азастан Республикасындаы Ж
КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2
1 блім. ЖАЛПЫ ЛТТЫ НІМ (Ж)
1.1 Жалпы лтты нім тсінігі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.2 Наты жне атаулы жалпы лтты нім . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10
2 блім. ЖАЛПЫ ЛТТЫ НІМДІ ЕСЕПТЕУ ДІСТЕРІ
2.1 Аралы нім жне осымша осылан н . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14
2.2 Жалпы лтты німді шыындар, табыстар
бойынша есептеу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17
2.3 Ж дефляторы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23
3 блім. азастан Республикасындаы Ж
3.1 азастан Республикасындаы жалпы лтты
нім крсеткіші . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26
ОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29
ОЛДАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30
Кіріспе
Жалпы лтты нім (Ж) – макроэкономикалы жиынты крсеткіш. Бір адама шаанда наты Ж-ні сімі халыты трмыс дегейіні басты крсеткіші болып табылады. Ж бір елді нарыты баа бойынша есептелген, жыл бойы шыаран дайын німін райды.
Жалпы лтты нім экономикадаы бір жылы барлы тауар мен ызмет крсетуді тпкі ндіріс клеміні жиынты рынокты нынан трады. Жалпы лтты німге тек ана сондай нім енеді, кейде ндіріс процесін мгі тастап кетіп, жеке жне оамды ттыныса тседі немесе ндіріс саласына инвестициялы тауарлар (машина, ірі жабдытар жне т.б.) ретінде айтады.
Жалпы лтты нім — экономика жадайын сипаттайды, себебі адамдар аз табыстара араанда лкен табыстарды кбірек алайды. Яни ндіріс тауарлары мен крсетілген ызмет клемі жоарылаан сайын, зіндік анааттану дрежесіні дегейі, дірістік жне мемлекеттік ттыну дегейі жоары болады. Сонымен атар жалпы лтты нім кейбір жадайлармен байланысты лтты наты эконоимкалы трмыс-тіршілігін толы сипаттай алмайды. Жалпы лтты нім халы трмысын ктеруге атысты, й жмыстарын да амтымайды (птерді, электр, радио жабдытарын, ая киімді, автомашинаны жндеу жне т.б.)
Жалпы лтты нім материалды ндірісте ндірілетін игіліктер мен ызметті ана емес, сонымен атар материалды емес ызмет трлерін де ылым, денсаулы сатау, білім беру т.б. амтиды.
Экономикалы крсеткіштерді зерттеу кезінде, кбінесе ай саната жататындыын анытау ажет болады — ор ма, лде аын ба, оларды арасында туелділік бар ма? Тменде біз келесі тарауларда оитын бірнеше бір-бірімен байланысты ордаы аын трлері мысалдары крсетілген: Ттынушы заты — ор, оны табысы мен шыыны — аын. Жмыссыздар саны — ор, ал жмысын жоалтушылар саны — аын. Мемлекетгік арыз — ор, бюджет тапшылыы — аын. Жоарыда арастырылан тсініктерді кпшілігі "аын" тсінігіне жатады.
Курсты жмысты маыздылыы: жалпы лтты нім — экономикадаы табыс пен ндірістегі шыын клемін бірдей лшейді. Себебі бл лшемдер соында бірдей болады. Жалпы, экономика шін табыс клемі шыын клеміне те болуы керек. Жалпы лтты нім экономика крсеткіштеріні е натысы деп есептеледі.
1 блім. ЖАЛПЫ ЛТТЫ НІМ
- Жалпы лтты нім тсінігі
Кез келген ылым сияты макроэкономика да теорияларды зара байланысы мен баылаулара баытталан. Сол себепті, макроэкономикалы теорияны зерттеу масаты бл экономиканы алыптастыру механизміні тсінігі болып табылады, яни экономикалы баылаулар теория негізінде алыптасан. рбір теорияны дайындап алан со, біз оларды тексеру шін айта баылауларды арастырамыз. Кездейсо баылаулар экономика деректеріні айнар кзі ретінде ызмет етеді. Экономикалы статистика - бл объективті апаратты айнар кзі. кімет фирмалар мен азаматтарды экономикалы іс - рекеті туралы, яни белгіленген бааларды дегейін жне сраныс жйесін, табыс млшерін, жне т.с.с. дерек алу масатында немі зерттеулер жргізеді. Алынан деректер бойынша р трлі статистикалы крсеткіштер есептелінеді, оларды жиынтыы экономиканы алпын, жадайын сипаттайды. Макроэкономистер бл статистиканы здеріні талдауларында пайдаланады. Бл экономикалы кріністерді баалауда жне тиісті дстерді жасаанда кмек крсетеді.
Экономикалы крсеткіштер экономикалы саясатта, экономикалы талдау жне баалау шін жиі олданылады. Жалпы лтты нім (Ж) азаматтар табыстарыны жиынтыын жне ндіріс тауарлары мен ызметтер шін жмсалан жалпы шыын клемін сипаттайды.
Жалпы лтты нім экономикадаы бір жылы барлы тауар мен ызмет крсетуді тпкі ндіріс клеміні жиынты рынокты нынан трады. Жалпы лтты німге тек ана сондай нім енеді, кейде ндіріс процесін мгі тастап кетіп, жеке жне оамды ттыныса тседі немесе ндіріс саласына инвестициялы тауарлар (машина, ірі жабдытар жне т.б.) ретінде айтады.
Жалпы лтты нім экономика крсеткіштеріні е натысы деп есептеледі. Статистикалы деректер мемлекетті экономика министрлігіні 3 айда бір есептеуі бойынша, экономикалы с ірекет нтижесін бірыай крсеткішпен беруге негізделген. Жалпы лтты німді тмендегідей бліктерге бліп крсетуге болады:
- барлы экономикалы агенттер табысыны жиынтыы.
- ндіріс тауарлары мен крсетілген ызметтерді жалпы шыын клемі.
Жалпы лтты нім — экономикадаы табыс пен ндірістегі шыын клемін бірдей лшейді. Себебі бл лшемдер соында бірдей болады. Жалпы, экономика шін табыс клемі шыын клеміне те болуы керек. Бан кз жеткізу шін, біз лтгы есепшотты, Ж статистикалы жйе лшемін жне баса да сонымен байланысты крсеткіштерге талдау жасап, оып-йренуіміз керек.
Біз жалпы лтты німні жалпы шыын клемін, сонымен бірге экономикадаы жалпы табыс клемін сипаттайтын, яни екі жаты айналым сызбасында крсетілгендігіне кз жеткіздік. лтты есеп жйесіні лкен бір блігіні крсеткіші – бл керек аындара байланысты апараттар. Жалпы лтты нім есеп-шотты есептеуді масаты мынада:
- оам экономикасыны жай кйін баылау;
- экономикалы циклды аымды фазасын анытау;
- мемлекеттік саясатты алыптастыру.
Жалпы лтты нім Б-ны методология бойынша статистикалы органдары есептейді жне халыаралы салыстырулар шін олданылады. Жалпы лтты нім зіне мыналарды: негізгі ндірістік жне ндірістік емес орларды амортизациясын, материалды ндіріс саласыны таза німін жне сырты экономикалы ызмет бойынша табыс енгізіледі.
Жалпы лтты нім кмегімен елімізді экономикалы даму дегейі мен пропорциясын шет елдермен тікелей салыстыруа ммкіндік туды. ТМД елдері мен азастан Ж экономикалы есептеу практикасы 1988-ші жылы енгізілді, сйтіп ол осымша жинаталан крсеткіштерге (жиынты оамды нім, лтты табыс жне т.б.) осылды.
Жалпы лтты німні белгілі модификациясы – жалпы ішкі нім крсеткіші болып табылады. Ол белгілі бір ел шенберінде ксіпорындар мен ызметкерлерді лтты азаматты сипатына байланыссыз ндірістік ызметіні нтижесін амтиды. Жалпы лтты нім жаопы ішкі німнен сол елді ресурстарын шет елде пайдаланудан тскен табыстар сомасында (проценттер, дивиденттер, жалаы жне т.б.) кп болады. Мысалы маусымды жмысшыларды жалаысы жмыс істеп жрген елді жалпы ішкі німінде есептеледі жне оларды траты тратын еліні жалпы лтты німінде де есептеледі.
Жалпы лтты нім аымдаы, рынокты баалармен есептеледі, бл оны номиналды маызын сипаттайды. Бл крсеткішті наты млшерін анытау шін бааны инфляция ыпалынан арылту керек, таразылау керек, яни баа индексін олдану керек, сйтіп жалпы лтты німні наты нын білуге болады.
Гипотекалы экономикада, мнда тек наты ндіреді деп жорамалдаймыз. Наты мірде мемлекеттерді Ж-ны есептеуі крделі мселе. Сондай крделі экономиканы ндіріс пен ызметтер шыынын оса отырып, тікелей тсінуге болмайды. Ж туралы дрыс тсінік алу шін, оны басты алыптасу принциптері туралы білу ажет.
Кптеген тауарлар жне ызмет трлері жалпы лтты німде нарытаы бааларымен есептелінеді, ал кейбір тауарлар мен крсетілген ызмет трлері нарыта сипатталмайды, сол себепті нарыты баасы жо. Дегенмен, осы крсетілген ызмет ны жалпы лтты німге енгізілуі керек, сол шін біз оларды лшеуіміз керек. Осындай баалар шартты трде есептелінген н деген атауа ие болады. Осы шартты трде есептелінген ндар, мысала, трылыты ортада ызмет баасы ретінде олданылады. Птерді уаытша жала алушы адам барлы ызмет нын тлеп, й иесіні табысын амтамасыз етеді, й иесіні табысы, труа берген йді шыындары, брі жалпы лтты німді есептегенде осы жалдау тлеміне есепке енгізіледі. Сонымен атар, кптеген азаматтар з йлерінде трады. Блар й иесіне жалдау аысын тлемегенімен, брібір олар сол крсетілген ызмет трлерін пайдаланады. Яни птерді уаытша труа алатындар секілді. Сол себепті, жеке й ожайындары пайдаланатын ызмет есебі шін, Ж-ні рылымына здері зіне "тлейтін", "жалдау аысы" енгізілді. рине, олар жалдау аысын зіне тлемейді. Сауда министрлігі жалдау аысы млшерін баалайды, егерде олар з йлерін жала берген жадайда жне жалдау аысын тлеген жадайда, сонымен бірге осы арнайы есептелінген н лшемін жалпы лтты німге енгізеді. Осы жалдау аысы й иелеріні шыындары жне табыстары деп есептелінеді. Мемлекет сынан ызметтер де осындай жолмен бааланады. Мысала, трындара кімшілік, полиция жне рт сндірушілер ызмет крсетеді. Осы крсетілген ызмет нын баалау иын, себебі олар сатылмайды жне нары баасын иемденбейді. Жалпы лтты нім рамында осы мемлекеттік жмысшылар німіні ныны крсеткіші оларды жалаысы болып табылады. Кптеген жадайларда осы тріздес есеп те ажет, біра ол практика трінде жзеге асырылмайды. Яни, жалпы лтты німде арнайы есептелінген н — жала берілген жеке йлер, машиналар жне за олданылатын тауарлар іс жзінде жасалынбайды. Осымен атар кейбір тауарлар йде жасалынып, йде олданылады, олар нарыта болмайды. Мысала, йде дайындалан таматы, ресторанда дайындалан таматан айырмашылыы жо болса да таматы дайындау барысындаы осылан н жалпы лтты німге енгізілмейді. Сондай-а жалпы лтты німге засыз дайындалан жне сатылан тауарларды, мселен есірткіні баасы енгізілмейді. Яни, арнайы есептелген н есебіні тсілі жзеге асырылмаса, кптеген тауарларды баасы мен крсетілген ызмет баасы млдем жалпы лтты німге енгізілмесе, онда жалпы лтты нім - экономикалы ызметтерді наты крсеткішіні нтижесі бола алмайды.
Жалпы лтты нім крсеткішінде ресми емес жне рынокты емес ызмет трлері ескерілмейді. Бан — наркобизнес, трмыстаы шарап жасау, жеке саба беру, науас адама арау, отбасында бала трбиелеу, з йінде ас дайындау, гараж бен саяжайды салу жне т.б. жатызамыз.
Жалпы лтты нім трындарды л-ауаттылыыны суін сипаттайтын дл макроэкономикалы крсеткіш болып табылмайды. Трындарды л-ауаттылы ымына коршаан ортаны жай-кйі, ылмысты аукымы, еркін уаытты клемі мен сапасы енгізіледі. Жалпы лтты нім есеп-шотын есептеу де бл параметрлер ескерілмейді.
1.2Наты жне атаулы жалпы лтты нім
Жалпы лтты німді номиналды жне наты деп айырады.
Номиналды (атаулы) жалпы лтты нім – сол жылы аымдаы баамен есептелген тауарлар мен ызмет клемі.
Наты жалпы лтты нім – баа згерісін ескеретін немесе базалы баамен есептелген жалпы лтты нім клемі, сонымен атар инфляция немесе дефляцияны (номиналды жалпы лтты нім инфляция серінен тазарады, яни баа индексін олдану ажет) есептеумен аныталады.
Наты жалпы лтты нім клеміні озалысы циклды маусымды ауытулара байланысты. Кейбіреулері ндірістік пайызды ерекшеліктерімен байланысты: мселен, жылды суы кезінде й рылысын жргізу кптеген иындытар келеді, сонымен атар, жыл мезгіліне байланысты адамдарды алауы згереді.
Номиналды жалпы лтты німді наты жалпы лтты німге келтіру шін екі индекс олданылады. Ттынушылы баалар индексі жне жалпы лтты нім дефляторы.
Номиналды Ж
Наты Ж = баа индексі
Номиналды Ж = наты Ж x Ж дефляторы
Жалпы лтты нім 90-шы жылдарды басында АШ-та аымдаы баада 5570 млрд. долл. рады, ал траты баада (1982 жылы) – 4254 млрд. долл. болды. Баршаа белгілі жай, егер жалпы лтты німні жыл сайыны наты сімі 4%-дан асса, онда экономиканы жадайын дрыс деп санауа болады, ал жалпы лтты сімні наты сімі 4%-дан аз болса, онда дабыл ауа болады: бл кезде ндіріс лдырап, жмыссызды сіп, экономика трасыздыа шырайды.
Номиналды жне наты жалпы лтты німді дрыс тсіну шін оны мысал ретінде арастырайы: апельсин мен алма ндіретін экономика. Жалпы лтты нім ндірілген алма мен апельсинні нына те:
Ж = (алма баасы х алма саны) + (апельсин баасы х апельсин саны)
Жалпы лтты нім лшемі осы алма мен апельсинні баалары немесе саныны суінен жоарылайды. Осындай жолмен есептелген жалпы лтты нім экономика жадайыны тура рі жеткілікті крсеткіші бола алмайды. Ол ттынушылар, фирмалар мен мемлекет сранысын анааттандыру ммкіндігін тура сипаттамайды.ндірілген німні ны 2 есе жоарыласа, ал саны згермесе, онда жалпы лтты нім де 2 есе кбейеді. Сонымен бірге 2 есе баасы скен тауарды саны згермей алса, онда ттынушыларды анааттану дрежесі 2 есе сті дегеніміз ате. Жалпы лтты нім рамында тауар мен крсетілген ызметтерді баасы аымдаы баамен есептелсе, онда олар атаулы жалпы лтты нім деп аталады. Экономика жадайын наты крсету шін, экономикада ндірілген тауарлар мен ызмет саны баа згерісіні серіне тиісті болмауы керек. Наты жалпы лтты нім крсеткіші осы масатты кздейді, мнда тауарлар мен ызмет ны траты баалармен лшенеді.
Жалпы лтты нім наты клеміні есебі шін базисті жыл, мселен 1982 жыл тадалады. Содан кейін барлы тауар ны 1982 жылы нмен есептелінеді жне жинаталады. Сонымен, бізді алма-апельсин экономикамыз шін наты жалпы лтты нім 1990 жылда былай болады: 
Наты Ж = (алма баасы 1982жылы х алма саны 1990жылы) + (апельсин баасы 1982жылы х апельсин саны 1990 жылы)
Яни, баа траты боландытан, жалпы лтты німні наты клеміні шешіміне алма мен апельсин ндірісі клеміні згерісі ана сер етеді. Сондытан, наты жалпы лтты нім – бл базисті жылдаы ндірілген нім баасыны жиынтыы (яни 1982 жыл). Халыты материалды ттыну анааттануыны дрежесі ндірілген тауарлар мен ызметтерге туелді болса, онда атаулы жалпы лтты німге араанда, экономика жадайыны тура крсеткіші наты жалпы лтты нім болып табылады.
2 блім. ЖАЛПЫ ЛТТЫ НІМДІ ЕСЕПТЕУ ДІСТЕРІ
2.1 Аралы нім жне осымша осылан н
Жалпы лтты нім клемін лшеуде батысты экономистер мен статистика оамды ндірісті лаймалы концепциясына сйенеді. Жалпы лтты нім материалды ндірісте ндірілетін игіліктер мен ызметті ана емес, сонымен атар материалды емес ызмет трлерін де ылым, денсаулы сатау, білім беру т.б. амтиды. Жалпы лтты німді «сол елді ндіре алатын тауарлары мен ызметіні жиынты санын длірек сипаттайтын лшем ретінде батыс экономистері оны лшеуді екі дісін сынды»:
- Аралы нім жне осымша осылан н дісі. Жалпы лтты нім белгілі уаыт кезенідегі оамны арамаындаы игіліктер мен ызмет трінде аныталады. Жалпы лтты нім клемі бір жылда ндірілген німні ашалай есептегендегі сомасы. Бл крсеткішке мемлекетті тауарлар мен ызмет крсетуге жне жеке инвестицияа шыындары да енеді. Сонымен, жалпы лтты нім осы діспен анытаанда тауарлар сатып алу, ызмет крсету жне жеке инвестициялара жмсалан мемлекет шыындарыны осындысы.
- Табыстар мен шыындар аымы дісі. Жалпы лтты нім жеке адамдар мен ксіпорындарды табыстарыны сомасын райды (жалаы, процент, рента жне пайда) жне ндіріс факторларыны орнын толтыру сомасы ретінде аныталады. Оан жанама салытар, амортизация жарнасы да кіреді. Жалпы лтты нім халы шаруашылыы табыстарыны сомасы ретінде де аныталады.
Екі дісті екеуі де бірдей баалы. Дегенмен АШ-ты Сауда министрлігіні экономикалы талдау бюросы жргізетін жалпы лтты німді есептеу статистикасы е жетілген деп айтса ателеспейміз. Мнда жалпы лтты нім ошауланбай, айта лтты есептеу жйесіні шеберінде есептеледі, жалпы лтты нім мен лтты табыстан баса, тама пен крделі аржыны салааралы балансын, финанс аыстарыны балансын, лтты байлы пен ебек ресурстарыны балансын амтиды. АШ-ты жалпы лтты німі тпкі тауарлар мен ызмет крсеуді есепке алады, яни жалпы лтты німге жеке жне оамды ттынуа тсе отырып, ндіріс процесіне млдем айтып оралмайтын немесе ебек ралдары ретінде ндіріс саласына айтып оралатын нім трлері жатады. Жалпы лтты нім АШ-ты баса елдермен сырты сауда жмыстарыны алдыын амтиды. Баланс беру шін жалпы лтты німге АШ азаматтарыны з елінен тыс жерлерде ндірген німдеріні бір блігі кіреді, ал АШ-та американды емес азаматтарды німдері есепке алынбайды. Осыдан баса жалпы лтты німге шетелдегі капиталды пайда, дивиденттер, проценттер, ренталы тлемдер таза табыс ретінде енеді. АШ-та алашыда жалпы лтты нім наты, аымдаы баалармен есептелді, алайда ол бааа ыпал ететін инфляциялы быластармен байланысты ндіріс клемін лшеуде дрыс болмады. ндіріс динамикасын таза кйінде, базистік жылды траты баасымен есептеу жалпы лтты німді крсетеді.траты баадаы жалпы лтты нім крсеткіші аымдаы баамен салыстыранда баяу седі.
Аралы нім жне осылан н дісі бойынша есептеу дісі. Кптеген тауарлар жне ызмет трлері жалпы лтты німде нарытаы баалармен есептелінеді, ал кейбір тауарлар мен крсетілген ызмет трлері нарыта сипатталмайды, сол себепті нарыты баасы жо. Дегенмен, осы крсетілген ызмет ны жалпы лтты німге енгізілуі керек, сол шін біз оларды лшеуіміз керек. Осындай баалар шартты трде есептелінген н деген атауа ие болады. Осы шартты трде есептелінген ндар , мысалы, трылыты ортада ызмет баасы ретінде олданылады. Птерді уаытша жала алушы адам барлы ызмет нын тлеп, й иесіні табысын амтамасыз ететін й иесіні табысы, труа берген йді шыындары, брі жалпы лтты німді есептегенде осы жалдау тлеміне есепке енгізіледі. Сонымен атар, кптеген азаматтар з йлерінде трады. Блар й иесіне жалдау аысын тлемегенімен, брібір олар сол крсетілген ызмет трін пайдаланады. Яни птерді уаытша труа алатындар секілді. Сол себепеті, жеке й ожайындары пайдаланатын ызмет себебі шін, жалпы лтты німні рылымына здері зіне «тлейтін», «жалдау аысы» енгізіледі. рине, олар жалдау аысын зіне тлемейді. Сауда министрлігі жалдау аысы млшерін баалайды, егерде олар з йлерін жала берген жадайда жне жалдау аысын тлеген жадайда, сонымен бірге осы арнайы есептелген н лшемін жалпы лтты німге енгізеді. Осы жалдау аысы й иелеріні шыындары жне табыстары деп есептелінеді. Мемлекет сынан ызметтер де осындай жолмен бааланады.
2.2Жалпы лтты німді шыындар, табыстар бойынша есептеу
Жалпы лтты німді есептеуді дісі бар: елдегі жасалан німге шыындар сапалы болуына «шыындар аымы» немесе німді ндіру «табыстар аымы».
Экономистерді кзарасы бойынша, тек ана ндіріс тауарлары мен крсетілген ызмет трлеріні жалпы клемі ана емес, сонымен бірге ндірілген німні сйкес трде блінуі жне таайындалуы есепке алынады. Жалпы лтты нім рылымындаы шыындар лкен 4 топа блінеді:
- Ттыну (С), тауар жне ызметтерді (нан, киім, клік т.б) сатып алуа й шаруашылыыны кеткен шыындары.
- Инвестициялар (І), Станок, гимарат, й рылысы жне таы басаларды алу шін
- Мемлекеттік сатып алу (G), тауар жне ызметі (мемлекеттер, аурухана, электроуаттар жне т.б) жне транспортты тлемдерге ( зейнетаы, жрдемаы, степендия жне т.б тлеуге) кететін шыындар.
- Таза экспорті (Xn), экспорт пен импорт клеміні арасындаы айырмашылы.
Y = C + I + G + Xn
Жалпы лтты нім – бл ттынуды, инвестицияны, мемлекеттік шыындарды жне таза экспорт клемдеріні жиынтыы, жалпы лтты нім рамындаы рбір шыын рауышы осы топтарды біреуіне жатады. Бл тендік рнек болуы – осыан кіретін айналымдарды анытамасы серінен тендік орындалады. Бл «лтты есепшот тепе-тедігі» деген атау алады.
Ттыну – бл й шаруашылыында олданылатын тауарлар мен крсетілген ызмет трлеріні жиынтыы, олар мынадай топтара блінеді:
- ыса мерзімді олданылатын тауарлар;
- за мерзімді оолданылатын тауарлар;
- Крсетілген ызмет.
ыса мерзімді олданылатын тауарлара ыса уаыта ана ызмет жасайтын, мселен, киім жне азы-тлік тауарлары, т.б. жатады.
за мерзімді тауарлара за уаыт ызмет жасайтын, мселен, машиналар, кіржуатын машиналар, т.б. жатады.
Крсетілген ызмет тріне ттынушылара жасалан ызмет, мселен, шаштараз жне медициналы ызмет т.б. жатады.
Инвестиция мынадай топтара блінеді:
- ндірістік капиталды салу (немесе негізгі ндірістік фактор инвестициясы жатады);
- Трын й-рылыс инвестициясы;
- ор инвестициясы.
Негізгі ндірістік фактор инвестициясына фирмаларды жаа ндірістік ксіпорындар мен жабдытара жмсаан шыындары жатады.
Трын й-рылыс инвестициясы – бл тратын жаа йлер мен жала беретін йлерді салудаы шыындар.
Инвестиция оры – бл фирманы ордаы тауарларыны баасыны сімі (егер орлар ысартылса, инвестиция оры лшемі теріс мнге ие болады)
Мемлекеттік шыындар – кімет тарапынан сатып алатын тауарлар мен ызмет крсетулерді жалпы ны. Бл топа скери жабдытау, тас жолдар рылысы жне мемлекеттік ызметкерлерді ебекаысы жатады. Мнда трансфертті тлемдер, яни леуметтік сатандыруа арналан тлемдер жне баса да аылар кірмейді. Бл тлемдер айтарылмайтын боландытан, олар жалпы лтты нім рамына енгізілмейді.
Соы топ – бл баса елдермен сауда жасауды нтижелерін крсететін таза экспорт. Таза экспорт тауарлар мен крсетілген ызметтерді экспорт жне импорт ны клеміні айырмашылыына те. Тепе-тедік жадайында, сырты сауда шеберінде арастыранда экспорт пен импорт клемі те болады, демек таза экспорт нлге те. Мндай жадайда жалпы лтты нім ішкі шыындар жиынтыына те болады. Біра егерде экспорт импорттан кп болса, онда біз лемдік нарыа «нетто-экспортшы» ретінде атысамыз, сонда жалпы лтты нім ішкі шыын клемін жоарылатады. Сол сияты, егер де импорт экспорта араанда кп болса, онда біз лемдік нарыа «нетто-импортершы» ретінде атысамыз, сонда таза экспорт теріс мн болып табылады жне шыын клемі ндіріс клемінен жоары болады.
лтты есеп жйесінде кбінесе табыс жиынтыыны крсеткіші ретінде жалпы лтты нім олданылады, одан кейбір рауыштар арылы ерекшеленетін баса да табыс крсеткіштері олданылады.
Таза лтты німді алу ші, ндірістік ксіпорындар, жабды жне трын йлерді жылына тмендейтін ны лшемін, яни капиталды негізгі тозу нын есептейміз.
лтты есеп жйесіндегі келесі крсеткіш фирмалардаы жанама салы сомасына жргізіледі. Таза лтты німнен жанама салытарды алып тастаса, баса крсеткіш аламыз. Оны атауы – лтты табыс. лтты табыс барлы экономика агенттеріні табыс жиынтыын крсетеді. лтты есеп жйесінде лтты табыс, табыс алу тсіліне байланысты бес рауыша блінеді. Осы 5 санат (категория), сонымен бірге райсысыны лтты табыстаы лесі тменде пайыз трінде крсетілген:
- Ебекаы (73%). Жмысшыларды алатын жалаысы мен сыйлыы.
- Жеке меншік табыстар (70%). Кішігірім дкендер, фермалар, т.б.
- Ренталы табыс (2%). Жылжымайтын млік иелеріні алатын пайдасы, оан оса здері зіне «тлемейді» деп есептелінген жалдау аысы жатады.
- Корпорация пайдасы (11%). Жмысшылар мен несие берушілерге тленген тлемнен алан корпорация пайдасы.
- Таза пайыз (7%). Белгілі бір елді ксіпорын тлемдеріні пайызды сома мен олар арылы алынан пайызды сома елдерді экономикалы агенттерінен тскен пайызды соманы осана те.
айталап есептеуді болдырмау шін, жалпы лтты німге кірмейтіндер:
- Аралы тауарлар, кейін айта ндіруге кететін німдер. Оан шикізат, жанармай, кмекші материалдар жатады.
- Тлемдер ( леуметтік сатандыру, зейнетаы, жмыссыздыа жрдемаы байланысты)
- Барлы ндірістік емес келісімдер, яни ндірілген німні клеміні суіне ммкіндік туызбайтындар.
- Баалы ааздарды сату сатып алу жнінде келісімдер.
- сталан заттарды сатып алу
Жалпы лтты німді шыындар, табыстар бойынша есептеу
|
Ж ді шыындар сомасы бойынша есептеу.
|
Ж ді табыста сомасы бойынша есептеу.
|
|
Тауар аымыны дісі
|
Шыындар аымыны дісі
|
|
Жеке ттыну шыындары
|
3226
|
Ттынылан капиталды клемі
|
505
|
|
Жалпы жеке ішкі инвестициялар
|
765
|
Бизнеске салынан жанама салытар
|
393
|
|
Тауарлар жне ызметтерді мемлекеттік сатып алу
|
964
|
Жалаы
|
2905
|
|
Таза экспорт
|
-93
|
Арендарлы тлем
|
20
|
|
Жалпы лтты нім
|
4862
|
Проценттер
|
392
|
|
Амортизация
|
-505
|
Жеке алымдардан тскен табыс
|
325
|
|
Т
|
4357
|
Корпорацияны пайдасына салынан салы
|
145
|
|
Бизнеске салынан жанама салытар.
|
-393
|
Дивиденттер Корпорацияны блінбеген пайдасы
|
98
|
|
лтты табыс
|
3964
|
Корпорацияны блінбеген пайдасы
|
79
|
|
леуметтік сатандыру салымдар
|
-445
|
Жалпы лтты нім
|
4862
|
|
Корпарацияны пайдасына салынан салы
|
768
|
|
|
|
Трансферттік тлемдер
|
224
|
|
|
|
Жеке табыс(алынан табыс)
|
4063
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2.3Ттыну баасыны индексі жне Ж дефляторы
Номиналдды жалпы лтты німіні наты лтты німге атынасы бааны ктерілу есебін жалпы лтты німні суін крсетеді жне оны жалпы лтты нім дефляторы деп атайды.
Тауар мен ызмет крсетуге орташа баа пайызыны згеруін – баа индексі дейміз. Индексті белгілеуді бастаан жылды базистік жыл дейміз. Базистік жылда рбір бааа индекс белгіленуі. р трлі тауарды баа индекстері жинаталып тауар санына блінеді. Базистік жылды баа индексі ыли да 100 те болады.
Ж дефляторы мен ттыну баасыны индексі жалпы баа дегеі туралы экономикада р трлі апарат берді. Осы екі крсеткіш арасындаы ш негізгі айырмашылытары бар:
1) Жалпы лтты нім дефляторы барлы ндірілген тауарлар мен крсетілген ызмет трлеріні нын крсетеді, ол ттыну баасыны индексі тек ттынушы ттынатын тауарлар мен ызметтерді баасын есептейді. Сонымен, фирмалар мен мемлекет ттынатын тауарлар мен ызметтерді баасыны жалпы лтты німін алуа болады.
2) Жалпы лтты нім дефляторы тек арастырылып отыран мемлекетті азаматтары ндірген тауарларды есепке алады. Баса елдерден импортталатын тауар жалпы лтты нім дефляторында да крсетілмейді. Сол себепті Жапонияда жиналып, АШ та сатылан «тойота» ныны суі, тек ттыну баасыны индексінде крсетіледі, оны Америкалы ттынушылар ттынады, біра жалпы лтты нім дефляторында крсетілмейді.
3) Бааны р тлі болуында.Ттыну баа индексі есептегенде, р трлі тауар баалары траты салматы болады, ал жалпы лтты нім дефляторы есептегенде ауыспалы салма олданылады. Баса сзбен айтса ттыну баа индексі згермейтін тауарлар жиынында есептелінеді, ал жалпы лтты нім дефляторы тауарлар жиыныны згеруіне байланысты болады, яни жалпы лтты нім рамыны згерісіне байланысты болды.
Ж дефляторы да жне ттыну баа индексі де аныталан тауар жиыныны аындаы баасы базистік жылдаы сол тауарларды баасымен салыстырыланы крсетіледі. ТБИ згермейтін ттыну аржыны олданылыды, ал Ж дефляторы згермелі ттыну аржыны баалара деген р трлі кзарастар сері не келетінін келесі мысалдан креміз. Мысалы Алматыда болан атты суы серінен барлы алма баасы атты ктеріледі. Дегенмен, алма Ж рамына кіргенімен, бааны жоарылауы Ж дефляторында крсетілмейді. ТБИ згермейтін тауар жиынтыы негізінде есептелсе, оан алма кіреді, сонда алма баасынан ктерілуі ттыну баасыны индексі крсетілуіне алып келеді. згермейтін тауар жиынын есептейтін индекс «Ласпейрс индексі», ал згеретін тауар жиынын «Поаше индексі» крсетеді.
Бл индекстер мір нын лшеу шін арналан, яни белгілі бір мір дегейін стап тру шін ажетті шыындар. р трлі тауарлар баасы р трлі лшемге згергенде Ласпейрес индексі мір ныны суін Поаше индексіне араанда натыра крсетеді. Ласпейрес индексі белгілі бір тауар жиыны есептеу шін олданылады, мнда ымбат тратын тауарларды арзан тратын тауарлармен алмастыру ммкіндігі ескерілмейді. Поаше индексінде тауарды бір бірін алмастыруы есепке алынады. Біра мнда л ауатты тмендеу дегейі крсетілмейді. Ттыну баасыны индексі, яни мнда ттынушы шін алма баасы сімі жоарылайды. Бл жерде згермейтін тауар жиыны олданылады жне алманы апельсинмен алмастыру ммкіндігі есепке алынбайды. Ж дефляторы бл Паоше индексі, мнда керсінше , ттынушы шін бааны жоарылауы толыымен крсетілмейді. Осы жерде Ж дефляторы сім нын крсетіп тран жо, дегенмен алма ныны жоарылауы ттынушы жадайына жаымсыз сер тигізді.
3.1 азастан Республикасындаы жалпы лтты нім крсеткіші
Жалпы лтты німні кмегімен елімізді экономикалы даму дегейі мен пропорциясын шет елдермен тікелей салыстыруа ммкіндік туды. Біріккен лттар йымыны статистикалы ызмет ету орны жалпы ішкі німді лтты есептер жйесін жасауда негізгі крсеткіш ретінде пайдаланады. 1988 жылдан бері жалпы лтты нім крсеткіші бізді елімізде де осы Біріккен лттар йымыны методологиясы бойынша есептеліп, халыаралы салыстыруа пайдаланып келеді.
Экономикалы крсеткіштер
|
|
1991
|
1992
|
2007
|
2008
|
|
Ж, млн. тенге
|
1014190,0
|
1415749,7
|
12849794,0
|
16052919,2
|
|
Ж, млн. lоллар
|
16645,0
|
21041,0
|
91133,0
|
113850,0
|
|
Алдындаы жыла пайыз-бен наты клемні индексі
|
91,8
|
100,5
|
210,3
|
260,2
|
|
Дефлятор, %
|
260,9
|
138,9
|
85,1
|
72,7
|
|
Халыты жан басына шаандаы Ж, тенгемен
|
64123,1
|
90880,2
|
529045,2
|
771991,3
|
|
Халыты жан басына шаандаы Ж, доллармен
|
1052,4
|
1350,7
|
3752,9
|
5475,1
|
|
Халыты жан басына шаандаы Ж, наты клеміні индексі, %
|
93,7
|
102,0
|
213,1
|
264,0
|
|
Долларды баамы
|
60,93
|
67,29
|
141,0
|
141,0
|
Жалпы лтты нім
Аымдаы баалармен;миллион теге
|
|
1991
|
2008
|
|
Ж
|
1014190,0
|
16052919,2
|
|
нерксіп
|
238732,7
|
5162639,0
|
|
рылыс
|
65500,9
|
1296700,4
|
|
Ауыл, орман, балы шаруашылыы
|
125043,4
|
853341,6
|
|
Клік жне байланыс
|
108203,3
|
1769082,1
|
|
Сауда жне айналым саласы
|
174642,1
|
1965081,1
|
|
Трын й-коммуналды шаруашылы
|
64487,1
|
116217,0
|
|
Денсаулы сатау
|
23576,6
|
237392,1
|
|
Білім
|
39456,6
|
452237,8
|
|
Мдениет жне нер
|
5125,3
|
664325,1
|
|
ылым жне ылыми ызмет крсету
|
2808,9
|
606266,2
|
|
Банктер
|
12629,0
|
855494,9
|
|
Басарма
|
23794,1
|
105266,3
|
|
Баса ызмет трлері
|
92552,5
|
800654,1
|
|
Ж-ні наты згеруі, %
|
91,8
|
280,9
|
|
Дефлятор, %
|
260,9
|
65,2
|
|
Халыты жан басына шаандаы Ж, мы тенге
|
64,1
|
325,9
|
|
АШ долларымен
|
1052,4
|
2311,3
|
орытынды
орытындылап айтанда, жалпы лтты нім экономикадаы бір жылы барлы тауар мен ызмет крсетуді тпкі ндіріс клеміні жиынты рынокты нынан трады.
Жалпы лтты нім кмегімен елімізді экономикалы даму дегейі мен пропорциясын шет елдермен тікелей салыстыруа ммкіндік туды. ТМД елдері мен азастан Ж экономикалы есептеу практикасы 1988-ші жылы енгізілді.
Туелсiздiк аланнан кейiн азастан жаhанды экономикада лемдiк тауар рыноктарына мнай, газ, ара, тстi, жерде сирек кездесетiн жне ымбат металдар мен уран нiмдерiн шыаратын ел ретiнде арастырылады. Ауыл шаруашылы нiмдерiнен асты экспортыны келешегi бар.
нерксiптi шикiзат салаларына шетелдiк инвестицияларды тарту жне аржы саласында рылымды-институционалды згерiстердi жзеге асыру жнiнде мемлекеттiк саясаттан жргiзiлуiне байланысты азастан экономикасыны дамуында iлгерiлеу байалуда, елде мiр cру дегейi жоарылауда жне за мерзiмдi кезеде индустриялы сервистiк-технологиялы даму сатысына туге ммкiндiк беретiн аржы ресурстары жинаталуда.
олданылан дебиеттер
- Н.. Мамыров., М.. Тілеужанова. Макроэкономика. Алматы, 2003
- Р. Дорнбуш.,С. Фишер. Макроэкомика Алматы, 1997
- Кенжеболатова М.Ш. Макроэкономика: Оу ралы. Астана, 2009.
- Ж.. Клекеев., К.С. Есеналиева., Н.Б. Тастандиева. Макроэкономика. Алматы, 1995.
- Н.. Мамыров., К.С. Есеналиева., М.. Тілеужанова. Микроэкономика. «Экономика». Алматы, 2000.
- Берденов . азастан мемлекет ретінде алыптасуы мен экономиканы дамуы. Алматы, 1998.
- Осипова Г.М., Экономикалы теория негіздері Алматы, 2002.
- Ред. Смаилов .А. азастан цифрларда. Алматы, 2008.
азастан Республикасындаы Ж