Асу-Жабаылы орыында лемдік туризмді дамыту ммкіншіліктері

Кіріспе

Зерттеу таырыбыны зектілігі. Табии ортаны оры жне табии ауымдастыты сатау жне оны дайы жааруын амтамасыз ету, экологиялы тепе-тедікті орнату мен адам міріне ажетті табии орта жадайын жасарту шін, табии жадайда ландшафтты айматарды дамытып сатау керек. Демек табии ортаны, табии ресурстарды, сирек жне жойылу аупіндегі трлерді сатауды, адам денсаулыын жасарту жне мірлік дегейін ктеруді, экожйені тратандыруды бір жолы -ерекше оралатын табии ауматарды йымдастыру. Ерекше оралатын табии аума табии ортаны сыры ашылмаан дниеліктерін арастырып, салыстырып, оны ылыми трыдан зерттеуге ммкіндік береді жне рбір мемлекетті леуметтік-экономикалы, саяси дамуын білдіретін аума болып табылады.

Дипломды жмысты орындалуы барысында траты даму жне табиатты пайдалану экологиясы мен экономикасы, оршаан ортаны орауды теориялы жне дістемелік мселелері бойынша жары крген шетелдік жне отанды алымдарды ебектері олданылды. Оларды ішінде алыс жне жаын шетелдерден келесі алымдарды атап туге болады: О.Ф. Балацкий, С.Н. Бобылев, П.М. Нестеров, жне басалары. азастан Республикасында да экономика мен экологияны штастырып, оны дамытуа з лесін осан алымдар: . Бейсенова, Г.. уатбаева, жне т.б.

Табиат, туризм, рекреация жне оралатын ауматарды ораумен байланысты экономикалы жне экологиялы мселелер келесі шетелдік алымдарды ебектерінде зерттелген: В.В.Дежкин, А.М. Краснитский, М.С. Нудельман, Ф.Р. Штильмарк, Л.К. Шапошников. азастанда нарыты экономика жадайында ерекше оралатын табии ауматар жйесінде туризм мен рекреацияны дамыту, рі жетілдіру мселелерін арастыран алым-зерттеушілер: С.Р. Ердаулетов, А.Ф. Ковшарь, И.Х. Мирхашимов, С.А. Шабельникова жне т.б. Жоарыда аталан алым-зерттеушілерді табиатты пайдалану экономикасына осан лестері аз емес, оларды райсысы здеріні жете, тиянаты тжірибелерімен ерекшеленеді. Дегенмен, отанды жне шетелдік алым-зерттеушілерді ебектерінде ерекше оралатын табии ауматар есебінен Асу-Жабаылыы орыыны орны мен рлі ылыми трыдан жеке-дара арастырылмаан. Сондытан, ерекше оралатын табии ауматар есебіндегі Асу-Жабаылы орыыны лемдік туризмдегі орны мен рліне байланысты дамыту жолдары леуметтік-экологиялы-экономикалы тиімділігімен байланысты мселелерді крделілігі мен кпжатылыы, оны теориялы жне тжірибелік жаынан зерттелмеуі дипломды жмыс таырыбыны тадалуына алып келді [1].

Зерттеуді масаты. Дипломды жмысты масаты Асу Жабаылы орыыны ерекше оралатын табии аума ретінде лемдік туризмдегі орнын теориялы жне дістемелік трыда негіздеп, іс-тжірибелік ндылыын длелдеу жне азастан Республикасыны ерекше оралатын табии ауматарын дамыту туралы сыныстар зірлеу.

Аталан масата сйкес дипломды жмыста келесі міндеттер ала ойылды:

- Ерекше оралатын табии ауматарды йымдастыру мен дамытуды теориялы негіздерін зерттеу;

- Асу Жабаылы орыыны туризмдегі орнын, кзіргі жадайын, жне пайдалану тжірибесін анытау;

- ерекше оралатын табии ауматар ретіндегі Асу-Жабаылы орыында туризмді дамыту ммкіндіктерін сыну леуметтік - экологиялы-экономикалы баалауды дістемелік тсілдерін жасау;

- азастан Республикасындаы ерекше оралатын табии ауматар жне Асу-Жабаылы орыыны лемдік туризмдегі рлін айындау.

Зерттеу нысаны ретінде ерекше оралатын табии аума "Асу-Жабаылы орыы" алынды.

Дипломды жмысты теориялы жне дістемелік негіздерін оршаан ортаны, табиатты пайдалану экономикасы мен экологиясы, ерекше оралатын табии ауматар, оршаан ортаны орау, ерекше оралатын табии ауматарды йымдастыру мен басару жніндегі отанды жне шетелдік алымдарды жан-жаты ебектері райды. Мселені зерттеу барысында жйелік, логикалы, статистика-экономикалы, салыстырмалы талдау, топтастыру, эксперттік баалау дістері олданылды. Зерттеуді нормативтік-ыты базасын азастан Республикасында абылданан табиат орау задары, зады-нормативтік ыты актілер жинаы, бюллетеньдер, Р Президенті мен кіметіні Жаршысы, ерекше оралатын табии ауматар саласындаы йымдастырушылы-экономикалы атынасты реттейтін мемлекеттік бадарламалар мен халыаралы келісім жаттары.

Зерттеу жмысыны ылыми жаалыы. Ерекше оралатын табии ауматар ретінде Асу Жабаылы орыында лемдік туризмді йымдастыруды шетелдік жне отанды тжірибелерін зерттей отырып, ылыми трыда жйелеп, сыныстар зірлеумен орытындыланады.

Зерттеуді ылыми-тжірибелік маызы. ылыми-зерттеу барысында алынан нтижелер мен сынылан сыныстар, дістемелік нсаулар келесі баыттарда олданылуы ммкін:

- азастан Республикасында ерекше оралатын табии ауматар жніндегі масатты бадарламаларды республика мен халыаралы дегейінде йымдастыру мен
жоспарлауда;

- Асу-Жабаылы орыыны леуметтік-экономикалы тиімділігі натыланды;

- ерекше оралатын табии ауматарды зерттеу дістері сынылды;

- табиатты пайдалану экономикасы, экология, туризм пндері бойынша дрістік жне тжірибелік оу рдісін дайындау сынылды.

1 лемдік туризмдегі ерекше оралатын табии айматарды пайдалануды теориялы негізі

1.1 Ерекше оралатын табии ауматарды лемдік туризмдегі кзіргі жадайы

азастан Республикасында ЕТА-ды сатау крделі мселеге айналуда. Себебі, азастан аз орманды аудандар атарына жатады. Еліміздегі жалпы орман орыны клемі 26,5 млн. га-а жуы, оны ішінде орман жамылысы -11,4 млн. га. Республикадаы орман орларыны трлік крамы бойынша сексеуіл алдыы орында, ол орман жамылысыны 67,5%-ын алып жатыр, ыланды жне жмса жапыраты ааштар 16,5%-тен 14,8%-ге сйкес келеді. Аашты-бталы трлерді басым кпшілігі зілмелі аралдарда кездеседі жне шалынды сімдіктерден далалы сімдіктерге алмасып отырады. Жмса жапыраты трлерді ішінде ке тарааны айыды ааштар.

Республика ормандары жоары орау ызметіне ие жне 1 топа кіреді (96%). Олар биоалуандылыты саталуына толы кепілдік береді. Яни республика ормандары тек табиат орау жаынан ана емес, экономикалы жне леуметтік трыдан да маызы жоары, сондытан ерекше оралатын табии ауматарды йымдастыру баалы ааштарды орауа септігін тигізеді. Осы жадайда ЕТА-ды нарыты экономикаа сйкес дамыту "азастан-2030" Стратегиясы, Р-ны "оршаан ортаны орау туралы", "Ерекше оралатын табии ауматар туралы" Задарына сйкес басаруды жаа дістері мен тсілдерін іздеуді талап етеді.

Р-ны "Ерекше оралатын табии ауматар туралы" Заына сай табии ауматар масаты, орау жне пайдалану ерекшеліктеріне жне категорияларына байланысты блінеді (1-кесте).

Кесте-1

Ерекше оралатын табии ауматарды категориялары

1-ші категория	2-ші категория	3-ші категория	4-ші категория
ЕТА зады тра трінде	Зады тласыз ЕТА	жергілікті мэндегі ЕТА
Мемлекеттік табии орытар, мемлекеттік табии лтты парктер, мемлекеттік табии резерваттар	аумалдар, оры зоналары, табиат ескерткіштері, алалы ЕТА -зоопарктер, ботаникалы бактар, дендропарктер.	Табии парктер, оры зоналары, табиат ескерткіштері	ЕТА ормандары, ерекше мемлекеттік мэні бар су оймалары, халыаралы мні бар сулы-батпаты жерлер, экологиялы, ылыми жне т.б. мні бар мнай бліктері

азастанда бгінгі тада 10 мемлекеттік табии орытар, 8 мемлекеттік лтты табии парктер, 3 мемлекетттік зоопарктер, 2 мемлекеттік орман табии резерваттары, 7 мемлекеттік ботаникалы батар, 26 мемлекеттік табии ескерткіштер, 2 жергілікті мні бар табии парктер, 58 мемлекеттік табии аумалдар, халыаралы мні бар Рамсар Конвенциясыны тізіміне енген (Иран, 1971) 3 сулы-батпаты жерлер, мемлекеттік мні бар 150 су оймалары, 4 республикалы мні бар оры зоналары бар [2]. Аталан ЕТА трлеріні іс-рекеттері рекреация мен туризмді дамытуа, сімдіктер мен жануарлар леміні орын сатау, биоалуандылы пен тымды орды сатауа баытталады.

Республикадаы ЕТА-ды Р Ауыл шаруашылыы Министрлігіні орман жне ашылы шаруашылыы Комитеті (АШМ ОАК) басарады, ботаникалы батарды Р білім жне ылым Министрлігі (БМ), ал зоопарктерді -мдениет, апарат жне оамды келісім Министрлігі (МАКМ) басарады.

оры зоналары (Солтстік Каспийді оспаанда) АШМ ОАК шаруашылы есептегі блімшесі болып табылатын "Охотзоопром" -мы басарады. Амола облысындаы "Бурабай" П Р Президенті ызметіні басармасына арайды.

Жер Кодексіні 1 бабына сйкес ерекше оралатын табии аума жерлері мен тарихи-мдени жне рекреациялы сауытыруа арналан жерлер бір саната біріктірілген.

Р индустриалды баытта дамушы елдерді атарына жатады. 1995 жылы 272.5 млн га жер аумаыны 194,8 млн. га блігін ауылшаруашылы ксіпорындары, йымдар мен азаматтар пайдаланан болатын, ал 2004 жылы бл лес 83,6 млн га немесе 2.3 есе ысарды (осымша А). Ал ЕТА жер ауданы 1995-2004 жыл аралыында 862,8 мы. га-дан 12,9 млн. га-а жетті (15 есеге артты). Егер де 1995 жылы оры саны 8, ал 1 П болса, оны саны 2005 жылы 2 оры пен 7 мемлекеттік лтты парктермен толытырылды. Бан Р зады-ыты базасыны дамуы сер етті.

Республиканы орытары мен лтты парктері мемлекет меншігінде жне кіші (11), орта (5) жне ірі (2) ксіпорындарды райды (осымша Б). Есеп берген ксіпорындарды басым кпшілігі Алматы облысы мен Шыыс азастан облысында (табии резерваттарды осанда) орналасан. Кестеде "аратау" МТ мен "Шарын" П-і енбеген [3].

ЕТА-ды облыстар мен республикаа арасты алаларда орналастыруа талдау жасай отырып, оларды кімшілік-ауматы бірліктерде орналастыру біркелкі емес екендігі айындалды (осымша В). Мысалы, Маыстау, Алматы жне Солтстік азастан облыстарында оралатын аума пайызы 9,9-дан 10,6-а жетеді, яни бл халыаралы нормаа жаын келеді. Атбе облысында 6,3 пайыз (жалпы республикалы крсеткіштен жоары). Осы уаытта Атбе, Жамбыл, Батыс-азастан, Павлодар жне Алматы аласында бл крсеткіш орташа республикалы крсеткіштерден кем, ал араанды, останай жне ызылорда облыстарында 1 пайыза те.

Мндай жадай ЕТА-ды табии зоналарда орналастыру бойынша байалады (2,3-кестелер). арап отырса, азастанда ЕТА жйесінде ормандарды орау крсетілгенімен, жартылай далалы айматар мен су жйелері аз орауа алынады. Ал шл дала жне стірттер млде орауа алынбайды. аратау, Кетпен, Кнгей, Жоар Алатауы, Отстік Алтай, Сауыр-Тарбаатай тауларыны, Солтстік Каспий, Ертіс, Ырыз, Орал жне Іле зендеріні жаалауларындаы сімдіктер мен жануарлар леміні бірегей типтері, реликті, эндемикалы трлер ораусыз алуда. Міне мны барлыы республика аумаында жаадан ерекше оралатын табии ауматарды йымдастыруды ажет етеді.

Кесте-2

орытарды табии зоналар бойынша орналасуы

оры атауы	рылан жылы	Жер аумаы, мы,га	кімшілік облыстар	оралатын ландшафттар	Табии зоналар
1. Асу-Жабаылы	1926	85,7	оо, Тлкібас ауд.	Таулы орманды.	Таулы
2. Алматы	1960	71,7	Алматы	Таулы орманды	Таулы
3. Алакл	1998	12,5	Алматы	Сулы-батпакты	Жартылай далалы
4. Барсакелмес	1939	30,0	ызылорда	Далалы	Шлді, кмды
5. Батыс-Алтай	1992	56,0	шо	Таулы орманды	Таулы
6. оралжын	1968	258,9	Амола	Сулы-батпаты	Далалы
7. Маракл	1976	75,0	шо	Таулы орманды	Таулы
8. Наурызым	1931	87,7	останай	Клді дала-лы орманды	Далалы
9. стрт	1984	223,3	Маыстау	Далалы	Шлді
10. аратау	2004	34,3	ОО	Таулы, орманды	Таулы

Кесте-3 лтты парктерді табии	зоналар бойынша орналасуы
лтты парк атауы	рылан жылы	Клемі, мы, га	кімшілік облыстар	оралатын ландшафттар	Табии зоналар
1. Алтын-Емел	1996	212,0	Алматы	Далалы (тасты, кмды)	Далалы
2. Баянауыл	1985	50,7	Павлодар	арагайлы, айыды орман	Далалы
3. Бурабай	2000	84,1	Акмола	Орманды далалы (араайлы орман, кл, далалы)	Орманды далалы
4. Ккшетау	1996	135,8	Амола	Орманды далалы (араайлы орман, далалы)	Орманды далалы
5. араралы	1998	90,3	араанды	Далалы (араайлы орман, кл жне далалы)	Далалы
6. атонараай	2001	643,4	ШО	Таулы орманды	Орманды далалы
7. Іле-Алатауы	1996	181,6	Алматы	Таулы (шырша ормандары, таулы)	Таулы
Ескерту-Кестеде. Шарын П-і крсетілмеген;

Республика орытарыны жалпы жер аумаы - 935,1 мы гектар, лтты парктерді жер аумаы - 1397,9 мы гектар, барлыы ел аумаында 2326,4 мы га-ды (1%) райды. Мысалы, Ресейде лтты парк пен орытар 40,5 млн.га (2%) жерді алып жатса, Арменияда 218,2 мы га, Молдовада 191,3 мы га-ды, збекстанда 820,7 мы га, Тжікстанда 280,3 мы га-ды райды (4-кесте). Кестеден кріп отыранымыздай, табии ландшафттарды орау мен сатау жаынан, азастан Ресейден кейінгі екінші орында 8,9. Ал збекстан, Молдова жне Тжікстан мемлекеттерінде соы жылдары ешандай оры пен лтты парк рылмаан. Мны басты себебі, лтты Задарды толы жзеге аспауымен, табиат орау шараларын аржыландыруды жеткіліксіздігімен, елдегі экономикалы дадарыс жадайымен т.б. тсіндіріледі [4].

Жоарыда аталан мемлекеттерді жалпы орта мселесі - стірттер мен шлді айматарды, кейбір таулы бліктерді орауа алынбауы жне оралатын табии аума аудандарыны аздыы. Міне бл жадайлар жануарлар трлеріні толы саталуын амтамасыз етпейді. Сонымен атар, оры пен П-ді руа кеткен шыындар рбір мемлекетті капитал салымдарымен тікелей байланысты. Ерекше оралатын табии аума саласында ызмет ететін ызметкерлер саныны жылдан-жыла су рдісі де рбір мемлекетте беле алан жмыссызды мселесін жойып, жмыс орнымен амтамасыз етуге баытталады.

Кесте 4

азастан мен шетелдердегі оры пен лтты парк туралы мліметтер,2014

	азастан	Ресей	збекстан	Армения	Молдова	Тжікстан
Табии оры саны, бірлікпен	10	100	9	5	5	4
Жалпы ауданы, мы га	925,5	33,5 млн.га	209,1	218,2	191,3	173,4
лтты парк саны, бірлікпен	8	35	2			2
Жалпы ауданы, мы га	1397,9	7 млн.га	598,7			2630,0
Ондаы ызметкерлер саны, адам	2597	12352	400	466	200	220

Жалпы республикадаы барлы ЕТА ауданы 12,9 млн. га, оны ішінде орман жамылысы 23,0% (686,5 мы га), су айдыны 10,4% (310,4 мы га) боландытан, ЕТА мемлекетті барлы аумаыны 4,7%-ын райды (лемдік стандарттарда 10-12%). Бізді кзарасымыз бойынша республикадаы оршаан орта жадайын жасартуа, экологиялы баланс пен биоалуандылыты сатауда, табии орта сапасын жасартуда, табиатты кркем жерлерін орауда бл лі де жеткіліксіз.

азастанны ЕТА-да 215,1 мы стар тіршілік етеді. Мнда лар, кекілік, бркіт, ара дуада, оиаз, р, баклан (суда жретін ірі с), кі, лйлік жне т.б. трлер кездеседі [5].

Жануарлар Амола (20,1 мы бас немесе 33,1%) жне Алматы (14,2 мы, бас немесе 23,4%) орытары мен лтты парктерінде кездеседі. Сторектілерді ішінде ар барысы немесе ірбіс халыаралы ызыл Кітапа жазылан.

азастан орытары мен лтты парктері сімдіктерге те бай. сімдік трлеріні басым кпшілігі "Іле-Алатауы"(1870 тр) жне "Алтын-Емел" (1800 тр) лтты парктерінде, "Асу-Жабаылы" мемлекеттік орыында (1404 тр) саталынан.

Р мемлекеттік табии орытарыны іс-рекеттері келесі кестеде крсетілген (5-кесте). 5 кестеден кріп отыранымыздай, аумаы жнінен е ірі оры "оралжын", ал кішісі "Алакл". Жер ауданыны е лкен блігін орман массивтері алып жатан "Батыс- Алтай" орыы (38,8% пайыз барлы жер ауданынан), ал "оралжын" орыында ккшалын мен сулы жерлер 20,0% жне 76,4%. "Алакл" орыыны барлы аумаын сулы жерлер (96,0%) алып жатыр.

Мнда жер клемі 1998-2004 жылдары 35,0% сті, ал "Батыс-Алтай" орыындаы барлы территория басында 21229-ден (15%), 56079-а (67%) артты. "Алакл" орыында 1998-2004 жыл аралыында а саны 12-ден 40-а скені байалады, ал кстар 98-ден 283-ке артан. "Барсакелмес" орыында а саны 5-тен 11-ге ктерілген, ал "оралжын орыында стар саны 299-дан 315-ке ктерілген. Ал алан орытарда айрыша згерістер байала оймайды.

орытарды ішінде е алаш рыланы ОО 1926 жылы "Асу-Жабаылы", ал кішісі 2004 жылы ОО рылан "аратау" орыы. аратау орыы Р-сыны кіметіні 2004 жылы №249 Р АШМ "орман жне ашылы шаруашылыы" Комитетіні "аратау мемлекеттік лтты паркін кру туралы" Жарлыына сйкес рылды. Жер учаскесі 34300 мы га. Мнда мониторинг, ылыми зерттеулер жргізіледі, ылыми-танымды туризм жргізуге арнайы жолдар блінген. оралатын зонада экологиялы туризм маршрутыны жолдары жргізілген. Штатты ран шыынды оспаандаы негізгі шыын клемі мен коммуналды жне баса да ызметтер Орталы-Азия траншекаралы жобасыны (ОАТЖ) Батыс Тянь-Шаньны биоалуандылыын сатау барысындаы грантты аржысы жзеге асырылды. орытаы штат санын руа адам басына 7837 мы теге сапарлара - 1675,5 мы теге блінді. Барлы шыын - 9512,5 мы тегені райды. Тауарларды иелену мен рылыса кеткен шыындар 67855,5 мы тегені раса, оны ішінде 58056,8 мы теге грантты аражаттан, 9775,6 мы теге республикалы бюджеттен блінеді. аламды Экологиялы ор (Э) аражаты 2004 жылы ОАТЖ желісі бойынша Батыс Тянь-Шаньны биортрлілігін сатау мен Р Мемлекеті "ЕТА ру" туралы республикалы бадарламасына жмсалу кзделуде. орау іс-рекеттерін жасарту масатында оры аумаына топты патрульді енгізу сынылды. Осы ызметтерді толы іске асыру шін, орыа 43 адам абылданды [6].

орыта табии рдістерді анытайтын ылыми-зерттеу жмыстары, ылыми баылаулар жргізіледі, "Табиат жылнамасы" жазылады. Айта кету керек, мндаы флора мен фауна элуетін туристік масаттара, сіресе экотуризм саласын дамытуа пайдалануа болады.

орытар республиканы барлы аумаында орналасан. Біра, мндаы жалпыа орта мселе - аржыны жетіспеушілігі, мысалы, стірт орыыны 1 га аумаын орауа жылына - 31,44 тг., оралжын орыына - 35,37 тг., Мараклге - 6 681 тг., Батыс-Алтайа - 11 921 тг., блінеді. орытаы ызметкерлерді орташа айлы жалаысы айына 10 000 тегемен 14 000 теге аралыында (немесе 68-95 долл аралыында).

орытарда байланыс, рт сндіру жне баса да техникалар жетіспейді. ылыми-зерттеу жмыстары жеке ынтамен жне олдаы бар ралдармен жзеге асырылады. орау ызметіне бір ызметкерге Батыс-Алтай орыында 4,0 мы га., Асу-Жабаылы орыында -5,5 мы га., ал оралжын орыында 12,5 мы га., жер лесі тиеді.

Экологиялы туризм тек Асу-Жабаылы мен оралжын,Маракл,

Алматы орытарында ана ола алынуда. Дегенмен де айта кету керек, бл орытарда экологиялы туризм шетелдік йымдар кмегімен рылды. Сонымен бірге, республикада табиат орау жмысына з лесін осып жатан йымдар: "оры" орытар мен лтты парк ызметкерлеріні Ассоциациясы, "Наурызым" (Наурызым орыы), "Жабайы табиат" кіметтік емес йымы, (Асу-Жабаылы орыы), "Жасыл ел", "Тэтис", "Энвирс", Экоцентр-Караанды" кіметтік емес йымдары, "азастан биоалуандылыын сатау бойынша оамды орталы" жне т.б.

Республика орытарындаы табиат орау міндеттерін толыымен шешу шін, бізді пікіріміз, е алдымен, Алматы, Асу-Жабаылы, Маракл жне т.б. орытарды жер аумаын кеейту керек. Арал аймаыны экологиялы дадарысыны нэтижесінде Барсакелмес орыыны табиаты крт згерді, сапалы табии ауыз су зекті мселеге айналды, сондытан бл айматы жан-жаты баылауа алу керек.

орытарды экожйесіндегі дадарыстарды алдын-алу шін, масатты мемлекеттік аржыландыру арылы оралатын табии ауматарды айта йымдастырып жне сатау бойынша шешімдер абылдау керек. азастан орытарында 178 сторектілерді 140-ы, 489 сты 346-сы, 104 балыты 23, бауырымен жоралаушыларды 6 трі мекен етеді. Міне мны барлыы биоалуандылыты табии жадайда сатау шін, жаадан орытарды йымдастыруды жне флора мен фауна санын сіруді талап етеді.

Мемлекеттік лтты табии парктер (МТП) азастанда тек соы онжылдыта ана дамып келеді. Алашы лтты парк 1985 жылы рылды. лтты парктерді йымдастырудаы негізгі идея жабайы табиатты бірегей туындыларын сатау арылы адамдарды табиат слулыын ызытауы, табиат туралы білімдерін жетілдіру, таза ауада денсаулытарын алыпа келтіруден туындады [8].

азіргі тада азастанда 8 лтты парк бар: "Алтын-Емел", "Баянауыл", "Іле-Алатауы", "арааралы", "атонараай" жне "Ккшетау", "Бурабай", "Шарын". Жаын арада таы да екі "Жоар-Алатауы" жне "Клсай клі" лтты паркі крылуы ммкін. ЕТА-ды осы типтері елімізді отстік-шыысы мен таулы шыысында, сонымен атар, Орталы жне Солтстік азастан экожйелерінде жинаталан .лтты парктерді азіргі жадайы келесі 6 кестеде крсетілген.

13 кестеде крсетілгендей, "Алтын-Емел" П-ні жер клемі баса парктерге араанда ауымды, ал "Баянауыл" П е кіші. 1998-2004 жыл аралыында "Іле-Алатау" П-де орман жамылысы 62015-ке ал кк шалындар 62814-ке, сімдіктер саны 1282-ден 1870-ке сті. Ал баса лтты парктерде ауматы атынастар мен акватория масштабтарында немесе жануарлар мен сімдіктер лемінде ешандай згерістер байалмайды. Кестеде 2004 жылы жаадан рылан "Шарын" П-ні крсеткіштері келтірілмеген.

П-ді аумаын орауа 2003 жылы "Ккшетау" П 1 га аумаына 45,85 тг., "атонараай" П-не 52,4 тг., "Бурабай" П-не 458,5 тг блінген.

Осы йымдардаы мемлекеттен тленетін орташа айлы ебекаы - 5330-дан 14 430 теге аралыында (36-98 долл. клемінде) ауытиды 13 .Айта кету керек, МТП кімшілігі з ызметкерлеріне паркте крсетілген осымша ызметтер есебінен аржылы олдау крсетуіне болады. Бюджеттен тыс тскен аржылар туристік маршруттарды йымдастыруа, сувенир ндірісі мен а аулауа жне баса да німдерді ндіруге жмсалады.

Республиканы орытары мен лтты парктері туристер келетін ірі орталы. Республикадаы туристік йымдар ызметіні талдауы крсеткендей, 2003 жылы 713 турфирма мен агенттіктер 229,0 мы турист пен экскурсанта ызмет крсетті. ткен кезе ішінде туризмні барлы типтері бойынша туристер саныны суі байалады, келуші туристерді саны 1,5 есеге, шыандар - 1,3 есеге артты. Ішкі баыттаы туристерді саны сондай-а 1,3 есе сті, жне 89,3 мы адам болды (7-кесте). Шыу туризмі туристік фирмаларды негізгі табыс кзі болып табылады, оны лесі 61,2%-ды райды. 2003 жылы азастанды туристер шетелге шыан туристерді жалпы санынан 41,3%-ды крады, одан ТМД елдеріне - 10,7%; алыс шетелдерге 89,3%. ТМД елдеріне бізді отандастар турфирмалар арылы Ресейге, ырызстана, збекстана жне т.б. елдерге шыан. 2003 жылы ТМД елдеріне баран туристер саны 84563 адамды крайды, оларды саны 2002 жылмен салыстыранда, 1,3 есеге сті. Келу туризмі бойынша деректерде крсетілгендей, 94,0 %-ды алыс шетелден келген туристер крады, 2003 жылы оларды саны 1,3 есеге артты. Туристік-резидент еместерді басым блігі Германиядан - 21596 адам, ытайдан - 3649 адам, АШ-тан - 2745 адам, Тркиядан - 1004 адам, лыбританиядан - 1837 адам келген. ТМД елдерінен ішінен Ресей Федерациясынан келгендер басым (1824 адам). азіргі уаытта ішкі баыттаы туристер саныны су рдісі байалады. 2004 жылы Р-сы бюджетіне келу туризмін йымдастыру жніндегі турфирмаларды ызметінен тскен табыс 4724,3 млн. тг.-ні рады [9].

Туристік йымдардаы табыстардан салы пен баса да жина трінде мемлекеттік бюджетке 51%-ы аударылады. азіргі тада республикада е жоары табыс туристік ызмет крсетуден сырта шыу баыттары бойынша -62%, ал келу туризмінен - 24%, ішкі туризм 14% райды. лемдік туризмді дамыту тжірибесі крсеткендей, барлы мемлекет е алдымен келу жне шыу туризмін дамытуа басты назар аударады, йткені, біріншісінен мемлекет азынасына табыс тссе, екіншісінен туризм инфрарылымын дамытуа лес осады. ЕТА-ды рекреация мен туризм масатына пайдалану арылы республикалы мндегі табиат ескерткіштерін ана емес, сонымен атар, ландшафтты ескерткіштерді, шаталдарды, табии кбылыстарды табалары, су кздері, мздытар, бірегей теіздер мен батпатар жне т.б. ескеріліп отырылуы керек.

2003 жылы азастанда 2 алашы табии резерваттар (лтты задарда ЕТА бл категория 2000 жылдан бастап енгізілген) рылды: олар "Ертіс орманы" оралатын зоналар азастан шін ЕТА жаа категориялары болмаанмен де, соы жылдары бл айтарлытай дамуда. Е ескі оры зонасы ("Солтстік Каспий") 1976 жылы рылды, біра оны "Арнайы экологиялы талаптар...." деген ережесі Р-сы кіметімен 1999 жылы бекітілді. "Солтстік Каспий" - жалыз оралатын зона, сондытан да ол "ЕТА туралы" лтты Заны жеке бабына (статья 48) сйкес толы орауа алыну керек.

алан ш оры зоналары (Жусандалы, Кендерлі-каясан, аратау-Арыс) араб шейхтарыны дуадатарын орау мен осы стармен "валюталы" а аулауды йымдастыру шін рылды. Біра та, осы кнге дейін осы саладаы аржы мселесі шешілмей отыр, ал осы форманы орау лайыты немесе лайысыз екендігіне талас-тартыс лі де жріп жатыр.

Кесте №5

Келу - шыу - ішкі туризм бойынша наты мліметтер

	2011	2012	2013
	ызмет крсетілген туристер мен экскурсанттар
	адам	жалпы клемдегі лесі	адам	жалпы клемдегі лесі	адам	жалпы клемдегі лесі
Барлыы	154502	100	171427	100	229014	100
Келу туризмі Оны ішінде	2507	1,6	29771	17,4	44990	19,7
ТМД елдерінен	792		1209		2701
Шет елдерден	1715		28562		42289
Шыу туризмі Оны ішінде 1. ТМД елдеріне 2. Шет елдерге	37942 4541 33401	24,6	74728 8376 66352	43,6	94692 10156 84536	41,3
Ішкі туризм	114053	73,8	66928	39,0	89332	39,0

Павлодар облысы) жне "Ара орманы" (Шыыс азастан облысы). Олар -Ертіс жаалауыны бірегей табиатын сатау масатында рылан. "Табии резерват" категориясы азастанды задарда жалпы абылданан "биосфералы резерват" ымымен сай келеді. Біра та, осы ЕТА Задарында да аиат резерват боланмен де, "аты бар да заты жо (потемкинские деревня)" кйінде алуда.

ЕТА таы бір формасы - аумалдар. зіні маызы бойынша бл ауматар ондаы шаруашылы іс-рекеттерді сатау тртібімен ндірістік айналымнан жерлерді алмай-а ландшафттар мен популяцияны орау шін рылады. азастанда ЕТА осы категориясыны 51 трі бар. Оларды ішінде зоологиялы аумалдар 35 (65%), одан кейін ботаникалы 15 (23%), кешенді 6 (12%); ботаника-геологиялы - аумал 1; 4 аумал лтты парк аумаында орналасан: олар "Алматы" ("Іле-Алатауы" МТП), "арааралы" (арааралы МТП), "ызылтау" ("Баянауыл" МТП) жне "Рахман блаы" ("атонараай" МТП). Осы аталан трт аумалдарда траты орау жмысы мен мониторинг жзеге асырылып отырылады. Ал алан аумалдарда жмыстарды Р АШМ ОАШК блімшелері жргізеді, орау жмысы инспекторларды сирек атынасуымен анда-санда жргізілетіндіктен, ЕТА осы категорияларын жйелі орау лі де толы емес деп айтуа болады.

Табиат ескерткіштері - ЕТА бір трі, оларды жер ауданы бірнеше гектардан аспайды. Дегенмен де, ЕТА-ды осы категорияларыны жер клемін лайту маызды емес, тек тарихи жне мдени баалылытарды сатау мен орау шін, оны мні мен бірегейлігін жетілдіру керек. азастанда республикалы масаттаы 26 табиат ескерткіштері бар. Одан баса, мемлекеттік маызы бар 53 табиат ескерткіштері крылды, (5-уі солтстік азастандаы осы статусты жоалтандармен бірге оспаанда). лтты парк жанында орналасандар тиімді орауа алынан. Ал аландарыны жадайы анааттанарлысыз дрежеде, онда бірегей табии кешенді орау мен сатау бойынша жмыстар жргізілмейді. Сондытан, табиат ескерткіштеріні жадайын жасарту шін, жоспарлы шараларды жзеге асыру керек. Республикада орытар, лтты парктер, аумалдар мен табиат ескерткіштеріні толы атаулары, оралатын сімдіктері мен жануарлары А осымшасында крсетілген.

азастанда ботаникалы батар Р БМ жанындаы ботаника жне фитоинтродукция институтыны филиалдары болып саналады. Оларды жалпы саны 5: Бас Ба (Алматы .), Алтай (Риддер .), Іле (Алматы обл.) жне Маышла (Атау .). араанды ботаникалы баы фитохимия институтына берілген, біра олар азір з статусын жоалтан. ЕТА-ды осы типтеріні негізгі мселесі ыты коллизиямен (арама-арсы мдделерді атыысуы) тікелей байланысты: ботаникалы батар лтты заа сйкес зады тла статусын алуы керек [10].

азастанда 3 зоопарк бар: олар Алматы, араанды жне Шымкент аласында орналасан.

Республика аумаында 106 дауажайлы-шипажай йымдары жмыс істейді 15. 1995 жылы кімет аулысына сйкес, сауытыру-ауыз су, бальнелогиялы жне асханалы емдік минералданан су кздері шоырланан 47 айматы тізімін жасаан болатын. Оны ішінде сауытыру орталыына айналандар саны 15 (осымша Г).

лтты Задар ЕТА руа тек орталы кімет ана емес, жергілікті билік органдарында да (облысты кімшілік) ммкіндік береді. Облысты маыздаы бл ауматар табии парктер, табиат ескерткіштері, оры зоналары, зоопарктер, ботаникалы батар жне дендропарктер формасы трінде болуы керек.

ЕТА облысты орналасуы ркелкі. азіргі тада, зады тла формасындаы ЕТА облысты маыздаы екі табии парктер Алматы аласында ("Медеу") жне араанды облысында ("Буратау") орналасан. Одан баса, останай облысында 13, араандыда 10, Батыс азастанда 7, Отстік азастанда 23 табиат ескерткіштері облыс рамында. Шыыс азастандаы 5 табиат ескерткіштері ызмет ету мерзімі аяталан, ал Солтстік азастанда задарды бзандыына арамастан 2 облысты аумал жмысын жаластыруда. Отстік азастан облысында 5 облысты мндегі оры зоналары мен 1 дендропарк орналасан.

2004 жылы табиат орау йымындаы ызметкерлер саны 2597 адам болды, оны ішінде ылыми ызметкерлер 120 адам, туристік топтар шін экскурсия йымдастырумен айналысатындар саны 97 адам. Олар 785 экскурсия ткізді, оан 187,9 мы туристер атынасты. 80 . ЕТА-ы орман орларын орау ызметкерлері саны 721 адам. Туристік топтарды келуінен тскен табыс осы табиат орау шараларында 11,8 млн тегені рады (49,6% жалпы табыстан). ЕТА-ды материалды-техникалы базасын ныайту барысында ткен жылы негізгі ралдарды алуа 67 млн. тг. блінгендіктен, аымды жылдаы бл масаттара 459 млн. тг., сонымен атар, инспекторларды формалы киімдерін алуа 68 млн. тг. блу арастырылды.

Бюджеттік аржыландырудан баса, ЕТА зады тла ыымен жеке ралдарды алыптастыруа ммкіндіктері бар. Олай болса, ЕТА-а ткен жылы шектеулі шаруашылы іс-рекеттерден 71 млн. тг., аылы ызмет крсетуден 38 млн. тг. табыс келіп тсті. Бл ралдарды барлыы оралатын ауматы дамытуа жмсалды. ртке арсы, орманды алпына келтіретін жмыстара, табиатты орауа 39 млн. тг. баытталса, негізгі кралдара 15 млн. тг., жмсалды.

азіргі кезде, орытар мен лтты парктер ебекаыны аздыынан маман ызметкерлерін жоалтуда, сондытан, оларда ылыми зерттеу жмыстарын жргізетін, табиатты орауа абілетті мамандарды жетіспеушілігі байалуда. Яни, ЕТА ызметкерлерді мамандыын ктеруге деген жоспарлар да жеткіліксіз. Экологиялы мониторинг, оры ісіні ылыми негіздерін жасау, О жне табиатты пайдалану, сирек жне жойылып бара жатан сімдіктер мен жануарлар дниесі туралы ылыми зерттеу баыттары ЕТА ылыми жмыстарыны таырыбына кірмейді. йткені, оларды жзеге асыратын арнайы жйе алыптаспаан. Семинарларды зі тар таырыптаы мселелермен шектеледі. Мны барлыы да ЕТА-ды кадрлы жне ылыми амтамасыз ету бойынша мемлекеттік бадарламаларды болмауымен сипат алады.

Елімізде "экологиялы білім беру" анааттанарлысыз. Іс жзінде кадрларды дайындау жне айта даярлау жйесі млде жо. Ауылды жерлерде экологиялы білім беру мен насихаттау жмыстары жргізілмейді (ЕТА орналасан ауылдарды оспаанда).

оралатын ауматар экологиялы білім беру мен трбиелеу, аартушылы жне насихаттау жмыстарын жргізуді негізгі тірегі. Осыан сйкес, Р "Ерекше оралатын табии ауматар туралы" (1997, 15 шілде, 30-316) Заында: "Ерекше оралатын табии ауматар табии, ылыми білімдер мен оры ісін насихаттауа, мдени-аарту шараларын ткізуге, оушылар мен студенттерді оу экскурсияларын, ндірістік тжірибелерін жргізу, халыа экологиялы білім мен трбие беру, ылыми кадрларды даярлау жне мамандарды біліктілігін арттыру масатында пайдалануы ммкін" деп атап крсетілген 16 .

орытар алдына ойылатын масаттарыны атарына экологиялы трбие, табиатты орауды насихаттау, мамандарды даярлау мен ылыми біліктілікті арттыру міндеттері трады. Десек те, оры ісін жандандыруа жоары білікті ылыми мамандарды тарту, даярлау - оры алдында тран негізгі крделі мселелерді бірі болып саналады [10].

ЖОО-да экологиялы баытта білім беретін кафедралар жмыс істегенімен, олар бл мселені толыымен шеше алмайды жне онда берілген білім ысаша, жалпы трде ткізіледі. Ал бл келешекте ерекше оралатын табии ауматарды суімен байланысты оры ісі теориясын тере мегеретін жне жан-жаты тжірибеден ткен, ке білімді, оры территориясын абілетті басаратын мамандарды жетіспеушілігіне алып келетіні аны. Кезінде бл мселені шешу шін, кптеген жмыстар жарияланан. Мысалы, бір авторлар оры ісі саласында мамандарды даярлау шін, бірегей аймата орналасан арнайы йым - биопарктерді ру туралы айтса, енді екінші авторлар оры ісін насихаттау, аарту шараларын жргізу бадарламаларын ру шін, орытарда табиат орау білімін кеейту лгілерін сынады, сонымен атар, осы жмыстарды жргізуге ажетті аржы клемін де жоспарлау жолдарын арастыру ажеттілігі айтылады. Десек те, осы сыныстарды орытарда тжірибе жзінде пайдалану келесі себептерден - экологиялы білім мен насихаттау бойынша арнайы рылымны жотыынан жне аржыландыру мен материалды-техникалы базаны лсіздігінен иындай тсуде. Бдан баса, оры базасында табиатты орауды насихаттау, экологиялы білім мен трбие беру бойынша рамында журналистер, педогогтер, социологтар, экономистер жне т.б. бар арнайы блімдерді ру туралы мселелерді шешу керек 17 .Мысалы: шетелдерде басты назар экологиялы білім беруге аударылады, яни лтты парктер мен баса да ерекше оралатын табии аума ызметкері шін, ажетті білімдерді тек биология, рекреация, басару саласында алып ана оймай, саяси жне діндік іс-рекеттерден алуа болады жне бл ызметтер тек жеке лтты парктерде ана емес, орытарды буферлік зоналарында да жзеге асыруа ммкіндік бар. Шетелдік тжірбиелерге сйене отырып, аталмыш саладаы экологиялы-аарту жмыстары, сананы алыптастыруды келесідей тсілдерін сынамыз:

1. Бара апарат ралдарымен жмыс. Мнда орытар мен лтты парктерді кімшілігі жергілікті бара апарат ралдарымен (БА) тыыз арым-атынас орнату арылы ЕТА-ды оамдаы рлін, масатын, міндеттерін, леуметтік-экономикалы тиімділігін, трбиелік мнін жариялап отыру керек. Аталан тсілді толы жзеге асыру шін, БА-да конкурстар, ртрлі сратар, ойындар йымдастырылуы шарт.
2. Жарнамалы-Баспа ызметі. Бл тсіл ртрлі жарнамалы немесе апаратты буклеттер, брошюролар, тсіндірме сздіктерді шыару арылы ртрлі жарнама німдерін (конверт, кнтізбе, естелік бйымдар) кеейтуге ммкіндік береді.
3. Кино-видеонімдерді йымдастыру. Бл иын рі ымбат бааланатын жмыс трі оры табиатыны ртрлілігін, байлыы мен слулыын трындара паш етеді. Бл жмысты толы жзеге асыру шін, орытар мен лтты парктер жоары ксіби, білікті кино тсіретін отанды жне шетелдік компаниялармен іскерлік байланыс орнату керек.
4. оамды бірлестіктермен баса да коммерциялы емес йымдармен бірлесу. оамды бірлестіктерді оры пен лтты парк жмыстарына тарту экологиялы-аарту жмыстарын жзеге асыруа ммкіндік береді.
5. Музей ісі жне визит орталытарын дамыту. орытар мен лтты парктердегі табиат музейлерін жаа ралдармен жабдытау, музейге келушілермен жмыс істеуді жаа тсілдерін мегеру жолдарыны бірі визит-орталытар болып табылады. Визит-орталытар келушілерге дріс жне баса да жмыстарды жргізу шін, арнайы ралдармен жабдыталан орталы.
6. Экологиялы экскурсия мен танымды, экологиялы туризмді дамыту. Жмысты дамытуды басты жолдары: оралатын ауматы бір блігін арнайы келушілер шін блу; экологиялы сопатар мен маршаруттарды йымдастыру, апаратты ралдармен жабдытау жне келушілерді дайы баылауа алу.
7. Халы арасында табиатты оргау шараларын насихаттау. Табиатты орау жмыстарын насихаттау - бл табиатты тымды пайдалану жне орау облысындаы адамдара жан-жаты білім беру мен трбиелеу жмыстарын амтиды. Оны атарына экологиялы білімді алыптастыру, жеке лы пен ндірістік іс-рекеттерді экологиялы мдениеті, экологиялы лемдік кзарас, табиата зара байланысты тереірек ынысу негіздері, табиат алдында рбір адамны жеке жауапкершілігі, сонымен атар, отанды, рухани патриотизмге трбиелеу мен табиатты пайдалануа дрыс кзарас жатады [12].

Жоарыда айтыландарды орытындылай келе, республикадаы ЕТА-ды азіргі жадайын талдау барысы аталан саланы экономикалы баалауа ммкіндік бермейді. Себебі, республикадаы ЕТА-ды дамытуды экономикалы жне аржыландыру механизмдеріні жотыы, басару ызметіні лсіз дамыандыы, маман кадрларды жетіспеушілігі, халыты экологиялы білімдеріні тмендігі, жоспарлы жмыстарды жзеге аспауы жне т.б. Бл мселелерді шешу з кезегінде ЕТА-ды мемлекеттік дегейде жоспарлы шараларды абылдауды талап етеді. ЕТА-ды йымдастыру кестесінде блінген учаскелер бір-бірінен алыс ашытыта орналасан, айналасы антропогенді іс-рекеттерге толы боландытан, бл нысандарды орау экономикалы трыдан тиімсіз. Сондытан бізді ойымызша, экологиялы-экономикалы трыдан ЕТА-ды экожйесін табии алпында сатау жне антропогенді серлерден орау шін, ЕТА-ды бір-бірімен байланыстыратын экологиялы дліздерді йымдастыру ажет, ал бл ондаы мекен ететін жануарлар миграциясыны еркін генетикалы ауысым жасауына ммкіндік береді. Осындай жйе айматы леуметтік-экономикалы дамуы жне трын халыты ызыушылыын ескере отырып, рылуы керек.

Сонымен бірге, табии ортадаы туризм мен демалысты реттеуге ажетті шараларды арастырып, ЕТА-да туризмді дамытуды шетелдік тжірибелеріне назар аударып, тымды жатарын, яни, табии ортаа келетін тиімділігін, зияндылыын жан-жаты саралаудан ткізіп, туризмні ЕТА шін, ай трі тиімді екендігін анытап, оны рылымды зонасын, леуметтік-экономикалы факторларын натылау керек. Жоарыда аталан мселелер толыымен орындалып, ЕТА-ды нарыты экономика жадайындаы даму басымдылытары айын болан жадайда ана оны экономикалы баалауа ммкіндік туады.

1.2 Ерекше оралатын табии ауматардаы орытарды орны

азіргі кезде оам барлы кш жігерін табии ресурстарды сатау, дайы ндіру жне тымды пайдалануа баыттайды. Дегенмен ылыми-техникалы рдіс жоары арынмен дамыан заманда биогеоценоздарды басару жне пайдалану оны задылыын теренен зерттеуге ммкіндік беретін ылыми дісті талап етеді. Ерекше оралатын табии айма (ЕТА) секілді крделі табии нысандарда жмыс жргізуді жаа тэртібін алыптастыруда тек оны ішкі рылымы ана емес, ЕТА німдерін пайдаланушы сырты нысандар да ылыми дісті талап етеді. Осы жадайда экономика ылымдарыны негізгі міндеті - зерттеуге алынан ЕТА-ды ерекшеліктеріне сйкес шаруашылы пен жмыс жргізуді трі мен тртібін анытау жне ылыми негізделген табии экономикалы тетіктер арылы оны немі олдау. Осындай маызды экономикалы тетіктерді бірі табиат пайдалану нысанында барлы іс-рекеттерді реттеп отыратын нормативтерді дрыс зірлеу жне олдану. Мндай нормативтерсіз тымды жмыстар атаруа жне табии ресурстарды пайдалануды отайлы нсауларын тадауа ммкіндік жо.

ЕТА-да туризмді дамыту жолдарын зерттеуге ылыми дісті олдану шін, е алдымен ЕТА ресурстарын пайдаланатын салаларды жадайын зерттеп алу ажет. Дегенмен ЕТА німдерін пайдаланатын ксіпорындарда ндірістік іс-рекеттеріні нтижесін талдау шін, табии жне ебек шыындарыны крсеткіштері олданылады, ал нды крсеткіштері - шектеулі. нды баалау крсеткіштерін пайдалану халышаруашылы мні бар ттыну ныны алыптасуын теренен зерттеу жолымен кпмасатты шаруашылы механизмін жетілдіруге жне дайы ндіріс ызметін кеейтуге ммкіндік береді. Сондытан, ЕТА німдерін пайдаланатын салаларды табии жне экономикалы жадайларын сипаттайтын кпжаты крсеткіштеріні ішінде материалды жне ебек ресурстарымен амтамасыз ету, оны табии-ндірістік базасы т.с.с. ызметтерін жан-жаты салыстырып, талдауа ммкіндік беретін е тиімді нсаларын тадап алу шарт [13].

ЕТА салаларыны нтижесі бірыай табии лшемге тспейтін ртекті жне алуан німдерді лкен санын ру болып табылады. Біра бл ксіпорынны шаруашылы ызметіні нтижесін аума бойынша салыстыруда иынды туызады.

ысаша айтанда, оралатын аума салаларыны ртекті німдерін келтіру дістеріні ерекше мні бар. Е.Я.Судачков жасаан "шартты клем коэффициентін" тек ТМД мемлекеттері ана емес, шетелдерде де кеінен олданады жне ол негізгі ндірісті ртекті німдерін - бірыай крсеткіште жне ндірілген німні ртрлі клемі мен сапасын, німділігін салыстыруа мкіндік береді (мысалы, ЕТА-ы орман ресурстары ттыну ныны шамасын корсетеді).

Екінші бір діс жмысты негізгі тріне "шартты бааны" олдану. Бл баа ЕТА-ды орман шаруашылыында кеінен олданыса ие жне ксіпорындарды нтижесін салыстырмалы талдау шін ажет. "Жмыс клемі шартты бааа" крсеткіштері бойынша крделі шаруашылы жадайлар, ндірісті жасырын орлары, ндірісті даму арыны т.б. талданады. Дегенмен бл крсеткішті ЕТА-да олдану оны сала ретіндегі нтижелерін анытауда жеткіліксіз. Жоарыда айтыландарды ескере келе, бізді пікіріміз, ЕТА-ды салаларында (орман шаруашылыы) экономикалы-статистикалы талдау дістеріні ішінде ртекті белгілерді жиынтыгын зерттеуге ммкіндік беретін индексті дісті олдану. ртекті белгілерді жиынтыын зерттеу жеке индекстерді алумен жне ішкі біртекті крсеткіштерді лшемін анытауа ммкіндік береді.

Айта кету керек, зерттеуді наты міндеттеріне сай экономикалы былыстарды алуандылыы наты математикалы формула негізінде индексті дісті икемділігін крсетеді. Бл формула "орташа геометриялы лшем" деп аталады. Зерттеуді міндеті ртекті болуы ммкін. Біртекті нім ндіретін салаларда бл німні артуы мен су арыны, ебек німділігі т.с.с. трде болады. Бізді сала шін бл діс ндірістегі уаыт факторы мен табии факторларды лесі жне ндірілген німні алуандылыы мен ртектілігімен ерекшеленетін ндірісті нтижесін математикалы трыдан бейнелейді.

Кез-келген саланы соы нтижесін бейнелейтін жне оны экономикалы тиімділігін крсететін крсеткіштер мен критерийлер жйесін жетілдіру мселелері осы кнге дейін отанды жне шетелдік алымдарды арасында пікірталас туызуда. Біра мндай критерий нарыты атынастара ту жадайында соы німні сапасы мен тиімділігін арттыру, лтты табысты материалды-затты рылымын бейнелеу жне оны оам ажеттіліктеріне сйкес блінуі шін ажет.

Тиімділікті ылыми негізделген теориялы тжырымдамасын жасау табии ресурстарды пайдаланушы салаларда оны ішінде ЕТА саласында лкен мнге ие. Бл бір жаынан, ЕТА-даы экологиялы жадайларды нашарлауымен (орман ааштарын кесу, ааш сапасыны тмендеуі, биоалуандылыты жойылуы, асйлік іс-рекеттер), екінші жаынан, орташа траты жне леуметтік мні бар ЕТА ызметтерінде оам ажеттілігіні артуымен тікелей байланысты.

оамды ндіріс саласында тиімділік тжырымдамасын жасау бдан сексен жыл брын басталан-ды. Оны алашы теориялы негіздемелерін В.С.Немчинов, Л.В.Канторович, Т.С.Хачатуров, В.В.Новожилов, А.И.Ноткин жне т.б. секілді алымдар жасаан. Ал азіргі жадайда тиімділікті зерттеуді негізгі артышылыы - экономикалы категория ретінде ол осы мэселені жаа орларын ндірістік атынастар жйесінде жан-жаты арастырылуымен ерекшеленеді.

Саяси экономиялы категория ретінде "тиімділік" тсінігін келесідей сипаттаймыз: зіні маызы жаынан ресурсты, ебек немесе материалды шыын бірлігіне есептегендегі тиім оамды ндірісті, іс-рекетті нтижесін крсетеді. Айта кету керек, біратар экономикалы жне леуметтік ажеттіліктерді анааттандыру ттыну нына сйкес абылдануы рашанда анытала бермейді. Экологиялык жадайларды згеруі барысында оны баалаана дейінгі ттыну ндылыыны мні артуы ммкін. Мысалы, суды жетіспеушілігі, ауаны ластануы, т.б. жадайларда ЕТА-ды траты, ресурс сатау жне айта алпына келу ызметтеріні баасы артып, шынайы ттыну ны алыптасады. Олай болса, экономикалы жне леуметтік-экономикалы пайдалану тиімділігіні ылыми негізделген лшемдері мен ндылыы болуы керек.

Тиімділікті осындай трлеріне байланысты тиімні екі трі ажыратылады - экономикалы жне леуметтік-экономикалы. Кптеген экономистер леуметтік-экономикалы тиімді оларды арасындаы біратар айырмашылытарына арамастан, экономиканы рамдас блігі ретінде арастырады. Экономикалы тиімділік оамды ажеттіліктерді барлы жиынтыын анааттандьфудаы ндіріс нтижесін крсетеді. Ал леуметтік-экономикалы тиімділік адамны жан-жаты дамуы мен игіліктерге жетудегі ттыну ныны ндірістегі нтижесін крсетеді. ндіріс рдісінде алыптасатын ттыну ныны барлы жиынтыыны экономикалы секілді леуметтік мні болады. Біра кейбір экономистер леуметтік-экономикалы тиімді "леуметтік шараларды (оршаан ортаны орау, аарту, денсаулы сатау жне т.б.) экономикалы тиімділігі леуметтік тиімділік трінде экономикадан блінеді" деп біржаты арастырады. Осы жерде зіні физикалы клемі жаынан, леуметтік-экономикалы тиім экономикалы тиім блігін крсетіп, осы екі тиімдегі ттыну ны - экономикалы тиімде барлы ндірілген шамадан, ал леуметтік-экономикалы тиімде жекені жан-жаты даму ажеттіліктерін анааттандырудан туындайды [15].

Табиатты орау жне айта алпына келтіру, табии ресурстарды тымды пайдалану, биогеоценоздара теріс антропогенді серлерінІ зиянын болдырмау т.с.с. шараларды жргізуден оамды пайдалылыты артуы оны леуметтік-экономикалы нтижелілігін білдіреді. Осы жадайда, бізді кзарасымыз бойынша, зіні шамасы жаынан леуметтік жне экономикалы тиім бір-біріне те.

азіргі кезеде ндірістік кштерді дамуы ндірісті басаруда тек экономикалы факторларды ана емес, леуметтік факторларды да ескеруді талап етеді. Авторларды басым кпшілігі крсеткендей, леуметтік тиімді баалау те крделі мселе. "Шыын-нтиже" байланысы арылы материалды, ашалай жне ебек ресурстарыны шыындарын анытау оай, ал тиімділікке келер болса, онда экономикалы талдауларда крсетілгендей, бл тсінік кпсанды, жанама, тікелей, белгісіз байланыстарды талап етеді.

ндіріс рдісінде рылан ттыну ндылыы шамасын есептеу келесідей болуы ммкін: жиынты оамды нім немесе оны модификациясы - лтты табыс - тауар німдерін ткізумен айналысатын ксіпорынны жоары иерархиялы дегейі. Оны ашалай нынан барлы жмсалан шыындарды шегерген жадайда ана экономикалы тиімді есептеуге болады. Бл жерде экономикалы тиімні андай блігі леуметтік тиімге айналатынын анытау керек, біра "мір сапасы" деп аталатын факторлар, яни адам денсаулыы, ебек абілетін, оны рухани, эстетикалы жне т.б., ажеттіліктеріне тиімні эсерін анытау те крделі. Р. Л. Раяускаус пен В. П. Суткайтисті есептеуінше экономикалы талдаудан шыу, яни, ртрлі леуметтік факторларды есептеу жне оны экономикаа серін анытау шін, жаадан "леуметтік-экономикалы тиімділік" тсінігін енгізу керек 18 .

Барлы экономикалы атынастар адам баласымен тікелей байланысты боландытан, біріншіден, "леуметтік тиім" мен "экономикалы тиім" тсініктерін олдану натылыты талап етеді, екіншіден, "леуметтік нтиже" тсінігі тар маынада жиі олданылады. Бізді ойымызша, бл "интегралды экономикалы нды баа" негізінде наты леуметтік тиім алуа баытталан ндіріс рекеті. Сондытан біз леуметтік-экономикалы тиімді бірыай интегралды экономикалы тиім ретінде "леуметтік жне экономикалы" деп емес, "экономика арылы леуметтік" деп арастыратын авторларды пікірлеріне осыламыз. Осы жадайда, біріншісін шартты трде "ндірістік-экономикалы тиім" деп, ал екіншісін "леуметтік-экономикалы тиім" деп атауа болады. Есептеу жолмен біріншісін анытауа ммкіндік бар, ал екіншісін леуметтік-экономикалы тиімді кнды кріністе, яни леуметтік тиімді ашалай кріністе анытауды толыымен мегерген жадайда ана анытауа болады.

Жоарыда айтыландарды барлыы ЕТА-а тікелей атысты боландытан, леуметтік-экономикалы ажеттіліктерді анааттандыратын экономикалы база болып табылады. Оны жзеге асыруды маыздылыы ЕТА-ды кешенді кп масатта пайдаланудан жне дайы ндіру, сатау ызметінен крінеді. сіресе, бл оры, лтты парк (ылыми діс негізінде оны барлы жатарын, оам мірінде райтын тиімділігін, жне леуметтік-экономикалы, ттыну ндылыы) секілді маызды табии нысандара атысты.

ЕТА-ды таулы ормандарында кешенді шаруашылытарды жргізу оны алуандылыы мен баалылыын жне ауыстырылмайтын пайдалылыын ескере отырып, траты рі мірлік пайдалануа баытталады. Осы саланы дамытуа салынан шыындардан леуметтік-экономикалы тиім ртрлі трлерді ттыну нын крсетеді, ал оны барлыы леуметтік болып табылады. Мнда біратар ызметтері тікелей - экономикалы арылы - леуметтік тиім (шикізат -ааш, міршедігі- орташа тратандырыш) трінде болады, біра тікелей леуметтік тиім беретін асиеті де бар (ауа айналымын жасартатын, санитарлы-гигиеналы, рекреациялы, эстетикалы).

Ескере кету керек, тиімділік мселесі табии ресурстарды баалау мэселесімен атар жреді, эсіресе, ресурс пайдаланушы салаларда. Мнда экономикалы баа бааланатын ресурсты оамды пайдалылыын лшеуде олданса, ал баалау крсеткіштері - осы пайдалылыты санды нормативтері, яни табии ресурстарды экономикалы баалау мазмны оны ндіріс саласында пайдаланудан алынатын экономикалы тиім болып табылады. Осы кезде экономикалы тиім ндіріс рдісіндегі тиімділік крсеткіштері болып табылса, оны нтижелері жеке крсеткіштермен байланысты тиімділікті жалпы крсеткіштерін анытауда оданылуы ммкін (ебек німділігі, орлары, материал сыйымдылыы).

ЕТА-ды негізгі ызметтерін интегралды баалау негізінде 1 га орманны интегралды леуметтік-экономикалы тиімін алу шін, жмсалан шыындардан экологиялы тиімділікті анытауа болады, яни ЭСЭ=Д/С+ЕК формуланы орнына жиынты німні интегралды таза табыс шамасын жне пайдалылыын ойып, одан осы табысты алуа жмсалан толы шыындарды алып тастай отырып, 1 га орманды пайдаланандаы леуметтік-экономикалы тиімділікті анытауа болады. Оны кпжаты аныталан тиімділікпен салыстыра отырып, ЕТА-ы орман ресурстары баытына отайлы болады деп орытынды жасауа болады.

Тжірибе жзінде ЕТА-ды экономикалы баалау жаы толы ашылмаан. П.П.Второвты пікірінше, ЕТА экожйесі эталон ретінде баалы айма болып саналады. Сондытан экожйені осындай асиетін баалауда антропогенді серлерді жадайы, бірегейлілігі, тратылыы, зін-зі алпына келтіруге абілеттілігі, байлыы мен биоценозды маыздылыы ескерілуі керек 19 . Дегенмен, автор табии орды наты баалау крсеткіштерін., критерийлерін ашып крсетпейді.

Ф.Сен-Марк 20 оралатын ауматы баалауда оны бзылуы, айта алпына келуі жне орау ндылытарын бір-бірімен салыстыра отырып арастырды. Авторды салыстырмалы талдауындаы бізге е тиімді, немді нсасы орау дісі болып табылады.

Ю.Г.Пузаченко осы мселені жан-жаты зерттей отырып, баалау принципін крсетіп ана оймай, ЕТА-ды клемі мен отайлы орналасуын экономикалы баалау жолдарын крсеткен [17].

Табии кешендерді алпына келтірумен байланысты орыты йымдастыруды экономикалы баасы шешім абылдауды ажырамас блігі болып табылады. Баса факторлармен рекеттесе отырып, (табии, ылыми мні, леуметтік салдары) ол халышаруашылы дегейінде табиатты пайдалануды тымдылыын арттыру шін рылады . ндірісті экономикалы талдау (блок 1а) жне тауарлы німдерді ткізу (трлері бойынша) техника-экономикалы крсеткіштерді негізінде жргізіледі (ндіріс клемі жне німні зіндік ны, ткізу клемі, пайда, рентабельділік жне т.б). Талдау айматы баланстаы шаруашылыты жргізу шін ажет. орытарды йымдастыруды есептік крсеткіштерін талдау брінен брын масатты ызметтерді экономикалы нтижесін іске осады, сонымен атар, капитал рамы, рал-жабдытарды жне инвентарларды игеру, крделі жндеу шыындары да оса есептеледі. орыты экономикалы баалау жоспарлау, йымдастыру, басару, жетілдіру жолдарымен жзеге асырылады. орытарды масатты ызметтерін жзеге асыру ресурс луетін тереірек зерттеуге негізделеді. Сонымен атар, орыты экономикалы баалауда оны барлы ызметтері ескеріледі:

А) орыты экономикалы баасы тым орын сатау шыынын крсетеді. Ол бааланатын оры пен орытаы бір шартты трді сатау шыындарын салыстыру жолымен аныталады [18].

арастырылан ызметті толы жзеге асыру тек орытара ана тн, ал лтты парктер мен аумалдарда ол сирек олданылады. Сондытан ЕТА-ды жмыс істеуін ресурсты баамен талдау барысында наты алынан нтиже пайдаланылады; яни ызметтерді жзеге асырудаы наты (немесе жоспарланан) баа жылда есептелінеді. Ол бааланатын ЕТА-ды жмыс істеуін амтамасыз ететін трді сатауа жылды шыындарды немдеуді крсетеді.

) ЕТА-ды жйелер мен рдістерді мірлік олдау ызметін экономикалы баалау шін, табии ортасы нашар аудандарды шаруашылы дамуы экономикалы трыдан арастырылады. Табии ортаны нашарлауын шектейтін экономикалы нтиже бл табии ресурстарды пайдалану барысьнда рылатын дифференциалды табыс пен рентаны тмендеуін шектеу болып табылады. Рента бойынша табии ресурс бааланады жне оны згерісі экономикалы баа мндеріні скендігін немесе кемігендігін крсетеді. Дисконтты шама бойынша дифференциалды табысты тмендеуін алдын-алу орыты маызды ызметін (жйелер мен рдістерді мірлік олдау ызметі) жзеге асырудаы экономикалы нтижені райды. Ресурсты ызметті тиімді пайдалану барысында алынатын экономикалы баа орыты халышаруашылыындаы мнін анытайды жне адамдарды міріне олайлы жадайларды туызады. оры кешеніне сер ететін ауданны табии ортасыны нашарлауын алдын-алуда арастырылып отыран ызмет негіз болады. Экономикалы трыдан оны мазмны жылды болдырмайтын экономикалы зиянды крсетеді. Дегенмен бізге керегі, осы ызметті ресурсты баалылыы, оны ресурсты баасыны шамасы. Сондытан болдырмайтын зиян шамасын за мерзіммен ресурсты пайдалану кезеіне осу керек. Яни, дисконт есебімен оса отырып, біз осы ызметті ресурсты баасын аламыз. Осы жадайда, мынаны ескеру керек: есепке осылатын болдырмайтын зиян іргелес ауматаы ресурстарды жоары шаруашылы пайдалану жаадйында аныталу керек -тек осы кезде ана біз рдістер мен жйелерді мірлік олдау ызметін ресурсты баалай аламыз.

Б) орыты ылыми - зерттеу жне апаратты ызметтерін экономикалы баалау халы шаруашылыындаы апаратты мліметтерді олдану мен олданбалы зерттеулерді жргізудегі тиім бойынша жзеге асырылады. орытаы ылыми-зерттеу мен баылауа кеткен шыындар экономикалы трыдан, оны нтижелерін ндірістік тжірибелерде олдану барысында жинаталып отырады. ылыми-зерттеу жмыстарын (ЖЗ) жргізуге кеткен шыындар шаруашылы шешімдерді жзеге асырудаы жиынты шыынны рамына кіреді, сондытан да экономикалы тиімдегі ылыма атысты лес аны болады. Зерттеу жргізуге ажетті табиат кешені, ылыми кадрлар, ылыми жабды оры орыты ылыми элуетіні ресурсты баасын анытайды. ылыми-зерттеу ызметтеріні экономикалы баалау крсеткіштерін анытауда жргізілген жне жоспарланан ылыми жмыстарыны нтижесіні тиімі ажет. ЕТА-ды іргелес аумаыны рекреациялы сапасын ктеру арылы осымша табыс алу да экономикалы баалау крсеткіштеріне жатады. Іргелес ауматы санитарлы-гигиеналы жадайыны жасаруы жне тартымдылыы рекреанттар саныны артуы нтижесінде осымша табыс алуа жетелейді. азіргі тада, ЕТА-ды экономикалы жатарымен атар, леуметтік ызметтері де зерттелу стінде, лтты парктердегі трындарды демалысы мен туризм ммкіндігі кеінен арастырылуда. Ірі резерваттар мен лтты парктердегі демалыс адам міріні деттегі леуметтік-психологиялы ортасын сатауа, ебек німділігін арттыруа ммкіндік беретіндігі тжірибе жзінде аныталып отыр. Мысалы, Жапонияны ірі машина жасау ксіпорыны ебек німділігін ктеру жне ебекке деген лшынысты арттыру масатында, жмысшыларды жмыс басталардан бір саат брын ала маындаы паркке демалуа жібереді. Ерекше оралатын табии ауматарды экономикалы баалау сол ауматы леуметтік-экономикалы жне экологиялы маызын крсетеді [19]. Ал Эколого-экономикалы шыындарсыз жргізу барысында алынатын нтижелер оры аумаыны кез-келген ызметіні тиімділігін баалауа ммкіндік береді. Осы жадайда, орыты руа жне ылыми-зерттеу жмыстарына кететін траты шыындармен байланысты орыты табии орыны ны жыл сайын артып отырады.

2 лемдік туризмдегі ерекше оралатын табии ауматарды пайдалануды тжірибелері

2.1 Асу Жабаылы орыыны лемдік туризмдегі рлі

лемні кез-келген жерінде бірегей табиги кешендерді сатау лтты байлыты сатауды негізгі кзі болып табылады. Дегенмен де, орыты йымдастыру - бл крделі былыс, бл бір жаынан, жерді басым кпшілігі шаруашылы іс-рекеттерге жмсалатын боландытан, бірегей табии кешендерді табуды иындыы болса, екінші жаынан, табиатты орауа маызы бар ауматы шаруашылы айналымнан аланда кейбір кедергілер кездеседі.

Кптеген елдерде объективті жне субъективті себептерге арамастан, алашы тарихи нысандар бзылмаан, табии алпында саталды, яни осы кезде "жабайы табиат аумаы" деген термин алыптасты. Егер де бл ауматарды аламды масштабта арастырар болса, онда Азияда - 27%; Африкада - 30%; Солтстік Америкада - 36%; Отстік Америкада - 24%; Океания мен Австралияда - 60%; Еуропада - 7% саталынан.

азіргі тада, техногенді антропогенді іс-рекеттерге байланысты, сырты ортада ртрлі теріс серлер жабайы табиат бліктеріні тіршілігін ауіпке шыратуда, осыан байланысты оны айындап, сатайтын, басаратын рдіске ерекше тсіл керек. Бл ресурс бірегей, соы, айта жаартылмайтын жне згертілмейтін сол елді рамында жне сол елдегі барлы адама те болатын ресурс. Біра та, экономикалы зоналарды дамуы, нерксіптік ндірісті кеейтілуі, жаа барлы ауматарды шаруашылы мегеру шетелдерде тура маынада «жабайы» ауматы жойыландыын крсетеді. Шындыында да, Шотландия лексиконында «бзылмаан табии орта» маынасы бзылып, мнда табии биолошялы жадайда сетін ормандар алмаан.

Нарыты экономикаа ту кезеінде айматаы ел кіметтері П мен орытар атарын руды йымдастырды. Десек те кптеген елдерде орытарды ру ЭД елдерінде араанда, ел аумаыны аз блігін амтиды.

тпелі кезенде кптеген елдерде оралатын ауматарды йымдастыру кеейе тсті. Соы жылдары Орталы жне Шыыс Еуропаны (ОШЕ) кптеген елдерінде 10%-дан жоары аума оралды (1-2, 3-4 ВСОП категориялары бойынша). ОШЕ елдерімен салыстыранда, ТМД елдерінде оралатын табии ауматар «ЮНЕСКО мдени жне биосфералы орытарыны тізімі» жне Рамсар конвенциясыны «сулы-батпаты жерлер тізімі» секілді халыаралы тізімдеріне осылан. Кптеген мемлекеттерде оралатын ауматарды басаруа ажетті кшті институттар рылды.

азіргі кезде, жер шарында лтты стратегиялар мен халыаралы инициативтер тірегінде экологиялы тораптарды ру маыздыра, себебі, олар ландшафт пен трлерді мекен ету ортасын орауды ныайтады жне оралатын ауматарды біріктіреді. детте мндай тораптар біратар негізгі элементтерді осады: жалпыеуразиялы мнді ландшафттар мен трлерді, мекен ету ортасы экожйелерді ораудаы басты аумаатар; осы басты ауматарды осатын лтты жне халыаралы «ткелдер» мен «дліздер» жне трлерді оныс аударуына ммкіндік беретін, бзылан экожйені алпына келтіретін, алпына келтіру аумаымен сырты теріс салдардан орайтын орау тораптары буферлы зоналар халыаралы дегейде. Жалпыеуразиялы экологиялы торапты дамыту ландшафт пен биоалуандылыты сатауды жалпыеуразиялы стратегия баыттарыны негізгілеріні бірі. Бл торапты рамына халыаралы конвенциялармен танылан оралатын ауматар жне экономикалы даму масаттары мен табиатты орау масаттарын крсететін стратегия шегіндегі оралатын ауматар мен ата оралатын ауматарды осандаы лтты тораптар енеді [20].

АШ-тарында 60 П, 11 лтты скери парктер, 82 лтты табии ескерткіштер (монумент), 25 лтты тарихи жне оралатын ауматы баса трлері бар. Жабайы табиат аумаы 35 млн. га яни барлы федералды жерді

13%-ын райды. Одан баса, рбір 10 жылда 5 жаа парк пен оралатын ауматы баса да трлерін ру жоспарланады. Американды П міндеттері баса елдерге араанда кеірек, ал режимі аталдау болып келеді. Оны аумаында трын мекендер млде жо, ауылшаруашылы жмыстарын жргізуге, а аулауа тиым салынады. Біра та, азіргі рекреациялы индустрияны дамуы мен табии ресурстарды коммерциялы масатта пайдалану шетелдік П-де табиатты орау міндеттерін орындауа аз кіл аударуда. Мндай мселе лемде е лкен парк деп саналатын Йеллоустон П-де бар.

АШ-да туризм саларынан тскен табыс блінген табиат аумаын айта алпына келтіруге жмсалады. Тек Калифорния штатында жергілікті табыстардан тскен таза табыс осыдан 30 жыл брын 210 млн. долл. болса, ал азіргі тада АШ-ны П-ні капитал салымдары 150-170 млн. дол. Ал жылды пайда 5-6 млрд. долл. табысты райды. оршаан табии ортаны коммерциялы негізде йымдастыру кп замай-а з нтижесін беріп лгерді: П-ді табиатын туризм ісіне кеінен жарнамалау техногенезге алып келді. Согы уаытта туризмдегі табыстарды жоалтуа деген ауіптілік толыымен жйелі маалаларды, П-де туризмді йымдастыру жйесі мен принциптеріне згерістер енгізуді талап етті. Табии орта жадайын тратандырып, сапасын ктеру шін, крделі рі ымбат баалы жмыстар жргізілді, сонымен атар, туристік сервис ызметі ысартылды (отель, мотель, автожолдар, ресторан, жне басалар).

АКДІ-тарына араанда, Канада жабайы табиат аумаын дамытуа алашында онша назар аудармаан. Алашы канадалы парктерді пайда болуы оршаан ортаа аз эсерін тигізетін тпкілікті, жергілікті трындарды іс-рекеттеріні дстрлі трлерін сатауа баытталан болатын. азіргі тада, барлы канадалы ЕТА екі негізгі топтара блінеді: лтты парк (Канадада олар - 39) жне экологиялы маызды ауматар (Е8А).

Бгінгі кні Канада да ел аумаыны 1,5%-на жуыын алып жатан 40-а жуы лтты парк бар. Одан баса, табиатты орау ауматарына жабайы табиат аумаы, мемлекеттік жне провинциалды парктер, аумалдар, баса да резерваттар кіреді. Канаданы азіргі саясаты елді рбір географиялы зоналарына П-ді йымдастыру. Яни, 2010 жыла дейін 20 лтты парк ру жоспарланан. Канадада ЕТА-ды йымдастыру бадарламасында болаша рпаа ызмет ететін рекреациялы, тарихи-мдени, табиатты орауды олдауды амтамасыз ететін ызыты, рі е маызды су артериясы мен зендерді орауа алу жмыстары крсетілген. Алашында бл жйеге 8 зен, одан кейін 3 зен тораптары енді. Оларды райсысында орау мен басаруды арнайы жоспарлары жасалуда.

Финляндияда оралатын табии ауматарды кеейту жмыстары жргізілуде. 1988 жылы Финляндияны табиат орау комитеті оршаан ортаны орау Министрлігіне ртрлі орман бліктеріне 430 табии резерваттар статусын енгізуді сынан болатын. Бл ормандар елді жалпы орман клеміні 1%-ын райды, біра та мамандарды кзарастары бойынша бл бліктерді табии баалылыынан оны шаруашылы мні басым.

лыбританияны П-ріні ерекшеліктері келесідей: мнда ежелден британдытар мекен етеді. Осыан байланысты, мндаы парктер табиатты жеке компоненттері емес, трмыс пен ебекті йымдастырудаы дэстрлі ауылшаруашылы тэжірибесіндегі ауыл міріні алдытары оралады. Британды П - бл наыз этнографиялы музей болса, ондаы трындар тірі экспонаттар. П-ді мият йымдастыру барысында элеуметтік-экономикалы даму мен рекреация, табиатты орау, фермерлер ызыушылыын арттыруа ммкіндік беретін интегрлі діс олданылады. лыбританияны П-не жылына 90 мы адам келеді. Соы паркті рыланына 40 жыл уаыт тті. азіргі тада, жаа ауматара П статусын беру кзделуде, мысалы Нью-Форест, Норфолк, Саффон-Бродс. Бл елде жалпы клемі 120 мы га болатын барлыы 150 лтты табии резерват бар.

Францияда негізгі рекреациялы жктемені 6 П (0,7% жер клемін алып жатыр) жне денсаулы сатау мен табиатты орау ызметін оса атаратын табии айматы 24 П (7%) бар. Одан баса, теіз жне жаалау флорасымен фаунасын сатайтын, ішкі суоймалары мен рлыты орайтын 88 табии резерват пен 234 оралатын жаалау бліктері бар. Сонымен бірге, ерікті резерваттар, орау ескерткіштері, оралатын ормандар, суды орау зоналары жне т.б. бар. 1976 жылдан бері жеке тлалар мен оамды йымдара ауматарды жала беру арылы жеке резерват ру кыын беру жзеге асып келеді. Мндай резерват саны азіргі тада - 30. Францияда 1984 жылдан бастап, сирек жне жоалып бара жатан сімдік пен жануарлар дниесін, ландшафттар мен аныталан биотоптарды орау шін, задастырылан биологиялы резерваттарды орау ісі іске осылды. 1985 жылы баалы жерлерді орауа кепілдік беретін "айматы осал табии аума" жаа зады термин енгізілді жне осы жерлерді орау ола алынды. Сонымен атар, оралатын аума аймаында туристік ызмет крсету мен рекреация шін, крылыс мен имараттар салу жмыстарын жргізуге, туристік жолдарды салуа арнайы 2% клемінде салы салынады [21].

Францияда табиатты орауа ерекше назар аударуыны нэтижесінде жоалу аупі бар сімдіктер мен жануарлар дниесі млдем жо деуге болады. Табиат орау шаралары азіргі тада орау жмыстарына емес, популяция тратылыын сатауа баытталуда.

Австрияда П ру идеясы зіні дамуын 1909 жылдан бастайды. Орталы Еуропадаы е лкен парк Жоары Тауэрн, оны жер клемі 856 кв. км жерді алып жатыр. Австрияда табии ландшафттар ата режимде оралады. Мндаы лкен Барьер Рифі атты теіз паркіне жылына 900 мынан астам туристер келеді. Туристерден тсетін табыс жылына 200 млн. долларды раса, туристерді балы аулау, суа жзетін ралдарды алуа жмсайтын аржылары 100 млн. доллара жетеді. Теіз паркіні басшылыы туризмнен оршаан ортаа зиян тигізбес шін, теіз аумаын баылауа алуды кшейтті. Осыан байланысты, туристік топтарды басару мен баалау жнінде арнайы бадарламалар жасалуда. Одан баса, австралиялы туристік фирмалар оршаан ортаны сапасын ктеруге арнайы аржы бледі. азіргі кезде осындай туристік фирмалардан теіз паркіне келетін аржы жылына 15 млн. долларды райды. Австралия кіметі теіз паркіне тскен осымша аржыларды ажеттілігіне арай блу керек деген орытындыа келді. Себебі елде табии ресурстарды орауа анша шыын жмсалса, оны пайдалану дегейі де соншалыты ктеріліп келеді.

Италияда 200-ден аса ртрлі оралатын аума - лтты, айматы, табии парктер, биотоптарды орайтын фауналы каумалдар жне т.б. бар. Соы он бес жылда оралатын аума клемі кеейтіле тсуде. Мнда ерекше назар туристік сервисті йымдастыру мен оны леуметтік-экономикалы дамуына аударылады. Табиатты орау шаралары мнда екінші орында. Мндай ережені негізгі себебі жерге жекеменшікті берумен аяталады. Осындай жадайда ескі оралатын ауматар зіні рыланынан бастап, иын жадайда ызмет етуде.

Халы тыыз орналасан Жапония жерінде табиат орау шараларыны з ерекшелігі бар. 1962 жылы табиат орау Заына байланысты жапон экологтары аз санды жабайы табиат аймаын сатау масатында елді оралатын ауматарына мият есептеу жргізген болатын. Осыны нэтижесінде шаруашылы айналымнан жерлерді алу кзделді. Жапонияны барлы крралатын ауматары арнайы, жалпы жне деттегі болып блінеді. Жалпы жапонды П - бл элемдегі е адам кп келетін орталы. Мнда халы тыыз орналасанына арамастан, оралатын табии аума жалпы жерді 3,5 пайызын алып жатыр.

Африкалы П-ді ерекшелігі - парктерге тек автомобильдермен жру ана кзделген. Себебі, бл іс-рекет парктерді кедігі жне жабайы адардан орану шін, табиат сюшілерді ауіпсіздігін амтамасыз етуге баытталан. Одан баса туристерге антилоп, зебу жне баса да экзотикалы жануарларды кру шін, жер бауырлап шатын экскурсиялы самолеттер жне жадайы жасы туристерді азана биіктікке ктеретін уе шарлары (біржарым саата 100 долл) ызмет крсетеді. Парктерді осылай пайдалану табиатпен ауіпсіз арым-атынаса тсуді крсетеді.

ТМД елдеріндегі ЕТА ызметтерін йымдастыру, табиатты орау жніндегі мэселелері бір-біріне сас. ТМД елдеріндегі ЕТА-а кері эсерін тигізетін мселелер келесідей: жеке тлаларды засыз іс-эрекеттері (а аулау, рылыс салу, шп шабу, асйлік іс-эрекет т.б.); жерді гидрологиялы режимін згертетін суландыру, жолдар салу, пайдалы азбаларды іздеу т.б. жмыстармен айналысатын йымдарды засыз іс-рекеттері, оралатын аумаа жанама сер ететін жмыстар; кадрларды жетіспеушілігі, кыты мселелерді кеінен орын алуы, басару жйесіні лсіздігі жне ЕТА-мен байланысты, леуметтік-экономикалы дадарыстар; материалды-техникалы жадайыны тмендігі немесе аржыландыру мселесі. Осындай мселелерді шешу шін, 2012 жылы Стамбул аласында "ТМД елдеріндегі ЕТА-да экологиялы тораптарды ру" туралы жат абылданды. ТМД елдерінде Панъеуропалы экологиялы тораптарды ру біратар мселелерді шешуге ммкіндік береді [22].

орытындылай келе, дамушы жне дамыан елдердегі ЕТА дамыту тенденциясы мен факторларын азастанды ерекше оралатын табии аума нарыында олдануа ммкіндік бар. Рекреация саласына табии ресурстарды тарту табии учаскелерді сатау олдау р мемлекетті экономикалы игілігіні маызды кзі. оралатын ауматардан тскен пайда табиат орау шараларын жргізуге, туристік индустрияны дамуы мен экологиялы трбиені дамытуа жмсалады жне ол табиатты сан салалы бліктерін кбейтуге ммкіндік беретіні аны. Сондытан да, республикадаы экономикалы ркендеу баытыны бірі - ЕТА-ды дамыту, жетілдіру деп ынса, онда дниежзілік тжірибеден крінгендей оны туризм саласында да пайдалануды жолдарын ескеру керек.

ЕТА-ды ылыми-теориялы негіздемелерін нарыты экономика жадайында талдау, зерттеу барысында келесідей орытынды алынан:

1. Табиат орау йымдарыны бір-бірімен зара байланысы ЕТА-ды траты пайдалану мен сатау, дамыту жніндегі мселелерді аламды дегейде арастыруды талап етеді.

2. Ерекше оралатын табии ауматардаы ресурстарды шектеулігі жне
айта алпына келу ммкіндігіні иындыы экономиканы траты дамуы
барысында оны кешенді пайдалану мен тымды орауда ылыми дісті
сынады.

3. ЕТА-ды леуметтік-экологиялы-экономикалы тиімділігі уаыт
факторымен, экономика салаларында соы німдерін тиімді пайдаланумен,
халы денсаулыы мен трмыс-жадайыны ктерілуімен аныталады.

4. Туристік-рекреациялы ресурстарды траты даму саласы - экотуризм.
Сондытан экотуризмді кеінен пайдалану біріншіден, табии ортаны сатауа ммкіндік берсе, екінші жаынан трын-халытарды элеуметтік дегейіні жоарылауына жадай жасайды.

5. Шетелдік тжірибелерді республиканы ерекше оралатын табии
ауматарында олдануа толыымен ммкіндік бар. Бл бір жаынан,
шетелдерде осы саланы дамыту барысында жеткен жетістіктері мен
кемшіліктерін саралауа, екінші жаынан, елімізді оралатын ауматарды
статусы мен дегейін ктеруге жетелейді.

2.2 Табии ресурстар ерекше оралатын табии ауматарды даму факторы ретінде

Туризм - оам молшылыын крсететін индикатор болып табылатын халы шаруашылы салаларыны жоары табыста дамитын блігі. Бгінгі туристік индустрия - салалар мен кэсіпорындардан ралатын бос уаыт кезінде трындара демалу мен ыдыру, тыныу секілді ызмет крсететін бірттас шаруашылы кешен.

Туризмні дамуы экономика, транспорт, байланыс, рылыс, ауылшаруашылыы, халыты ттыну тауарларын ндіру секілді салалара траты трде сер етеді жне мемлекет экономикасыны жоспарлы баыттарыны бірі болып саналады.

Рекреация - адам баласыны рухани жне физикалы жаынан дамуын, оны абілеттілігі мен сырты ортаа бейімделуін алыптастыратын мотивациялы рдіс. Адамды кштермен жзеге асырылан іс-рекеттер "рекреациялы ызметтер" деп аталса, адамны демалуына, тыныуына жадай жасайтын табиатты кркем жерлері, нысандар "туристік-рекреациялы ресурстар" деп аталады.

ЕТА-ды баалылыы мен жарамдылыын анытау масатымен туризмді дамытуда туристік-рекреациялы ресурстарды зерттеген азастанды алым, туризм саласын кеінен зерттеуші С.А.Ердулетов туристік-рекреациялы ресурстара келесідей сипаттама берген: "Туристік-рекреациялы ресурстар -оршаан ортадаы адам шін ажетті табии былыстар мен нысандарды зара жиынтыы жне туристік-экскурсиялы ызмет ндірісі шін жарамды жерлер, танымды, спортты-сауытыру жне емдеу туризмі арылы ажеттіліктерді анааттандыру". Сонымен бірге, аталан автор туристік-рекреациялы ресурстар терминін аныталан ауматаы табии жне антропогенді ландшафттарды йлесімімен, технологиялы дрежесіне сай оамды ажеттілік пен туристік-экскурсиялы ызмет крсетуде тікелей пайдалану ммкіндігімен тсіндіреді.

Ресейлік алымдар Л.А.Багрова, Н.В.Багров, В.С.Преображенскийді пікірінше, "табии-рекреациялы ресурстар - рекреациялы іс-рекет шін кптеген асиеттерге ие табии былыстар, табии жне табии-техникалы геожйелер, сонымен атар, адам денсаулыын жасартуа арналан жне демалуын йымдастыру шін белгілі бір уаыт аралыында олданылатын нысандар" [23].

Ал бізді кзарасымызша, табии-рекреациялы ресурстар - леуметтік жаынан, адам денсаулыын жасартуа ммкіндігі бар, экологиялы жаынан республиканы ерекше нды табии аумаын табии трде сатауа жмылдыратын, экономикалы трыдан, республика бюджетіне осымша табыс пен пайда алып келетін, халыты мірлік трмысын жасартатын дауажайлы, танымды, экскурсиялы масатта олданылатын, ылыми, эстетикалы, тарихи-кесенелік, рекреациялы маызы бар, толы немесе жартылай шаруашылытан босатылан баалы жерлер.

Табии-рекреациялы ресурстарды экономикалы трыдан баалауда А.А.Минц аталмыш ресурстарды негізгі екі тобын бліп арастыруа ммкіндік беретін табии кзараса жгінуді сынды. Бл дауажайлы-шипажайлы емдеу жне туризм мен демалуды табии ресурстары. Ерекшеліктері келесідей: туризм мен демалуды табии-рекреациялы кешені табии, экологиялы, леуметтік жне экономикалы крсеткіштерді жиынтыынан трады, оны ішінде адам сыраттананда ебекке деген абілетіні жойылуына жол бермей, мемлекеттік леуметтік сатандыруа, емханада емделуіне жне т.б. жмсалатын аржыны немдеуге баытталады. Осы жерде экономикалы баалауды лшемі табии ресурстарды рекреациялы пайдалануды леуметтік-экономикалы тиімділігі болса, оны крсеткіші тиімділікті ашалай лшемі больш табылады.

Сапалы крсеткіштерге нысандар мен пейзаждарды тартымдылыы мен слу келбеті есептеледі. Бл тсіл рекреациялы ресурстарды баалаушы рал ретінде келесі дістерге негізделеді:

табии ресурстар нын анытау немесе ашалай баалау - оны игерумен, дайы ндірілуіне жмсалатын шыына тікелей байланысты деген аидамен штастырылан шыынды дістер. Бл діс демалушыларды клік шыындарымен оса ала маындаы демалыс аймаын баалауда да олданылады. Демалыс орынына бару шін, туристер жол шыынын ктереді. Келушілерді шыыны бойынша рекреациялы ресурстарды баалауды бл дісінде келетін пайда ескерілмей, керісінше тек кліктік шыындарды телуі ана ескеріледі;

ренталы тсілге негізделген дістер. Демалыс пен туризм трысынан, дауажайлы-шипажайлы емдеуді ренталы баалау тек шырайлы жерлерді дифференциалды рентасын анытаумен шектеледі.

Дифференциалды рента І-ді тзілуі рекреациялы айматарды, минералды сулар, емдік балшытарды, бастау кздеріні табии ндылыыны алуандылыымен, сраныс аудандарындаы орналасу згешелігімен тікелей байланысты.

Дифференциалды рента П-ні тзілуіне рекреациялы ресурстарды ттыну ерекшеліктері кіреді. Мнда бастапы рлді субъективтік факторлар мен адамдарды таламы, машытануы, ттыну ажеттіліктері атаратындытан, инфракрылым мен емдеу, демалыс айматарындаы рекреациялы ызмет крсету ралдарын жетілдіру рекреациядан тскен тсімні артуымен аныталмайды. Дифференциалды рента II осы кезде саяжай шаруашылыына блінген крделі аржы кздері ретінде пайдаланылады [24].

Табии-рекреациялы ресурстарды экономикалы баалау мселелерін шешу, ндылыы мен маызын баалау, оны лшемдерін дрыс табуа тікелей байланысты. Туризм мен демалыс ресурстарын пайдалануды тиімділігін анытау шін, американды алымдар кбіне "шыын-пайда" дісін олданады. Дегенмен, американ дебиетінде рекреациялы ресурстар нын анытайтын бірыай дістер зірге жо, біра азіргі олданылып жрген дістерді басым кпшілігінде демалушылар тарапынан жмсалан жалпы шыындар есебі негізге алынанымен де, бл шыындар аталан рекреациялы аума нына шаын есептеледі. Ал кей ебектерде осындай шыындарды есептеген кезде барлы шыынды райтын демалыс орнына дейінгі жол мен кері жола жмсалан шыындар ана есептелінеді. Шыындарды жалпы жиынтыы тауарлар мен крсетілген ызмет баасына белгіленген жоары шыындардан ралады.

Ландшафттарды рекреациялы сиымдылыына атысты мселелерді шешуде кбіне алымдар ландшафттарды салыстырмалы талдау шін, балды баалау дісіне жгінеді, яни, бл діс рекреациялы ресурстарды баалауда табысты болып келеді. Балды діс азастанны ртрлі айматарыны табии (ландшафт, сі нысандары), леуметтік, трмысты ызмет крсету жйесі (она й, мотел, пикник, кемпинг), экологиялы (табии орта тазалыын сатау) жне танымды-мдени орындары (музей, театр, т.б.) секілді параметрлер шегінде баалауа ммкіндік береді.

Туристік-рекреациялы ресурстарды кеінен дамуына ммкіндік беретін маызды сала - туризм. Соны ішінде туризмні бір саласы ретінде экотуризм жнінде келесідей анытамалар берілген:

Экологиялы туризм - экологиялы тратылы принципімен жзеге асырылатын аарту жне экологиялы білім беру бадарламаларын жргізетін табии-баытталан туризм (Национальная стратегия экотуризма Австралии Департамент туризма, Канберра, 1992).

Экологиялы туризм - экожйе аймаына зиян тигізбей, табии орта мен жергілікті мдениетті тереінен тсіну масатымен табии аумата серуендеу (Общества экотуризма, 1994).

Экологиялы туризм - оршаан ортаа тменгі дрежеде ыпал ететін, этикалы нормаа сйкес жабайы табиатты тануа баытталан табии туризмні экологиялы траты формасы. Бл форма ерекше оралатын табии ауматарда дамиды жне осы ауматы сатауа аржы алуа ммкіндік бар.

Экологиялы туризм - табиатты орау мен дамытуа ммкіндік береді, мнда йымдастыру жне басару ызметтеріне сйкес туристік ызметтер мен биоалуандылы жне жергілікті трындар арасында тыыз байланыс орнайды. Экотуризмні ш басты критерийлері бар: туристерді тартатын табиат байлыы (флорасы мен фаунасы, геологиялы ерекшеліктері); туристер мен баса да демалушылар шін табии айматы физикалы жне мдени ортасына кері серін тигізбей, сол ауматы теренен зерттеуге ммкіндік береді. Экотуризм жергілікті трындар шін, олайлы жне оларды леуметтік мірін ктеруге ат салысады.

Табиатты орауды халыаралы Одаы экотуризмге келесідей тсінік береді: "экотуризм - табиат кешеніне зиян келмейтін табиаттаы рекреация мен туризмні кез-келген трлері, ол табиатты орауа жне жергілікті трындарды жадайын жасартуа сер етеді" 26 .

Жоарыда берілген анытамаларды толытыра келіп, экотуризмді "табиатпен арым-атынасты жасартады жне табиатпен мдениетке теріс серлерді болдырмай, табиатты оргау мен леуметтік-экономикалы дамуа жол ашады" деп крсетуге болады. Осы жадайда экотуризм оралатын ауматарды траты дамуыны факторы болып саналады. Жоарыда кріп отыранымыздай, барлы анытамаларда да экотуризм бір масата баытталан (экологиялы білім беру жне табии ортаа теріс ыпалдарды болдырмау мен леуметтік-экономикалы даму). Басаша сзбен айтанда, "экотуризм - траты жне табии-баытталан туризм мен рекреация". Туризмдегі тратылы экологиялы, леуметтік-мдени, экономикалы жатармен тсіндіріледі. Сондытан да, экотуризмні ерекшелігі - ол адамны табиатпен дрыс арым-атынаста болуын амтамасыз етеді жне экологияа, мдениетпен эстетикаа теріс салдарды алдын-алады, туристік элуетті табиат игілігі жне оамны леуметтік-экономикалы дамуы шін, ызмет етуіне ммкіндік береді.

ЕТА-да туризмнен (экотуризм) алынатын экономикалы тиімдерді баалау жнінде ебектер те аз. Бл рине экотуризм жайындаы жинаталан мліметтерді жотыымен тсіндіріледі. Бл мселені шешу шін, Филион (1992) келесідей туристік статистиканы пайдалануды сынды: табии ортамен байланысты, туризм бойынша айматы зерттеулерді жргізу; экотуризмді баалау бойынша барлы мліметтерді жинатау; лемдік Туристік йымдара (Т) осы жмыстарды сыну [25].

Т-даы экотуризмні жаын масштабын анытау шін келесідей орытынды жасалды: экотуризм халыаралы туризмні 40-60%-ын райды; жабайы табиатпен байланысты, туризм халыаралы туризмнен 20-40%-ын райды.

ЕТА саласында экотуризмді дрыс йымдастырып, дамыту нтижесінде ол маызды бизнес кзіне айналады. Мысалы, статистика бойынша, 1988 жылы лемде 376 млн. туристерді 157 млн-ы жабайы табиат аумаында демалан. Егер бл бааны Т мліметтерімен бааласа, онда 1988 жылы бл туризм рбір елді экономикасына 93-тен 233 млрд. доллар, жабайы табиатпен байланысты экотуризмге 47-155 млрд. доллара дейінгі пайда келген. Ал 1998 жылы экотуризммен байланысты табыс 150 млрд. долларды раан. Филионны есептеуінше, жабайы табиатпен байланысты туризм (экотуризм) ішкі туризмні 1/4 блігін райды, сондытан барлы мемлекет экотуризм саласына кеінен кіл аударса, онда туризм сол елді лтты табысына 660-тан 1,2 трлн. доллара дейінгі табысты келер еді деп есептейді.

3 Асу-Жабаылы орыында лемдік туризмді дамыту ммкіншіліктері

3.1 Асу-Жабалы орыыны флорасы мен фаунасына сипаттама

Экологиялы туризм табии туризмні рамдас блігі жне Т-ны мліметтері бойынша ол кез-келген мемлекетті траты дамуыны ралы болып табылады. Экологиялы туризм терминіні пайда болуы оршаан орта жадайын сатау, орау нтижесінде ана емес, таулы шипажайда демалу, табии ортаны тамашалау, экологиялы білім мен сананы ктеру барысынан туындаан. Осы жадайда, экотуризм траты дамуды негізгі ралы, ол азіргі жне келешек рпаа ызмет ете отырып, леуметтік ділеттілік талаптарына жауап береді, сонымен бірге экономикалы жоспарлауда да тиімді.

Бізді дипломды жмысымыза арау болып отыран негізгі нысанымыз Асу-Жабаылы орыы аумаында кез-келген туристік ызметтерді жзеге асыру "Ерекше оралатын табии ауматар туралы" РЗ-да (VI тарау 28-бабында, VII тарау 37 бабында) крсетілген. Дегенмен, оры аумаында жзеге асырылатын кез-келген туристік ызмет оры экожйесін бзып, жануарлар мен сімдіктер леміне кері ыпалын тигізеді. Табии ортаа кері серлерді алдын-алу шін, туризмні кез-келген трі ерекше діс пен жоспарлауды талап етеді. Тмендегі кестеде, туристік ызметтерді бір-бірімен салыстыра отырып, орыты табии ортасына тигізер серін, салдарын арастырып крейік.

Кесте №6

Асу-Жабаылы орыы экологиясына туристік ызметтерді ыпалы

Туристік іс-рекет	сер етуші факторлар	Салдары
Классикалы табиаттану туризмі
Жру/серуендеу	Жол/сопатарды салу	сімдіктерді бзылуы, топыраты тыыздалуы
	Жру	сімдіктерді бзылуына, эрозияа шырауына жне топыраты ныыздалуына алып келеді
Жануарларды баылау/ фотомен	Физикалы атысу, шуыл	Жануарлар мазасызданады, оларды таматануына теріс сер етеді
	Жануарларды азытандыру	Мінез-лы згерісі жне трлерді ауысуы
	Жасанды сарыра-малар мен тзды азытандыру жасау	Жануарлара, сімдіктерге зияндылыы топыраты тыыздалуы
айыпен серуендеу/каноэ	Физикалы атысу	Суда мір сретін жануарлара йлесімсіз сер ету, су сімдіктеріне зиян келтіру
Туристік іс рекет	сер етуші факторлар	Салдары
Кемпинг/пикник	Лагерлер орнату, ресторандар мен она йлер салу	Топыраты тозадануы жне тыыздалуы, сімдіктерді басылуы
	Шуыл	Жануар элеміне кері сері
	оыс	Эвтрофикация, ландшафта кері сері, жануарларларды улануы
	Алауга ааш жинау	Биотопты рту, жануар азытарыны эрозияа шырауы, орманны ртенуі
	Сабынмен зенде жуыну	Суды ластау жне эвтрофикация
Сувенирлерді сату	с анатын, тірі азалар блігін сату	Сирек жануарларды ысаруы
	Маржан тастарды сату	Маржан тастарды бзылуы, трді ысаруы
Оиаа толы туризм (приключенческий)
Альпинизм/трек кинг	Физикалы атысу, жру	сімдік элеміні бзылуы, жануар-ларды оры аумаынан кетуі
	Брылау, тесу, к тгу	здара сер етіп, сырты сипатыны згеруі, жануарларды оры аумаынан кетуі
Шомылу	Маржан тастарды уатылуы	Рифтерді бзылуы
	айыпен а аулау	Балы трлеріні ысаруы
Сумен жру	Физикалы жру	Су астында жне бетінде мір сретін жануарлара кері сер ету, су сімдіктеріне зиян келтіру
	Жаалауда жру	Су жанындаы сімдіктерге кері сер ету, оларды ая астына басылуы
Рафтинг	Салдарды (айы ааштары) орнату мен байлау	Топыракты ныыздалуы жне тозадануы
Авиаспорт	шатын аппараттарды болуы	Жануарларды тыылуына, оры аумаынан шыып кетуіне келіп сотырады
	шатын аппараттарды тасымалдау	сімдіктерді бзылуы, жануарларды басып лтіру
Табии туризм
А аулау	А атуа квотаны суі	Тр саны ысарады
	Белгіленген учаскелерде ау аулау	Тр саныны ысаруы,
	А аулау принциптерін бзу	Жануарды оруы, еттерді шіруі
Спортты балы аулау	Квотаны суі	трді ауысуы, балы тріні кысаруы
Экологиялы туризм
Табиаттану	Туристер табии ортаа еш зиян келтірмей, арнайы салынан жолдармен ана жріп, оры табиатын тамашалайды	Теріс салдары байалмайды немесе аз дэрежеде.

Асу-Жабаылы орыында экотуризмні дамуына кері серін тигізетін жадайлар да кп. Басты себебі экотуризмді жоспарлау жатарыны арастырылмауы. Сондытан да оры аумаында оры шін табыс кзі болып саналатын экотуризмді дрыс жоспарлауды, бсекеге абілеттілігін арттыруды жне оан жергілікті трындарды тартуды келесі жатарын ескеру ажет:

ызыушылы (ыса мерзімді, за мерзімді; экономикалы, элеуметтік, мдени);

йымны лсіз жне кшті жатарын саралау;

ыпалы (саяси жне экономикалык);

ммкіндігі (білімі, тжірибесі, интелектілігі);

ралдар (аржылы жне т.б.);

леуметтік-экономикалы жаы (діндік жне дстрлі);

зады ыы (жер иелену ммкіндігі, пайдалану ммкіндігі);

кілеттіліктер (басшылар мен йымдар);

рлі мен кызметі (шешім абылдау, жоспарлау, басару, енгізу, оперативті ызмет);

халыты тыыз орналасуы.

Экологиялы німге жне танымды-аарту туризміне деген сраныс сіресе, орта жне жоары оу орындарында оитын студенттер мен мектеп оушылары арасында байалады. Жеке эксперттерді пікірінше, 14 пен 35 жас аралыындаы адамдар табии демалыс баыттары бойынша, турнімні жалпы клеміні 2/3 блігін пайдалануа абілетті. Оан оса, жергілікті трындар да экотуризмні олайлы екендігін мойындаан. Кестеден кріп отыранымыздай, активті туризмге сраныс тменгі дрежеде болан.

оры аумаында экотуризмні ажеттілігі жне дамыту жнінде эксперттік срау жргізгенде, экотуризмні дамуына деген, турнімге деген сраныс басым екендігі айындалды (7-кесте).

Кесте 7

Туризм трлеріне деген сраныс

Туризм трі	Масатты топтар
	Жергілікті резиденттер	Шетелдік туристер,	Студенттер оушылар	Жадайы жасы туристер	Жергілікті трындар
	адам		адам		адам		адам		адам
Ойын-сауы туризмі	1	4	2		3	6	1	6	1	5
Танымды-аарту туризмі	1	5	1	5	2	10	1	2	1	3
Ландшафтты туризм (Экотуризм)	3	8	3	5	3	23	1	5	3	8
Активті туризм	1	-	1	2	3	5	3	-	1	-
ылыми туризм	1	5	1	5	2	8	1	-	2	-
Ескерту- 1-тменгі сраныс; 2- орташа сраныс; 3-жоары сраныс. растыран автор.

Асу-Жабаылы орыы аумаында экологиялы туризмні леуметтік-экономикалы тиімділігі - леуметтІк, экономикалы, мдени жне табиат орау шараларын толы жзеге асыру, экотуризм мен траты даму бадарламаларына салынатын салым ретінде йымды аржыландыру, халыты табиат орау, табиатты тану, оршаан ортаны аялау арылы білімдерін жасарту, туристік мдениетке трбиелеу, жастарды оыту бадарламаларын жетілдіру [25].

оры аумаында экотуризмді дамыту барысында табиат орау шаралары ата саталынады. Дегенмен оры аумаында экотурнімдерді йымдастыру мен жергілікті трындар арасында ртрлі дегейдегі иыншылытар кездесуі ммкін. Бл иыншылытара табиат орау шараларын аржыландыру, жергілікті трындарды туризмнен табыс алуы, осы рдіске атысатын барлы атысушыларды экологиялы санасын алыптастыру (жергілікті трындар, турфирмалар жне туристер) жатады (8-кесте).

Кесте 8

Экологиялы туризмді дамытуда кездесетін иындытар

Табии ортаны аржыландыру	Жергілікті трындара тиімсіздігі	Сананы алыптастыру
орыа кіруге деген бааны тмендігі сырты кздерді тартуа мжбр етеді	Аз ана клемнен крылан туристер аымы жергілікті трындара пайда алып келмесе, табиат орау міндеттері туралы экологиялы сананы алыптастырмайды
Табиат орау масатына келіп тскен аржыларды пайдалануа ммкіндік жо, пайданы басым блігі бюджетке аударылады	Ауыл трындары шін білікті жмыс орындары жо Туроператорлармен тур орталытар келген туристерге экологиялы туризм масатын тсіндіре алмайды Жергілікті трындарда жаа бизнесті жргізуге білімі мен аржылы ралдары жетпейді Жоспарлы шаралара атысуа жеке секторларды ызыушылыыны тмендіп
Туроператорлар кіру аысын жоарылатуа арсы трады

Соы нтижесінде экотуризмді йымдастыруды табиатты пайдалану экономикасы жне оршаан ортаны орауа сері тмендегі кестеде крсетілген (9-кесте).

Асу-Жабаылы орыы аумаында экологиялы туризмні леуметтік-экономикалы тиімділігі - леуметтІк, экономикалы, мдени жне табиат орау шараларын толы жзеге асыру, экотуризм мен траты даму бадарламаларына салынатын салым ретінде йымды аржыландыру, халыты табиат орау, табиатты тану, оршаан ортаны аялау арылы білімдерін жасарту, туристік мдениетке трбиелеу, жастарды оыту бадарламаларын жетілдіру [25].

Жоарыда айтыландарды жинатап, орыта келе, келесідей орытынды жасауа ммкіндік бар:

1. оры аумаында экологиялы туризмді жзеге асыру шін, е алдымен оры аумаында экологиялы сызбаны жасау ажет. Ол келесідей крсетіледі: экологиялы жолдар сызбасы — трмысты ызмет крсету — мдени айырбас пен халы шеберлігі —маркетингтік ызмет жйесі — ауіпсіздік жне леуметтік-мдени олайлылы — экологиялы сатау жйесі. рсетілген сызба экологиялы туризм инфрарылымы болып табылады, бл туризмні траты дамуы шш ажет.

Кесте 9

Экотуризмні табиатты пайдалану экономикасы мен оршаан ортаа тигізер сері

Экотуризмні ТПЭ жне О-а сері	Экотуризм есебінен орыты аржыландыру
Жаымды	Жаымсыз
орыты тікелей	аржыландыру кздері:	Тсім трлері:
аржыландыру	- кіру аысыны тмендіп; - тскен тсім табиат орау	- туристерді кіру аысы; - осымша туристік ызметтер; - демеушілер; - туристік салытар. Аы клемін анытау
осымша
аржыландыру	масатына жмсалынбайды;
	- жеке секторлар аыа арсылы білдіреді.
Баламалы ммкіндіктер
		критерийлері: - табии зона тартымдылыы; - нары луеті; - шыындарды жабу рентабельділік; - тлемдер басару ралы ретінде;
Айматы, лтты,	Орындардан табыс алу:	Тсімдерді пайдалану:
халыаралы	- туристерді демалуындаы	- туристік инфрарылым
дегейде табыс	шыындарды 15 %-ы сол	жадайын амтамасыз ету;
алу	жерде алады;	- табиат орау масатында
	- жергілікті шаруашылы	пайдалану;
	жйелмен байланысты	- бюджетті ысаруына жол
	болмауы; - жергілікті трындара шектен тыс жктеме; - экономикалы дисбалансты алыптасуы.	бермеу.
Жанама пайда:	Табиатты орау	сыныстар:
(табии ортаны	- табыс алуды баламалы	- жеке кэсіпорындар шін
олдау шін)	кздерш руа уіші	автономды йым ру;
	жобаларды жетіспеуі;	- туризмді бизнес-жоспар
	- жеке секторлара за	негізінде басару;
	мерзімге баытталан	- коммуникацияны жетілдіру;
	жобаларды жасауа ойлау	- элемдік табиат орау
	абілетіні жетіспеуі.	йымдары есебінен аржьландыру.
Ескерту-Автор мен жасалан

азастанда 1 шетелдік туристке 15 ішкі туристер сай келсе, збекстанда 1:20; ырызстанда 1:12, ал элемде бл крсеткіш 1:6-а те. Эксперттерді пайымдауынша, мндай атынас трындарды табыстарыны тмендігінен олар шетелдерге саяхаттауа ммкіндігі жо, сондытан да олар республиканы облыстары мен аудандарына саяхата шыуымен байланысты деп тсіндіреді.

1. Экотуризм жаа жмыс орындарын руа ммкіндік береді.

Экологиялы туризм трын халыты леуметтік дегейін ктеруге ммкіндік береді. осымша кздерді пайда болуы ксіптік жне олнерді, сауданы дамуына алып келеді, мндай жадай айматы материалды жадайын жоарылатады. Шетелдік эксперттерді айтуынша, жергілікті оамдастыта туризмні дамуы алашы жылы трындарды жалаысын 2-3 есеге, одан кейін туристік німдеріне сраныс жоары болан сайын 10 есеге ктеруге ммкіндік бар. Мндай "арбалас стті" затыы менеджмент пен жарнаманы, сервис ызметіні жоары дегейде болуымен тікелей байланысты. Республика трындарыны ресурстарды ттынуы. Трын халыты басым кпшілігі табиатта серуендеп, демалуды натады [26]. 2003 жылы неміс эксперттері Орталы Азия мемлекеттеріне талдау жасай отырып, келесідей орытындыа келген:

1. Экотуризм айматаы биоалуандылыты саталуын амтамасыз етеді. Орман ааштарын кесуді, балы пен а аулауды, табиата зиян келтіретіндерді баылауа алу экотуризмні басты міндеті болып саналып, экотуризмні траты дамуына сер етеді, ал оршаан табии орта туристер шін, тартымды, кркем жер ретінде ала береді. ЕТА-да шаруашылы ызметтерді шектеулілігі экожйені, флора мен фауналарды саталуына ммкіндік береді.
2. Кбіне экотуризм жаа ЕТА-ды йымдастыруа ммкіндік береді, мысалы, мндай жадайлар Африка мен Азия (Непал, Бутан, Индонезия) елдерінде кптеп кезедеседі. Туризм саласынан тскен табыстар осы ауматы сатап ана оймай, оны жер ауданын кеейтуге жадай жасайды.

7. Экотуризм ЕТА-ды сатауа ажетті бюджеттен тыс ралдарды
алуды ысартады. Ол шін, парктер мен орытарда аылы трде танымды
туристік маршруттарды жргіздіру, жергілікті трын халы кшімен
жасалынан естеліктер мен олнер бйымдары сату т.б. арылы пайда табуга
болады, ал мны барлыы оры кімшілігіні табиат орау ызметтеріне
инвестиция трінде енеді.

3.2 Асу-Жабаылы орыыны лемдік туризмдегі орны мен крсеткіштерін баалау

Асу-Жабаылы орыы табии ресурстары санымен, географиялы орналасуымен, аумаымен, баса да жеке асиеттерімен ерекшеленетін, ылыми зерттеу мен орау нысаны болып табылады. орыты жымы жан-жаты, ртрлі баыттарда зерттеу жргізеді. Асу-Жабаылы орыы ылыми-зерттеу йымы бола отырып, келесі негізгі ызметтерді атарады:

оры тртібін амтамасыз ету жне оларды рамына кіретін барлы табии нысандарды орау;

елді ылыми-зерттеу йымдары мен орыты ылыми зерттеушілері кшімен, арнайы ылыми баыттарда ылыми-зерттеу жмыстарын жргізу;

оры ісін насихаттау, табии ортаны орау мен тиімді пайдалану жне табиатты орау мселесі бойынша ылыми мамандарды даярлау.

орыты жоары органдарды белгілеуімен директор басарады. Директорды негізгі басты міндеттері келесідей:

жоспарлы жне аымды жмыстарды жзеге асыру;

мамандарды тадау, оыту жне даярлау;

шаруашылы жмыстарды йымдастыру жне есеп беру.

Директор орыты дара басшылы пен ала негізінде басарып, оры іс-рекеттерін з мойнына алады, бекітілген жоспарлар мен мемлекеттік бадарламаларды жне задарды саталуын амтамасыз етеді. Ол тікелей зіні ылыми-зерттеу, орыты орау режимі, кімшілік-шаруашылы блімі, бухгалтерия мен канелярия бойынша орынбасарларыны жмыстарын басарады.

Кесте 10

Ауылды дамытудаы стратегиялы керсеткіштер

Мыты жатары	лсіз жатары
- Табиаты кркем жерлер, ауылдаы оры кесесі. - Трындар белсенділігі. - Жоары білім дегейі. - Б болуы. - Донорлармен жмыс тэжірибесі. - ДЭ/ШГБ шаын гранттар. - Ауылда жасы коттедждерді болуы. - Жары, газ, телефон байланысыны болуы. - Жайылым жерлер мен суаратын суды болуы. - Жергілікті экімшілік тарапынан крсетілетін олдау.	- Ой-шыры кп жерлер. - Суды тазартылмауы. - Жастара арналан клубтар мен спорт залдарды болмауы. - Трмыс ажейтін тейтін орындарды болмауы. - Балабашаны болмауы. - Тасымалдау ызметіні нашарлыы. - Кафе, тойханаларды болмауы. - Сквер, демалыс батарыны болмауы. - Жастарды жмысыздыы, наркомания. - Кітапхана орыны жаартылмауы. - Ауылды аудан орталыынан ашыта орналасуы. - Жастара арналан компьютер орталыы мен экологиялы білімін ктеретін орындарды болмауы. - Тымны тегіне кері эсер ететін жануарларды будандастыру.
Ммкіндіктер	ауіп-атер
- Жеке секторда туризмді дамыту. - Трансшекаралы биосфералы ор РУ- - Халыаралы гранттар мен жобалара олдау крсету. - Жаа автомобиль жолдарыны тоселуі. - лтты дэстр, эн-кй, музыка неріні саталуы. - орыты буферлы аймаыны рылуы. - ызмет аясыны кееюі(емдік блатар, емдік шптер).	- Жастарды ауылдан алага кетуі. - Шебер йымдастырушылар мен энтузиастарды жотыгы. - Туристерді трасыздыы. - осымша леуметтік-мнді нысандарга мемлекет тарапынан олдау корсетілмеуі. - Бау-баша онімдерін сіруге олайсыз жерлер.
Ескерту- Ауылды дамыту жоспары, Жабаылы ауылыны даму жоспары, Жоба, мамыр 2005, 8-бет

Жабаылы ауылы Талас Алатауы жотасыны бктерінде орналасан. Ол Асу-Жабаылы орыынан 4 км ашытыта жатыр. Ауыл Отстік азастан облысы Шымкент аласы мен Жамбыл облысы Тараз алаларыны аралыында орналасан. Жабаылы ауылындаы трындар саны 2074 адам (оны ішінде 98%-н азатар райды). Ауыл трындарыны басым блігі орта жастаы адамдар (17-65 жас аралыы) жне оны 35%-ы ауыл шаруашылыымен айналысады.

орыты йымдастырушылы рылымы ішкі жадайлармен арастырылады, оны алыптасуы ауматы леуметтік-экономикалы жне физико-географиялы проесстеріні зара серімен орындалады.

орыты леуметтік-экономикалы крсеткіштерін талдамас брын, оры орналасан айматы леуметтік-экономикалы жадайын сипаттап тейік. орыты орау тртібі оры аумаында жзеге асырылатын бекітілген орган ережссі негізінде арнайы ызметпен жзеге асырылады. Ол мемлекеттік оры штатыны рамына кіреді жне директормен басарылып, рамы мемлекеттік инспекторлардан, орманшы мен орышылардан трады.

орыты штатты ебеккерлері орындалатын іс-рекеттері бойынша трт топа блінеді:

кімшілік-басару персоналы;

ылыми блімні ебеккерлері;

орман бліміні ебеккерлері;

осымша мамандар.

Ауыл шаруашылыы мен мал шаруашылыына жарамды жер клемі 4832 га, оны 1875 га ауыл шаруашылыына, 268 га егістікке, 2720 мал жайылымына, 335 га шабындыа, 3,8 га бау-башаа арналан. 2004 жылы егін шыымы 15,2 /га рады. Жылына шамамен 3900 тн. шп, 600 тн. сабан дайындалады. Ауыл трындарыны басым кпшілігі ірі ара мал сірумен айналысады. Одан баса, ауылда акионерлік оам мен ауылшаруашылы кооперативтері жмыс істейді. Тмендегі кестеде ауылды стратегиялы крсеткіштері американды зерттеушілер А.А. Томпсон мен А. Дж. Стриклендті эдісімен крсетілген (11-кесте).

Ауылды дамытуды негізгі секторлары:

инфрарылым (жола асфальт тсеу, кафе/кездесу орталытарын ашу, трмыс ызметін крсету, су бырларын жндеу);

леуметтік-экономикалы даму (жаа жмыс орындарын ашу, айырымдылыты дамыту, байаулар ткізу);оршаган ортаны оргау (кшет отырызу, жасыл алап орнату, бастауды алпына келтіру, биоалуандылыты сатау, оры айналасын орау);

білім беру (экологиялы мен сананы алыптастыру, байаулар мен акиялар откізу, салауатты омір салтын насихаттау);

экотуризмді дамыту (экономикалы білім, экотуризмді дамыту, туронімдер мен инфрарылымды дамыту, туризмге байланысты секторды дамыту, апарат пен маркетинг, бадарлама мен аржыны басару). Ал 22-ші кестеде аталан салаларды дамыту жолдары, мерзімі, жауапты йымдар мен

жмсалатын аржылар крсетілген 96 . Асу-Жабаылы орыындаы осымша ебек ортасы, ондаы ебеккерлерді трын-жайлары жне жанялы мшелері жеке леуметтік-экономикалы нысан болып табылады. ндірістік нысан ретінде оры зара байланысты екі негізгі іс-рекет трлеріні жиынтыымен - ылыми-зерттеушілік жне табиат орау, сонымен бірге екі осымша - кімшілік басаруды амтамасыз ету жне ызмет крсету трімен сипатталады.

Біра орыта леуметтік мселе айын байалады. Себебі, жалаыны аздыы, материалды-техникалы жабдыталуыны тмендігі, орманшыларды толы амсыздандырылмаан кордондарда мекен етуімен т.б. тікелей байланысты. 2002ж. орыта 42 адам жмыс істесе, азіргі тада барлыы 52 адамды райды (оны 9-ы ылыми ызметкерлер) [30].

2013 ж, орыты материалды-техникалы базасыны жабдыталуына 22111 мы теге аржы блінді. орыты негізгі крал-жабдытары 7 690 мы тегені райды. Негізгі орларды талдауы крсеткендей, бірінші орынды ны бойынша машина мен рал-жабдытар, екінші орынды жмыс пен нім малдары, шінші орынды - инструменттер, тртінші орында -имараттар.

Асу-Жабаылы мемлекеттік табиат орыы келесідей кздерден аржыландырылуы ммкін: республикалы бгоджеттен; жергілікті бюджет кздерінен; табиат орау орларынан; табиат орау мекемесіні мртебесі бар ерекше оралатын табии ауматарды арнаулы аражатынан жне ерекше оралатын табии ауматар орлары аражатынан; зады жне жеке тлаларды ерікті жарналары мен айырымдылытарынан; задарда тыйым салынбаан зге де аржыландыру кздері есебінен жзеге асырылады 5 .

Орталы орындардаы ндірістік жайларды шамасы ызметкерлер жмысына олайлы жадай туызу керек. Трын й рылысына ажеттілік сол жерді ызметкерлерін ана емес, оларды жаня мшелеріні де дрыс мір сруін амтамасыз ету ажеттілігінен туындайды. Трын й, оамды йлер мен коммуналды рылыс оры ауылдаы трын санымен, кордонда -материалды жне рухани ттынушы жиынтыымен аныталады. з кезегінде ауылдаы трындар саны штат шамасына да атысты болады.

ызметкерлерді орташа жалаысы 5000-нан 14 000 мы теге аралыында (немесе 35-95 долл. шамасында). орыты аымды іс-рекеті мемлекеттік бюджеттен аржыландырылады, бл ызметкерлерді жалпы санымен тікелей байланысты боландытан, осы аржыны басым блігі ебекаыа жмсалады. Ашаны келіп тсуіні крсетілген бабында оры негізгі орларды руа кететін капитал салымдары есебінен алып отырады (крылыс салу, транспортты ралдарды мен баалы раларды алу) [32].

2009 жылы мемлекеттік бюджеттен келіп тскен аржы 5526,0 мы теге болса, 2013 ж. 22202,0 мы тегені рады, ал баса да табыстардан тскен аржы 40,0 мы тг. Келешекте орыты дамытуа (2006-2008жж.) 50478,4 мы теге блуді жоспарланып отыр. Тменде 1999-2005 жыл аралыында орыты операиялы шыындары мен капиталды салымдары бойынша смета келтірілген (23-кесте). Кестеден кріп отыранымыздай, республикалы бюджеттен блінген аржыны басым блігі ызметкерлерді жалаысына блінеді 89 . Біра оры аумаында ылыми-зерттеу жмыстарын жргізуге аржы блінбейді. орытаы зерттеу жмыстары ызметкерлерді жеке ынтасымен ана жзеге асуда. Сондытан мемлекеттен блінетін аржыны арттырып, ЗЖ-рын жргізуге аржы салу керек. орыты аржы салымдарын сіруге тек мемлекеттік бюджет ана емес, жергілікті бюджет кздері, жеке демеушілер, отанды жне халыаралы йымдарды тарту жолдарын арастыру керек.

2002 жылы 29 наурызда АШМ ОАК лемдік Банкпен бірлесе отырып, Асу-Жабаылы орыыны 2011-2015 жыл аралыындаы даму жоспарьш бекіткен болатын. Басару жоспары оралатын ауматы жоспарлауды басармасы негізінде халыаралы мамандармен жзеге асырылды. Жоспар 1,2 млн. АШ долл. райды, ал грантты екінші блігі (1,5 млн. долл.) рал-жабдытар мен техника трінде келіп тсті. Басару жоспарында оры инфрарылымын, жаа нысандарды алыптастыру, крал-жабдытарды сатып алу, мониторингтік жне зерттеушілік бадарламаларды жзеге асыру, оры штатын жне оры мамандарыны дрежесін ктеру, т.б. жоспарлы жмыстарды жзеге асыру кзделген. оры клемінде лтты дегейде инспекторлар рамы шін 80 мы АШ долл. тратын дала ралдарын жне аттарды сатып алу жзеге асырылды. орыа капиталды ремонт жмыстары жргізілді. 280 мы АШ долл., тратын 11 жаа кордондар салынды. Одан баса, орыа жаа техникалар, жиаздар, компьютерлер сатып алынды жне ыса толынды радиобайланыстар шін, ралдармен жабдыталды. оры жайлы арнайы деректі фильм тсірілді 97,98. бюджеттен аржы кздеріні блінуі

орыты іссапар, тама німдері, баса да тауарларды алу шыындары мен экскурсия, ылыми кадрларды дайындаудан тскен табыстары Б осымшасында келтірілген.

оры аумаында табиат музейі жмыс істейді. Жыл сайыны табиат музейі мен экологиялы маршрут бойынша табии орыа келетін туристер саны жылдан-жыла арта тсуде. Шетелдерден туристер тарту шін арнайы диллер жмыс істейді. Ол шетелдерге барып, туристермен келісе отырып, елімізді таажайып туындысын круге шаырады. орыа келген шетелдік туристер 2000 ж., 45 адамды, отанды туристер 418 адам болса, ткен жылы 415 жне 1215 болды. Экологиялы экскурсиядан тскен табыс 2000 ж., 43 831

мы тегені раса, ткен жылы 1 949 316 мы тегені рады. Дегенмен, экотуризмнен тскен табыс орыты зін-зі аржыландырылуына ммкіндік бермейді, яни тскен табыстар мемлекеттік бюджет айналымына тседі. Осы жерде "экотуризм-мембюджет-оры" механизміні орнына, "мембюджет-экотуризм-оры" механизмін жзеге асыру керек. Бл механизмні негізгі мэні - мембюджет аржы салымын сала отырып, экотуризмні дамуына жадай жасаса, ал экотуризм арылы тскен табыстар орыты леуметтік-экономикалы дамуына ммкіндік береді. Экотуризм бадарламасын жзеге асыру барысында алынан экономикальщ тиімді анытау барысында, топ рамындаы бір туристі орыта болу аысын есептеуге болады (орыа аптасына 145 адамды жіберуге ммкіндік бар). Тиімді алу шін, 25% (0,25) тиімділік дегейі жадайында 2004 жылы топ рамындаы 1 туристен алынан тлемді есептеуге болады. Осы дістемемен есептеуде тек туристерді келу арындылыы ана емес, осы экологиялы туризмнен алынан тиім, туризм барысында блінген сімдіктерді шыыны ескеріледі [33].

Кріп отыранымыздай, наты пайда алуа баытталан келтірілген есептеулер орыты сан-салалы жмыстарын (ылыми зерттеу жмыстары, т.б.) жргізуге ммкіндік береді. Айта кету керек, экотуризмді дамыту барысында алынан тиімдер мемлекеттік бюджетке емес, орыты з масаттарына жмсалан жадайда ана экономикалы нтижені береді.

1997 ж. оралатын орта бойынша лемдік комиссия (АСРА) оралатын табии ауматарды басару тиімділігіне назар аудару жне баалауды ртрлі нсаларын арастыратын басару тиімділігі бойынша арнайы комиссияны йымдастырды. Осы баыт бойынша алашы жмыстар 1997ж., Кембридждегі, лыбританиядаы Халыаралы Мониторинг жне Сатау орталыында жргізілді. Осыдан кейін лыбританияда, Косто-Рикеде, Тайландта жне Австралияда лемдік Конвения мен лемдік Банк ШСіЧ, \\У-мен бірлесе отырып, лемдік мраларды баалау матриасын немесе негіздерін даярлады.

Кестедегі салыстырмалы талдау жмыстары крсеткендей, Шатал орыына араанда, Асу-Жабаылы орыында басару тиімділігі элдеайда жоары. Асу-Жабаылы орыында экологиялы туризмді дамытуа ммкіншілік бар. Біра жергілікті трындарды орытан алар табысы шамалы. Сондытан, оры ісін тиімді дамыту барысында трындарды да ызыушылыын ескеру шарт,

Батыс Тянь-Шаньны зіндік табии ландшафтты ерекшелігі жылына мыдаан туристерді зіне тартады. Сондытан лы Жібек Жолымен халыаралы туризмді дамытуа байланысты оры аумаынан туристерге ажетті аудандар мен нысандарды айындау жне туризм инфракрылымын йымдастыру ажет. Біра, туристерді жоары танымды ызыушылыын анааттандыру шін, е алдымен, туристік фирмаларды иелігінде жатпайтын, туристер шін танымды мні бар, аудандарды жадайын экономикалы трыдан баалау, нысандар мен орындарды алдын-ала крделі зерттеулерден ткізу керек.

орыта келе, Асу-Жабаылы орыы шаруашылы айналымнан толы алынан нысан ана емес, ол республиканы лтты байлыы, ылыми-зерттеу жргізетін ірі йым. Сондытан оры коммериялы жобалар мен бадарламаларды жзеге асыру арылы осымша табыс алуына, яни зін-зі аржыландыруа ммкіндігі бар. оры коммериялы негізде осымша табыс ала отырып, сімдік пен жануарлар лемін сатайды, орайды жне йымны бсекеге абілеттілігін арттырады.

Асу-Жабаылы орыын экономикалы баалауда уаыт факторы бойынша ылыми апараттарды ндылыы жне оан жмсалан шыындар ескерілуі тиіс. Егер биологиялы задылы бойынша биологиялы рдістерді иклдік дамуы есепке алынса, онда орыты апаратты ндылыы одан да жоары болады. Бл орыты руа жне зерттеу жргізуге кеткен траты шыындармен байланысты, олай болса, орыты табии орыны кны жылдан-жыла артып отырады. Осы жадайда, оры за жылдар бойы здіксіз зерттеу жмыстарын жргізетіндіктен, жоары баалануы керек. Асу-Жабаылы орыын экономикалы баалауда оны орау шараларын ескеру керек. Мысалы, блінген арша ормандарын айта алпына келтіру 100 жылды ажет етсе, топыраты німділігін тыайан жер ретінде айта алпына келтіру шін, кем дегенде 150-200 жылдай уаыт керек.

Сондытан Асу-Жабаылы орыыны табии кешенін экономикалы баалауда келесілерді ескеру керек:

1. санды, сапалы жне нды крсеткіштермен сипатталатын жарияланан жне жарияланбаан ылыми німдер клемі;
2. орыты эстетикалы жне психологиялы ндылытары;

орыты мамандар даярлау (студенттер, аспиранттар жне докторанттарды тжірибелері) жне аарту, танымды жмыстарына (экологиялы трбие беру жне экскурсиялы ызмет крсету, экотуризм т.б.) пайдалану;

оры экожйесіні орташа траты тиімі (оны суды орау, атмосфераны жне т.б. орау рлі);

орыты генетикалы материалдарын баалы популяияларды алпына келтіруге пайдалану;

оры аумагындагы трындарды экотуризмді дамыту жмыстарына атынасуы.

орыты орман ресурстары, биоресурстары, экологиялы, рекреаиялы ресурстары секілді ндылытары оры жмысыны сапалы нэтижесін крсетеді. Оны ашалай трыда баалау крделі боланымен, оны нэтижесі леуметтік-экологиялы-экономикалы факторлардан крінеді.

3.3 Асу-Жабаылы орыында туризмді дамыту баыттары жне

оны тиімділігі

Экологиялы туризм табии туризмні рамдас блігі жне Т-ны мэліметтері бойынша ол кез-келген мемлекетті траты дамуыны ралы болып табылады. Экологиялы туризм терминіні пайда болуы оршаан орта жадайын сатау, орау нтижесінде ана емес, таулы шипажайда демалу, табии ортаны тамашалау, экологиялы білім мен сананы ктеру барысынан туындаан. Осы жадайда, экотуризм траты дамуды негізгі ралы, ол азіргі жне келешек рпаа ызмет ете отырып, леуметтік эділеттілік талаптарына жауап береді, сонымен бірге экономикалы жоспарлауда да тиімді.

Бізді дипломды зерттеу жмысымыза арау болып отыран негізгі нысанымыз Асу-Жабагылы орыы аумаында кез-келген туристік ызметтерді жзеге асыру "Ерекше оралатын табии ауматар туралы" РЗ-да (VI тарау 28-бабында, VII тарау 37 бабында) крсетілген 5 . Дегенмен, оры аумаында жзеге асырылатын кез-келген туристік ызмет оры экожйесін бзып, жануарлар мен сімдіктер леміне кері ыпалын тигізеді. Табиги ортаа кері серлерді алдын-алу шін, туризмні кез-келген трі ерекше эдіс пен жоспарлауды талап етеді. Тмендегі кестеде, туристік ызметтерді бір-бірімен салыстыра отырып, орыты табии ортасына [35].

Кестеден кріп отыранымыздай, туристік іс-рекеттерді барлыы оры шін тиімсіз. Ал орыа тиімдісі ол экологиялы туризм. Экологиялы туризм табии ортамен дрыс арым-атынаса тсуді алыптастыра отырып, табии ортаны бзылмауына, жануарлар мен сімдіктер дниесіні жоалмауына жол бермеуді крсетеді. Асу-Жабаылы орыында экологиялы туризмді йымдастыруды негізі - орыты флорасы мен фаунасыны, климатты зоналарыны алуандыы жне халыты мдени, этникалы мралары.

Кесте 11

Асу-Жабаылы орыы экологиясына туристік ызметтерді
ыпалы

Туристік іс-рекет	сер етуші факторлар	Салдары
Классикалы табиаттану туризмі
Жру/серуендеу	Жол/сопатарды салу	сімдіктерді бзылуы, топыраты тыыздалуы
	Жру	сімдіктерді бзылуына, эрозияа шырауына жэне топыраты ныыздалуына алып келеді
Жануарларды баылау/ фотомен	Физикалы атысу, шуыл	Жануарлар мазасызданады, оларды таматануына теріс эсер етеді
	Жануарларды азытандыру	Мінез-лы згерісі жэне трлерді ауысуы
	Жасанды сарыра-малар мен тзды азытандыру жасау	Жануарлара, сімдіктерге зияндылыы топыраты тыыздалуы
айыпен серуендеу/каноэ	Физикалы атысу	Суда мір сретін жануарлара йлесімсіз эсер ету, су сімдіктеріне зиян келтіру

Осы кезде шетелдік тжірибелерге сйене отырып 55 , Асу-Жабаылы орыында экотуризмді йымдастыруды басты приниптерін келесідей сипаттаймыз.

Айта кету керек, лемдік нарыта экотуризмді зерттеу нэтижесі крсеткендей, бл рдіс лі де болса галамды дегейге ктерілмеген. Т-ды жасаган мэліметтері бойынша экотуризмге деген потениалды сраныс эзірге тек Америка елдерінде гана жоары. Эксперттер жасаан пайымдауларда экотуризм лемдік туризм нарыыны 20%-ын райды деп крсетсе, азастанны оршаан ортны орау жне табии ресурстар Министрлігіні вие-министрі лемдік масштабта бл сала туризм салаларыны ішінде 40-60%-а дейінгі аралыты крайды деп крсетеді. 100 .

Т-ды есептеріне кз жгіртсек, Еуропа нарыында, Жапония мен Отстік-Шыыс Азия елдерінде экотуризмні ажеттілігі элі де толы 89 зерттелмеген кйде алып отыр. Ал, Орталы Америкадаы Коста-Рикеде, Африкадаы Кения мен Белиз алаларындаы туристік орталытарда экотуризммен айналысатын жеке маркетингтік зерттеу орталыы алыптасан. Мны мысал ретінде келтіріп отыран себебіміз, бізді республиканы ЕТА-ры аумаында экологиялы туризмді дамытып, оны басым баыттары мен жолдарын айындап, турнімдерге деген туристерді сранысын зерттеп, баалайтын арнайы орталытарды ру ажеттілігінен туындайды.

Бгінгі тада, жер бетінде туризммен тікелей байланысты халыаралы жобалар кп. Соны бірі - жергілікті трындарды атыстыра отырып, экологиялы туризмді йымдастыру. Жергілікті трындармен экологиялы туризмді дамытуды масаттары келесідей: ауыл айматарда мірлік дегейді ктере отырып, табыс алу; шаруашылыты лтты-дэстрлі формаларын олдау; табии зонаа зиян экелетін аграрлы секторды ауыстыру; жергілікті трындарды азастан табиаты мен мэдениетіне аса мияттылыпен арауы; туристермен зара рухани алмасу.

Осы жадайда экотуризмді дамытуды негізгі ызметтері келесідей:

туристерге ызмет крсету (орналастыру, таматандыру, экскурсия, сервистік ызмет);

сынылан ызметті сапа мониторингі;

ала ойылан масата жетуге баытталан шараларды жоспарын баалау, енгізу жне дайындау;

ауматы биоалуандылыын сатау бойынша жергілікті кімшілік орындарымен бірлесе жмыс істеу;

турнімдерді дайындау жне дамыту.

Жергілікті трындарды экотуризмге тарту мынадай факторлармен аныталады:

біріншіден, ерекше оралатын табии ауматар ауыл шаруашылыыны экстенсивті дамуынан орайды;

екіншіден, менталитет пен дэстрлерге негізделген жергілікті ндірісті тратандырады, трындар здеріні ммкіндіктерімен халы дэстрлерін айта жаьфтады жне келген туристерді сапалы тама німдерімен амтамасыз етеді. Бл лкен инвестиияларды талап етпейтін осымша табыс кзі;

шіншіден, трындар табиатты активті трде орауа ат салысады, яни трындар санасында "егер табиат бзылан жадайда туристерді келу арыны тмендеп, материалды леуметтік жадай нашарлайды" деген пікір алыптасады;

тртіншіден, жаа технология мен коммуникаия алыптасуы жергілікті трындара з ызметтерін жоары арынмен дамытуа ммкіндік бар (байланыс желісі, медиина, ауыз су, энергия жне т.б.).

Осы жерде туризмні "аламды этикалы кодекс" Ережелеріне кз салса, "турорталытар мен ажетті рал-жабдытарды орналастырмас брын е алдымен, сол жерді леуметтік-экономикалы ортасын арастыру керек, е бастысы, жергілікті жмыс кштерін жмыспен амту ммкіндігі". Яни жергілікті трындар табии ортада жздеген жылдар бойы ата-баба дэстрі

90 мен менталитетін сатай отырып, з мірлері мен дстрлерін, мэдениетін тек этнограф - мамандара ана емес, арапайым келушілерге сынуы ммкін. Т-ды мліметтері бойынша туристерді 62%-ы табии ортада демалып ана оймай, бірмезгілде жергілікті трындарды мірімен танысуа ызыушылы білдіреді [37].

Асу-Жабаылы орыында экотуризмні дамуына кері серін тигізетін жадайлар да кп. Басты себебі экотуризмді жоспарлау жатарыны арастырылмауы. Сондытан да оры аумаында оры шін табыс кзі болып саналатын экотуризмді дрыс жоспарлауды, бсекеге абілеттілігін арттыруды жне оан жергілікті трындарды тартуды келесі жатарын ескеру ажет:

ызыушылы (ыса мерзімді, за мерзімді; экономикалы, леуметтік, мэдени);

йымны элсіз жне кшті жатарын саралау;

ыпалы (саяси жне экономикалы);

ммкіндігі (білімі, тэжірибесі, интелектілігі);

ралдар (аржылы жне т.б.);

леуметтік-экономикалы жагы (діндік жне дэстрлі);

зады ыгы (жер иелену ммкіндігі, пайдалану ммкіндігі);

кілеттіліктер (басшылар мен йымдар);

рлі мен ызметі (шешім абылдау, жоспарлау, басару, енгізу, оперативті ызмет);

халыты тыыз орналасуы.

оры аумаында экотуризмні ажеттілігі жне дамыту жнінде эксперттік срау жргізгенде, экотуризмні дамуына деген, турнімге деген сраныс басым екендігі айындалды (12-кесте).

Кесте 12

Туризм трлеріне деген сраныс

Туризм трі	Масатты топтар
	Жергілікті резиденттер	Шетелдік туристер,	Студенттер оушылар	Жадайы жасы туристер	Жергілікті трындар
		адам		адам		адам		адам		адам
Ойын-сауы туризмі	1	4	2		3	6	1	6	1	5
Танымды-аарту туризмі	1	5	1	5	2	10	1	2	1	3
Ландшафтты туризм (Экотуризм)	3	8	3	5	3	23	1	5	3	8
Активті туризм	1		1	2	3	5	3	-	1	-
ылыми туризм	1	5	1	5	2	8	1	-	2	-
Ескерту- 1-тменгі сраныс; 2- орташа сраныс; 3-жоары сраныс. растыран автор.

Экологиялы німге жне танымды-аарту туризміне деген сраныс эсіресе, орта жне жоары оу орындарында оитын студенттер мен мектеп оушылары арасында байалады. Жеке эксперттерді пікірінше, 14 пен 35 жас аралыындаы адамдар табии демалыс баыттары бойынша, турнімні жалпы клеміні 2/3 блігін пайдалануа абілетті. Оан оса, жергілікті трындар да экотуризмні олайлы екендігін мойындаан. Кестеден кріп отыранымыздай, активті туризмге сраныс тменгі дрежеде болан.

оры аумаында экотуризмді дамыту барысында табиат орау шаралары ата саталынады. Дегенмен оры аумаында экотурнімдерді йымдастыру мен жергілікті трындар арасында ртрлі дегейдегі иыншылытар кездесуі ммкін. Бл иыншылытара табиат орау шараларын аржыландыру, жергілікті трындарды туризмнен табыс алуы, осы рдіске атысатын барлы атысушыларды экологиялы санасын алыптастыру (жергілікті трындар, турфирмалар жне туристер) жатады (12-кесте).

Соы нтижесінде экотуризмді йымдастыруды табиатты пайдалану экономикасы жне оршаан ортаны орауа сері тмендегі кестеде крсетілген (13-кесте).

Кесте 13

Экологиялы туризмді дамытуда кездесетін иындытар

Табии ортаны аржыландыру	Жергілікті трындара тиімсіздігі	Сананы алыптастыру
орыа кіруге деген бааны тмендігі сырты кздерді тартуа мэжбр етеді	Аз ана клемнен рьглан туристер аымы жергілікті трындара пайда алып келмесе, табиат орау міндеттері туралы экологиялы сананы алыптастырмайды
Табиат орау масатына келіп тскен аржыларды пайдалануа ммкіндік жо, пайданы басым блігі бюджетке аударылады	Ауыл трындары шін білікті жмыс орындары жо Туроператорлармен тур орталытар келген туристерге экологиялы туризм масатын тсіндіре алмайды Жергілікті трындарда жаа бизнесті жргізуге білімі мен аржылы ралдары жетпейді Жоспарлы шаралара атысуа жеке секторларды ызыушылыгыны тмендіп
Туроператорлар кіру аысын жогарылатуа арсы трады
Ескерту – Дайындаан автор.

Асу-Жабаылы орыы аумаында экологиялы туризмні леуметтік-экономикалы тиімділігі - леуметтік, экономикалы, мэдени жне табиат орау шараларын толы жзеге асыру, экотуризм мен траты даму бадарламаларына салынатын салым ретінде йымды аржыландыру, халыты табиат орау, табиатты тану, оршаан ортаны аялау арылы білімдерін жасарту, туристік мдениетке трбиелеу, жастарды оыту бадарламаларын жетілдіру.

Кесте 14

Экотуризмні табиатты пайдалану экономикасы мен оршаан
ортаа тигізер сері

Экотуризмні ТПЭ жне О-а сері	Экотуризм есебінен орыты аржыландыру
Жаымды	Жаымсыз
орыты тікелей аржыландыру	аржыландыру кздері: - кіру аысыны тмендігі; - тскен тсім табиат орау масатына жмсалынбайды; - жеке секторлар аыа арсылы білдіреді.	Тсім трлері: - туристерді кіру аысы; - осымша туристік ызметтер; - демеушілер; - туристік салытар.
осымша аржыландыру
Баламалы ммкіндіктер		Аы клемін анытау критерийлері: - табии зона тартымдылыы; - нары элуеті; - шыындарды жабу рентабельділік; - тлемдер басару ралы ретінде;
Айматы, лтты, халыаралы дегейде табыс алу	Орындардан табыс алу: - туристерді демалуындаы шыындарды 15 %-ы сол жерде алады; - жергілікті шаруашылы жйелмен байланысты болмауы; - жергілікті трындара шектен тыс жктеме; - экономикалы дисбалансты алыптасуы.	Тсімдерді пайдалану: - туристік инфрарылым жадайын амтамасыз ету; - табиат орау масатында пайдалану; - бюджетті ысаруына жол бермеу.
Жанама пайда: (табии ортаны олдау шін)	Табиатты оргау - табыс алуды баламалы кздерін руга уіші жобаларды жетіспеуі; - жеке секторлара за мерзімге баытталан жобаларды жасауа ойлау абілетіні жетіспеуі.	сыныстар: - жеке кэсіпорындар шін автономды йым ру; - туризмді бизнес-жоспар негізінде басару; - коммуникаияны жетілдіру; - лемдік табигат орау йымдары есебінен аржыландыру.
Ескерту - Автормен жасалан

Жоарыда айтыландарды жинатап, орыта келе, келесідей орытынды жасауа ммкіндік бар:

1. оры аумаында экологиялы туризмді жзеге асыру шін, е алдымен оры аумаында экологияльщ сызбаны жасау ажет. Ол келесідей крсетіледі: экологиялы жолдар сызбасы — трмысты ызмет крсету — мэдени айырбас пен халы шеберлігі —маркетингтік ызмет жйесі — ауіпсіздік жне леуметтік-мдени олайлылы — экологиялы сатау жйесі. рсетілген сызба экологиялы туризм инфрарылымы болып табылады, бл туризмні траты дамуы шін ажет.

1. Республика тргындарыны ресурстарды ттынуы. Трын халыты басым кпшілігі табиатта серуендеп, демалуды натады. 2003 жылы неміс эксперттері Орталы Азия мемлекеттеріне талдау жасай отырып, келесідей орытындыа келген: азастанда 1 шетелдік туристке 15 ішкі туристер сай келсе, збекстанда 1:20; ырызстанда 1:12, ал лемде бл крсеткіш 1:6-а те. Эксперттерді пайымдауынша, мндай атынас трындарды табыстарыны тмендігінен олар шетелдерге саяхаттауа ммкіндігі жо, сондытан да олар республиканы облыстары мен аудандарына саяхата шыуымен байланысты деп тсіндіреді.
2. Экотуризм жаа жмыс орындарын руа ммкіндік береді.
3. Экологиялы туризм трын халыты леуметтік дегейін ктеруге ммкіндік береді. осымша кздерді пайда болуы кэсіптік жне олнерді, сауданы дамуына алып келеді, мндай жадай айматы материалды жадайын жоарылатады. Шетелдік эксперттерді айтуынша, жергілікті оамдастыта туризмні дамуы алашы жылы трындарды жалаысын 2-3 есеге, одан кейін туристік німдеріне сраныс жоары болан сайын 10 есеге ктеруге ммкіндік бар. Мндай "арбалас стті" затыы менеджмент пен жарнаманы, сервис ызметіні жоары дегейде болуымен тікелей байланысты.
4. Экотуризм айматагы биоалуандылыты саталуын амтамасыз етеді. Орман ааштарын кесуді, балы пен а аулауды, табиата зиян келтіретіндерді баылауа алу экотуризмні басты міндеті болып саналып, экотуризмні траты дамуына сер етеді, ал оршаан табии орта туристер шін, тартымды, кркем жер ретінде ала береді. ЕТА-да шаруашылы ызметтерді шектеулілігі экожйені, флора мен фауналарды саталуына ммкіндік береді.
5. Кбіне экотуризм жаа ЕТА-ды йымдасшыруга ммкіндік береді, мысалы, мндай жадайлар Африка мен Азия (Непал, Бутан, Индонезия) елдерінде кптеп кезедеседі. Туризм саласынан тскен табыстар осы ауматы сатап ана оймай, оны жер ауданын кеейтуге жадай жасайды.
6. Экотуризм ЕТА-ды сатауа ажетті бюджеттен тыс ралдарды алуды ысартады. Ол шін, парктер мен орытарда аылы трде танымды туристік маршруттарды жргіздіру, жергілікті трын халы кшімен жасалынан естеліктер мен олнер бйымдары сату т.б. арылы пайда табуа болады, ал мны барлыы оры кімшілігіні табиат орау ызметтеріне инвестиия трінде енеді.

орытынды

орыта келе, Асу-Жабаылы орыы шаруашылы айналымнан толы алынан нысан ана емес, ол республиканы лтты байлыы, ылыми-зерттеу жргізетін ірі йым. Сондытан оры коммериялы жобалар мен бадарламаларды жзеге асыру арылы осымша табыс алуына, яни зін-зі аржыландыруа ммкіндігі бар. оры коммериялы негізде осымша табыс ала отырып, сімдік пен жануарлар лемін сатайды, орайды жне йымны бсекеге абілеттілігін арттырады.

Асу-Жабаылы орыын экономикалы баалауда уаыт факторы бойынша ылыми апараттарды ндылыы жне оан жмсалан шыындар ескерілуі тиіс. Егер биологиялы задылы бойынша биологиялы рдістерді иклдік дамуы есепке алынса, онда орыты апаратты ндылыы одан да жоары болады. Бл орыты руа жне зерттеу жргізуге кеткен траты шыындармен байланысты, олай болса, орыты табии орыны кны жылдан-жыла артып отырады. Осы жадайда, оры за жылдар бойы здіксіз зерттеу жмыстарын жргізетіндіктен, жоары баалануы керек. Асу-Жабаылы орыын экономикалы баалауда оны орау шараларын ескеру керек. Мысалы, блінген арша ормандарын айта алпына келтіру 100 жылды ажет етсе, топыраты німділігін тыайан жер ретінде айта алпына келтіру шін, кем дегенде 150-200 жылдай уаыт керек.

Сондытан Асу-Жабаылы орыыны табии кешенін экономикалы баалауда келесілерді ескеру керек:

1. санды, сапалы жне нды крсеткіштермен сипатталатын жарияланан жне жарияланбаан ылыми німдер клемі;
2. орыты эстетикалы жне психологиялы ндылытары;

орыты мамандар даярлау (студенттер, аспиранттар жне докторанттарды тжірибелері) жне аарту, танымды жмыстарына (экологиялы трбие беру жне экскурсиялы ызмет крсету, экотуризм т.б.) пайдалану;

оры экожйесіні орташа траты тиімі (оны суды орау, атмосфераны жне т.б. орау рлі);

орыты генетикалы материалдарын баалы популяияларды алпына келтіруге пайдалану;

оры аумагындагы трындарды экотуризмді дамыту жмыстарына атынасуы.

орыты орман ресурстары, биоресурстары, экологиялы, рекреаиялы ресурстары секілді ндылытары оры жмысыны сапалы нэтижесін крсетеді. Оны ашалай трыда баалау крделі боланымен, оны нтижесі леуметтік-экологиялы-экономикалы факторлардан крінеді.

Пайдаланылан дебиеттер тізімі

1. Баумгартен, Л.В. Управление качеством в туризме: практикум / Л.В. Баумгартен. — М.: КноРус, 2010. — 284 с.

2. Боголюбов, В.С. Экономическая оценка инвестиций в развитие туризма: учеб. пособие / В.С. Боголюбов, С.А. Быстров, С.А. Боголюбова. — М.: Академия, 2009. — 272 с.

3. Гельман, В.Я. Статистика туризма: учебник / В.Я. Гельман. — М.: Академия, 2010. — 336 с.

4. Горбылева, З.М. Экономика туризма: учеб. пособие / З.М. Горбылева. — Минск: БГЭУ, 2004. — 480 с.

5. Гуляев, В.Г. Туризм: экономика, управление, устойчивое развитие: учебник / В.Г. Гуляев, И.А. Селиванов. — М.: Сов. спорт, 2008. — 280 с.

6. Малахова, Н.Н. Инновации в туризме и сервисе / Н.Н. Малахова, Д.С. Ушаков. — 2-е изд., доп. и перераб. — Ростов н/Д: Феникс: МарТ, 2010. — 244 с.

7. Новиков, В.С. Инновации в туризме: учеб. пособие / В.С. Новиков. — 3-е изд., испр. и доп. — М.: Академия, 2010. — 207 с.

8. Планирование на предприятии туризма: учебник / под ред. Е.И. Богданова. — СПб.: Бизнес-пресса, 2004. — 320 с.

9. Скобкин, С.С. Стратегия развития предприятия индустрии гостеприимства и туризма: учеб. пособие / С.С. Скобкин. — М.: Магистр: Инфра-М, 2010. — 432 с.

10. Черевичко, Т.В. Экономика туризма: учеб. пособие / Т.В. Черевичко. — М.: Дашков и Ко, 2010. — 364 с.

11. Экономика и организация туризма: международный туризм: учеб. пособие / Е.Л. Драчева [и др.]. — М.: КноРус, 2009. — 565 с.

12. Экономика и организация туризма: международный туризм: учеб. пособие / Е.Л. Драчева [и др.]. — 4-е изд., испр. и доп. — М.: КноРус, 2010. — 565 с.

13. Inkson, С. Tourism Management: An Introduction // C. Inkson, L. Minnaert. – India : SAGE, 2012. – 448 p.

14. Аношин А.В., Титова Е.Ю. Международный туризм в России: проблемы и перспективы // Вестн. Удмуртского ун-та. — 2007. — № 2. — С. 13-20.

15. Туризм Казахстана 2007-2011: Стат. сб. / Под ред. А.А.Смаилова. — Астана: ТОО «Казстатинформ», 2012. — 136 с.

16. stat.kz

17. oasisinn.kz/

18. panorama.kz/index.php? option=com_content&task=view&id=6547&Itemid=66

19. kit.gov.kz/index.php/ru/formirovanie-turistskogo-imidzha

20. Агентство  Республики  Казахстан  по  статистике.  [Электронный  ресурс]  —  Режим  доступа.  —  URL:  http://stat.gov.kz/faces/homePage  (дата  обращения  27.11.2013).

21.Кайгородцев  А.А.  Перспективы  кластерного  развития  туризма  в  Восточном  Казахстане  //  Наука  и  образование  в  современном  мире:  Сб.  материалов  Междунар.  науч.-практ.  конф.  Вып.  4.  Усть-Каменогрск-М.:  Медиа-Альянс,  2012—2013.  —  С.  182—191

22.Официальный  сайт  Комитета  индустрии  туризма.  [Электронный  ресурс]  —  Режим  доступа.  —  URL:  http://www.kit.gov.kz/index.php/ru/  (дата  обращения  27.11.2013).

23.Разуваев  И.Г.  Роль  интеллектуального  кластера  в  современной  экономике.  —  [Электронный  ресурс]  —  Режим  доступа.  —  URL:  http://www.science-forum.vis.ru  (дата  обращения  20.11.2013).

24. Охрана окружающей среды: Стат. Ежегодник. – Алматы, 2004.

25. Мирашков И.Х., Хабибрахманов Р.М., Мусабаев М.А. Анализ современного состояния заповедного дела и особо охраняемых природных территорий \\ Известия МН-АН РК. Серия биологическая и медицинская, 1998. - №1. – С.85-92.

26. «оршаан ортаны орау туралы» азастан Республикасыны Заы. 15.07.1997. - №162-7.

27. Ресурсы Интернет: htpp:\\www.oopt.ru.

28. Ресурсы Интернет: http://www.caresd.net\-parkaiment hearding.

29. Земельный Кодекс \\ Казахстанская правда. – 2001. – 31 янв.

30. Статистический ежегодник Казахстана – 2004 \ Под ред. А. Смаилов. – Алматы, 2004.

31. Статистический ежегодник Армении. – Армения, 2004. – С. 194-196.

32. Статистический ежегодник Республики Молдова. – Молдова: Statistica, 2004. – С.25-27.

33. Красная Книга Казахстана (растительный и живоьный мир). – Алматы, 2004.

34. азастан туризмі 2003 жылы \ стат. Ежегодник\. – Алматы, 2003, 120-127 б.

36. Экология стойчивое развитие \\ 2004. - №4. – С. 37-38.

37. Заповедники и национальные парки. – М., 2002. - №31. – С.9-25.

38. азастан жне оны ірлері. – Алматы, 2004. - №4. – 79-83 б.

39. Ердавлетов С.Р. Георафия туризма. – Алматы, 200. – С. 336.

40. азастан Республикасы Министрлер Кабинетіні аулысы «Биологиялы алуандылы туралы Конвенция». 19.08.1994. №918.

41. Сатбаева Г.С. орытаы экологиялы білімберу мен табиат орау шараларын насихаттау \\ «азіргі оам жне экологиялы білім: баалылыы, ксіптік ориентациясы, іс-рекеттері» атты ылыми-дістемелік конференция, л-Фараби атындаы азУ. – Алматы, 2004. – Б.364-366.

42. Чиряева Н.Т. Эффективность коплексного освоения природных ресурсов. – Новосибирс: Наука, 1989. – С. 168.

43. Эколого-экономическая роль леса \ Отв. Ред. И.В. Семечкин. – Новосибирс: Наука, 1986. – С. 124.

44. Сан-Марк Ф. Социализация природы. – М., 1977. – С. 435.

45. Пузаченко Ю. Заповедники России – гарант самовостановительного потенциала природы. – М., 1996. – С. 8-22.

47. Дйсен Г.М. Рекрациялы луетті экономикалы трыдан баалауды дістемелік тсілдемесі \\ Р А Хабарлары. оамды ылымдар сериясы. – Алматы, 2003. №3. 74-81 Б.

48. Дуйсен Г.М. Формирование и развитие индустризма на основе использовании природно - рекрационного потенциала Казахстана: Автореф... канд. Экон. Наук. – Алматы, 2003.

49. Ресурсы Интернет: e-mail: dersu@ecoturism.ru.

50. Ресурсы Интернет: http\\ www. Wildnet.ru.

51. Экотуризм и охраняемые территорий \\ 4-го Всемирн. Конгресса

ООПТ. WCPA \ IUCN, Hestor Ceballos-Lascuran, 1998.

52. "2030 жыла дейін азастан Республикасы аумаына ерекше оралатын табии ауматарды орналастыру жне дамыту Концепциясы" азастан Республикасы кіметіні аулысы.-10.11.2000. - № 1692.

53. "Ерекше оралатын табии ауматар туралы" азастан Республикасыны Заы. - 15.07.2007 ж. - № 162-1.

54. Заповедники Средней Азии и Казахстана / Под. ред. В.С. Соколов. -М.: Мысль, 1990.-С. 80-102.

55. Ковшарь А.Ф. Заповедники Казахстана. - Алма-Ата: Наука, 1989. - С. 12-29.

56. Чигаркин А.В. Памятники природы Казахстана (примечательные ландшафты и их охрана). - Алма-Ата: Кайнар, 2001. - С. 144.

57. Куатбаева Г.К. Институциональные проблемы сохранения биоразнообразия в Республике Казахстан // Аль-Пари, 2003. - № 1. - С. 60- 66.

осымша А

азастан Республикасыны жер орыны санаттара блінуі

Жер санаттары	2010 ж.	2011 ж.	2012 ж.	2013 ж.
Р-да пайдаланылатын барлы жер клемі, мы га	272490,2	272490,2	272490,2	272490,2
Оны ішінде
Ауьілшаруашьілы максаттаы жерлер, мы га	194815	93077,1	86218,8	83336,1
лес салмагы%	71,5	34,4	31,6	30,0
Трын пункттер жері, мьщ га	19207,9	20201,7	20505,2	2047,0
лес салмаы %	7	7,5	7,5	7,5
нерксіп, транспорт, байланыс жне ауылшаруашылы максаттаы емес салаларьшьщ жерлері, мьщ га	17374,7	11131,4	2334,9	2359,5
лес салмаы %	6,4	4,2	0,9	0,9
Ерекше оралатын табии аума жерлері, мьщ га	862,8	1200,1	1247,1	12986,5
лес салмаы %	0,3	0,5	0,5	4,6
Орман орыны жерлері, мьщ га	10930,2	22222,8	22432,8	22363,3
лес салмаы %	4	8,2	8,2	8,2
Су орыны жерлері, мы га	901,2	3568,3	3603,9	3612,1
лес салмаы %	0,3	1,3	1,3	1,3
Запастаы жерлер, мы га	28036,9	118696,4	24696,5	126368
лес салмаы %	10,2	43,9	45,8	46,4
Ескерту- Кесте Р-сы Статистика жніндегі Агентті мліметтері негізінде растырылан.

осымша Б

Табиатты орау мекемелері ызметі туралы деректер, 2013 жыл

Облыстар	Есеп берген кэсіпорын саны, бірлікпен	Жалпы ауданы, мыга	ызметкерл ерді орта есептік саны, адам	оралатын тр саны, бас	орыка баран туристер, адам	Жргізілген экскурсиялар саны	Туризмнен тскен табыстар, мытг
				оралатын адар бас	оралатын сімдіктер, бас
Алматы	4	458223	465	21882	117131	14505	434	6661,3
Амола	3	524629	676	7949	84364	77083	187	5263,0
араанды	1	90323	126	1199	791	-	-	-
останай	1	87696	12	3246	37097	322	4	-
ызылорда	1	30000	21	544	219	-	-	-
Маыстау	1	223300	29	5423	399	95000	9	-
Павлодар	2	328649	396	13126	11189	95000	9	-
Отстік азастан	1	85754	52	759	76	1054	151	1128,8
Шыыс азастан	4	1433427	830	10397	35996	322	-	222,0
Барлыы	18	3261999	2597	64525	287262	187979	785	13275,1
Ескерту- Кестеде Семей орманы мен Ара орманы табии резерваттарыны мліметтері енгізілген; Кестеге аратау орыы мен Шарын П-ні мліметтері енгізілмеген; Кесте Р-сы Статистика жніндегі Агентті мліметтері негізінде дайындалды .

осымша В

Ерекше оралатын табии ауматарды облыстар бойынша орналастыру, мы га

Облыстар	орытар	лтты парк	Табии аумалдар	Табиат ескерткіштері	Мемлекеттік оралу зонасы	Барлыы	Жалпы территорияда алатын лесі, %*
			зоологиялы	кешенді	ботаникалы
Амола	258,9	83,9	303,6	-	-	0,01	-	782,4	3,5
Атбе	-	-	348,0	-	-	-	-	348,0	1,2
Алматы	84,2	393,6	734,1	1554,4	-	6,3	2757,5	5530,1	10,3
Атырау	-	-	45,0	-	-	-	-	45,0	6,3
Батыс азастан	-	-	99,0	61,0	-	-	-	160,0	1,3
Жамбыл	-	-	1000,0	17,5	-	-	-	1020,6	-
араанды	-	90,3	162,8	-	15,0	-	-	286,1	1
останай	87,7	-	31,2	-	-	-	-	250,7	1
ызылорда	30,0	-	31,2	-	-	-	-	61,2	1
Маыстау	223,3	-	307,5	-	-	-	1231	1761,8	10,6
Павлодар	-	50,7	437,1	-	-	0,002	-	487,8	3,0
Солтстік азастан	-	-	426,5	-	3,5	0,2	-	430,2	9,9
Отстік азастан	119,7	-	19,0	80,8	25,0	-	404,0	649,0	6,0
Шыыс азастан	131,1	643,4	286,0	-	113,1	-	-	1173,6	6,0
Барлыы	935,1	1397,9	4362,8	1713,7	160,0	6,5	4392,5	12986,5	4,7
Ескерту- Кестені есептеп, жйеге келтірген автор * Халыаралы стандарт бойынша территорияны 10-12%, республикалы крсеткіш бойынша 6% ерекше оралатьш табии ауматар.

осымша Г

азастанны ерекше оралатын табии ауматары туралы
мліметтер, 2013 жыл

ЕТА	Клемі, мы га	оргайтын нысаны	Орналасу аймаы	рылан жылы
МЕМЛЕКЕТТІК ТАБИИ ОРЫТАР
1. Асу-Жабаылы	85,4	Талас Алатауы ландшафттары. сімдіктері 1404, сторектілер 53, стар 305, бауырымен жоралаушылар-12, балытар-2 трі кездеседі	Тлкібас, Сайрам, аудандары (ОО), Жуалы (Жамбыл облысы)	1926
2. Алматы	73,3	Іле Алатауы. сімдіктері-965, сторектілер-38, стар-200, андар-39 трі кездеседі	Талар ауданы (Алматы облысы)	1934
3. Барсакелмес	30,0	Барсакелмес аралы. сімдіктері-74, андар-11, стар 35 трі кездеседі	Барсакелмес аралы (ызылорда облысы)	1939
4. Наурызым	87,7	араайлы борлар, дала мен клдер. сімдіктері 687, адар-44, стар-281, бауырымен жоралаушылар -3, балытар-9	Наурызым ауданы (останай облысы)	1959
5. оралжын	258,9	Кл экожйесі. сімдіктері-350, сторектілер 37, стар-319, бауырымен жоралаушылар-3, балытар-14	оралжын ауданы (Амола облысы)	1968
6. Маракл	75,0	Отстік Алтай таулы ландшафттары. Сторектілер-59, стар-9, бауырымен жораллаушылар-4, балытар-4, сімдіктері-935	Маракл ауданы (Амола облысы)	1976
7. стрт	223,3	Дала ландшафты. сімдіктері-261, сторектІлер-27, кстар-111, бауьфымен жоралаушылар-30	Ералы ауданы (Маыстау облысы)	1984
8. Батыс-Алтай	56,1	Батыс-Алтай таулы ландшафттары. сімдіктері-824, сторектілер-28, стар-127, балытар-2	Ленингорск ауданы (ШО)	1992
9. Алакл	12,5	Су экожйесі. сімдіктері-236, сторектілер-21, кстар-286, бауырымен жоралаушылар-4, балытар-17	Алакл ауданы (Алматы облысы)	1996
МЕМЛЕКЕТТІК ТАБИИ ЛТТЫ ПАРКТЕР
1. Баянауыл	50,7	араайлы-айыды ормандар. сімдіктер 442, сторектілер 40, стар 54, балытар 8	Баянауыл ауданы (Павлодар облысы(	1985
2. Ккшетау	205,8	араайлы-айыды ормандар сімдіктер 800, сторектілер 54, стар 223, балытар 22	Зеренді, Арыбалы аудандары (СО)	1996
3. Іле-Алатауы	164,4	Іле-Алатауы ландшафттары. сімдіктер 1050, сторектілер 47, стар 148	арасай, Талар, Ебекшіаза аудандары (Алматы облысы)	1996

ІІ-кестені жаласы

ЕТА	Клемі, мын га	орайтын нысаны	Орналасу аймаы	рылан жылы
4. Алтын-Емел	212,1	Алтын-Емел, алан тау жоталары. сімдіктер 1500, сторектілер 53, кстар 270,	Кербла ауданы (Алматы облысы)	1996
5. араралы	83,8	араралы ормандары. сімдіктер 76, сткоректілер 40, стар 114	араралы ауданы (араанды облысы)	1998
6. атон-араай	643,4	Таулы ормандар. сімдіктер 700, сторектілер 72, стар 284, балытар 4	Шыыс азастан облысы	2001
7. Бурабай	84,1	араайлы, айынды ормандар. сімдіктер 364, сторектілер 54, стар 223, балытар 22	Амола облысы	2000
МЕМЛЕКЕТТІК ТАБИИ АУМАЛДАР
А) ЗООЛОГИЯЛЫ АУМАЛДАР
1. Торай	248,0	абан, асыр, аз, дуада, су стары	Ырыз ауданы	1978
2. Шыыс	100,0	Суыр, елік, бркіт, ау	Ебекшілдер ауданы	1967
3. Атбасар	75Д	Суыр, елік	Атбасар ауданы
4. Бударин	80,0	ндыз, сусар, елік, абан	Теректі, Ажайы аудандары	1986
5. Жалтыр кл	19,0	Сусар, абан, ау, тырна, т.б.	Жанала ауданы	1986
6. араия-аракл	137,5	Муфлон, коиаз, дуада, кірпі, м мысыы	Ералы ауданы (Маыстау облысы)	1986
7. Атау-Бозашы	60,0	Арар, суыр, ителгі, р	Баянауыл ауданы	1986
8. Тауынсор	35,0	Су кстары	амыс ауданы	1986
9. Михайлов	76,8	Елік, блан, борсы, р	арабалы ауданы	1986
10. Сарыопа	51,2	Су стары	Жанкелді ауданы	1978
11. Смирнов	240,0	Блан, елік, ндатра	ызылжар ауданы	1986
12. Мамлют	52,4	Блан, елік, ондатра	Мамлют ауданы	1986
13. Согры	134,1	Сусар, ндыз,блан, абан	Жанкелді ауданы	1986
14. Бланды	93,5	Блан, елік, абан, р	Ебекшілдер ауданы	1967
15. у	33,5	Арар, елік, блан, дегелек, тырна	араралы ауданы	1986
16. Белааш	1,5	Арар, абан, елік, р	Бар жырау ауданы	1986
17. ызыларай	18,2	Арар, суыр, а р	Атоай ауданы	1986
18. лытау	19,3	Арар, бркіт, ителгі	лытау ауданы	1986
19. лжа	46,0	Марал, елік, блан, блын	Самар ауданы	1986
20. Тарбаатай	240,0	ар барысы, арар, бркіт	Зайсан ауданы	1986
21. аралы	13,5	абан, борсы, м мысыы	Шиелі ауданы	1986
22. Иірсу-Дубаба	19,0	Суыр жне сирек хайуанаттар	Тлкібас ауданы	1967
23. Андасай	1000,0	лан, арар, абан, елік, арайры т,б,	Мойынкм ауданы	1966
24. Жоары Кксу	240,0	Жетісу баатісі, елік	Саранд облысы	1986
25. Лепсі	258,0	Марал, тау ешкі, арар, ар барысы	Алакл ауданы	1986
26. Тоты	187,0	Марал, тау ешкі, арар, ар барысы	Алакл ауданы	1986
27. оан	49,0	Су стары	Брлітбе ауданы	1986

ІІ- кестені жаласы

ЕТА	Клемі, мы га	орайтын нысаны	Орналасу аймагы	рылан жылы
28. Сарыопа	51,2	Су стары	Жанкелді ауданы	1978
29. Бектауата	0,5	А айы ормандары	Атоай ауданы	1986
30. Жаажер	45,0	Дала сімдіктері	рманазы ауданы
31. Ад	3,0	Арар, абан, елік, р	Оскаров ауданы	1986
32. арааш	6,8	Арар, борсы, суыр. р	Жааара ауданы
33. ызылтау	60,0		Баянауыл ауданы
34. Тораылысай	17,9		Терезек ауданы
35. аркаралы	80,0		араралы ауданы
Б) БОТАНИКАЛЫ АУМАЛДАР
1. Жамбыл	8,6	Дрмене, жусан	Бэйдібек ауданы	1967
2. Тимур	4,0	Дрмене, жусан	Отар ауданы	1967
3. Задарин	8,4	Дрмене, жусан	Арыс ауданы	1967
4. аратал мы	1,3	Шыранак	Зайсан ауданы	1986
5.Тменгі Трысын	2,2	Итмрын, долана	Зырян ауданы	1986
б.Рахман айнары	109,1	Алтын тамыр, шипалы су, самырсын	атон-араай ауданы	1986
7. Тораы	0,048	Тораы	Атоай ауданы	1986
8. оашы	15,0	Тобылы	Жааара ауданы	1986
9. Адала	3,0	А жусан	Арыс ауданы	1967
10. ржар	1,2	Жабайы алма	ржар ауданы	1986
П.арандыз шаталы	3,07	рік, жаа, емен, алша, жзім	ордай ауданы	1986
12. Кокашы	15,0	Тобылы	Жааара ауданы
13. Бркіттау	34,5		Айыртау
14. Атлет	112	Жабайы алма, долана	Жарма ауданы	1986
15.Солдат саылауы	156	Жабайы алма	Жарма ауданы	1986
В) КЕШЕНДІ АУМАЛДАР
1. Балаш маы	503,0	абан, елік, борсы, ырауыл	Балаш ауданы	1967
2. арой	509,0	Су стары, абан, елік	Балаш ауданы	1979
3. Алматы	724,0	Тау сімдіктері, ар барысы, аю, тырна, елік, марал	Талар, арасай аудандары	1953
4. Берікара шаталы	3,11	йекі, кктерек	Жуалы ауданы	1986
5.Кирсан	61,0	Сусар, ндыз, тебіл бы, бекіре	Теректі, Ажайы аудандары	1986
6. Ертіс жаалауы	377,1		Атоай,Ертіс, Качир аудандары, павлодар мен Асу алалары
7. Сайрам-гем	28,3	Алма, жабайы жне шипалы сімдіктер, ар барысы	Тлеби жне азырт аудандары
МЕМЛЕКЕТТІК ТАБИАТ ЕСКЕРТКІШТЕРІ
1. Шарын шетен тоайы	5014,0	Сода, шаан терегі,	йыр ауданы
2. Шытрген шыршасы	900,0	Реликті шырша	Ебекшіаза ауданы
3. Ккшілтау самырсын тоайы	137,0	Реликті араай	лан ауданы

ІІ- кестені жалгасы

ЕТА	Клемі, мы га	оргайтын нысаны	Орналасу аймаы	рылан жылы
4. с жолы	2,0	Палеонтолиялы	Павлодар
5. Жаажол	9,0	арагай, мк, папортник	Жамбыл ауданы
6. Кміс караайлы орман	83,0	РеликтІ араай	ызылжар ауданы
7. араайлы орман	26,0	Реликті араай	Аайы ауданы
8. Дулыа сйір шоысы	2,0	Геологиялы	Ебекшілдер ауданы
9. Кне агашты тоан	1,0	Реликті жер	Ебекшілдер ауданы
10. Малтатасты шоы	2,0	Геологиялы	Ебекшілдер ауданы
11. Кк мйіс	1,2	Жалтыр тастар	Зеренді ауданы, Ккшетау МП
12. ызыл кре мйісі	0,5	Жалтыр тастар	Зеренді ауданы, Ккшетау МП
13. арамай шоысы	1,0	Жалтыр тастар	Зеренді ауданы, Ккшетау МП
14. рт байау шоысы	1,0	Жалтыр тастар	Зеренді ауданы, Ккшетау МП
15. ашын шоысы	1,3	Жалтыр тастар	Зеренді ауданы, Ккшетау МП
16. Бркіттау шоысы	3,0	Гидрологиялы	Айыртау ауданы
17. Имантау аралы	34,4	Мойыл	Айыртау ауданы, Ккшетау МП
18. Шолыншы шоысы	3,8	Жартастар	Айыртау ауданы, Ккшетау МП
19. азан жартасты шгінділері	3,9	Жартастар	Айыртау ауданы, Ккшетау МП
20. Кне алап	2,0	Жартастар	Айыртау ауданы, Ккшетау МП
21. Сйір шоы	3,0	Жартастар	Айыртау ауданы, Ккшетау МП
22. остау шоысы	10,5	Жартастар	Айыртау ауданы, Ккшетау МП
23. гірдегі сарырама	0,5	Геологиялы	Айыртау ауданы, Ккшетау МП
24. Айыртау шоысы	2,0	Жартастар	Айыртау ауданы, Ккшетау МП
25. нші м	240,0	Жартастар, мдар	Кербла ауданы, Алтынемел МП
26. Баумтоайы	130,0		Алматы аласы

ІІ-кестені жаласы - Негізгі сауытыру-шипажай орталытары
Аталымы	Орналасан жері	Емдеу саласы
1. Ажайы	Батыс азастан облысы	Жйке жне эндокринді жйелер, ас орыту, ан айналым жйесіні аурулары
2. Алма-Арасан	Алматы аласы	Гинекологиялы аурулар, жйке жйесі мен сйек-блшы ет аурулары
3. Арасан-апал	Талдыоран облысы	Жйке жйесі мен сйек-блшы ет, тері жне ан айналым жйесіні аурулары
4. Атырау	Атырау аласы	Гинекологиялы аурулар, жйке жйесі мен сйек-блшы ет аурулары
5. Кктем	Алматы аласы	Жйке жйесі мен сйек-блшы ет, тері жне ан айналымы, тыныс алу жолдары аурулары
6. Лениногор	Шыыс азастан облысы	Жйке жйесі, тыныс алу жолдары, ан айналым жйесі аурулары
7. Мерке	Жамбыл облысы	Гинекологиялы аурулар, жйке жйесі мен сйек-блшы ет, ан айналым жйесі аурулары
8. Мойылды	Павлодар облысы	Гинекологиялы аурулар, простатитті созылмалы трі, жйке жйесі мен сйек-блшы ет, ан айналым жйесі аурулары
9. Сарыааш	Отстік азастан облысы	Ас орыту, бйрек пен зэр шыару жйесіні, асынан, созылмалы бйректі ісуі жне созылмалы простатит аурулары
10. араайлы орман	останай облысы	ан айналым, сйек-блшы ет жне эндокринді жйелер аурулары, гинекологиялы аурулар
11. Трксіб	Алматы аласы	Сйек-блшы ет, тыныс алу жолдары жне жйке жйесі аурулары
12. Жааоран	ызылорда облысы	Сйек-блшы ет жне жйке жйесі, ас орыту органдары, гинекологиялы аурулар
13. Манкент	Отстік азастан облысы	Ас орыту органдары, сйек-блшы ет, жне гинекологиялы аурулар
14. Шучин	Ккшетау облысы	ан айналым, сйек-блшы ет жне жйке жйесі аурулары, гинекологиялы аурулар
15. Светлый	Ккшетау облысы	Тыныс алу жолдары аурулары

Мазмны

Кіріспе.....................................................................................................................5

1 лемдік туризмдегі ерекше оралатын табии айматарды пайдалануды теориялы негізі................................................................................7

1.1 Ерекше оралатын табии ауматарды лемдік туризмдегі кзіргі жадайы.........................................................................................................................7

1.2 Ерекше оралатын табии ауматардаы орытарды орны..............22

2 лемдік туризмдегі ерекше оралатын табии ауматарды пайдалануды тжірибелері....................................................................................28

2.1 Асу Жабаылы орыыны лемдік туризмдегі рлі ........................28

2 Асу Жабаылы орыыны лемдік туризмдегі рлі...........................34

2.1 Табии ресурстар ерекше оралатын табии ауматарды даму факторы ретінде.....................................................................................................34

3 Асу-Жабаылы орыында лемдік туризмді дамыту ммкіншіліктері.....................................................................................................37

3.1 Асу-Жабаылы орыыны лемдік туризмдегі орны мен крсеткіштерін баалау........................................................................................43

3.2 Асу-Жабаылы орыында туризмді дамыту баыттары жне

оны тиімділігі .....................................................................................................50

орытынды.....................................................................................................59

Пайдаланылан дебиеттер тізімі.................................................................60

осымшалар....................................................................................................63

Асу-Жабаылы орыында лемдік туризмді дамыту ммкіншіліктері