны жоары дегейде даму базасындаысы алдыы атарда тр.

Осыны брі жылдамды кш жетілдіру сапасыны дамуы ртрлі техникалы имылдарда маызды екенін анытайды арнайы зерттеулер крескерлерді арнайы жылдамды-кш жетілдіру жне техникалы дайындытарыны зара байланысын птайды. Б.М. Рыбалка, В.И.Рудницкий, жне А.В. Медведьті айтулары бойынша ататы крескерлер тек ана жоары дегейдегі физиологиялы дайындыы жне виртуозды техника олдану ана емес, сонымен бірге шапшады имылды уаытында олдану абілетімен де згешеленгені. В.С Фарфель алашы болып, жылдамды кш сапасыны траты массада шапшадыты кбейту арылы крсетуге болады деп мінездеме берген. Артынан осы жадай натыланан: айрыша имыл-озалыс жйесінде жылдамды-кш сапасы максималды имыл-озалыс кшіні тездетіп даму абілеті ретінде аралан.

Біз кргендей бл жерде жылдамды кш жетілдіру дайындыны маызы аны крсетілген-жекеше немесе жылдамды жне имыл-озалыс кшіні колплексті трде дамуы, з-зімен жарысу жаттыуларыны сас жйесі айын крсетілген.

Адамны имыл-озалыс абілетін зерттеуден М.А. Годик ш трлі жылдамды бар деп тжырымдаан:

А) имыл-озалыс кезедегі латентті уаыт;

Б) Жеке имыл озалыс жылдамдыы;

В) имыл – озалыс жиілігі.

Оны стіне ол имыл-озалысты жылдам басталу абілетін айрыша атады [7].

Таза жылдамды те оай бір буынды имылдарда байалады (теппинг-тест-олды бір ыайда сермеу).

Жылдамды деген ымда адам азасыны функционалды жиынты ызметіні имыл-озалыс шапшадыы анытайды. Дара крсеткіш кезінеде жгірендегі жылдамды пен шапшады жне ртрлі жаттыу жасау кезінде тыыз корреляция жо.

Дзюдодакомплексті жылдамды сапасымен кездесеміз. Спортсменні андай да болсын техникалы имылымен орындалу затыы жеке имыл озалыс шапшадыына байланысты. Кптеген практикалы аызды элементарлы алыпта емес біріккен имыл-озалысыны жылдамдыыны орындалуында. Біра та крделі имыл озалысты жылдамдыы тек ана жылдамды сапасыны даму дегейінде емес, баса да факторлармен байланысты. Мысалы: дзюдода латыру жиілігі техникалы ызмет жйесіні. Дистанциядан, арсыласыны имыл озалысына да байланысты.

Жаттыу процессінде жылдамды пен кшті ажырату оай емес, йткені жоары разрядты дзюдошыны бойында екеуі тыыз байланысты. Жылдамды трі 14-15 жаса дейін дамиды, ал одан лкен жаста оны дамуы тек ана ртрлі жаттыу орындау не болмаса рационалды техникалы ызметтерден седі. Сонымен, ысаша ылыми методикалы дебиеттерді зерттеуі айрыша орынды жылдамды –кш жетілдіру сапасына береді. Даму дісі мен техникалы дайындыыны байланысы кеінен зерттелген [8]. Бірата дзюдода лі кптеген шешілмеген жадай бар, жоары разрядты дзюдошыларды жылдамды –кш жетілдіу дайындыы баса да спортты жекпе-жегіне араанда маызды.

Жасспірім дзюдошыларды жылдамды-кш жетілдіру дайынды-кш жетілдіру дайындыны дісі мен ілімі. Практика куландырандай ртрлі дене шынытыру жаттыуларын спортсменні азасы ерекше баытта абылдайды. Брімізге де тсінікті жайт ол жылдамды-кш жетілдіру сапасыны нтижелі дамуы олданатын ілімі трімен, омплексті дене шынытыру жаттыуларын пайдаланумен тыыз байланысты. Жылдамды-кш жетілдіру дайындыы ртрлі діс пен ілімді амтиды, атлетті максималды тез имыл-озалыса тойтарыс беретін абілетін дамытуа баытталан трі амтылан.

В.В Кузнецов, пен Л.А Васильеваны айтуы бойынша арнайы жылдамды – кш жетілдіру дайынды процессін синтетикалы, аналитикалы жне вариативтік кш дамуы жне физиолониялы сапаа арасты жылдамды компоненті бейім. Осыан арамастан ысартылан айталай методі (ілімі) негізі деп саналады. ртрлі озалыста : айталау, вариантивті ж/т олданады. Спорсмендерді ерекше имыл-озалыс жмыстарында оларды салмаы ртрлі екенін ескеру ажет. Бндай жадайда арнайлы жылдамды-кш сапасыны даму жне жетілдіру масатында келіспеушіліктер де туындайды. Ю.В. Верхошанский, В.В. Кузнецов, С.В. Качаев мынадай тжырыма келген, арнайы жылдамды – кш жетілдіру дайындыына комплексті жйе дісін олдану сыну. Сонымен атар Б.М. Рыбалко, В.Е. Рудницкий, А.В. Медведь былай деп санайды: жаттыуды ртрлі иындыы кштілік дамуынан немесе шапшады кш компонентіне байланысты.

Егер де бір компонентті дамуы артта алса, онда соан кбірек кіл блу керек. С.А. Преображенский болса, керісінше баса кштірек сапасын жетілдіруді сынады. Жылдамды-кш сапасыны дамуына ртрлі региональды жне глобальдік трде олдану ажет. Біра та, арнайы зі тадаан спорт тріні дауымен арнайы дайындалан жаттыулар сол тадалан спорт тріне жаын жаттыу трлері нтижелі болма. Сонымен атар тадалан спорт тріні згешелік сапасыны дамуына жне техникалы жетілуіне баытты ыпал жасау ажет.

Бл жадай жаттыу дісін тадау трінде спорт іліміні маызы болып табылады. Кресушілерді жылдамды-кш сапасыны жоары нтижесінде нысаналы баытта трбиелеуге, жаттытырушы тек ана оларды имыл-озалысын білу емес, сонымен атар арнайы жаттыу тадауда рашан кіл бліп отыруы керек. Осы жадай да ана дрыс діс тадалып, спортсменні сапалы жаттыуы ммкін.

Брімізге белгілі жайт, дзюдошы жарыс кезінде табысты крес дістерін пайдалану шін, жылдамды кш жетілдіру дайындыы жоары дегейде болу керек.

Дзюдошыа жылдамды кш жетілдіру сапасыны биік дегейде боланы ажет, йткені жасспірім дзюдошыларыны жекпе-жекке шыанда арсыласымен арсыласу жне шабуыл жасау, ораныс трінде те ажет. Дзюдошы арсыласын ораныс трінен алып шыу шін тек ана лкен кш иесі болу емес, сонымен атар кшін дрыс пайдалана білу керек. Блшы етті атаюына, техникалы ызметті дрыс трбиеленгені жн. Осы масатта арнайы жаттыулар техникалы ызмет жйсіні сйкес болуына арай тадау керек.

И.П Ратовты зерттеуі кезінде блшы еттер арасындаы координация (йлесім) арасында жылдамды кш сапасы жасарып, е негізгі ауыртпашылты ктеретін блшы еттерді жмысы жасаран. Біра та, егер де бл жадайда блшы ет жмысыны дегейі жасарса. Онда жылдамды-кш сапасын артанымен зорлы келтірмейтіндей, нтижелі болу шін оптималды трде дайындалан жн. Осыан назар аудара отырып, координалды дісті зорлы тсіретіні тиімсіз деп, И.П. Ратов былай деп жазады: «блшы еттерді арындыл негізінен жоары нтиже іздемей, одан да белсенділік трінде имыл-озалыс фазасыны ауысуынан сол жоары нтижені алуа болады». Авторды ойынша, бндай иын да крделі сраа олайлы дістемелік трде жне техникалы дістемені з керегімен олдананы жн.

Кресте жылдамды-кш сапасыны дамуына практикалы трде олданан кптеген дістер мен ілімдер бар.

ылыми-методикалы дебиеттерде зерттеу барысында«ммкіншілікті жылдамды» дісін тадаан. Сонымен атар В.Н. Короновский, М.А Яковлев жне В.Н Спиридов арнайы жаттыуды мні блшы етпен азаны кресте дрыс пайдалану арасында нтижелі дістер орындауа болады, деп санайды.. А.Николаев пен Э.Эйберг кресте белдесуде кші басымыраы жееді дей келе, мынадай сыныстар береді.

арсыласына арсыласу ммкіндігін кбірек беріп максималды жадайа жеткізіп, содан со з дісін олдану керек дейді. В.П. Волков пен Р.А Школьников [9]. Мынадай дістер сынады: кш дамытуа кмегі тиетін жаттыулар сынады снарядтармен жне снарядсыз (ралсыз). (рал ретінде м салынан аптар, галтельдер, иіс шыарыштар жне т.б.), ал мына авторлар А.А. Харлампиев, К.Г Коберидзе жне А.П. Соловов жылдамды –кш жетілдіру сапасыны дамуына жалпы дене шынытыру дайындыын жгіру, латыру, баскетбол т.с.с. сынады, И.И Алиханов болса кш дамыту дістемесі ілім ретінде кресті сынады.Г.Г Ратишвили з зерттеуінде иындатылан жаттыу трлеріні жеке техника элементтеріні крес кезінде лкен нтиже береді дейді. Сонымен атар автор крестерді сапалы діс трін орындаумен жне кш дамыту дайындыын тыыз байланыстырады.

Н.Н. Сорокин менА.Б Еганов былай деп сендіреді, дайын дамушыларды нерлым дене шынытыру дайындыы жоары болса сол рлым тез жне табысты трде ртрлі крделі жаттыуларды мегереді. Спортты кресте кшті орыны маызды деп санай отырып кптеген дістерді трыста (тіреулерде) жылдамдатылан трде орындау ажет десе де екеуін жылдамды кш сапасы деп оспайды

А.Н. Ленцті тжырмдамасы бойынша крескерді белдесу кезінде имылы кбінекей шалт, жылдам, кшті болады, сондытан да рационалды жйені бзбай максималды трде орындау ажет. Жылдамды кш жетілдіру жаттыуларына тадау жасай отыра, ол кш дамыту жне шапшадыты арттыруды біріктіреді.

С.Ф. Ионов з зерттеуінде мынаны крсеткен, арнайы жылдамды кш жетілдіру дайындыында дістер мен ілімдерді пайдалану самбо кресінде техникалы имылдарды негізгі деген. Крескерлерді арнайы жылдамды кш дамыту жаттыуларын біріктіріп Б.М Рыбалко мынадай тжырымдама жасайды, е жасы діс ерекше блшы етерді дамуына олайлы рі жаын арнай дайындаан жаттыулар.

А.Е Воловик жылдамды кш сапасыны дамуына арсыласыны спарингке шыу трін сынады, йткені онда шапшады жылдымды. Шалт имылдар бар.

П.А. Стешенконы айтуы бойынша, имыл –озалысты жылдамдыын дамыту шін крделі жаттыуларды осу керек. КОСР-а ебегі сіген жаттытырушы С.А. Преображенский зіні бай практикалы машыына сйене отырып имфл-озалысты жылдамдыы мен кштілігін дамытуа аздаан иындыы бар жаттыуларды максималды жылдамдыта жне айта –айта айталауын сынады. Техникалы дістерге сйене отырып, А.К. Морозов онынтижелілігі менлкен блшы еттерді кштілігі жмыстаы жоары бірлестікпен, бкіл діс фазаларыны орындауынан деп болжайды.

Салматы жаттыуларды крес кезінде пайдалануа Б.М Рыбалко, В.И. Рудницкий, А.В Медведь былай деп тайды, шалт имыл мен блшы ет арасыны имыл озалыс жасы нтижеге жету шін жаттыу стінде салматы кшті жаттыулармен шынытыру. Шалт (жылпы имыл) имылын дамытуа спортсмен бір дістен екінші діске кшіп, арсыласына дес бермеуге тру керек. И.В. Шинелевті жазанында осы крсетілген абілет трі крескерді техникалы шеберлік дегейін анытайды.

Шалт имыл немесе шапшады кшті трбиелегенде, блшы еттерді алдын ала созыланына кід аудару керек. Бл алдын ала созылан блшы етті айта орнына келуіне тырысатыны тез рі аттыра атаюына кмектеседі. Кбірек осындай жаттыу жасааннан, соншалыты кбірек нтиже шыарады. Біра кп жадайда крескерге алдын ала ондай жадай болма алады, сондытан да дайындысыз шалт имыл жасауа тура келеді.

Ауырлатылан жаттыу жасау кезінде, кшті максималды трде трандыын естен шыармау керек, сондытан да аз бастау (подход) жасалынады. Шалт имыла дайындаанда жне блшыеттерді жетілдіруде ауыр салматы алмастырып отыру ажет. Дайынды кезінде мынадай кестені пайдалануа болады.

Ауыр салматы клемі басында за,содан со кбірек.

Ауыр салматы клемі басында кбірек, содан со азайту.

Ауыр салматы басныда кбірек, содан кейін те трде .

Ауыр салматы клемі аз, содан со те трде.

Арнайы жаттыу тадау кезінде, кресушіні абілетін де естен шыармаан жн. Мысалы: иіліп латыруда «бастаудан» (подход) дзюдошы шалт имыл жасайды. Ал осы дісті екі жатан стау (захват) кезінде ол статистика трде олданады. Осыдан баса нтижелі дайындыа жолын беру жне кедергіденту жмыстары бір бірімен байланысты.

Спортшы уаытты максималдытрде ысарта отырып, алдын-ала отыру арылы жердегі затты алып лгеру керек. Айрыша кілді мынадай жаттыулара кіл блу керек жоарыа серкіру, доппен секіру кезінде техникалы имылдарды сатацй отырып шалт имылдар жасау.

Нтижелі шалт имылдар жасауда спортсменні уатылы блшы еттерін босатуы маызды фактор боллып табылады. Физиологиялы босасу кбінекей олданылып жрген жаттыу кестесіне де байланысты, атайан блшы еттерді ара кідік босасытып, айта атайтып лтыратын жаттыулар тадау керек. Осыан байланысты жаттыулар жасау. Осы жаттыуларды жасаанда техникалы имыл трін сатау ажет.

Жылдамды –кш дамыту сапасын зерттей келе, Ю.М. Закарьяев мынадай тжырым жасаан, жылдамды трынде жасалатын жаттыуларды жрек аысыны жиілігі 160-165 аыс/мин, жылдамды-кш трінде 150-155 аыс/мин, ал кштілік 145-150 аыс/мин. Крескерлерді жылдамды-кш дамыту дайындыында негізгі блшы еттопограиясын айыран.

Соныменен, дебиеттерге сйеніп жасалан зерттеулерді крсеткені спортты педагогикада бой діс-тсіл жне жылдамды-кш дамыту дайындыыны ілімдері ережеге сйенсек жалпы, «соу» жаттыуларына кіл блуді сынады. Дзюдошыларды дайындыында кіл блуді сынады. Дзюдошыларды дайындыында оларды жынысты жаын да тыс алдырмай айла-діс тсілдерін дайындыта дрыс жоспарлауын адаалау. азіргі уаытта бл сратар жасы ала ойылан жне де оу дайынды процессінде йымдастыратын талай нсаулар да сынылан.

Жасспірімдерді спортта жеке дайындалуы. азіргі кезде балалар жне жасспірім спортты жекешелендіруге лкен маына береміз. Бірата ртрлі жадайлара байланысты жеке дайынды зіні ке олдауын таппай жр жне де практикалы трінде кп кездеспейді.

Кптеген. Жергілікті жне шетел авторлары спорт резервін дайындау процессінде жеке дайындыты пайдалы екенін баса айтады. Белгілі неміс маманы И.Хартман былай деп есептейді. азіргі спорт дайындыында басты девиз: шынайы жекешелену осу жарыс жаттыуыны басымды рлі осу комплексті дайынды. Кптеген шетелдік авторлар жеке дайынды жне физиологиялы, функционалды, техникалы жне психологиялы жекешелік ілім дайындыын сынады. Кейбір жадайда индивидуалды (жеке) моделдер жне нормативті талап ойылан жмыстар жасалан.

Бріне белгілі жадай. Жасспірім спортсмендерді дайынды процессі жасына байланысты рылады, аза жйесіне жне жеке функциясына гетерохронды дамуына, жынысына жне баланы функционалды ммкіншілігіне арайды. Сондытан да, жекеше дайындалу трі биологиялы дрежесіні (жетілу), функционалды дегейін жне физиологиялы дайындыына, жне де жасспірім спортсменні ртрлі жктеме баытыны, клеміне жне арындылыына да кіл блу ажет.

Дара дайындалан баланы дайынды процессі де сапалы рі нтижелі болады. Нтижелі дене шынытыру жаттыуларын йретуге тыылыты жне кнделікті дайынды, дамымай жатан кейбір техникалы элементті кінратын іздеп тауып, тзету ажет. Айрыша физиологиялы дамуы жне физиологиялы дайындыа байланысты физиологиялы трбие тсілін тадай білу. Жылдамды кш дамыту жктемесі нтижелі арнайы жылдамды кш дамыту сапасыны даму компонентіні жеке айырмасын крсетеді.: Біреулерде ол кшіні дамуын басымыра ылады, біреулерде –жылдамды компонентін арттырады.

Арнайы жылдамды кш санасыны бір-бірімен байланысан компонентіні згеруін жарыстаы жмыс ерекшелігіне айыруа болдаы.

Жасспірім спорт теориясында кптеген публикациялы аыры кездегі жасспірім спортсмендерді жекеше физиологиялы дайындыыны ерекшеліктерін негізгі физиологиялы сапасыны биік дегейде дамыан кз жеткізе жазан.

Дзюдошыларды физиологиялы санасыны дегейін, соны ішінде жылдамды кш жетілдіруі блшы ет талшытарыны генетикалы жйесімен тыыз байланысты. Осыны негізінде автор крескерлерді ш трге бледі:

1. Жоарпы дегейдегі тзімділігі, біра едуір жылдамды кш сапасыны иесі.

2.Жоары жылдамды кш сапасыны иесі, біра тзімділік дегейі тмен.

3.мбебаптар

1.2 Дзюдо спорт трінде жылдамды - кш дайындыыны дісін жоспарлау.

Дзюдода жылдамды кш жетілдіру санасы те маызды жне де олапрды маынасы жыл сайын суде. Дзюдода талапты жоарлауына байланысты , брыны дайынды дістері згеруі ажет.

Жекпе-жекте дзюдошы басынан бастап, зіні жоары дегейдегі дайындыын крсетіп. Абсолютты жне шалт имылдарды олдануды талап етеді. Жоары айтыландара арап, жне де жекпе-жектен демелік сапасыны ажеттілігін бадарлай отырып, спортшыны физиологиялы сапасыны дамуына атал трде арау керек. Кптеген авторлар (Б.М. Рыбалко, В.И. Рудницкий, А.Д. Егизарян, В.В.Мороз т.т.) Былай деп санайды, жылдамды-кш жетілдіру дайындыына діс тадаудан негізіг критерий сырты жне ішкі жаттыу жйесіні негізгі параметрлеріні йлесуі. Арнайы ылыми методикалы дебиеттерден дзюдо кресіні жетілдіру жне жылдамды кш дайындыыны діс-тсіліне кптеген кіл блінген. Бірата «Жылдамды –кш жетілдіру сапасы» мен «Жылдамды кш жетілдіру дайындыы», деген ым кейінгі кезде ана практикалы жне теориялы трде енген.

дебиеттік зерттеу жмыстары дзюдошыларды практикалы дайындыына жылдамды кш жетілдіру санасыны дамуына р трлі жалпы дістер жне арнайы физиологиялы дайындытара арналан жаттыулар олданан. Бл жылдамды кш жетілдіру сапасын жоарлатуа, негізгі спортты имыл озалыстарды бірге жетілуіне себепкер болады.

Басалары былай деп санайды: кптеген жалпы дамитын жаттыулар осы нысанада олдануа болады.

шіншілер детте жо діс трін дайындауды сынады. Н.А Ленц мынаны белгілейді: дзюдо кресінде жылдамды-кш басым. Осыан байланысты, осы сапаны дамуы спорт кресінде техникалы жетілумен тыыз байланысты болуы керек. Осы масатта автор арнай діс-дайындыын сынады. Б.И. Бутинко жне А.В Еганов жылдамды кш сапасын жетілдіруге салмаа ртрлі ауырлы тсіру жне аз арыннан максималды арына дейінжаттыулар орындауды сынады. В.П Волковты Н.М. Галковскийді, А.З.Катуминні мліметтері бойынша жылдамды-кш сапасыны даму жоспарында анарлым нтижелі діс негізгі жаттыу – дзюдошыларды стасуы. Авторлар таы да дзюдода блшы етке кш салуа кмегі бар арнайы жаттыулар олдануды сынады. А.П Купцов былай деп сендірген: арнайы жаттыулармен шектелу дрыс емес, йткені кптеген жалпылама даму жаттыулары арнайы физиологиялы сапаны дамуына соны ішінде жылдамды-кш жетілдіруіне негіз болады. Оан ол: жгіру, секіру, баса да спорт трлеріні жаттыуларын жатызан. Сонымен атар барлы жалпы даму жаттыуларды орындалу трі жылдамды-кш жетілдіруіне пайдасын тигізуі ажет.

Г.С. Туманян «Спортты крес» атты кітабінде жылдамды-кш жетілдіру дайындыында негізгі дістеме баыты адамны физиологиялы имыл-озалысы ш негізге алынатын сттен трады деп белгілейді.

Арнай блш ет арасынын йлесімділігі жне дегейі;

Арнайы блшы ет ішіедегі йлесімділік жне дегейі;

Блшы етті бойа біткен рекет абілеттілігі.

Осы факторларды есептей отырып негізгі жаттыуларды, немесе негізгі жаттыуа сас –арнайы жне салма салу жаттыуларын олданады. Спортсмендерді шеберлігі клемді жктемелерден шындалады, сйте тра арнайы олданатын дістері саналмайды В.Г Ивлев. Авторды нандыруы бойынша жылдамды-кш жетілдіру сапасыны нтижелі даму дісі техникалы имылы болып табылады. Сонымен атар екпіндігі кш дісі жне тренажерлі рылымдар олдануды сынады.

Ю.М, Закарьянованы ойлауынша дзюдошыларды имыл-озалысыны жетілуі мен дамуы бірден бір жоары нтижеге жету жадайы жне оларды даму дегейі кбінекей нтижелі техно-тактикалы дістерін йретуге байланысты. Сйтіп, оптималды жмыс кестесі рылан жылдамды –кш жетілдіру жаттыуын орындауы 150/160 мин/саатына те.

Кптеген авторлар спортсмендерді жарылыс кшінен дамуына «Электростемулияциялы жаттыу» дісін сынады. Олар мынадай топтамаа келген, тменгі жне орта дрежедегі спортсмендерді жаттыуы кезінде жалпы олданыстаы дістер жне тренажерлар олдану жнінде. Жоары дрежедегі спортсмендерді дайындыында арнайы салма салу жаттыуларын орындауын сынады. Жеке баыттаы спортсмендерді техно-тактикалы дісте белдесуіне арнайлы физиологиялы дайынды жйесі байалады. «Ойыншы» крескерлер анарлым жоары жылдамды-кшбаытындаы крсеткіштерімен дараланады. «Жылпы» крескерлер орташа кш крсеткіштерімен жне де жылм\дамды-кш жетілдіру дайындытары мен анарлым жоары крсеткіштегі бааларымен жалпы жне арнайы тзімділігі баса топтардан жоары.

Орташа дайындытаылара жылдамды ммкіндіктерін дамыту дістерін олдануа, дзюдода жоары дегейдегі абсалютті блшы ет кші емес, аз уаытта айтарлытай , аз уаытта айтарлытай блшы ет кшін крсету абілеті маызды.

Орташа биіктегі (тау ыраты) жадайда ткізілетін жаттыулар жылдамды-кш дайындыыны арнаулы ктерілуіне з ыпалын тигізеді. Жарыс жекеп-жектерінде жаа лгілердегі ережені енгізілуі арындылы келеді. Бл жадай жалпы спортшылардан макенмалды жне абсалютті жарылыс кшін талап етеді. Осыан байланысты жаттыу ралдарын дрыс пайдалана жне тадай білу керек. Сапаны даму дегей баытына арай. азіргі уаытта аса ралдардытек білу емес, сонымен атар масатты баытта пайдалана білу аса ажет. Б.М. Рыбалко длелдеген, дзюдоны дрпе баытта жылдамды-кш сапасы арнайы блшы еттоптарынан трады жне тиімді техникалы орындалуы трылыты крсетеді. Сондытан жылдамды-кш дайндыы спортшыларды дрыс жаттыуда іріктеп пайдалана білуінде, сонымен атар ммкіндіктерін ысаша аз уаыт ішінде кре білетін абілетіні крінуі. Осы масатта Б.М Рыбалко арнаулы жаттыуды ктергіш манекенмен орындауды сынады, оны ішінде жылдамды-кш сапасыны негізі спорттжірибесіні принципіні пайда болуына ыпал етеді. Бдан баса дартрлі клемді жиынтытарда олдану ажет, мны барлыы блшы ет топтаны арнаулы абылдануына ыпал ету.

Сонымен атар негізгі дістемелік жадай бл жаттыуларды жйесімен функциясын састыын жаттыу трлеріні элементтерімен байланыстырады. Спорт крестеріне негізгі маына болып жарылыс кші саналады, оны ары арай дамытуа динамикалы жйені техникалы негізін есепке ала отыру керек. Яни, арнаулы жылдамды-кш абілетіні тапсырмасы спорт озалысында ерекшелікті пайда боуын жетілдіру.

В.В.Мороз ртрлі зерттеулер жргізді. Соны бірі аспапты дісті деуге арналан, арнаулы жылдамды-кш сапасын баылау жне жеілдігі барысында биохимилы жйені жргізуді ынтайландыру.

Жылдамды-кш ммкіндігін йрену барысында дістерді тренажерде олдануа автор кейбір ерекшеліктерді спортшыны салма дрежесіне арай орлданады. Осыан орай автор, арнаулы жылдамды-кш сапасыны дамуын жоспарлаан кезде крестерден (балуаннан) жеке абілетіні пайда болуын талп етеді. ралдармен дістердідрыс сараптай білудегі масат спортшыны абілетіні артуына себебін тигізеді. Осындай асиеттерді дамыту шін В.В. Мороз арнаулы тренажерлерді пайдалануды сынады. Арнаулы тренажерлермен лшеуіш заттар негізгі дайынды жаттыуларды жиынтыы болып табылады.

Кл жылы дайынды жоспарын жасаанда озалыс сапасыны дауына жне арауды ескеру ажет екенін білу керек. Жаттыу жйесінде спортшыларды физикалы сапасын жргізуді дамыту ажет. Жылдамды-кш дегейін ктеру барысында дзюдошыа тмендегідей арнаулы жаттыуларды орындау ажет.

«Айналу дістеме»

Жылдамды-кш баытыны рал клемдеріні суі 15 жалпы рал арнаулы физикалы дайындыы,спортшыны физикалыв дайындыын анарлым сіреді. Жылдамды-кш сапасын сонымен атар жаттыу жиынтытарын олдануа болады, кресте маызды сапаменасиет эквиваленттігіні пайда болуы аса негізді, (айналу машыында крделі жаттыу, резина амортизаторымен жаттыу, «рмалы» діс жне басалар)

Сонымен ылыми – дістеме дебиеттеріні зерттеулері спортсмендерді жылдамды – кш жетілдінуін дамыту проблемасы кптеген авторларды зерттеу таырыбы екені кретті. Соларді кбі спортта жоары нтиже крсетуде соны ішінде дзюдода спортсмендерді жылдамды – кш жетілдіру сапасыны даму дегейіне байланысты деген орытынды келеді.

Осы дебиет негіздеріне сйене отырып, спортсмендерді жылдамды – кш дамыту дайындыы жаттыу процессіні дрыс тіне байланысты екеніне кз жеткіземіз. Сондытан да жылдамды – кш жетілдіру дайындыы нысаналы баытта теді.

дебиет зерттеулерінен жылдамды – кш санасыны дамуына р трлі жалпы жне арнайы дайынды жаттыулар трі олданылады. Жылдамды – кш жетілдіру дайындыыны дегейін спортсмендерді негізгі жаттыуларды максималды шапшадыпен орындаанында едуір жоарылайды. Осы сапаны нтижелі дісі – арнайы жаттыулара блшы ет жйесіні кш салу трі дзюдо имылдарына жаын жаттыулар болып табылады.

азіргі кезде педагогикалы іс – тжірибесінде ке жайынан – жылдамды кш жетілдіру сапасыны дамуы спортсмендерді детте жо дістер олдануында. Оан мыналарды жатызуа болады. ртрлі тренажерлік рылымдарды, жне орташа таулы жадай, электростимуляциялы дістер жне т.т. дебиет зерттеулері жылдамды – кш жетілдіру дайындыыны рационализаторлы дістерумен тсілдері екі трлі тыыз байланысан баытта.

Біреуі жалпы алынан дайынды дісін рационалда трде пайдалануа жне тадауа байланысты. Осы екі баыт жекеше трде емес, комплексті трде бірін – бірі толытыру арылы сер етеді. Спортсмендерді жылдамды – кш сапасыны жетілуіне дебиет зерттеулері кптеген факторларды есепке алады – арнайы спорт трі, жасы жне мамандыы, жне де таы баса белгілері.

Дзюдоа арналан дебиет зерттеулері жне баса крес тріні дебиеттеріні зерттеулері бойынша жылдамды – кш желілдіру дайындыыны арнайы жаттытыру бадарламасын орындауда жне техникалы арсеналыны байланысы жо.Алайда В.С. Дахновскийді жне С.С. Лещенконы кітаптарында мынадай апарат бар: крескерді техникалы арсеналыны ерекшілігімен жне жеке блшы ет тобыны кштілік тзімділігіні арасында туелділік бар: неурлым жоары крсеткіш негізгі жктеме орындайтын блшы еттерде белгіленген.

Практикалы жмыстарды зерттей келе кресте жылдамды – кш жетілдуру баытында мынаны анытады дзюдода детте йымдастыратын жылдамды – кш жетілдіру жаттыуларын олдану саталан. А.Ф. Шариповті ойынша бндай жадай ту жне айта р кезеінде жылды айналымда болуы ммкін. Ал базалы кезеде жарыс уаытында тндай рылыса рсат жо, ойткені жоары спорт нтижесін орташа жылдамды – кш сапасыны даму потенциалында болмайды. лкен пайда жылдамды – кш жетілдіру жмысында арнайы баытта олдану дейді В.С. Дахновский.

Сонымен атар жй салма осу жаттыулары емес, зіні тадаан дістерне сас жаттыулар олдану керек. р трлі салма осу, эспандер, резина жгутын, олдану жне де р салматаы арсылас (партнермен) пен жаттыулар жасау.

Жасы нтижені айналмалы дайындытан, сіресе арсыласпен дайындалу, арылы жылдамды – кш жетілдіру сапасыны басымыра даму баытында алуа болады.

Кейбір дістемелік йлестіру жаспарылы жаттыу рдісіндегі спортшыны жылдамды – кш дайындыыны ртрлі салматаы мінездемесі. Дене трбиесіні теория жне дістемедегі зерттеуге арналан проблемаларды спорт шеберлігін жан – жаты жетілдіру саласындаы зерттеулер те кп. Бірата дістемелік йлестіру саны жылдамжы – кш дайындыында елеулі трде тек ойынан. Кптеген авторлар мынадай байламды айтады. Спортшыларды ртрлі дегейдегі салма дрежелеріні бірдей еместігіне арай оларды физиканы асиетіні денгейі де, ртрлі болады. з кеесінде осыларды дифференциалды йлестіруді жаттыу барысындаы рылыма жоспарлау керек. Баса спорт трлеріндегі зерттеулерді крсеткені спортшыларды салма дрежесіні ртрлі екендігін крсетеді. Осы гипотеза кптеген авторларды спортшыларды жекеше жне кпше трде йледіруіне арналан эксперимент длелдеді, яни салма дегейін жетілдіру масатында оларды кшті басымдылы абілетіне арай жетілді.

азіргі тада спорт кресінде кптеген эксперименттін зерттеулер кресперлерді ртрлі салма дрежесіне арай олданылып келеді. Осындай зерттеулер Б.З. Сокян крсетті, жаттыып жрген спортшыларды салма дрежелері ртрлі. олданылап жрген жаттыу трлері спортшыларды орта салмата суі (он екі) 12 жеіл атлетикадаылар 5 (бес) ол ауыр салматаыларда 6 (алты) физикалы дайынды крсеткіші болып табылады. Осыан байланысты автор мынадай сылас береді, оу – жаттыу жйесін спортшаларды топтары біріктібу, салма дріжесіне арай ртрлі ралдармен жаттыу дістерін олдану керек. Сонымен атар автор ш салма тобыны физикалы дайынды жйесіні ртрлі дегейде екендігін анытады. Атап айтанда авторды ойан баыты, р салма топтарыны ішінен ртрлі сондарды блініп шыуын апаратты тест дрежесінен физикалы дайындыты ртрлігі крінеді.

Оны стіне осы ойылан физикалы дайынды орнаулы ойылан крсеткіштен ш салма топтартыдаы крескерлер ешандай орта нтиже болан жо. Бдан баса, Б.З.Сокян салма дрежесіні суіне арай крескерлерді арнаулы тзімділік дегейі тмендейді, мны брі сонды трде ткізіліп жрген техника – тактикалы шараларда аныталып жр. Осыан кш болатын мселе крестерді денесіні салмаыны суі жаттыуларда кш пен тзімділігіні тмендеуін крсетеді.

Г.М. Грузныхты эксперименталды жмысын ойылан даму дістемесі спортшыларды ртрлі салма джіресінде тзімділіктері бірдей болмау керек. Біралыпты жаттыудаы жрек соысыны минутына 150, крескерлерді жеіл жне ауыр салматы автор былай деп орытындылайты, аса лкен згеріс аэробты жмыс абілетінде ауыр салматаы факторда шыты, ал з згеріс жеіл салматыларда шаты.

Мнымен крсетілген байланыс жаттыу кестесінде дісті маурлып ктерілуіне спортшылы деп салмаыны ммкіндігі болып табылады. Жеіл салматаылара жоары пульстері ренессалмаыны аэробты жмысатілдіріні ктерілуін масатты трде білуі керек. Э.Г. Мартиросов, Г.С. Туманян Зерттеулерімен ойылан крескерлерді ртрлі сыматаы анаэробты ойырмашылыы. Бл морфофункционалды крсеткішті жиынтыы. Сонымен атар макималды аэроб жне анаэробты ммкіндіктерді ауыр салматаы спортшылар жеіл салматыларды анаурсым артта алады.

Бл функциональды абілетті тмендеуі тыы жмыстарда жарамайы (лсіз) екендікті баалайды.Сондытан спортшыларды анарлым сері жаттыулардаы жмыс абілетіні пайда болуына морфологиялы негіздерді сері боланын авторларды зерттеулері крсетті.

аламды трдегі (глобальный) жаттыулар орындауда кп – крім салмаы мен бойы бар спорсмепндердік жмыс істеу абілеті нашар болады. Осыны зі те тмен аэробалы жне анаэробалы абілет деігейін крсетеді.

Г.С. Туманянны зерттеулері айта р динамикасы 6 минутты субмаксималды сынаудан жне р трлі кп салматаы спортсмендерді з ерекшіліктері бар. Ауыр салматаы спортсмендерге кп уаыт алпына келуіне кетеді, жеіл салматаылара араанда уаыттары созылып кетеді. Авторлар мынаны белгілеген: жеіл слматаы спортсмендерді энергетикалы оры аз, ал жаттыуы жоары.

Сондытан да олара жктемені орташа жне ауыр салматаы спортсмендерге араанда ауытты аз, біра арынды трін сынады.

Сонымен атар ауыр салматыларды май салмаы жоары болып келеді. арындылыы жне затыы жеіл салматаылара араанда тмен болу керек.

Кптеген зерттеу тізімдерінде спортсмендерді бойы мен салмаы баршылы болып тран трнде авторлар кбінекей функционалды крсеткіштерін олданады, жрек – ан – тамырын жне демалу жйесіні аранайы тзімділік трін айырады.

Кптеген зерттеулерді Б.М. Рыбалко (, В.М. Зациорский, Г.С. Гуманян, В.С. Дахновскийлерді крсеткені салматы кбейгеніне байланысты спортсменні абсолютті кні жетілдіру ммкіндігі артады.

Салыстырмалы кш крсеткіштері (абсолютті кшті салмаа атысы) азаяды. Кштілік жне жылдамды – кшжетілдіру дайындыы морфологиялы белгілерді диаметралды арама ацйшылы туелділігін крсетеді. Егер де спортсмендерді денесіні суіне байланысты меншікті – кш крсеткіштері. ссе, онда жылдамды – кші тмендейді. Жеіл салматаы спортсмендерді ауыр салматалара араанда жылдамды – кш сапа дегейгі имыл – озалыста лдеайда жоары болма.

Жеіл салматаы спортсмендер згеріні орта жне ауыр салматаы коллегаларына араанда жылдамды кштеріні суі нлден максимума дейін басым болады. Таы да баса зерттеу трлері бар, р трлі салматаы спортсмендерді еспеке алыну маызын есте сатау. Осы дебиет негізіне сйене отырып мынадан тжырыма келуге болады: спортсменні дене салмаы физиологиялы сапасын есте сатауып крсетеді, жылдамды – кш жетілдіру, р трлі аза жйесіні морфофункционалды жадайын жне де баса крсеткіштеріне ыпал етуін.

Соныменен, бой – салма крсеткіштері спортсменні жеке згешелігіні маызы болып табылады, кптеген авторларды ойынша байынды процессін йымдастыруда, жоспарлауда есте сатау ажет. Осы проблемалар сіресе мына спорт трлерінде атты адааланан жылдамды – кш жетілдіру дайындыында дифференционалды бадарлама болу керек. Бл аралып жатан проблеманы маызы осы уаыта дейінгі жоспарлануы жне барлы салматаы спортсмендерді жалпы жйедегі дайынды процессіні тй.

Бір сзбен айтанда дебиет зерттеулері негізгі физиологиялы дайындыыны жетілуін айын ксетеді.

Кптеген креске байланысты зерттеулер кшті жетілуіне, тзімділігінде, жне де баса физиологиялы дайындытарына арналан. Бірата спорт дайндыында тікелей діс – тсілдерді олданатын, жылдамды – кш жетілдіру сапасын дамыту баытындаы жмыстар бар.

1.3 Жасспірім дзюдошыларды тзімділігін абілетін жетілдірудегі физиологиялы ерекшеліктері

Спортты крес шін е алдымен барлы уатты жйелерді ммкіндіктері, немділік жне жеке басыны сапалары жетекші компанент болып табылады. Практикалы тжірибе жне ылыми зерттеулер жасы бойынша тзімділікті даму динамикасын біліп труа ммкіндік береді.

Балалар мен жасспірімдерді азалары ересектерге араанда жмыс істеу абілеттілігін аз игерген. Себебі, бл жадай жасы бойынша дамуды лі бітпегендігіні нтижесінде болып отыр, йткені органдары мен жйелерді функционалды ммкіндіктері жне оларды ызметіні йлесімділігі зіні ажетті дегейіне жетпеген. Тзімділікті максималды дамуына ажетті жадайлар толып піскен жасында ана, азаны жас ерекшелігіне арай алыптасанда ана жасалады. Балалы, жеткіншек, жасспірім жастарында аза за жмыс орындауа лі де жеткілікті бейімделмеген, бл жадай сіресе жоары арынмен орындалан жмыс кездерінде білінеді. Бл жрек пен демалу аппаратыны жеткіліксіз дамуына байланысты болады, осы тектес жмыстар азаны энергетикалы уатын арттыруа кбірек уаыт екені белгілі, олар осы кезеде су процестерін амтамасыз етеді. Осы жастардаы жйке жйесіні жайы, оны озыштыы мен трасыздыы да азаны ммкіндігін шектейді. Осыны брі ралдар мен дістерді дрыс тадау жолымен тзімділікті дамыту ажеттілігі мен ммкіндіктерін жоа шыармайды. Тзімділікті дамытудаы арнайы жмыс жыныс мшелері жетілгеннен кейін ана басталуы тиіс, біра та жасспірімдік сияты жеткіншек кезінде де бл жмысты бастауа болады, дегенмен оны млшері жалпы олданылып жрген ралдар клеміні ішінде кп емес.

Жас балуандарды жалпы жне арнайы тзімділіктерін дамыту ерекшеліктеріне талдау жасайы.

Ауыспалы жас деп аталатын жынысты жетілгенге дейінгі жне жынысты жетілу кезеі 2 – 3 жыла созылады: балаларда 13 – 14 жастан 18 жаса дейін; ыздарда 12 – 13 жастан 16 жаса дейін. Кейбір жадайларда жынысты жетілуді р жылдары орта жне одан лкен мектеп жасындаылар арасындаы шектеулікті болдырмауы ммкін. Біреулеріндегі 13 – 14 жастаы биологиялы згерістер кейбіреулерінде 16 – 17 жастаыдай болуы ммкін. Осы кезде бас миыны ызметіне сер ететін эндокринді жйені дамуы жріп жатады. Геофиз жынысты темірлерге сер етеді. Жйке саласында негізгі жйке процестерін жетілдіретін згерістер болады. Ішкі тежеу кшейеді, біра озуы басымдау болып ала береді. Екінші белгі беру жйесінде даму болады жне крделене тседі. Крделі ебек тріне жне спротпен шылдануа мтылыс пайда болады. Жалпы дамумен атар жынысты жетілу кезені басталуын жрек – тамыр жйесінде де згерістер басталады. Жоары озалыс рекеті жректі кшейтілген дамуын тызады, 12 – 14 жаста басталады, ал 15 жаса арай ол жаа туанмен салыстыранда 15 есе кбейеді. Осы кезедегі даму уаты жекелей тербеліске шырайды. Бл кезе балалара араанда ыздарда ерте басталады, ерте аяталады.

ан тамырыны ысымы жіішке тамырларды арсыласуы нтижесінде ктеріледі. 13 жаста максималдысы орташа есептегенде 103 мм-ге жне кішісі 62 мм-ге те, ал 15 жаста 110мм-ге жне 70 мм-ге те. Тамыр соысы сирей бастайды. 13 жаста минутына орта есеппен 80 рет, ал 15 жаста 74 рет соады. Ыратылы орнына келеді. Осы кезде тамырлардаы эластикалы жне блшы еттік ылшытар жедел дами бастайды, бл анатомиялы – физиологиялы трыдан компенсаторлы былыс болып есептеледі, ал жректі жеіл озуы жаласа береді.

Жрек соуы, тынысты аритмия, экстрасистония, функционалды систоликалы шулар жиірек кездеседі. детте, жынысты жетілу кезеімен бл быластарды брі жоалады. Балалар жиі демалады, орташа есеппен минутына 19-20 рет. кпелерді сыйымдылыы 13 жастаы 1900 куб сантиметрден 15 жасындаы 2700 куб сантиметрге дейін седі. 12 – 14 жаста 1 см бойына 13 – 15 куб см-ден кпелер сыйымдылыы келеді.

Жасспірімдерді ан рамыны ересектерден айырмашылыы аз. Жасспірімдерде гемоглабин аз (73 – 84%), лейкоциттер кп (8000 – 9000), ересек кісілерде 6000 – 9000 жне аз пайызды нейтрофил кезінде лимфоциттер 21 – 25% орнына 23 – 30%. Жынысты жетілу кезеіндегі денелік даму біршама згереді. зындыына арай арынды суі 13 – 14 жаста болады.

Бойына бір жылдаы осылатыны 8 см-ге, кей жадайларда 18 – 20 см-ге жетеді. Барлыы осы сияты кбейе бермейді, 14 – 15 жаса дейін 1 – 2 кг-а, сонан кейін 18 жаса дейін жылды осатыны 8 жне одан кбірек килограммболады. Ккірек уысы (клеткасы) алы – арты жне бйірдегі млшерде лаяды, біра бойын зындыымен салыстыранда алып ояды. 15 – 16 жасында балаларда энергиялы су жреді жне олар ыздарды уып жетеді жне басып озады. 14 жасынан бастап сйектену ошаы пайда болады, блшы етті лаюы жаласады. Жасспірімдер спортты кейбір трлерінде жеткілікті де жоары жаттыандыа жетуі ммкін. Олар жарыстара атыса бастайды. Жылдамды жктемелеріне жасы бейімделгендігі мен за, ызу жмыстара нашар болуы ала береді. Біртінділеушілікті, бірізділікті жне жеке келуді ата сатау жасспірімдермен шылдануды негізінде жатуы тиіс.

Денелік жаттыулармен жылдану кезінде жас спортшыларды жмыс абілеттілігі тез алпына келетін болса, жасспірімдерде тез болдыранды байалады. Сондытан сабатарды мерзімін 40 – 45 минута дейін ысартып, жиілетіп демалыс беру керек. Жаттыу сабатарыны тыыздыы ересектерге араанда аз болуы керек. Демалдыруды реттей отырып, біржаты жаттыуларды олдануды ата шектеу керек. Осы кезеде сіресе ржаты жаттыу пайдалы.

Жасспірімдер здеріні кштілігіне матанады, оны крсетуге мтылады жне здеріні ммкіндіктерін арты баалайды. Жоары крсеткіштерге жету шін, зіні кшін біртіндеп, жйелі трде олдануды мытып кетеді. Еркін дене шынытыру оларда зін - зі сатау сезіміне айшы келіп отырады. (22)

Жасы спортты нтижелер крсетіп жрген кейбір жасспірімдер жынысты жетілу кезеіні алдында оларды бірден тмендетіп жіберуі ммкін. Бл жадай бойы тездетіп сіп келе жатандарда байалады.

Жасспірімдерді тзімділік сияты денелік сапасын дамыту жолында жмыс істеу шін, оларды денелік дамуыны жалпы дегейіне дрыс баа бере білу ажет. Денесіні зындыы мен салмаы, ккірек кеудесіні апсырмасы сияты денелік даму крсеткіштері азаны баса жйелеріні крсеткіштерімен тыыз байланыста болады жне адамны жеке биологиялы дамуы туралы біршама деректері болады. Кез келген шылданушыны денелік дамуыны андай дегейіне жататынын баалау шін ажетті жргізілетін лшемдер мыналар:

• денені зындыы;
• денені салмаы;
• ккірек кеудесіні апсырмасы.

Орта денелік дамуындаы балалар мен жасспірімдерді тзімділігін дамыту барлы мектептік жасындаы кезе бойы белсенді трде теді, біра 15-тен 16-а дейінгі жасында азая бастайды. 12 жастан 13 жаса дейін тзімділікті алыптастырадыда біршама кбею болмайды, бл кбею 13 жастан 15 жаса дейін байалады. Содан кейін тзімділік крсеткішінде тмендеу жре бастайды, ал 16 жастан 17 жаса дейін белсендітрде жоарылайды. Бл 13 – 14 жаста, сондай – а 14 – 15-тен 16 – 17 жаса дейін тзімділікке трбиелеуді масатты баыты шін алдыы себеп деп есептеуге ммкіндік береді. Орта денелік дамудаы баланы тзімділігін дамытуда барлы жас ерекшеліктерінде су дамуы болады, біра бл айырмашылытарды дрыстыы 12,13 жне 17 жастарында байалады, ал ретарданттарды олар 13 – 15 жастарында басып озады, 16 жне 17 жастарында оларды нтижелері бірдей болады.

Акселераттор тзімділігі жаынан, 13 – 14 жаста осы абілеттілігіні кбеюі рас болса да, зіні рдастарынан кем тседі. Тратану 12 – 13, 15 – 16, жне 16 – 17 жасты кезедерге келеді. Даму кезіндегі су 13 – 14 жне 14 – 15 жас диапазонына атысты болып келеді. 12, 13, 17 жастарында акселераттар тзімділігіні дамуы жаынан ретардант – оушыларлара жне орта денелік дамудаы оушылара жол беріп ояды. 12 жастан 13 жаса дейін тзімділікті дамыту ретарданттары орташа жне жедел денелік жаынан дамыан оушыларды басып озады. Дегенмен, 13 жастан 16 жаса дейін тзімділікті дамытуда біратар тратылы байалады, ол кбею жаына арай аяталады. Жайлап денелік дамыан жасспірімдерді жыл сайыны тзімділік жаынан су арыны бойынша оларды зрдастары алдындаы айын артышылыы болмайды.

Тзімділікті 13 жасындаы дамытуды ретарданттары орташа денелік дамудаы оушылардан асып тседі. Дегенмен, 14 – 15 жасты зінде бл сенімділік тзімділікті дамытуды ретарданттарыны орта дегей кілдерінен кем екендігін крсетеді. 17 жаста оларды нтижелері бірдей болады. Оушы – ретарданттар мен ерте есейгендер (акселераттар) арасындаы тзімділік дамуыны айырмашылытарына келсек, біріншілері здеріні рбыластарынан бірнеше жыл бойы алда болады. 12, 13, жне 17 жастардаы сенімді айырмашылытар – пубертатты жне пубертаттан кейінгі жастардаыдай.

Жеке айырмашылытары ескерілген оушыларды денелік абілеттеріні жас ерекшеліктеріне арай дамуы р денелік дамуындаы балаларды денелік дамуы сияты тзімділік дамуы « дадарыс кезедерімен» сипатталатын жалпы задылытара баынышты болады. Осыны брін спортты оытушылар мен жаттытырушылара балалармен (жасспірімдермен) жмыс істеу кезінде ескеру ажет. ртрлі жынысты жне жастаы жасспірімдерді тзімділігін дамытудаы жеке ерекшеліктерін ескермей, арнайы тзімділік туралы айтпаанны зінде, жалпы тзімділікті дамытуа арналан ралдар мен дістерді дрыс рі тымды іріктеу ммкін емес.

Спортты белгілі бір тріне абілеттілігі бар спортшыны жоары спортты нтижелерге ол жеткізетіні белгілі, олар лкен ебек сйгіштікпен жне жоары білімді спорт педагогыны басаруымен спортты дарындылыын да дамытады.

Жеткіншектік жас спортты кресте мамандануды бастауа е олайлы жас. Бл балуанды дайындау наты осы жасында басталуы керек дегенді білдірмейді. Дене шынытырумен немі шылдануды біршама ертерек бастаан жн. Жеке ерекшеліктер мен айырмашылытар болан жадайда, олар тзімділікті дамыту кездерінде ескерілуі керек. Сонымен бірге жмыс тжірибелері крсеткендей, жйелі трдегі жаттыулара тым ерте кіріскен жас балуандар жоары нтижелерге ертерек жетеді екен.

Жас балуандарды арнайы тзімділігін дамытуды дістері мен ралдары.Спортты дайынды процестерін отайландыру нтижеге ыпал ететін жетекші факторларды, оларды зара байланысы мен санды серлерін білу ана емес, сонымен атар тиімдірек тсілдерді, ралдар мен дістерді іріктеп, оларды пратикада тиімді олдану. Педагогикалы трыда жаттыуды тиімдірек дістері туралы дрыс шешім спортты жетістіктерді жоарылауына тікелей сер етеді.

Спортшыны азасына жаттыуды физиологиялы сер етуі орындалатын жаттыуды арындылыы, оны затыы айталаулар арасындаы демалу аралыыны затыы, демалуды сипаты жне жаттыуларды айталауды жалпы саны сияты жаттыу жктемелеріні сер етуімен аныталатыны белгілі. Н.Волков пен В.Зациорский денелік жктемені жаттыудаы тиімділігі оны лшемдеріні згеруімен аныталатынын айтан. Осы жктемелерді компоненттері тзімділікті барлы тріне белгілі бір млшерде сер етеді жне оларды шеберлікпен йлестіре білу ажетті жаттыулы нтижеге жеткізеді.

Спортты жаттыуды теориясында жедел жаттыулы нтижені жктемелерді бір реттік олдану нтижесі ретінде ажыратады (мысалы, бір ана жаттыу сабаыны серімен), бл детте болдыранда жне бір немесе бірнеше жаттыулы немесе жарысты жктемелерді серінен болан жмыс істеу абілеттілігіні тмендеуінен білінеді жне кумулятивті жаттыу нтижесі спортшыа кптеген жаттыу жктемелеріні немесе жаттыу сабатарыны дйекті ыкпалыны нтижесі ретінде білінеді.

Жаттыу жктемелеріні компоненттерін йлестіру азаны жауапты реакциясыны клемі мен сипатына сер етеді.

Жаттыуды арындылыы. Жктемені арындылыына блшы ет жмысыны уаттылыын амтамасыз ету сипаты байланысты боландытан, оларды топтастыру кезінде энергетикалы лшемдерді, яни уатты амтамасыз етуді аэробты жне анаэробты процестеріні араатынасын пайдаланан орынды.

Жаттыуды арындылыы мыналар болуы ммкін:

А) Максималды – жмыс кбінесе уатпен амтамасыз етуді алактатты (креатинфосфатты) анаэробты механизмы есебінен амтамасыз етіледі;

Б) Субмаксималды – жмыс гликолитикалы анаэробты процестерді есебінен амтамасыз етіледі;

В) лкен – жмыс аэробты німділікті максималды дегейі кезіндегі блшы ет ызметін аралас аэробты – анаэробты амтамасыз ету есебінен орындалады.

Жаттыуларды арындылыы оларды орындау кезінде блшы еттерді жмысы негізінен орта, біралыпты жне аз аэробты процестерін есебінен амтамасыз етіледі.

Орта арындылы кезінде аза жалан орныты жадайда болады, яни блшы ет жмысын уатпен амтамасыз етуде анаэробты процестер де атысады; біралыпты арындылы кезінде аза шын орныты жадайда жмыс істейді – оттегін олдану оттегіне деген ажеттілігіне толы сейкес келеді; кіші арындылы кезінде азаны ртрлі жйелері тынышты жадайдан грі жоарыра дегейде жмыс істейді. Жаттыу арындылыыны наты индикаторы ЖСЖ болып табылады. Сонымен, максималды арындылыа тамыр соысыны максималды жиілігі (150 – 170 мин соу) сйкес келеді. Субмаксималды арыдылы жаттыуы минутына 180 – 200 дейін тамыр соысын арттырады, ЖСЖ – ті лкен арындылыында минутына 170 – 190 тамыр соуын райды, жмысты наты осы тртібінде анны минутты клеміні жне кмір ышыл газды пайдалануды максималды дегейіне жетеді. Біркелкі уаттаы жаттыуа минутына 130 – 160 тамыр соуындаы ЖСЖ сйкес келеді. Жалан траты жайы минутына жиілігі 150 – 160 тамырсоысымен сипатталады, ал шын тратылы жайы – минутына жиілігі 130 – 150 тамыр соысымен сипатталады.

Минутына 100 – 130 тамыр соысына дейінгі ЖСЖ – ті лаюымен жаласатын (сіресе, егер олар за уаыт орындаланда) аз арындылытаы жаттыулар блшы етті суіне себеп болады, яни оларды жалпы ан тамыры арнасыны лаюына ммкіндік тызады, ол аэробты німділікте дрыс жаынан білінеді.

Жаттыуларды затыы оны орындауды арындылыымен тыыз байланысты. Максималды арындаы жаттыулар 20 секунда дейін, субмаксималды арындаы 40 секундтан 2 минута дейін орындалуы ммкін. БА (барынша ауа абылдау) дегейінде орындалатын жаттыулар 10 – 12 минута дейін созылуы ммкін. Аэробты уат кздеріні есебінен орындалатын жмыс оттегін пайдалану оттегіне мтаждыына сйкес келеді) за уаыта – бірнеше саата дейін жаласуы ммкін.

Демалыс аралыыны затыы – азаны жаттыуды жктемесіне жауапты реакциясын клемі мен сипатын анытайтын факторларды бірі. Азаны айталама жктемеге арсылы білдіруі жктемені клеміне жне айталаулар арасындаы демалыс уаытына байланысты болады. Демалу кезіндегі азаны жмыс абілеттілігін алпына келтіру тмендегідей кезедік сипат алады: ауыр жктемеден со бірден жмыс абілеттілігіні брынысынан азаяды; демалыс процесінде ол жоарылайды, нтижелік дегейіне жетеді, кейде одан да асып тседі (суперкомпенсация фазасы),содан кейін жмыс істеу абілеттілігі нтижелік дегейге дейін азаяды. Оларданбаса демалыс кезіндегі алпына келтіретін процестерді жылдамдыы тра болмайды; Жктемеден алпына келу бірден тез жреді, сонан со оны жылдамдыы біршама тмендейді.

Жмыс абілеттілдігін амтамасыз ететін аза жйелеріні функционалды асиеттерін алпына келтіру жылдамдыы бірдей емес. Сонымен, е алдымен демалуды жиілігі мен тередігі алпына келеді, сонан кейін ЖСЖ – ті нтижелік дегейіне жетеді.

Сонымен, жаттыулар арасындаы демалыс уаытын белгілеу, баса сзбен айтанда, демалысты жоспарлау жктемені жоспарлаан сияты те маызды.

Демалыс сипаты демалыс уаыты сияты азаны келесі жаттыуды алдындаы « басталу жайына» сер етеді. Демалыс сипаты р трлі болуы ммкін – толы тыныштытан арнайы алпына келтіруді ыпал етуіне дейін (сылау, кмір ышыл газымен демалу жне т.б.).Тек ана демалыс сипатын згерте отырып, бір жне сол жктемені аэробтыра немесе анаэробтыра жасауа болады. Сонымен егер демалыс кезеінде жрек – тамыр, демалу жне азаны баса да жйелері ызметіні жоары дегейін жеткілікті дегейде стап отыратын болса, онда келесі жмысты уатпен амтамасыз етудегі анаэробты процестерді лесі жаттыуларды орындааннан кейінгі толы демалу жадайларынан тмен болады.

айталауларды саны жмысты физиологиялы нтижесіне біршама дрежеде сер етеді жне денелік жктемені жасы басарылатын рамдас блігі болып табылады. Азадаы функционалды озалысты динамикасы жаттыу жктемесін орындау барысында ртрлі болады. Мысалы: анаэробты баыттаы жаттыуларды пайдалану кезінде р жаа айталау азаны уатты амтамасыз етуге анаэробты процестерді атысу лесін арттырады. Сонда да болса айталауларды санын одан рі кбейту кішірек сыйымдылыына орай анаэробты негіздерді бітіру немесе аэробты процестер тарапынан тотатып тастауа алып келеді. Нтижесінде спортшыа жмысты тотатуа немесе оны арындылыын тмендетуге тура келеді.

Тзімділікке трбиелеу кезінде жктемені интегралды баалау маызы орын алады, дегенмен, оны анытау – крделі мселе. Жиынты жктеме кбінесе жаттыу процесіні жекелеген крсеткіштерінен рылады. Бл крсеткіштер балл, пай, пайыз трлеріндегі санды бааны жиі алады. Дегенмен мндай « баалы крсеткіш» бір мамандытаы ана спортшылар шін пайдалы болады, уелі осындай жадайда интегралды баа бере алмайды. Бізді ойымызша, тзімділікті жетілдіру кезінде жиынты жктемені алпына келу мерзімі бойынша баалаан орынды, одан кейін мндай баа белгілі дрежеде шартты болып келеді. Бір кндік аз жктемеден со аза сол кнні кешіне арай алпына келеді. Орта жктемеден кейін толы алпына келу тек ана келесі кні басталады.

Кп жктемені орындаан со жмыс істеу абілеттілігі екі кнні ішінде толы алпына келеді. Максималды немесе шектелген жктемені балуан тек жауапты, крделі жарыстарды барысында ана алады. Осындай жктемеден кейінгі алпына келу 3 – 4 кнге, не одан да заыра жаласуы ммкін. Жаттыуларда шектелген жуы жиынтыы жктемелер пайдаланылады, олардан со жмыс абілеттілігі 3 – 4 кн ішінде алпына келеді, біра бл кезеді алпына келтіру ралдарын пайдалану есебінен ысартуа болады.

1.орындалатын жаттыуларды арындылыыны негізгі дістері. Біралыпты діс траты, аида бойынша, жаттыуды орташа арындылыымен сипатталады. Ауыспалы дістерде, атына байланысты арындылы трасыз.

2. жаттыу жаттыуларын бір дркін немесе кп дркін орындау дістері. Біріншісіне здіксіз біралыпты дісті, екіншісіне айталанан дісті (жаттыулар арасындаы демалыс аралыы жмыс абілеттілігіні толы алпына келуін амтамасыз етеді), аралы діс (демалыс аралытары «ата», яни жмыс абілетіні алпына келуі толы емес).

3. сабатарды йымдастыру ерекшеліктері немесе жаттыуларды орындау шарттары амтып крсетілген дістері. Мысалы, жарысу дісі, айналма жаттыу дісі, ойын дісі жне т.б. Кп жадайда тзімділікті трбиелеуді тиімді жне ыайлы дісі айналма дісі болып табылады.

Сонымен, арнайы тзімділік – бл белгілі бір озалыс ызметіне атысты тзімділік. Арнайы тзімділік: озалыс мселесіні шешілуіне кмек беретін озалыс амалдарыны белгілері бойынша; озалыс мселесі жзеге асырылатын озалыс ызметіні белгілері бойынша; озалыс мселесіні табысты шешілуіне ажетті баса да денелік сапалармен зара рекеттестік белгілері бойынша топтастырылады.

Арнайы тзімділік жйкелік – блшы ет аппараттарыны ммкіндіктеріне, уатты ішкі блшы ет кздеріні ресурстарын (орларын) жмсауды тездігіне, озалыс имылдарын игеру техникасына жне баса озалыс абілеттіліктеріні даму дегейіне байланысты болады.

Балуанны арнайы тзімділігін дамыту дістемесінде бірнеше баыттар байалады. Ертеректегі жмыстарда дістемені негізгі ралдары балуанны рыс жаттыулары болып келген, бірінші кезекте серігімен шартты жне еркін рыс жаттыулары тран, балуанды дрыс демалуа йрету шарттары, рыста кші мен уатын тымды жмсай білуге йрету тран.

Арнайы тзімділік трлеріні кпшілігі азаны анаэробты ммкіндіктерін дамыту дегейімен байланыстырылан. Арнайы тзімділікті дамытуды тиімді ралы формасы, рылымы жне азаны функйионалды жйелеріне ыпал ету ерекшеліктері бойынша жарыстара максималды жаындатылан арнайы дайынды жаттыулары болып табылады.

2. ЗЕРТТЕУ ДІСТЕРІ МЕН ЙЫМДАСТЫРУЫ

2.1 Зерттеу дістері

дістерді іріктеу, зерттеу жадайын йымдастыру, оны ткізу, сонымен атар алынан анытамаларды негізгі талабына сйкестердіре жргізу жне ндеу. ылыми зерттеуді методологиясы дене трбиесіні теориясы жне дістемесін зерттеу.

Педагогикалы эксперимент жргізу рдісінде, р трлі кезедерде, ала ойылан талаптарды іске асыру барысында олданылатын келесі дістер: теориялы сурыптау жне синтез; дісі; педагогикалы зерттеу дісі:

1. Педагогикалы баылау
2. Педагогикалы тест
3. Педагогикалы эксперимент (сарсытама)
4. леуметтік ралыс дісі (гіме, аспекта арылы)
5. Математикалы фонетика дісі

Теориялы сратау дісі.Теориялы сратау жне синтез дісіне ніретіндер ылыми жне ылыми дістемелік дебиеттерді соны барлы нтижелеріні маынасын зерттеу. Олар проблемалара теориялы кзарасын арайды, зерттеуді масаты мен тапсырмасы заттар объектісін зерттеу, жмыс исылыны логикасын анытау, кейбір материалдарды зерттеу барысында ажет дістерді жинау жне оны интерпретациялау.

Теориялы суратау зерттеу баытын анытау ммкіндігін буызады, проблемаларды іріктеу, жмса таырыбын алыптастыру, гипотезаны шалдыа белімдеу, масат пен тапсырма зерттеулерін жеке шыару, соында ылыми негіздерді шешімін шыарып жмыс аратындысын аятау.Теориялы сратауды дісі жне нгетезді олдану барлы кезедерде жне асырылып отырды: басымыра зерттеу жалпы мінез проблемаларымен зерттеу денелеріні мінезін ашуды олданды, осы тснікті анытай пен компоненттен блінуді, ммкін дегейді дамуын алыптастыру; негізгі экспериментті жргізу тарпысылды аланан сарсытамантижелері, алдын – ала бір – бірімен байланыстады аныталды, негізгі зерттеу экперимент соында негізгі тексерулер арылы іске асырылып отырды. Алынан негіздер бірынай дегейде біріктірілді.

Педагогикалы зерттеу дісі. Педагогикалы зерттеу дісі – бл тірынай айламен операцияларды бірігуін анытау, педагогикалы кріністерді оу баыты жаа р трлі ылыми проблемаларды іске асыру педагогикалы зерттеу дісін зерттеу масатында топтастыруа жіктеуге болады.

Жйені міндеттеу «оу рдісін зерттеу» апарат топтастыыны бастауы жне баса негіздер. Тмегедегі педагогикалы зерттеу дістері мынадай трыда оданылды: педагогикалы баылау, педагогикалы сарсытау, педагогикалы тест, а) педагогикалы баылау – бл дісі зерттеуні абылдау жне трбие жйесін тікелей абылдау мінезі, педагогикалы рдісті арапайым барысында оу жне шылануда ешандай атерлік немесе кемшілік болмады. Осы зерттеулерде толы назара алыпты отырды.

Зерттеу барысында дзюдода оу – дайынды процессінде 13 – 14 жастаты балаларды р трлі техникалы элементте орындау ммкіндігін баылаан. Бл тсілді олдана отырып кнделікті жне жедел трде балалар мен жас спірімдер дзюдо сабаында ауыртпалыты алай ктеретініп боылады. Баылау дайынды барысында визуалды белгілеу арылы тті.

Педагогикалы анытама сарабы (педагогикалы тест). Бл педагогикалы зерттеу кнделікті дайындалушыны жеке физиологичсыны дамуын , азасын андай дегейде жетілгенін айырады. Бндай жадайа мынадай баылау жаттыулары олданылды: Вис жадайында клдене аашта10 рез тартылу. Тартылу клдене ааштан тек жоары трса ана саналады, р келесі тартылуда ол толы жазулу арылы орындалады. 3 х 10 м жгіруде максималды жылдамдыта, спорт залында, атты тсеніште (жерде) жне де спортты ая киімде орындалады. 10 рет манекенді шіліп латыру. Татами де, кресетін манекенмен, жала ая орындалады, 3 балдан жоары орындалан латыруды санайды: Орында трып зындыа секіру. Сыранамайтын жерде орындалады. Спортсмен старттаы (бастауда) сызыта бастапы трде, аяты атар ойып, ол сермелгенде ек аяты серпіп секіреді. Жерге тскенде акі аяпен те жмса жерге тседі. Темір лшегішпен (рулетка) старттаы сызытан бастап лшенеді, ш талпынысты е жасысын жазады, сантиметр трнде лшейді.

Орындыта биіктігі 0,7 м 10 секру. Залда теді, еделнен аяты аланнан бастап уаыты белгіленеді, еденнен 10 – шы рез орындыа секіргенім жазады.

Педагогикалы тжірибе гипотезаны длелдеуді арастыран (немесе оны длелденбегенін), педагогикалы процессті нтижелігін салыстыру арылы, жаа факторлар кіргзген со педагогикалы процессті нтижелілігін згеріс кіргізбей тран кезіндегі айырмасын білу. Осы тжірибе педагогикалы процессті жаа нысаналы баыттаы маызын жасанды трде бле алады., кштілігін танытып жне дайындалушылара педагогикалы кріністе ындыруына кмектеседі.

леуметтік сраныс дістері(сауалнама, схбат).леуметтік сраныс дістері: сауалнама, интервью, жне схбат жатады. Бл трлер зерттеушіге адамдарды ойылан сраа алай арайтынын, ойын білуге кмектеседі. Бізді ызытаран проблеманы тжірибе жзінде баа беруге жеке, кзбе кз сауалнама, ааз жзінде жауап алу, стандартты сра сауалнама, жргізілген. Сауалнамада 12 тренер (банкер) атысты.

Математикалы санаты дісі.Санаты оиатын анытау масатында оны састыымен айырмашылыын салыстыру нышаны мен нсасын крсеткіші, сонымен атар деуге берілген эксприменталды зерттеуді барысындаы берілген бааны мінез сонымен эксперименталды материал жне тесті озалыс нтижесіні жргізілуіні оиады, педагогикалы эксперимент барысында мысалдар математикалы статистика олданылды, сонымен бірге педагогикалы зерттеулерде ке таралыма ие болды. Статистикалы таратуды жалпы абылданан мінездемесіне сай студенттік блінуі:

Орташа арифметикалы мні – Х;

Орташа квадратты ауытуы – О;

Орташа арифметикалы ктелікті стандарты – Айырмашылыктарды топаралы жне топ ішіндегі крсеткіштерін салыстыру оинаты студент критерия бойынша былай баалалады.

Стюдент критериясы жне арифметика критериясы – F

Аиаты болып саналатын айырмашылытар

2.2 Зерттеуді йымдастыру

Бізді зерттеу баса да педагогикалы зерттеу сияты ш негізгі кезеде ткізіледі:

бірінші кезе ыркйек 2012 жыл - маусым2013 жыл;

екінші кезе шілде 2013 жыл-наурыз 2014жыл;

шінші кезе суір 2014 жыл-мамыр 2014жыл;

Бірінші кезеде – зерттеу баытын анытау, теориялы проблемаларды жалпы істерін арау, затты зертеудегі негізгі тсінік, проблемамен гипотезаны анытау, объектімен затты анытау, масат пен тапсырманы зерттеуді анытау. Сонымен атар тапсырма дісін зерттеуге тебе-тедікті іріктеу.

Осы кезеге мен автор теориялы сараптаумен синтезді олдану дісін пайдаландым, ылыми дістемелік дебиттерді спорт кресіндегі пробелемаларын йрену, оып білу, оып йрену жне талдап орыту сияты соы теорияны балалара дзюдоны жаттытыру кезіндегі жмыстарды жргізу тжірибесін йрету. Осыларды белгісін анытау барысында, анкеталы нтиженіберілгеніне арай, біз педагогикалы баылауды жаттыужргізу сабаында олданды. Бл жргізілгенажмыстар дзюдо машыында мектеп жасындаы балаларды натымінезін анытап беруге мейірімдік туызды.

Екінші кезедегі зерттеуде - материал жинау, берілген гипотезаны растау іске асыруды маызды олдану дісімен зерттеу. з кезегінде, бл кезе блімі екікезедікке блінді: Бірінші кезедік - алдын ала зерттеу, педагогикалы тжірибе жолдарын олдана отырып, талдап

орыту, жмыс тжірибесіне эксперименттік баа жргізіліп, арнаулы дайынды ралын классификациялау жне кезедік негізіні эксперименті, талдап орыту тжірибесіні берілгені жне жинау ндірісі.

Екінші кезедікте - педагогикалы эсперимент негізі жргізілді.

Екі топ исына келтіріліді: баылау тобы жне эксперименталды, есесіне топтарды рамы балаларды іріктеуді бірыайлылыы алдын ала ескерілді. Бл мселе балаларды физикалы жне функционалды дайындыына арай жргізіліп отырды. Баылау тобы дзюдодан Талдыоран аласындаы спорт мектебіні базасында шылданды. Эксперименттік топ «ркен» спорт клубында шылданды. Негізгі экспериментті затыы 6 ай ішінде 180 жаттыу сабаы (яни р адама 360 сааттан) келеді.

шінші кезеде - жмыса дайындау, алынан топ осы млім жйелігі, осыдан алынан мліметтерді баыттылыы, математикалы сана дістемесін деу жне жазыландарды безендурі жмыстары.

Ескерту:

- Жалпы даму жаттыуы

- Техника тактикалы озалыста жетілдіру

- Арнаулы жаттыу

3 ЖАССПІРІМ ДЗЮДОШЫЛАРДЫ ЖЫЛДАМДЫ-КШ ДАЙЫНДЫТАРЫН ЛГІЛЕУ ДІСТЕМЕСІ МЕН ЗЕРТТЕУДІ ЙЫМДАСТЫРУ

3.1 Жасспірімдерді спорта (дзюдо крес трлеріне) бейімділігін анытау жолдары

Мен з тжірибемді дайында кезеінде бастадым. Жасспірім жаа маусыма 8 апталы оу дайынды жиынында (шілде-тамыз) балалар спортты сауытыру лагерінде жиналанда бастадым. Блкезедегі негізгі масатым – функционалды дегейін ктеру,шапшадыкшінжетілдіру дайындыын арттыру.Бірінші жне екінші кестені нтижесіне арай отыра,оны олданып жрген дісті жасы ыпал еткенін крдім. Бл дайынды трінде шапшады-кш крсету сапасыны дамуына кп кіл блінген. Жалпы дайынды жмысына араанда бл дісті клемі 27,6 пайыз райды. Шапшадыкш жетілдіру дайындыыны жоспары негізінен 13-14 жастаы жасспірім дзюдошылара рылан. 98% схбаттасан бапкерлерді кпшілігі шапшады-кш жетілдіру сапасыны даму дегейі жоары спортты нтижеге жетуіне лкен ыпал етеді деген орытындыа келген. Жалпы физиологиялы дайынды жйесінде осы трлері маызды орыналан. Сондытан да біз шапшады кш жетілдіру баытында діс клемін кбейтуге жне дайынды микроциклінде кптеген су крсеткіштерін жоспарлауа тырысты.

Е бір тымды алып спорт дайындытарын йымдастыру айналма жаттыуы болып саналады. Бл жаттыу дайынды жаттыулары кезінде мінездерді ызметін жаындатуа ммкіндіктудырады.

Жмыс тртібі: з бетінше жарыс жаттыуыны жекешелігі, сонымен атар жаттыуларды ауыстыруа жайлы жадай жасау.

Айналма жаттыуына баа бере келе, базалы дайындыы бар кезедегі олданыстарды айта кетсек, жаттыуды олдану барысы сйкес болады. Жаттыу салмаыны кп болуыны тиімді жне белгілі. Осындан бастап шапшады-кш сапасыны дамуы жктеме салмаыны максималды ктерілуіне жне бір уаытта сіуне икемделу керек. Сонымен атар, айналма жаттыуында тек 8 станция ана олданылады, р станцияысыны жмысыны затыы 1минут атепе-текеліп отырады. Жалпы жаттыу орындалуына 40секунд блінді алан уаытты спортшы демалыса немесе баса бір жаттыулара олданады.

Жалпы дзюдоа анша уаыт блінсе, сонша уаыт 8 станцияа берілген уаытпен айас кезінде пара-пар келуі тиіс.

Осы принцип шапшады кш стартында ерекше маызы бар жне бірінші кезекте дайынды жйесі жас спортшыларды дрежесіне арай пайдаланылады.

Экспериментте длелденді. йретілген дістерді за айталау крескерді кшіні ны алыптасуына келіп соады, сонымен атар жай озалыста жарыс жадайыны кш салуына шеккелтіру осыан байланысты ауыр жаттыуларды жай рама бліктерге блшектеп жетілдіруге шыару, бл элементтерді максималды жылдамды жадайда.

Егер озалыс жйесіні бтіндігін ажет деп тапса, оныд амуын еш кедергісіз деп білу керек. Бтіндікті дамуын жеке лекала шыуды йымдастырудаы аз блшектер. Жоары спортшеберлігін дамыту бтіндікті бір уаытта дамыту болып табылады жне алынан ралдарды ішінен шапшады кш дайындыыжекеше ерекше рл атаруына орын алады.

Жаттыуларды іріктеу барысында біздерді ызытыран мселе тек мыналар, элемент жйесіне сер ету бл жоспарда жарыс барысыны барлы жаттыулары жасылау крінеді ал механизмдер болса,техникалы жне шапшады кш дайындытарын дзюдошыларды 13-14 жас шамасындаылар шін амтамасыз етеді. Соныдтан мынадай жаттыулар іріктеліп алынды.

Дзюдо кресінде аса ерекше орын алатын ажет эквиваленттік сапаны пайда болуы. Бан осы жерде мысал болатын жаттыу салма салу жаттыуы, айналма жаттыуында олданылатын машытар.

- Алдымен канатта рмелеу аяты кмегінсіз;

- Жоарыа секіру0,7 м;

- Жатып штанга ктеру;

- Денелердіжазылу,созылу,екею,тру,гимнастикалы атта аяты мытап бекітіп,алыпты жадайда трып,екі олмен штанганы грибін оа сола ауыстыру;

- Денені орындыта 900С брылыспен ойып ктеру, тсіру жаттыуларын жасау; аяты орындыты брышына 450С-а ойып;

- Бастапы даы алыпты жадайдан орындыта жатып,бетімен тмен арап, штанганы кеудеге тарту;

- Маникенді иіліп латыру маникен салмаы, спортшы салмаынан 2/3 есе кем болуы керек;

Осы станцияларды райсысы здеріні ажетті аттарын /атаулары/ алып жреді.

• анат
  • Секіру
  • Штанганы жатып ктеру
  • Ара
  • Маятник
  • Пресс
  • Тарту
  • Маникен

Осы жаттыулар жарыста рлендірсе де кейбір жадайда негізгі блшы ет топтарын дамытады. Дзюдо кресінде кптеген техникалы рекеттерді орындауа ммкіндік береді. Айналма жаттыулары р уаытта бір а дене ыздыран со, кніне бір рет орындалады. Мндай жаттыу рекеттері кндізгі уаытта орын алып отырды, ал кешкі уаытта тек техника тактикалы рекеттері аралып отырды. Бл жаттыулар те тиімді жарыс ткізу кезінде регламент уаытынан аспау керек. йткені бл жаттыулар кні бойын таертенен кешке дейін ткізіліп отырылуы тиіс. Оны стіне алыпа тсетін уаытта кні бойыы 5-6 саат дайынды кешкі уаыттаы дайындыа жетсе, алатын кші саталады. Берілген уаыт бойынша 1станцияда 40 сек жмысты зігі яни 1айналымда 8 мин уаыт бар. р 6айналымда 8с танция жріп ту шін, дзюдошы 32минуттын жоалтады, ал жалпы дене ыздыруымен демалыс уаытыны р айналамын есептегенде, 86 минут уаыты жаттыу сабаына кетеді. Сондытан бір кнгі осындай жаттыуды аптасына 5 рет айталау жалпы дзюдошыларды арнаулы жмыс млшерін орындайды, шапшады-кш баытына 430 минут кетеді. Енді шапшады-кш жаттыуыны іске асып жргізіліп жатан рдісіне педагогикалы баылауды нтижесіне тоталайы.

1 кезекте бл салма тартуы,яни ол рстанцияда 40 сек жмысы 60-80 пайыз максимумнан аспау керек.

2 кезекте бл жаттыуды станциядаы жылдамдыыны орындалуы 40секундты жмыста спортшылар салма лшемдеріне арамастан1станцияда 2-3анат тартылудана спау керек, екінші 25-30жоарыа секіру 0,7м,шінші 15-20шатнга ктеру, тртінші 24-26денені ашылуы, бесінші 25-30 шатнгамен аралас, алтыншы 20-26 денені жиыру жне ашылуы, жетінші15-20 штанга ктеру,сегізінші 10-12маникен латыру. Осындай жаттыулар з ретінде тыылыты орындалып отырса, жне дзюдошыларды физикалы дайынды дегейіні ктерілуіне толы септігін тигізеді.

Педагогикалы экспериментті ткізілген нтижесінде мынадай жадайлар орындалды: шапшады-кш дайындыы крнекі ралдарды пайдалана отырып, 2 аптадан ткізілген жаттыулар крескерді ешандай физикалы дайындыыны тмендеуіне серін тигізбейді. 2апта брын олданылан шапшады-кш дайындыы крнекі ралдарын олданао тырып іске асырса одан спортшыны организімі физикалы дайындыыны азана суіні крсеткішімен крсетеді(1,2,3,4 кестеде).

Аиаатында шапшады-кш дайындыыны крнекілік ралдарды пайдалана отырып олданылуы 2 аптаны 4 ішінде спортшыларды жасы нтиже крсетуімен организіміні ммкіндігі спортшыны тиянаты бейімделуіне сер беруі жеткіліксіз екенін крсетеді. Басадай жетістік немесе згешілік байалмайды.

Осыдан со 4 апталы шоырланан жылды- кш жетілдіру дайындыын ткізген. 4 апталы жоырланан жылдамды – кш жетілдіру дайындыынан со дзюдошыларды зерттеу крсеткіштері лде айда тмендеді. (5,6,7) кестеде дзюдошыларды динамикалы физиологиялы дайындыыны 4 апта жылдамды – кш жетілдіру дайындыыны дістерінен кейінгі крсеткішін крсеткен.

Трт апталы шоырланан діспен жылдамды кш жетілдіру дайындыынан со физиологиялы дайынды крсеткіші 4-і аптада айтарлытай кбейді (зындыа секіру жне 30 учиками орындаудан баса).

Спортсмен азасында кумулятивті жаттыу нтижесі 4 апталы дайындыта едуір жоары функционалды дегейде кріне бастады.

1 кесте - Крескерлерді 2-і апталы шоырланан: жылдамды – кш жетілдіру дайындыыны (ЖКД) (х±) динамикалы крсеткіштері

№ п/п	Тест	Бастапы дегейі	2 аптадан со. кезеі	соы кезе 3 аптадан со. 4 аптадан со
1	Уаыт 10 тартылу	14,11±0,15	14,01±0,19	13,99±0,27 14,00±0,21
2	Челн. Жгіру 3х10м	7,92±0,18	7,85±0,135	7,79±0,29 67,82±0,23
3	Манекенді 10 латыру уа.	21,25±0,154	21,19±0,195	21,14±0,35 21,16±0,352
4	учикоми 30 уаыт	57,09±0,32	57,03±0,32	56,98±0,33 57,0±0,25
5	Биіктікке секіру 0,7м	11,8±0,15	11,75±0,123	11,71±0,16 311,75±0,139
6	зындыа орында трып секіру	193,3±2,15	192,6±2,45	194,2±2,77 193,4±2,13

2 кесте - жылдамды-кш жетілдіру дайындыыны 2-і апталы шоырланан жылдамды – кш жетілдіру дайындыыны крсеткіші

№	Тест	Тжірибеге дейінгі крсеткіш тжірибеден кейінгі крсеткіш	Нтижені жоарылауы %	t	p
1	Уаытпен 10 тартылу	14,11±0,1513,99±0,27	0,85	2,75	<0,05
2	Челнокпен жгіру 3х10м	7,92±0,18 7,79±0,296	1,6	2,03	<0,05
3	Уаытпен манекенді 10 латыру	21,25±0,154 21,14±0,352	0,51	3,56	<0,05
4	Уаытпен 30 учиками	57,09±0,3256,97±0,33	0,21	1,52	<0,05
5	Уаытпен 10 биіктікке секіру 0,7 м	11,8±0,15 11,71±0,163	0,76	2,12	<0,05
6	Орыннан затыа секіру	193,3±2,15194,2±2,77	0,46	3,12	<0,05

3 кесте - Дзюдошыларды 4 апта шоырланан жылдамды кш жетілдіру дайындыы (КЖД) (х±д) кезіндегі динамикалы крсеткіші

№	Тест	Бастапы дегей	КЖД кезеі 2і аптадан со 4 аптадан со
1	Уаытымен 10 тартылу	13,98±0,27	13,68±0,28 14,06±0,31
2	Челноктік жгіру 3х10м	7,79±0,296	7,58±0,248 7,87±0,337
3	Уаытымен манекенді 10 латыру	21,14±0,352	20,95±0,34421,26±0,323
4	Уаытымен 30 учиками	56,98±0,33	56,75±0,3257,14±0,327
5	Уаытымен зындыа секіру	194,2±2,77	196,4±2,67193,5±2,32
6	Уаытымен биіктікке 0,7 м секіру 10	11,71±0,163	11,43±0,16311,58±0,163

4 кесте- 4 апталы шоырланан жылдамды – кш дайындыынан со дзюдошыларды арттаалан дайынды нтижесіні динамикалы крсеткіші

№	Тест	АД кезеі	2 аптадан со	4 аптадан со	6 аптадан со
1	Уаытымен 10 тартылу	13,44±0,26	12,56±0,25	12,69±0,24
2	Челн. жгіру 3х10м	7,5±0,294	7,2±0,21	7,27±0,19
3	Уаытымен манекенді 10 латыру	20,87±0,377	20,46±0,322	20,55±0,316
4	Уаытымен учиками 30	56,63±0,355	56,27±0,294	56,36±0,256
5	Уаытымен 10 биіктікке секіру 0,7	11,19±0,099	10,69±0,12	10,83±0,008
6	Орыннан трып зындыа секіру	205,3±2,7	205,2±2,7	203,7±2,17

5 кесте - 4 апталы шоырланан жылдамды – кш дайындыынан соы жылдамды – кш жетілдіру дайындыыны скен крсеткіші

№	Тест	Тжірибеге дейінгі крсеткіш тжірибеден кейінгі крсеткіш	Нтижені суі %	t	p
1	Уаытымен 10 тартылу	13,98±0,2712,56±0,25	10,16	20,58	<0,05
2	Челн. жгіру 3х10м	7,79±0,2967,2±0,21	7,57	8,89	<0,05
3	Уаытымен манекенуілатыру 10	21,14±0,352 20,46±0,322	3,21	12,45	<0,05
4	Уаытыменучиками 30	56,98±0,3356,27±0,294	1,24	11,63	<0,05
5	Уаытыменбиіктікке 0,7м секіру 10 м	11,71±0,16310,69±0,12	8,71	18,54	<0,05
6	Орынында трып секіру	194,2±2,27205,3±2,7	5,71	10,1	<0,05

Егер тест нтижесіне кіл блетін болса, бастаыда жнесоында алынан педагогикалы экспериментті крсеткішін жария ылып отырып ойтатын мселе, р дзюдоисты су зегейі, физиологияны дайындыы практикалы трыда біралыпты емес р трлі.

Блай болуы керекте, аптар, йткені дайынды дегейі дзюдоистерді жаттыу саямактары р трлі. Е здік нтиже зындыа секіру 16 см рады, 10 рет турникте тартылу – 1,7 секунд, жгіру 3,10 м – 0,9 сек. 10 рет могонен латыру уаыты – 0,9 сек 30 училомен – 1 секунд, 10 рет биікке секіру 0,7 м – 1,2 сек. Бл жерде мынандай мселесі еске сала кеткен жн, кейбір спортшылар экспериментті басында физикалы дайынды денгейі тмен боланымен аяына арай оларды су дегейі эксперимент аяында жоары болады. Бірата осаларды пайызды сімін сараптаса зерттеу крсеткіші мынадай рылылуы крсетеді. зындыа секіру 5,71 % (оны ішінде t=10,1, p<0,05), 10 рет тартылуда -10,16% (оны ішінде t=20,58, p<0,05).Жгіруде 3*10м – 7,57% (оны ішінде t=8,89, p<0,05), манекен латыру – 3,21 % (оны ішінде = 12,45, p<0,05) 30 учикамда – 1,24% (оны ішінде 10 рет жоара секіру 0,7 м – 8,71 % (оны ішінде t=18,54, p<0,05). Бл нтижелер педагогикалы кзараста аншалыкты физикалы денгейін крсетсе соншалыты дзюдоистерді дайындыын (жасарнын) эксперименттегі атысандарды нтижесі.

Сегіз апталы жылдамды – кш жетілдіру дайындыыны шоырланан дісін олдану арылы жылдамды–кш жетілдіру дайындыыны динамикалы крсеткіші. Педагогикалы тжірибені екінші блоктаы масаты біріншіге сас: атап айтанда – жылдамды кш жетілдіру дайындыыны функционалды дегейіні жоарылауы. Егер де 8 кестені нтижесіне кіл аударса, онда бірінші блоктаы педагогикалы тжірибемен салыстыранда жаттыу жмысыны клемі 744 минута арты. Бл е бірінші блоктаы педагогикалы тжірибе 24 кнге, ал екінші блоктаы – 48 кнге созылан. Зерттей келе жылдамды – кш жетілдіру дайындыыны клемі жне баытты дісі 668 минут «таза» уаыта арты екенін креміз. Жылдамды – кш жетілдіру жмысыны клемі процентпен есептегенде 40% жаттыу жмысын рады, бірінші блоктегі педагогикалы тжірибеге араанда 18,8% кп.

Екінші блокта жылдамды – кш жетілдіру дайындыын алдын ала дайындалан бадарлама бойынша кеіненараймыз. Бл бадарлама жаттыу дайындыыны ойырмашылыы санды жаынан ана, біра зіндік ерекшеліктері мен айырылады, оан тоталамыз. Бл згерістер бірінші блоктаы жылдамды – кш жетілдіру дайындыын йымдастырандаы кеткен методикалы ателіктер. Екіншіден, Ю.В.Верхошанскийді сынысымен мынадай алдын – ала жадайды есте сатау ды сынан:

ртрлі дайынды дістерімен (комплекстік дістеме) жаттыанда спортсменні арнайы физиологиялы дайынды дегейі жоарылаан сайын ыпалы азая тседі;

6 кесте - Жасспірім дзюдошыларды 8-апталы шоырланан жылдамды – кш жетілдіру дайындыында жылды базалы дайынды кезеіндегі жаттыу дістері жне клемі

№	Дайынды дістерін олдану	Орындаудаы«таза» уаыт (мин)
1 2 3 4 1 2 3	АКД дістері Жгіру ЖО Жылдамды-кш жетілдіру дайындыы (айналмалы жаттыу) Ойындар Арнайы дайынды дістері ДТЖ бренеде ДТЖ партерде СУ (учикоми, латыру) Жаттыу дайындыыны дістері	240 480 1216 320 160 352 840
	Барлыы	3928

ткен жолы жмыс сілтемі азаны функционалды реакциясын згертеді, сонымен бірге келесі жаттытыру дісін де;

Комплекстік дістеме (жктеме) жаттыуыны нтижесі арнайы физиологиялы дайындыты тек ана жаттыусонымен емес, сонымен бірге йлесімділігімен жне уаыт интервалымен айырылады;

дістемені (жктемені) арнайы физиологиялы дайындыты уаытын алмастырса, жаттыу нтижесі айтарлытай згеріске шырайды. Осындай трімен жылдамды – кш жетілдіру дайындыыны жаттыу нтижесін круге болады.

Сондытан да педагогикалы экспериментті екінші блогында олданылан жне де іске асан тзету дзюдошыны физиологиялы су дегейін жоарылатан. Тзетуді маызы жиырма секундты жмыса ауыстыру (тек ана арты екі апталы блокта), нысаналы трде физиологиялы сапасы мен функциясын дамыту. Екінші блокта барлыы 48 жаттытыру жылдамды – кш жетілдіру трінде, 36-блшы ет дамыту (40-секундты жмыс),ал 12 – жаттыутыру креатинфосфат механизімін блшы етінде (20- сек. жмыс) жетілдіру мен тті.

Осы бадарламаны орындаудан кейін спортсмендерді кштілік жне блшы еттеріні энергетикалы ызметін жоарылатты.

8-апталы блокты жылдамды – кш жетілдіру дайындыынан со жаттыуды кумулятивті нтижесін баылауа болады, 4-8 аптадан кейінспортсмен азасын жоары функционалды дегейге ктереді. Жылд – кш жет дайындыыны 2-ші блокны алдында жне соындаы ткізілген

7 кесте - жылдамды – кш жетілдіру дайындыыны 8-апталы блогіні шоырланан жылдамды – кш жетілдіру дайындыын олданан кезедегі динамикалы крсеткіші

№	Тест	Бастапы дегейі	ЖКР кезеі 2 апта 4 апта 6 апта 8 апта
1	Уаытымен 10 тартылу	12,69±0,24	12,56±0,22 12,43±0,298 12,52±0,19912,97±0,24
2	Челноктік жгіру 3х10м	7,27±0,19	7,19±0,135 7,18±0,103 7,34±0,19 7,94±0,135
3	Уаытымен манекенді 10 латыру	20,55±0,316	20,3±0,226 20,64±0,285 20,14±0,19521,0±0,27
4	Уаытымен 30 учиками	56,36±0,256	56,18±0,2955,98±0,29 56,08±0,30156,77±0,325
5	Уаытымен 10 биіктікке секіру 0,7 м	10,83±0,008	10,7±0,12510,52±0,103 10,62±0,2111,23±0,17
6	зындыа орында трып секіру	203,7±2,17	205,3±2,06206,8±2,2 204,7±2,71199,2±2,2

8 кесте - жылдамды – кш жетілдіру дайындыыны 8 апталы артта алан дайынды нтижесіндегі шоырланан жылдамды – кш жетілдіру дайындыа кезеіндегі крескерлерді динамикалы крсекіштері (АД - кезеі) (х±д)

№	Тест	АД кезеі 2 апта 4 апта 6 апта 8 апта 10 апта
1	Уаытымен 10 тартылу	12,69±0,31412,34±0,117 11,87±0,3411,27±0,2111,39±0,2
2	Челноктік жгіру 3х10м	7,71±0,16 7,42±0,197,05±0,165 6,64±0,1556,73±0,145
3	Уаытымен манекенді 10 латыру	20,72±0,2920,37±0,26720,07±0,30619,6±0,3219,67 ± 0,334
4	Уаытымен 30 учиками	56,45±0,29656,02±0,21555,66±0,28855,3±0,33455,4±0,288
5	Уаытымен 10 биіктікке секіру 0,7 м	11,03±0,1510,75±0,183 10,4±0,1210,2±0,135 10,27±0,156
6	зындыа орында трып секіру	202,2±2,6204,9±2,6 209,8±2,4213±2,71 212±2,31

педагогикалы тест нтижесі физиологиялы дайындыты бастапы дегейден скенін натылайды.

Бірата бірінші жне екінші блокті су крсеткіші ртрлі. су процентіні айырмасын немен тсіндіру керек? Педагогикалы тжірибе блогыны алдындаы спортсменні бастапы дайынды дегейіні айырмасынан шыар. р дзюдошыны функционалды дайынды дегейіні з шегі бар, сондытан да, келесі жолы бастауында одан жаары дайынды дегейінде тек ана тмен нтиже алуа болады. Зерттеу нтижесіні крсеткені жоары крсеткішті 8-ші аптаны артта алан жаттыу нтижесінен круге болады.

Дзюдошыларды жылдамды – кш дайындыыны динамикалы крсеткіші 8 апталы жылдамды – кш салмаын олдану кезеіндегі жаттыу нтижесін іске асыру. (тест белтемірде 10 рет тартылу уаытын орындау).

9,10 жне 11 кестелерде крескерлерді жылдамды – кш жетілдіру дайындыыны дістерін олдананнан кейін динамикалы физиологиялы дайынды крсеткіштері сынылан.

зындыа секіруде е здік нтиже 16 см рады, 10 тартылуды орындаан уаыт – 1,8 сек, жгіруде 3*10м – 0,8 сек, 10 манекен латыруды орындау 1,4 сек, 30 учикпен – 1,3 сек, жоары 10 секіру биіктікке 0,7 м – 0,9 сек.Бл жерде мынадай мселесі еске салан жо, яни эксперимент басында спортшы физикалы дайындыта тмен нтиже крсет оны есіне зерттеу

9 кесте - 8-апталы шоырланан жылдамды – кш жетілдіру дайындыынан соы жылдамды – кш жетілдіру дайындыыны скен крсеткіші

.№	Тест	Крсеткіштер Тжірибеге дейін Тжірибеден со	Нтижені суі %	t	p
1	Уаытымен 10 тартылу	12,69±0,2411,27±0,21	- 11,18	22,9	<0,05
2	Чел. жгіру 3х10м	7,27±0,196,64±0,155	- 8,66	9,75	<0,05
3	Уаытымен манекенді латыру 10	20,55±0,316 19,6±0,32	- 4,62	9,79	<0,05
4	Уаытымен учиками 30	56,36±0,25655,3±0,334	- 1,88	17,96	<0,05
5	Уаытымен биіктікке 0,7м секіру 10 м	10,83±0,00810,2±0,135	- 5,81	13,61	<0,05
6	Орынында трып секіру	203,7±2,17213,3±2,71	4,56	9,13	<0,05

параметріні аяында суі жоарылайды. 6: рата Зерттеу крсеткішіні су пайызына сараптама жргізсек онда зындыа секіру 4,56% райды (оны ішінде t=9,13, p<0,05),10 тартылуда – 11,18% (оны ішінде t=22,9, p<0,05) жгіруде 3*10м – 8,66% (оны ішінде t=9,75, p<0,05), манекен латыруда – 4,62% (оны ішінде t=9,79, p<0,05), 30 учикпен – 1,88% (оны ішінде t=17,96, p<0,05), 10 биіктікке 0,7 м – 5,81% секіру (оны ішінде t=13,4, p<0,05).

Бл нтижелер педагогикалы кзарасын аншалыты скенін, дзюдоистерді ажзиналы дайындыыны дегейі экспериментке атысан кездеріндегі жасаруын крсетті.

3.2 Жасспірімдерді дзюдо крес тріне бейімділігін медициналы баылау арылы анытау жолдары

Жасспірімдер спорты кп жылды дайынды жмысыны шешуші сатысы. Суда жзу,коньки, гимнастика, жеіл атлетика, спорт ойындары балалар спорты деп те атайды. Бл спорт трлерінде банасы атпаан жастар алашы жаттыу, дрістерін ала бастайды.

Кпжылды спортты жетілдіру жмысыны бірнеше кезеімен атарылатыны млім. Алашы дайындау кезеі 7-10 жас аралыын амтыса, бастапы спортты мамандандыру 10-13 жаста, масатты спортты мамандандыру 13-15 жаста жргізіледі; 15-17 жас спортты шеберлікті шыдау кезеі негізгі жаттыулар жынысты жетілукезінде орындалады. Балалармен жасспірімдерді спортты мамандыын ойдаыдай шыдап, денсаулытарына зиян келтірмеуді бірден-бір жолы-жйелі кешенді баылау, соны ішінде медициналы баылау болып табылады.

Медициналы баылау барысында шешілетін мселелер кп. Оларды ішінде спортты медицинаны масатымен мазмнына сйкес барша дене шынытырушылар мен спортшылар арасында жргізілетін жмыстармен атар арнайы да мселелер бар. Соны бірі- спортты срыптау мен бейімдеу.

Спортты срыптау, спорт тріне бейімдеу жан-жаты аралатын крделі проблема. Оны медициналы крсеткіштеріде аз емес. Олар:

- денсаулы;

- тым уалай берілетін рылымды жне ызметтік крсеткіштерді бастапыд егейімен даму арыны;

- спорт трінде негізгі ауыртпалы тсетін физилогиялы азалар мен жйелерді ызметтік ммкіншіліктері жне оларды жаттыу барысында жетілу сатысы;

- ызу жаттыуа тзімділік;

- жынысты жетілу дрежесі мен денені дамуерекшеліктері.

Спорта іріктегенде басты назарды баланы денсаулыына блу керек спортпен тексау балалар ана шылдануа болады. Бл спортты медицинаны мызымайтын талаптарыныны бірі.

Спортты срыптауда жасспірімні спорт тріне жарамдыын анытайтын крсеткіштер жинаы бар. Бл тым уалай беріліп,онтогенез барысында оншалыты згере оймайтын рылымды жне физилогиялы сипаттамалар, имыл ептілігі, талдамаларды сезімталдыы, жоары жйке ызметімен мінез –лы ерекшіліктері.

Дене-рылымды крсеткіштер: бойды зындыы, денені салмаы, тланы , ая-олдарды зындытары, дене салмаындаы блшы етті лесі, блшы еттерді рамы болып келеді.

Физилогиялы крсеткіштер: кпені тіршілік сыйымдылыы (ТС), сіресе оны салыстырмалы млшері,кпені 1 минтте алмастыратын ауа клемі, сіресе оны дене салмаыны р килограммына келетін млшері, организмні оттегіні тапшылыына шыдамдылыы (гипоксия) жне кмір ышылына сезімталдыы (гиперкапния), тынышты кездегі жректі соу жиілігі (оны сиреуі - брадикардия), PWCмлшері жне баса субмаксимал арынды жктемелерде ТСЖ-ны згеруі, оттегін ттыну шегі (ОТШ)

имыл ептілігіні крсеткіштері: имыл жылдамдыы (теппенг-тест), денені иілгіштігі, кіре беріс талдамасыны сезімталдыы (денен ібилей білу,тедік сатау, имыл-озалыс йлесімдігі), блшы еттерді салыстырмалы кші (денені р килограммына келетін).

Психофизиологилы крсеткіштер: орталы жйке - жйесіндегі озумен тежеу процестеріні кші, тепе-тедігі, жылжымалылыы, мінезділігі(сангвиник, флекматик, холерик, меланхолик) жне баса зіндік ерекшеліктері назара алынады.

Спортты тжірбие шін масаты бар мселелерді бірі-р спорт трімен шылдануды бастауа тиімді жас млшерімен жоары спортты нтижеге жету уаытыны затыы. Бл мерзімдер адам организміні биологиялыќ даму задылыын ныайтуа ана емес, жоары спортты нтижелерге жетіп, за жылдар спортты шеберліктерін сатауа да себепкер болады.

Жалпы С.Б. Тихвинский мен С.В. Хрущевті сыныстары бойынша, р спорт

тобында алашы дайындыты шамамен мына жастарда бастаан дрыс 10 кесте.

Крделі имыл-озалыс трлерінде –7 жаста.

Жылдамдыпен кшке негізделген трлерінде-9 жаста.

Тзімділікті талапететінтрлерінде –10 жаста.

Ауыр атлетика, крес,бокс т.б.-14жаста.

Спортты ойындарда –8-12 жаста

10 кесте - Спорт трлерімен шылдануды бастау жне мамандандыру мерзімдері (С.Б.Тихвинский, С.В.Хрущев дісі бойынша)

Спорт трі	Жасы
	Алашы дайынды	Мамандандыру
1	2	3
Акорбатика	8-9	10-11
Бадминтон	10-12	12-14
Баскетбол	10-12	12-14
Батут	9-11	11-13
Бокс	12-14	14-15
Кресті (барша трі)	10-12	12-14
Су добы	10-12	12-14
Волейбол	10-12	12-14
Велоспорт(трек,шоссе)	12-13	14-15
Спорттыќ гимнастика: лдар	8-9	10-11
ыздар	7-8	9-10
Кркемдікгимнастикасы	7-8	9-10
Ескек есу (акедемиялы)	10-11	13-13
Ескек есу (байдарка, каноэ)	10-13	13-15
Ат спорт	11-12	13-14
Конькитебу	10-12	12-13
Жеіл атлетика	10-12	13-14
Шаы жарысы	9-11	12-13
Шаы спорты (ос сайыс)	9-11	11-12
Тау шаысы	8-10	10-12
Трамплиннен секіру	9-10	12-13
Парусты спорт	9-11	11-13
Суда жзу	7-8	8-10
Суа секіру	8-10	10-12
ол добы	10-12	12-14
Шана спорты	11-13	13-15
Опен ату	11-13	13-15

10 кестені жаласы

азіргі бессайыс	10-12	12-14
Садапен ату	11-12	13-14
Теннис	7-9	9-11
Стол стіндегі теннис	7-9	9-11
Ауыр атлетика	13	14-15
Сайысу (фехтование)	10-12	12-14
Конькиді мнерлеп тебу	7-9	9-11
Футбол, шайбалы хоккей	10-11	12-13
Допты хоккей	10-11	11-12
Шахмат, дойбы	9-12	11-14
Теннис	7-9	9-11
Стол стіндегі теннис	7-9	9-11
Ауыр атлетика	13	14-15
Сайысу (фехтование)	10-12	12-14
Конькиді мнерлеп тебу	7-9	9-11
Футбол, шайбалы хоккей	10-11	12-13
Допты хоккей	10-11	11-12
Шахмат, дойбы	9-12	11-14
Стол стіндегі теннис	7-9	9-11
Ауыр атлетика	13	14-15
Сайысу (фехтование)	10-12	12-14
Конькиді мнерлеп тебу	7-9	9-11

Осы зерттеулерді спорт трлеріне алашы дайындыты ай жастан бастау керектігін крсеткеніменазіргі кезде осы талаптар іс-жзінде ескеріле

бермейтіндігін круге болады.

р спорт тріне ажет имыл етпілігін дамытуды тиімді мерзімдерін, яни сырты серлерге сезімтал жас кезедерінде (сенситивтік кезедер) білу керек. Онымен атар баланы биологиялы жасын да ескеру ажет, йткені биологиялы жасы жатты жасынан ілгері жасспірімдерді бастапы кезде крсеткіштері жоары боланымен, кейіннен саябырлап, тіпті спеуіде ытимал. Ал реторданттарды, керсінше, акселеранттарды уып жетіп,басып озуы ммкін. Сондытан алашы спортты нтижелерге масаттанып, асыыс тжырым жасауа болмайды. р жадайда мият дрігерлік-стазды баылаулар жргізіп, негізгі медициналы аидалара сйене отырып жйелі жаттытыра білу керек.

Жасспірімдерді дене бітімін, морфологиялы, физилогиялы сипаттамаларын, имыл ептіліктерін жоары маманды спортшыларын, имыл ептіліктерін жоары маманды спортшыларды спорт трінде лгі ретінде абылданан бейнелеріне сйене отырып жаттытыру ателікке рынбауды бірден-бір жолы.

рине, кп жылды жаттыу барысында жасспірім спортшыларды денсаулыын сатай білу-бапкер мен дрігерді басты борышы. Ауыру, зорыу ќауіпін тудыратын созылмалы ќабыну ошатарын толы емдеу, организмні ауруа арсы тру абілетін дайы адаалап, спортты иммунды тапшылыты лдын-алу, жаттыуларды организмге серін адаалап, жаттыу жйесін медициналы, дрігерлік-стазды баылауларды нтижелеріне сйеніп басару – спортты сауытыру, машытандыру серлерін арттыруды кепілі.Жасспірімдер арасындажиі кездесетн жректіжиырылу реттілігіні бзылуы, жректіызметтік шулары, жрек клеміні су арыныны дененіжетілуін алып оюы (“кішкентай жрек”), артериалы ан ысымыны ктерлуі т.б. сол сияты вегатативтік ауытулардыдаму баытын мият адаалап,жаттыужйесін деркезіндереттемесе,оларды траты сыраттара айналып кетуі ммкін. андай тесттерді кмегімен жас балуанны ммкіншілігін анытауа болады деген сраты маызы те зор болып тр. Бапкерлерді олданан тестері мен дістемелік тжірибелеріне сйенсек, мына фактіні анытауа болады: бапкерлерді 67% алашы іріктеуде балалардыара кшіне баса назар аударып, спортты кресте басты сапа деп арайды. Спортты кресте (жекпе-жек трлерінде) іріктеуді тапсырмасын иындататын нрсе, жеіс балуандарды мыты жне лсіз жатарын ескере оытрып келеді. Оны стіне осы екі асиет бір біріне зара байланысты.

Жоарыда келтірілген мселелер бізді жмысты тапсырмасын анытады.

Бір жыл ішінде 10-11 жастаы балаларды антропометиялы жадайын, басты физикалы сапаларын (кш, жылдамды, шыдамдылы жне иілгіштік) асиеттерін білу, тану.

Жас балуандарды дайындыты бастапы сатысындаы апаратты жне жетістікпен олданатын физикалы сапасын анытау.

Бірінші жне бастауыш іріктеу кезедеріндегі баылаудаы топтарды оу-жаттыу топтарына блу жне жзеге асыру.

Оу-жаттытыру топтарына іріктеуді БЖСМ жаттытырушылар мен дрігерлері бадарлама бойынша жргізеді:

-денсаулы жадайын баалау;

-рбір спорт тріне жасалан арнайы даярлыты баылау-ауысу нормативтерін орындау;

-дене дамуыны крсеткіштерін байау: спортты нтижелері мен дене асиеттері сімі ыраын зерттеу (спортшыны жеке артасына сйкес).

Тестілеу мен диспансеризацияны жылды малматтары спортшы картасына енгізілуі тиіс.

БЖСМ спортта дарынды балалара арналан мектеп-интернаттарыны спортты жетілу топтарына абылдау шін іріктеу оу-жаттытыру топтарында оытуды соы жылы бойында жргізіледі.

Іріктеуде БЖСМ, жаттытырушылары мен дрігерлері, ал спортта дарынды балалара арналан мектеп-интернаттарында Спорт жне туризм комитетімен рылан арнайы комиссия жргізеді. Іріктеу дістемесі алдыы кезедегідей болып ала береді, алайда крсеткіштер клемен оларды зерттеу тсілдері кеейте тседі.

Крделі жарыс жадайында спортшыны жоары жне траты нтижелер крсету абілеттерін сипаттайтын, рухты-жігерлік (жауынгерлік) асиеттерді бар болуы, сонымен атар мотивация дегейі, тртіп жне ебекорлыты жне спортшы дайындыыны бар болуы маызды. Алдыы кезедеріндегі келесі факторлар крініс тапан педагогикалы сипаттамасы ерекше маыза ие болма:

• жоары жаттыу жне жарыс жктемелерін тей алуммкіндігі;
• кшін жылдам алпына келтіру абілеттілігі;
• спортты нтижелер мен негізгі асиеттеріні су ыраы.

Спортты жетілу топтарына іріктеу бадарламасыны 5 блімі бар.

1. денсаулы жадайы; 2) спортты анамнез жне арнайы дайынды; 3) жректі морфофункционалды жадайы мен ызметтік ммкіндіктері; 4) психдиагностикалы; 5) антропометрия.

Спорт тріні ерекшелігіне арай тексеру бадарламалары едуір згеруі ммкін. Осылай циклдік спорт тріні кілдері шін аэробты мкіндіктерді жне денені ебекке абілеттілігін баалауа атысты мліметтер маызды болса, крделі координациялы спорт трлері мен жекпе-жек шін координацияылы абілеттерді жылдамды-кштік даярлыыны крсеткіштері аса нды.

Тексеру бадарламасыны р блімінде спортты жарамдылы жайында жалпы орытынды шыаратын крсеткіштер рамасы енеді. Тексеру мліметтеріні жалпы баасы 3 градацияа тйіседі. 1 – «жарамды» (арсы крсетілімдері жо), 2 – «шартты трде жарамды» (жйе немесе жеке тізбектер компенсация механизмдеріне жоары талаптар сынады), 3 – «жарамсыз» (жйелерді жадайы мен дайынды дегейі спортты дайындыты келесі кезені талаптарына тедей икемделуіне ммкіндік бермейді).

Барлы крсеткіштер комплексіні жалпы баасы спортшыны дайынды дегейін организмні жеке жйелер жадайын оны резервті ммкіндіктеріні дегейін уатты жне лсіз тізбестеріні барын сенімді трде баалауа ммкіндік береді.

Спортта талантты балалара арналан мектеп-интернаттара талантты спортшыларды іздестіру жне тарту кіші жасспірімдік топтарды жарыстарына атысушыларды тестілеу мен жарысты рекетін тексеру тсілімен жргізіледі (яни спортты жетілу тобына жинаталатын жасында). Жарысты рекетті тексеру жаттытырушылардан, дрігерлерден жне сйкесінше федерацияларды белсенділерінен ралан арнайы комиссия мшелдеріні, атысушы картасыны мазмнына сйкес, экспертті баалау трімен аныталады. Баа да болашаты келесі градациячлары бар: 1 – «жоары», 2- «орташа», 3 – «тмен».

Дене дайындыыны арнайы жне жалпы тестіленуі арнайы белгіленген кндері жргізіліп, тадалан спорт трінде лкен болжамды маызы бар рамасына ЖДД бойынша 2-3 тест, АДД бой ынша 3-4 тест енеді.

Болашаы бар спортшыларды іріктеуде балаларды жаппай байау кезінде тестілеу дістемесі

Балалар мен жасспірімдерді жаппай байау, сонымен атар спортта дарынды балалара арналан мектеп-интернаттары мен БЖСМ, оу-жаттытыру топтарына жас спортшыларды іріктеу бадарламасына белгілер тізімі енгізілген. имылды крделі йлесімділігі бар спор трлерінде осымша оралымдылы пен йлесімділіктестерін осады.

Денсаулы крсеткіштерін баалу дістемесі

Денсаулыты жадайын диспансерлік тексеру немесе арау мліметтері бойынша дрігер анытайды. Денсаулы жадайын баалауды жалпылама орытындылауды келесі трлері бар:

1. дені сау; іс жзінде сау (спорт дрістерін шектемейтін жне орнын алмастыра алатын денсаулы жадайындаы ауытулар);
2. спортпен шылдануа тиым салынан (тыныс алу мен ан айналымы,ас орыту мен зр шыару жйесіні кеселдерінде, психикалы жне

эндокринді бзылыстарда, т.б.)

Денсаулы жадайыны орытындысын берерде спортпен шылдану шін дрігерлік-медициналы крсеткіштері мен арсы крсетілімдеріні тізімін ескереді.

Дене дамуын баалау дістемесі. Дене дамуыны крсеткіштерін, оларды лшеуді жалпы абылданан дістемесі бойынша анытайды. Іріктеуді алашы кезеінде арнайы рал-жабдытармен лшеуді лкен тжірибесін ажет ететін белгілерді шектеулі санын олданады. Мліметтік белгілерді жинаы спорт тріні ерекшелігімен аныталады. Дене дамуыны негізгі крсеткіштерін лшеу келесі амалмен жасалады:

Денені зындыы, см. Жоары нктеден еденге дейінгі ашытыты лшейді.

Сыналушы тжірибешіге о ырымен тегіс, тік жерге трып, табандарын

осып, олдарын дене бойына бойлай созып стайды. Атропометрия клдене сызытан ауытымауы тиіс.

Дене салмаы, кг. Дене салмаын рычагты тталы жйесі бар тексерілген медициналы таразыны кмегімен кг онды лшеміне дейінгі длдікпен анытайды. Тексерілуші сырты киімсіз жне ая киімсіз болуа тиіс.

Дене дайындыы крсеткішетірін жетілдіруді дістемесі. Дене дайындыын тестілеуді бадарламасы спорт тріне байланысты крсетіген тізімде з еркімен тадалан жнге дене дайындыыны крсеткіштеріні тріне міндетті тобы енгізілген. Нормативтері 12-кестеде крсетілген. 30 м, с жгіру. Стадионда немесе залда спортты киіммен орындалады.

11 кесте - ркелкі спорт тріндегі тестілеуге арналан крсеткіштер тізім

Крсетілген белгілері:

++– тестілеу міндетті

+– тестілеу міндетті емес

№	Спорт трі	30м жгіру	5мин зіліссіз жгіру, м	10 с бір орында жгіру	3х10, с айыты жгіру	зындыа секіру, см	Биіктікке секіру, см	Ілініп тартылу, рет	Допты латыру, см
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
1	Бокс	++	++	++	++	+	++	++	+
2	Грек-рим кресі, еркін дзю-до	+	++	+	++	++	++	++	++
3	Ауыр атлетика	++	++	+	++	++	++	+	++
4	Фехтование	++	+	++	++	++	++	++	+
5	азіргі бескрес (пятиборье)	+	++	++	++	++	++	++	+
6	Велоспорт: шоссе, трек	++	++	++	+	++	++	++	+
7	Баскетбол	++	++	++	++	++	++	+	+
8	Волейбол	++	++	++	++	++	++	+	++
9	Гандбол	++	++	+	++	++	++	++	++
10	Теннис	++	++	++	++	++	++	+	+
11	Шп стіндегі хоккей	++	++	+	++	++	++	+	++
12	Су полосы	+	++	++	++	++	++	+	++

11 кестені жаласы

13	Жзу	++	++	+	++	++	+	++	++
14	Синхронды жзу	+	++	+	++	++	++	++	++
15	Суа секіру	++	+	++	+	++	++	++	++
16	Спортты гимнастика	++	+	+	++	++	++	++	++
17	Кркем гимнастика	++	++	++	++	+	++	++	+
18	Жеіл атлетика, орта жне за ашытытар	++	++	++	+	++	++	++	+
19	Жеіл атлетика, спринт жне кедергілер	++	++	++	=	++	++	++	+
20	Жеіл атлетика, латыру	++	+	+	++	++	++	++	++
21	Жеіл атлетика, секірулер	++	++	++	+	++	++	++	+
22	Жеіл атлетика, бірнеше крес	++	++	++	++	++	++	++	++
23	Футбол	++	++	++	++	++	++	+	+
24	Хоккей	++	++	+	++	++	+	++	++
25	Биатлон	++	++	++	++	++	+	++	+

11 кестені жаласы

26	Шаы спорты	++	++	+	++	++	++	+	++
27	Кркем сыранау	++	+	++	++	++	++	+	+
28	Коньки	++	++	+	++	++	++	+	++
29	Шаы оскресі	++	++	+	++	++	++	++	+
30	Академиялы ескекпен есу	++	++	+	+	++	++	++	++
31	Байдаркалар мен каноэде есу	++	++	+	++	++	+	++	++

«Марш» бйрыын естісімен спортшылар имылды максималды жиілігімен бір орында жгіре бастайды. рбір кезінде байланан резинаа санымен тиіп отырады. имылды есебін бір аяты ктерілу санымен есептейді. Алынан нтижені екіге кбейтеді.

1 3х10 м айтармалы (челночный) бег. Тестті зындыы 10 м тегіс жолда жргізеді. Ара ашытыыны старт пен финиш сызышаларымен шектелген. рбір сызытан со ортаы сызыта тратын 52 см радиуста екі жарты шебер белгілеп ояды. Жоары старт алпынан «марш» бйрыын ести сала сыналушы 10 м жгіріп, финиш сызыындаы жарты шеберден (5х5х5см) кубигін алып, айта айналып, 10 м старт сызыына жгіріп келеді де, кубикті осындаы жарты шеберге айтып финиш сызыына арай орала сызытан асып теді.

2 5 мин зіліссіз жгіру, м. 5 мин ішінде жгіріп ткен ара-ашытыты зындыын анытау шін, 10м кесінді белгіленген жолы бар стадионда ткізіледі. рбір атысушы 5 мин ткен кезде дабылды естіген жерінен белгі жасайды. 5 мин ішінде жгіріп ткен жалпы ашытыыта тіркейді.

3 Бір орыннан зындыа секіру, см. Секіруді ос аятап орындайды. Екі аяпен жерге тсу ажет.Секіруді белгіленген резиналы (тартар) жолда орындалады. ш рекетті е туірі тіркеледі.

4 Екі кг салмаы бар тыыздалан доппен бастан асырып ала латыру. Латырар брын спортшы старт сызыында алашы мына алыпта болады: аятары екі жаа арата отырады, доп басты тбесінде созылан олдарда жне ашылан аятарды брышы старт сызыына араан болуы тиіс. Латыру затыы рулеткамен лшенеді, ш рекет жасалып, е жоарысы есептеледі.

5 Клдене ааша ілініп тартылу, реттік саны. Алашы алып – жоарыдан стап ілінеді, олдары иытарды дегейінде, жаттыуды орындау ыраы ерікті. олды жиыран кезде клдене ааштан асса, тартылу орындалан болып есептеледі. Ая пен денені кмегімен жасалан рекеттер есепке жатпайды.

6 Ала екею, см. (иілгіштікке тест). Бой жаздырудан кейін орындалады. Алашы алпы гимнасикалы татайда трып, аятары бірге, бгілмей трады. Екеюді тередігін ол саусатарыны шы мен татайды жоары бетіні ара-ашытыын лшейді. Ол шін екі сызышты нольдік белгісі татайшаны жоары ырына теестіріліп, татайа тік орналасуы ажет. Нтиже сыналушы саусатары татайшаны жоары бетінен тмен тссе плюс (+) белгісімен тіркеледі, егер саусатарыны шы татайды беткі ырына жетпесе, минус (–) белгісімен тіркеледі. Тестілеуде тізені бгуге жне денені оыс имылдарын жасауа болмайды.

7 Гимнастикалы таяша арылы буындар озалысын баалау. Ааша сантиметрлік лента жапсырылан немесе 0,1 см дейін блінулер белгіленген. Алашы алып:ааш тменде, стінен ос олдап стайды, екі ол иытар дегейінде. олды жоары арай ктере отырып, аашты арасына арвй тмен тсіреді (бралу). Браланк езде стап алан жер мен иыты ара- ашытыы салыстырылады. Сыналу алдында алдын ала бой жаздырып алу ажет. Тесті орындау баасы: 5 пай – иы пен стаан жерді айырмашылыы 10 см, жне одан да аз; 4 пай – 11-20 см; 3 пай – 21-30 см; 2 пай – 30-40 см; 1 пай – 41 см жне одан да жоары.

3.3 Жасспірім дзюдошыларды шапшады – кш жетілдіру дайындыыны тжірибесін длелдеу дістемесі.

Бапкерлерді шапшады-кш жетілдіру дайындыына жасалан жоспарларын ылыми дістемелік дебиеттерін жнеп рактикалы тжірибесін зерттей отырып 13-14 жастаы дзюдошылар жаттыуларындаы деттегі шапшады кш жетілдіру дайындыыны олдану діс ійымдастырулы саталады, ол бір алыпты шапшады-кш жетілдіру дайындыыны олдану дісі аз клемінде жылды оу дайындыына тжырымдалады. Педагогикалы эксперименттік топ жргізгенде шапшады-кш жетілдіру дайындыында детте жо дістер олданып жаттыты. Оны маызы: шоырланан шапшады-кш жетілдіру дайындыыны р трлі затытаы жылды оу дайынды кезіндегі олдану блогы. Пелагогикалы эксперимент жргенде баылау тобы деттегі дістер мен жаттыты. Шапшады-кш жетілдіру дайындыыны дістері 1-2 рет аптасына жне кп рет кей оу жылыны аяында олданылды. Экспериментті топта педагогикалы эксперимент жргізілген кезде 3блок шоырланан шапшады-кш дайындыын ткізу жоспарланан.

1 блок. затыы 2апта,1дайынды кезені басында /шілде/

2 блок. Бірінші дайынды кезеіні аяында жне бірінші жарыс кезеіні басында/тамызыркйек затыы 4апта

3 блок. екіншідайындыкезеінде желтосан/затыы 8аптаасозылады.

Бл жаста жылды оу дайынды рылымын 2цикілде олданады. йткені 2 басты жарысты бір жылда туіне байланысты араша айында азастан біріншілігі оушылар арасында жне ккек айында азастан оушыларыны спартакиядасы. Шоырланан шапшады-кш жетілдіру дайынды блогынан кейін алпына келу микроциклі тті.

Шапшады-кш жетілдіру дістері аз млшерде олданылды.

16 кестені крсеткіші бойынша шапшыды-кш жетілдіру дайындыыны су крсетікіші экспериментальды топтаы дзюдошыларды жоары екенін крсетті. Экспериментті басынан аяына дейін баылау нтижесі су айырмашылыын статистика жзінде растады.

Зерттеу орытындысы: 13-14 жасспірімдерді шапшады-кш жетілдіру дайынды дегейін шоырлану шапшады-кш жетілдіру дайынды блогын олданумен ктеуге болатынын длелдеді. Дайынды блогын жоспарлау шін жарыс календарын естен шыармау керек. Барлы негзгі жарыстар мен баылау жарыстары артта алан жаттыу нтижесімен сйкес болуы ажет. Аз уаытта олданылан1-2 апта шоырланан шапшады-кшж етілдіру дайынды дісі мнді нтиже бермейді, оны стіне айтарлдытай шапшады- кш жетілдіру сапасын ктермейді жне де спортшыны азасына адаптациялы ммкіндігі жеткіліксіз. Шапшады кщ жетілдіпу сапасын дамытуда олданылан шоырланан дістеме бадарламасы 4 жне 8 аптаа созылан трінде тестіленген крсеткіш сапасында наты згерістер белгіленген.

Ерекше шапшады-кш жетілдіру дайынды дістерін жоспарлауда жылына 2рет 1 жне 2 дайынды кезеін жне жарыс кезеіні басында жоспарланан жн. Бл трі шапшады-кш жетілдіру сапасыны нтижелі дамуына жне оны жарыс кезінде іске асуын амтамасыз етеді.

Оу жаттытыру процесінде бл рылым едеуір клемде шапшады-кш жетілдіру жмысын олдануа физиологиялы дайынды крсеткішін бастапы дегейден тмендетуге келіп сотырады. Артта алан жаттытыру нтижесін іске асырудын егізгі тактика техникалы дайынды клемі орындалады,

Барлы техникалы шеберлік крсеткішін нысаналы баытта ктеруге жайлы жадай жасалыналы. Шоырланан шапшады-кш жетілдіру дайынды дісін олдану кезеіндек техникалы жмысын айталау дісімен тменгі арында теді. Тестті нтижесі бойынша эксперментальды топтаы дзюдошыларды шапшады-кш жетілдіру дайынды крсеткіші жоарыны крсетті. Экспериментальды топты уаыты мен орындауы 19,38 пайыз жасарды. Ал баылауда 4,2 пайыз; уаытымен чел.жгіруде 3х10 м эксперименталды топта14,76 пайыз. Ал баылауда 4,4 пайыз; уаытымен маникен латыру10 орындауда эксперименталды топта7,28 ал баылауда 2,38 пайыз.

Уаытымен 30 м орындауда эксперименталды топта 2,94пайыз жасарды, ал баылауда 0,88 пайыз; уатымен10 биіктікке секіру0,7м эксперименталды топта12,89 пайыз жасарса,баылауда 4,31пайыз.

ОРЫТЫНДЫ

Жасспірім дзюдошыларды – кш жетілдіру дайындыы млтіксіз методикалы баытта болу шін жарыс ызметіні згешеліктерімен сйкес болу керек. Ол шін нерлым келешегі бар техникалы ызмет трін р салма категориясындаы дзюдошылара нтижелі жылдамды – кш жетілдіру дайынды бадарламасын анытап беруді сынады.

Жылдамды – кш жетілдіру дайынды дістеме баытын тадауда нтижелі методикалы деу кезінде жеке шабуыл арсеналы мен орану ызметін олдана отырып белгілі бір спортты нтиже дегейіне жеткен дзюдошыны ебегін мытпаан жн.

Жасспірім дзюдошыларды жылдамды-кш жетілдіру сапасын арттыруда ртрлі жаттытыру дісін жекеше нтижеге жетуін адаалауды сынады.

Орынынан зындыа секіру орытындысы эксперимент тобына – 9,13% жасарса, баылауда – 3,18%.

Е кп су крсеткіш эксперименталды топта уаытымен 10 тартылу орындауда 19,38%, ал е аз скен уаытымен 30 учиками 2,94% болды. Баылау тобында е кп скен 3х10м жгіру 4,4% рады, ал е аз уаытымен 30 учикоми орындауда 0,88% орады. Баылау сынаындаы орытынды басынан аяына дейін эксперимент жргізген уаытта су згешеліктері статистикалы трде расталды.

Зерттеу жмысыны орынтындысында шоырланан жылдамды-кш жетілдіру блогын олдануда 13-14 жастаы жасспірім дзюдошыларды жылдамды-кш жетілдіру дайынды дегейі маыналы трде жоарылайды.

ПАЙДАЛАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Аралбаев А.О. Педагогика юношеского возраста. Учебное пособие- Воронеж. ВГУ, 1991 -136 с.
2. Абулханов А.Н. О психологической детерминации идеальной модели
   спортсмена // Теория и практика физической культуры. - 1981. - № 6. -
   С. 47-49.
3. Еганов А.В. Педагогические основы тренировочного процесса
   юных самбистов. - М.: Макет, 1997, - 108 с,
4. Матвеев ЛЛ. О современных подходах к построению
   макроциклов тренировки // Теор. и практ. физ. культ., 2001, №11,С. 9-14.
5. Платонов В.Н. Общая теория подготовки спортсменов в олимпийском спорте, Киев: Олимпийская литература, 1997, с.453- 458.
6. Шахмурадов Ю.Д. Модельные характеристики специальной подготовленности квалифицированных спортсменов: Автореф. дис. ... канд.
   пед. наук. - М., 1983. -24 с.
7. Нариманов М.Н. Физическая подготовка спортсмена, М.:ФиС, 1967, С.132
8. Верхошанский Ю.В. Основы специальной силовой подготовки в спорте. – М.: Физкультура и спорт, 1977. – 215 с.
9. Верхошанский Ю.В. Основы специальной физической подготовки спортсмена. – М.: Физкультура и спорт, 1988. – 330 с.
10. Верхошанский Ю.В. «Ударный» метод развития «взрывной» силы // Теория и практика физической культуры. – 1968, № 8. – с. 59 – 63.
11. Волков В.П. Исследование технико-тактической и физической подготовленности борцов-самбистов: Автореф. дис. … канд. пед. наук. – М., 1968. – 21 с.
12. Асубаев А.Р. Спортивная борьба: учебно-методическое пособие, Алматы: Шартрап, 1997, С. 182
13. Семенов А.Г. Индивидуализация подготовки борцов, М.:ФиС, 1984, С.240
14. Посошков И.Д. Самбо, М.:ФиС, 1985, С.175
15. Кабанов С.А. Психодиагностика спортивных способностей, М.: ФиС, 1973, С. 102-110.
16. Булгакова Н.Ж. Техника и тактика вольной борьбы. М.: Физкультура и спорт, 1986, - 304 с.
17. Карпов М.А. Билатеральное регулирование как один из механизмов интеграции. - Избр. психол. тр. под ред. А.А. Бодалева и К.Ф. Ломова,
    Собр. соч. в 2-х томах, - Т 1. - М: Педагогика, 1980. - 432 с.
18. Ким В.В. О построении моделей подготовленности спортсменов высокой квалификации// Научно-методические основы подготовки
    спортсменов высокой квалификации: Сб. науч. тр. - Киев, 1980. – С. 19 – 20.
19. Плиоян Р.А. Физическая подготовка борца - самбиста. Учебное пособие для тренеров, М.:ФиС, 1984, С.112
20. Платонов В.Н. О путях совершенствования методики подготовки спортсменов //Научно-спортивный вестник, 1984, № 4, С. 27-29.
21. Захаров Е.Н., Карасев А.В., Сафонов А.А. Энциклопедия физической подготовки (методические основы развития физических качеств) / Под общей ред. А.В.Карасева. – М.: Лептос, 1994.
22. Ивлев В.Г. Скоростно-силовая подготовка в борьбе // Спортивная борьба: Ежегодник. – М., 1980. – с. 20 – 23.
23. Карелин А.А., Иванюженников Б.В., Нелюбин В.В. Модель высококвалифицированного борца. Монография. – Новосибирск, 2005. – 272
24. Коптев О.В. Скоростно-силовая подготовка дзюдоистов: Автореф. дис. … канд. пед. наук. – М., 1991.
25. Шепетюк М.Н. Методические рекомендаци по подготовке в сборных команды по спортивным видам борьбы- Алма-ата:1988.С.48
26. араов А.. Спортивная борьба. Учебник для институтов физической культуры:- Алматы:2002.С.48
27. Ларионов Г.Е. Методы повышения скоростно-силовой подготовленности борцов подростков 14 – 16 лет. – Омск, 1996.
28. Ленц А.Н. Научно-методические основы подготовки квалифицированных борцов – М., 1972. – 33 с.
29. Матвеев Л.П. Основы общей теории спорта и системы подготовки спортсменов. – Киев, 1999.
30. Набатникова М.Я. Взаимосвязь уровня разносторонней физической подготовленности и спортивных результатов у юных спортсменов // Теория и практика физической культуры. – 1984, № 10. – с. 24 – 28.
31. Набатникова М.Я. Основы управления подготовкой спортсменов. – М.: Физкультура и спорт, 1982. – 266 с.
32. Олзоев К.С. Тренировка в спортивной борьбе. - Улан-Уде, 1999.
33. Оценка технической подготовленности борцов / А.А.Новиков, О.П.Юшков, В.А.Никуличев и др. // Спортивная борьба: Ежегодник. – М., 1979. – с. 40.
34. Палецкий Д.П., Михеев П.П. Основы развития физических качеств в спортивной борьбе. – Брянск, 1995.
35. Письменский И.А., Коблев Я.К., Сытник В.И. Многолетняя подготовка дзюдоистов. – М.: Физкультура и спорт, 1982.
36. Проблемы спортивной тренировки / Под общей ред. С.В.Каледина и В.М.Дьячкова. – М., 1961 – Вып.I. – 317 с.
37. Ратов И.П. Двигательные возможности человека. – Минск, 1994.
38. Система подготовки спортивного резерва / Под ред. Никитушкина В.Г. – М., 1994. – 316 с.
39. Скоростно-силовая подготовка юных спортсменов / Под ред. В.П.Филина – М.: Физкультура и спорт, 1968.
40. Совершенствование технического мастерства спортсмена (педагогические проблемы управления) / Под ред. В.М.Дьячкова. – М.: Физкультура и спорта, 1972. – 291 с.
41. Современная система спортивной подготовки / Под ред. Ф.П.Суслова, В.Л.Сыча, Б.Н.Шустика. – М., 1995.
42. Станков А.Г., Климин В.П., Письменский И.А. Индивидуализация подготовки борцов. – М., 1984.
43. Станков А.Г. Подготовка дзюдоистов. Монография. – М., 1994.
44. Талыкин Г.П. Физическая и волевая подготовка студентов, занимающихся спортивной борьбой. – Воронеж, 2002.
45. Туманян Г.С. Спортивная борьба: отбор и планирование. – М.: Физкультура и спорт, 1984.
46. Туманян Г.С. Спортивная борьба: теория, методика, организация тренировки. Учебное пособие. В 4х кн. Кн.I. Пропедевтика. – М.: Советский спорт, 1997.
47. Туманян Г.С. Спортивная борьба: теория, методика, организация тренировки. Учебное пособие. В 4х кн. Кн.II. Кинезиология и психология. – М.: Советский спорт, 1998.
48. Туманян Г.С. Спортивная борьба: теория, методика, организация тренировки. Учебное пособие. В 4х кн. Кн.III. Методика подготовки. – М.: Советский спорт, 1998.
49. Туманян Г.С. Спортивная борьба: теория, методика, организация тренировки. Учебное пособие. В 4х кн. Кн.IV. Планирование и контроль. – М.: Советский спорт, 2000.
50. Фарфель В.С. Классификация движений в спорте // Теория и практика физической культуры. – 1970, № 11. – с. 20 – 24.
51. Фарфель В.С. Физиология спорта. – М.: Физкультура и спорт, 1964.
52. Филин В.П. Воспитание физических качеств у юных спортсменов. – М.: Физкультура и спорт, 1974.
53. Филин В.П., Фомин Н.А. Основы юношеского спорта. – М., 1980.
54. Филин В.П. Теория и методика юношеского спорта: Учебное пособие. – М., 1987.
55. Холодов Ж.К., Кузнецов В.С. Теория и методика физического воспитания и спорта: Учебное пособие. – М., 2000.
56. Чудинов В.И. Зависимость абсолютной и относительной силы человека от величины его мышечной масс // Теория и практика физической культуры. – 1960, № 11. – с. 8 – 11.
57. Чудинов В.И., Мульчин А.И. Исследование топографии мышечной силы тяжелоатлета // Теория и практика физической культуры. – 1966, № 8. – с. 43 – 46.
58. Чумаков Е.М. Физическая подготовка борца. – М., 1996.

О С Ы М Ш А

1-сурет. Дзюдошыны 4 апталы жылдамды–кш жетілдіру жктемесінде жне жаттыу нтижесінде жылдамды–кш жетілдіру дайындыыны динамикалы крсеткіші.

(тест челн жгіру 3х10м)

(тест: уаытымен манекенді 10 латыру)

Тест:(оушылармен орындалан уаыт).

(Тест: 0,7 м 10 жоары секірудегі орындалан уаыт)

(тест: зындыа орыннан трып секіру)

2 сурет

(тест: жгіру 3*10м)

(тест: 10 манекен латырудаы уаыт орындалуы)

(тест: 30 сек орындау уаыты)

(тест: жоарыа биікке 0,7 м секіруді орындау уаыты)

(тест: зындыа секіру)

PAGE \* MERGEFORMAT 4

ЖАССПІРІМ ДЗЮДОШЫЛАРДЫ ДЕНЕ ДАЙЫНДЫЫН ЛГІЛЕУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ