Экологиялы ыты тсінігі жне пні

Дріс 1

Таырып. Экологиялы ыты тсінігі жне пні

Жоспар:

1. азастан Республикасыны экологиялы ыыны пні, объектілері мен субъектілері

2. Экологиялы ы ымы

3. Экологиялы ыты дістері

4. Экологиялы ыты аидалары

5. Экологиялы ы жйесі

1.азастан Республикасыны экологиялы ыыны пні, объектілері мен субъектілері

ы саласыны сипаттамасын реттеу экологиялы ыыны мнін анытаудан басталады. ы теориясынан біз мынаны білеміз: белгілі бір саланы реттеуді мні оамды атынастар болып табылады, олар іштей бірлікпен, ерекшелігімен, жаынды белгісімен, кейбір баса да асиеттерімен сипатталады жне адам ызметіні белгілі бір саласын реттеуге баытталан. Осы исынды стана отырып мынаны мойындау керек: экологиялы ыты мні адамзат оамы мен табиатты, мемлекетті жне оны субьектілеріні табиат ресурстарын пайдалану мен сатау трысында зара рекетіні саласында туындайтын экологиялы атынастар болып табылады. Жалпы бл анытама дрыс, біра ол оамды атынастарды баса трлерінен згеше, экологиялы ы атынастарыны мнін, оларды ыты ерекшеліктерін ашып крсете алмайды.

Экологиялы ы мніні ымын іргелі алымдар ертеректе зерттеген. Ресей оулытарын ерекше атап крсеткен жн, олардан біз мынадай анытамаларды шыратамыз: “Экологиялы ыты мні оам мен табиатты зара рекеті саласындаы оамды атынастар болып табылады... олар ттастай аланда табии обьектілер мен оршаан табии ортаны орау трысында туындап, дамиды”1, “Экологиялы ыты мні – бл экология-лы-ыты нормаларды олданылуы саласында алыптасатын тарихи трыда азіргі жне болашатаы рпатар мдделері шін оршаан ортаны сатап алу масатында табии обьектілерді (экологиялы жйелерді)сатау, жасарту, алпына келтіру, тиімді пайдалану трысында міндетті трде мемлекетті атысуы жадайында азаматтар мен йымдар арасындаы ндірістік атынастармен байланысты болуы”2.

Бл анытамаларды абылдауа болады, алайда оларды мніні ашылуына арай аталан кзарастар онша жетілмеген. Бізді кзарасымыз бойынша, негізгі ателік мынада болып табылады: оам мен табиат атынастарыны сан алуан болуынан алымдар тек табиат орау атынастарын ана бліп крсетеді (В.В. Петров), экологиялы ыты табиат ресурсы ыынан бліп крсетеді (Б.В. Ерофеев). Бл мселе те крделі болып табылады, оны стіне оны сипаттамасына азастандаы нарыты атынастарды дамуы, табиат ресурстарын тауар айналымына таратуы ыпал етеді, осыны салдары ретінде экологиялы атынастарды зерттеуде азаматты-ыты нормаларды олданылуы кшейе тседі. Мынадай кзарастар беле ала бастады: жерді пайдалану трысындаы мліктік атынастар (ипотека, жала беру, сатып алу-сату жне т.б.) азаматты-ыты институтыны мазмны болып табылады. Сондай-а табиат ресурстарын пайдалананы шін жне оршаан ортаны ластааны шін экологиялы тлемдер мен салытар салы ыын реттеуді мні болып табыла ма дейтін кзарасты тым даулы кзарас деп тануа да болар.

Біз бл сратара оам мен табиатты зара рекеті туралы тжырымдаманы дістемелік база ретінде пайдалана отырып жауап береміз. Экологиялы атынастар – бл обьектісі табиат пен оны рамындаы элементтер болып табылатын атынастар. Осыны негізінде біз экологиялы бкіл табии кешенге, сондай-а оны жекелеген блімдеріне баытталан барлы атынастарды жатызамыз. Сондытан жер, су, тау, орман, фауналы, атмосфералы ауа атынастары біршама дербестікке ие болады жне жер, су, тау, орман, фауналы, атмосфералы ауа ыыны мні болып табылады, зіні жалпы белгілері бойынша табиат ресурстары атынастарына жатады, олар экологиялы атынастары рамына кіреді. Сондай-а экологиялы атынастара обьектісі табиат кешені, табии орта болып табылатын атынастарды жатызу керек, мны зі орытарды, экологиялы апат айматарыны ыты режимін реттеу мысалынан ерекше айын крінеді.

Алайда бл орайда мынаны ескеру керек: “жер, жер ойнауы, су, ормандар, жануарлар дниесі, ауа” ымы мен “табии ресурс” ымы арасында айырмашылы бар. рбір су экологиялы атынастарды рашан да обьектісі бола бермейді, “орман” экологиялы ыпен де рашан да реттеле бермейді. Мны брі, егер аталан обьектілер табиат ресурстары болып мына белгілерге сай келген жадайда ана ммкін болады:

а) шыу тегіні табии сипаты;

Табии ресурс жасанды жолмен алынбауа тиіс, ол табиат туындысыны нтижесі болып табылады;

б) ол оршаан ортамен табии байланысты болады;

в) леуметтік-экологиялы ндылыы. Бл белгі объектіні атаратын ызметтерінен байалады: экологиялы, экономикалы жне мдени-сауытыру пайдасы бар.

Егер белгілі бір оамды атынаста табиат объектісі табии ортадан алынатын болса, онда ол экологиялы ыты болудан алады. Ол мліктік атынастарды объектісі, яни азаматты-ыты объектісі болуа, тауар болуа тиіс. табиаттан алынанда оан адам ебегі жмсалады жне ол «баалану» асиетіне ие болады, оны ны болады. зендегі «су» зіні физикалы асиеттері жаынан біртекті нім болып табылады, біра р алуан задармен реттелетін болады. «зендегі су» - бл табии ресурс, оны пайдалану мен орау экологиялы атынастарды объектісі болып табылады. «дытаы су» - бл объект табии ортадан алынан жне бл оамды атынастар санитариялы-гигиеналы жне коммуналды занамамен реттелетін болады.

Сйтіп, мынадай орытынды жасауа болады: экологиялы атынастара объектісі табиат пен табии ресурстар болатын, белгілі бір лшемдерге сай келетін оамды атынастарды жатызуа болады.

Экологиялы ы атынастарьны азаматты, салы жне т.т. араатынасы туралы мселені мына трыда карастыран жн. Экологиялы ыты мні болып табылатын белгілі бір экологиялы ы атынастарыны тобы болады. Бл ыты баса салалары бл атынастарды реттей алмайды жне олар жеке сала ауымында "тйыталып алан" дегенді білдірмейді. Экологиялы ы атынастары (оларды объектісі табиат пен табиат ресурстары болып табылады) азаматты кы нормаларымен реттеледі (мліктік сипаты - жала беру, табиат ресурсын кепілге салу, залалды теу жне т.б. крініс табатын атынастарда), салы ыыны нормаларымен - (мемлекет табиат ресурстарын пайдалананы шін аы млшерін белгілейтін атынастарда), ылмысты ы нормаларымен — (мемлекет экологиялы талаптарды сатамааны шін жазалау шараларын белгілейтін атынастарда) реттеледі.

ыты ылмысты, азаматты, аржы, кімшілік салалары ы атынастарын реттеуді жалпы ережелерін белгілейді жне ыты ртрлі салаларында (мысалы, экологиялы) олар зіні айрыша крінісін табады.

Экологиялы ы атынастарыны субьектілері зады жне жеке тлаларды ке ауы-мы болып табылады, оларды жіктеу субьектілерді ытары мен міндеттеріні клеміне, наты ы атынасыны тріне, зге де жадайлара байланысты болады.

Экологиялы атынастар субьектілеріне мыналарды жатызуа болады:

  1. азастан Республикасы – бізді мемлекетіміз табиат ресурстарыны меншік иесі бола отырып, экологиялы атынастарды субьектісі болып табылады жне табиат пайдалану мен табиатты орау мселелері бойынша ы атынастарында міндетті тарап ретінде атысады;

шетелдік мемлекеттер – азастанны табиат ресурстарын пайдалану мселелері бойынша экологиялы атынастарды субьектілері болып табылады, республикаа табии ортаа келтірген залалы шін жауап береді (“Байоыр” кешенін жала беру, шекаралы су обьектілері бойынша бірлесіп су пайдалану);

халыаралы йымдар – экологиялы атынастарды субьектілері ретінде халыаралы йымдара мамандандырылан экологиялы йымдарды (ЮНЕП, МСОП, Грин Пис), сондай-а экологиялы проблеманы шешуде белгілі бір ызметті орындайтын йымдарды (ХВ, Б, Сорос оры, Эберта жне т.б.) жатызуа болады;

зады тлалар – бл топта тлаларды ке ауымын атауа болады. Бл кез келген меншік нысаныны зады тлалары – мемлекеттік ксіпорындар, йымдар, мекемелер; шетелдік ксіпорындар, бірлескен ксіпорындар, олар азастанны пайдалы азыналарын игеруге маманданан жне т.б.;

жеке тлалар – бл арада азастан Республикасыны азаматтарын, шетелдік азаматтарды, азаматтыы жо адамдарды атауа болады. Олар леуетті табиат пайдаланушылар, экологиялы ытара ие бола алады жне экологиялы занаманы бзаны шін жауапты болады.

2.Экологиялы ы ымы

Бізді зерттеулеріміз мынаны крсетіп отыр: экологиялы ыта ы саласы дербес деп танылуы шін ажетті белгілері болады – экологиялы аидаларды з мні, зіні дістері, жйесі болады. Бдан баса, бгінгі кезде азастан Республикасында дамыан экологиялы занама бар, мемлекет ызметтеріні арасында дербес ретінде экологиялы ызмет крініс тапан жне арнайы кілетті мемлекеттік органдар арылы мемлекеттік экологиялы-ыты тетік рылан.

Экологиялы ыты ерекшелігі мынада болып табылады: дербес сала ретінде ол біршама жуыта ана ресімделді, біра оны дамыту шін алышарттар бдан кп брын алыптасан болатын. Тарихи трыда бастапы салаларды бірінен “жер ыы” алыптасан болатын. Жер ыы атынастары оам мен табиат ортасы арасында туындаан “алашы” атынастарды бірі болды. Жер ыыны рамына су, тау, орман атынастарын реттейтін нормалар кіре бастады. Кейінннен бл нормалар мынадай дегейге дейін дамыды: мны зі ыты жекелеген салалары ретінде жер ыыны блінуіні себебі болды. Кейіннен олара “фауналы ы” (жануарлар дниесін пайдалану жне орау ыы) жне “атмосфералы ауа ыы” осылды. Жоарыда аталан ы саласыны брі уаытты за кезеінде дербес дамыды, зіні ыты реттеу пні, аидаларыны дісі мен жйесі болады. Осы салаларды ішінде табиат ресурстарын пайдалану жніндегі атынастар жне табиат ресурстарын орау жніндегі атынастар алыптаса бастады. Мндай бліну “табиат ресурстары ыыны” жне “табиат орау ыыны” дербес салаларын руды жатаан кейбір алымдар шін себеп болды.

Бл кзарас діл сына шырады жне кптеген алымдар оны діснамалы трыдан дрыс емес деп таныды. Тек соы кезедерде ана табиатты жеке обьектісіне емес, бкіл табии ортаа баытталан атынастар алыптаса бастады, мынаны пайымдауа ммкіндік туды: бір саланы ауымында барлы белгілі табиат ресурстары саласын біріктірген ыты жаа саласы (жер, су, орман, тау, фауналы, атмосфералы-ауа ыы) – экологиялы ы пайда болды.

Біз талай рет брын мынаны атап крсеткенбіз: экологиялы ыты реттеуді пні табиат болып табылады, ол зара байланысты табии ресурстарды кешені болып табылады. Осы ерекшелікті ескере отырып, біз мынадай орытынды жасаймыз: экологиялы ы – бл кешенді сала, бл етене біріккен сала, бл біратар дербес салаларды біріктіретін сала.

За ылымында экологиялы ыты тсінігіне мейлінше тнті кзарас ретінде ылым-экологтарды трт негізгі анытамаларын келтірген жн. Оларды елеулі талдау мен рметке лайыты кзарастары экологиялы ойды дамуы тарихын крсетеді жне мейлінше сипатты болып табылады.

Н.Д. Казанцев (1967 жылы) айтан бірінші анытаманы мні мынада болып табылады: ыты барлы салалары (жер, су, орман, тау жне т.б.) дербес институттар ретінде табиат ресурстары ыыны рамына жатуа тиіс. Бл орайда табиат ресурстарын орау жніндегі атынастар жеке институт ретінде блінеді.

Н.Б. Мхитдинов (1981 жылы) ы жйесінде аграрлы-ыты топты болуын бліп крсетті, онда дербес салалар ретінде жер, су, орман, тау, фауналы ы ызмет атарды.

Бкіл табиатты орау мен пайдалануа баытталан атынастарды ол жеке саланы мні деп есептейді, ол алыптаса ойан жо, біра жеке сала ретінде ресімдеу шін барлы алышарттар бар.

Д.Л. Байділдиновты (1995 жылы) айындамасыны мні мынада: табиат орау ыы жне жер, су, орман, тау, фауналы, атмосфералы-ауа ыы ыты дербес салалары болып табылады жне кешенді, ыты етене кіріккен саласы рамына жатады – экологиялы ы. Табиат ресурстарын пайдалану жніндегі атынастар жеке саланы – жер, су, жне т.б. ішінде, біра экологиялы ыты орта масаттары трысынан реттелетін болады3.

Соысы В.В. Васильевті ыты жаа саласыны – “оршаан орта ыыны” тууы туралы кзарас болып табылады (1996 жыл). Оны рамына, авторды пікірі бойынша, адамды оршаан ортаны сапалы жай-кйіне ыпал ететін атынастарды реттейтін барлы нормалар кіруге тиіс. Яни, бан санитариялы- гигиеналы, сулет, ебек жне т.б. нормалар кіреді. рине, уаыт те келе, реттеу обьектісі адамны тіршілік ету ортасы болып табылатын сала да болуы ммкін, біра бл бізге алыс болашата болатындай крінеді.

Сйтіп, жоарыда айтыландарды негізінде экологиялы ыты мынадай анытамасын беруге болады. Бл осы замандаы ыты етене кіріккен, кешенді саласы, ол оан табиатпен жне жекелеген табиат ресурстарымен зара рекет трысындаы мемлекет пен оны субьектілері арасында туындайтын экологиялы атынастарды реттейтін ыты нормаларды жиынтыы жатады.

3.Экологиялы ыты дістері

Экологиялы ыты келесі белгісі экологиялы атынастарды ыты реттеу дісіні болуы. ы теориясынан мына жайт та белгілі: ы саласыны дісі ретінде оамды атынастара атысушылара ыпал ету тсілдері, осы атынастарды реттеу тсілдері танылады. Экологиялы ы жуы арада ана дербес сала ретінде танылуымен байланысты экологиялы ы дісін анытау трысында лі де болса бірегей пікір болмай отыр. азіргі кзарастар арасында діс ретінде сынымдар мен міндетті нсамалар дісі деп аталатыны да белгілі, баса бір кзараста – экологиялы ыта дербес дісті болуын жалпы теріске шыарады, шінші кзараста – экологиялы атынастарды реттеу шін осы заманы ыты белгілі дістеріні брі тартылады делінген.

Экологиялы ы дісі туралы мселе елеулі ылыми проблема болып табылады жне ол жеке зерттелуге тиіс. дісті ерекшелігі ы саласы мен реттеу пні сипаттамасынан бастау алуымен аныталады. Экологиялы ыты анытауыш белгісі саланы кешенділігі ымынан, табиат ресурстарын пайдалануды ішкі салалы процестерін орта масата – адамны тіршілігі шін жарамды табиат сапасын сатаудан бастау алады. алымдар мынаны длелдеп отыр: экологиялы ы рамына жататын жекелеген салаларды (жер, су, тау жне т.б.) з жйесі, з мні мен з дісі болады. Алайда экологиялы ы дісі – бл нерлым крделі былыс. Бізді кзарасымызда, экологиялы атынастарды реттеуде осы заманы за ылымында белгілі кптеген дістер, ыты тсілдер атысады. Солардан экологияландыру дісі «орталы» орын алады. Оны мазмнынан экологиялы ы атынастарын ыты реттеу тсілін ынан жн, бл ретте оршаан табии ортаа немесе оны жекелеген ресурсын пайдалану немесе кез келген шаруашылы жне зге де ыпал ету бкіл табиат сапасын сатау масатына баындырылуына тиіс. Пайдалы азыналарды ндіру, нерксіп обьектілерін салу кезінде, республика аумаына шетелдік нерксіп технологияларын келу кезінде, арыш обьектілерін пайдаланан кезде жне т.б. кезінде барлы жерде экологияландыру дісі олданылады.

«Басты» мртебесі бар осы дістен баса экологиялы атынастарды реттеуде азаматты-ыты дісі – тараптарды тедігі дісі атысады. Бл діс, егер экологиялы ы атынасыны мазмны азаматты-ыты ммілелер, залалды орны толтыру болып табылатын жадайларда, олданылады. Бл атынастарды субьектілері, детте, те ылы жадайда болады, бір-біріне туелсіз ытар мен міндеттерді бірдей клеміне ие болады. Оларды тек шарт ана байланыстырады (мысалы, жер учаскесін жала алу, шартты талаптарын сатамаан жадайда дау тек сот тртібінде ана шешілуі ммкін).

Экологиялы ы атынастарыны елеулі саны билікті ыпал етуімен реттеледі. Бл діс субьектілер баынышты, туелді болан, оларды ытары мен міндеттеріні клемін жоары тран субьекті анытаан жадайдаы экологиялы ы атынастарында олданылады. Айталы, азастан Республикасыны аумаында табиат ресурстарын пайдалану жніндегі барлы ы атынастары іс жзінде мемлекеттік орган беретін рсатты (лицензияны) негізінде жзеге асырылады, бл орган осы атынасты туындауына, згеруіне жне тотатылуына ыпал етеді. Билікті ыпал етуіні (императивтік) дісі табиат ресурстарын пайдалану жадайында, кінлі адамдарды жауапкершілікке тарту жнінде министрліктер мен ведомстволар басаруды жзеге асыру кезінде, бекітілетін табиат орау шараларын жзеге асыру кезінде олданылады.

Мжбрлеу дісі кінлі адамды жауапкершілікке тарту жніндегі атынастарды реттеу кезінде олданылады. Бл діс билікті ыпал ету дісіні рамдас блігі ретінде толы зады трде арастырылады, йткені кінлі адам мемлекет белгілеген тртіп ережесін бзан кезде ы атынасын реттеу болып табылады.

Экологиялы ыта келесі дісті пайда болуы республикада нарыты атынастарды алыптасуымен, басаруды кімшілік дістерінен экономикалы дісіне кшуімен байланысты болады. Экологиялы ыты бл дісі экономикалы діс деп аталады. Осы дісті кмегімен табиат ресурстарын пайдалананы шін, оршаан табиатты ластааны шін тлемдерді алу жніндегі ы атынастары реттеледі. Осы дісті негізінде табиат орау шараларын материалды ынталандыру жніндегі ы атынастары алыптастырылады, ал бл ке ауымды кешенді іс – экологиялы жаынан таза ндірістерді йымдастыруа кредит беру, жеілдікті жрдем ашалар, экологиялы банктерді ру. Экономикалы діс аржы ыына жатады жне экологиялы ы шін пайдалану дісі болып табылады.

Экологиялы атынастарды реттеуді халыаралы-ыты дісі ажет діс, йткені экологиялы ыпен табиат ресурстары оралады жне пайдаланылады, олар бірнеше мемлекетті аумаы бойынша кшіп отырады. Обьективті рылым ретінде табиат кешені мемлекеттерге, ыты режимге туелді болмайды, біра ол табиат процестеріне туелді болады, олар р алуан мемлекеттерді аумаы арылы теді. Бір мемлекетті меншігі болмайтын табиат обьектілері бар, айта бкіл адамзата тиесілі болады (лемдік мхит, ауа, озон абаты жне т.б.). азастан Республикасыны экологиялы занамасы бл жадайларда азіргі халыаралы экологиялы конвенциялар мен шарттара баынады. Атап айтанда осы жадайларда халыаралы діс олданылатын болады.

Сйтіп, экологиялы ыта негізгі діс ретінде экологияландыру дісі танылады, алан дістер ілеспелі, осымша дістер болып табылады.

4.Экологиялы ыты аидалары

ы саласыны аидалары ретінде негізгі басшылыа алатын ережелер танылады, олара сйкес белгілі бір оамды атынастар реттеледі. Егемен азастанны азіргі осы заманы ыында ыты рбір саласы шін ыты аидаларды з жйесіні болуы сипатты болады. Бл азастанны жалпы ыты аидаларыны олданылуын теріске шыармайды, бл аидалар республика Конститутциясында баянды етілген – бл ізгілікшілдік, ыты мемлекетті, халы билігіні, задылыты, жариялылыты, азаматтарды те ылыы жне т.б. аидалары. Ал бізді зерделеуімізді мні экологиялы ыты айрыша аидалары болып табылады.

ы саласыны аидаларыны занамада баянды етілуі зады былыс немесе экологиялы ыты тжірибені талдау нтижесінде аныталуы да ммкін. Экологиялы ыты аидалары жйесін анытауды крделілігі оларды сан алуандыында болып табылады. андай да бір наты экологиялы ы атынасынан (мысалы, кмірсутегі пайдалы азыналарын ндіру кезінде) біз жалпы экологиялы ы аидаларыны жер мен тау ыыны аидаларымен байланысын шыратамыз. Ал экологиялы ыты рбір кіші саласында (жер, тау, су жне т.б. салаларына) ыты аидаларды з жйесі мен экологиялы-ыты аидаларыны жалпы жйесі сйкес келеді.

азастан Республикасыны Экологиялы кодексіні4 5-бабында былай делінген:

азастан Республикасы экологиялы занамасыны негiзгi аидалары:

1) азастан Республикасыны орныты дамуын амтамасыз ету;

2) экологиялы ауiпсiздiктi амтамасыз ету;

3) экологиялы атынастарды реттеу кезiндегi экожйелi кзарас;

4) оршаан ортаны орау саласындаы мемлекеттiк реттеу жне табии ресурстарды пайдалану саласындаы мемлекеттiк басару;

5) оршаан ортаны ластауды жне оан кез келген баса трде залал келтiрудi болдырмау жнiнде алдын алу шараларыны мiндеттiлiгi;

6) азастан Республикасыны экологиялы занамасын бзаны шiн жауаптылытан блтартпау;

7) оршаан ортаа келтiрiлген залалды теу мiндеттiлiгi;

8) оршаан ортаа сер етудi аылы болу жне оан рсат алу тртiбi;

9) табии ресурстарды пайдалану мен оршаан ортаа сер ету кезiнде нерлым экологиялы таза жне ресурс немдеушi технологияларды олдану;

10) оршаан ортаны орау жнiндегi мемлекеттiк органдар ызметiнi зара рекеттестiгi, йлесiмдiлiгi мен жариялылыы;

11) табиат пайдаланушыларды оршаан ортаны ластауды болдырмауа, азайтуа жне оны жоюа, алдытарды кемiтуге ынталандыру;

12) экологиялы апаратты олжетiмдiлiгi;

13) табии ресурстарды пайдалану мен оршаан ортаа сер ету кезiнде лтты мдделердi амтамасыз ету;

14) азастан Республикасы экологиялы занамасыны халыаралы ы аидаларымен жне нормаларымен йлесуi;

15) жоспарланып отыран шаруашылы жне зге де ызметтi экологиялы ауiптiлiгi презумпциясы жне оны жзеге асыру туралы шешiмдер абылдаан кезде оршаан ортаа жне халыты денсаулыына серiн баалау мiндеттiлiгi болып табылады.

Жоарыда келтірілген аидаларды мазмнын арастыралы.

Адамны мірі мен денсаулыын орау аидасы, оны мірі шін олайлы оршаан табии ортаны амтамасыз ету экологиялы занаманы зекті мні, табиат пен оамны арасындаы оамды атынастарды бкіл кешенін ыты реттеу шін негіз болып табылады. Бл аида мынаны білдіреді: мемлекет зіні табиатпен атынасын адам ызметі адамны зіні денсаулыы мен міріне зиян келтірмеуі шін, бл зара атынас адам шін олайлы жадайлар жасайтындай етіп руа тиіс, сондытан, атап айтанда, осы масата барлы экологиялы атынастар баындырылуа тиіс. з кезегінде, азіргі шынды оршаан табии ортаны ластануы нтижесінде экологиялы апаттарды, жаппай улануларды, биологиялы жаа белгілерді пайда болуыны жне ырылуды талай мысалдарын келтіреді, бл адам денсаулыы мен міріне тнген атер фактісін толы растайды.

леуметтік-экономикалы міндеттер мен оршаан орта проблемаларын тедестіре отырып шешу аидасы экологиялы мдделерді басымдыы жадайында ылыми негізделген оамны экономикалы мдделерін экологиялы мдделермен штастыруды орындаумен амтамасыз етіледі. Мысалы, оамны экономикалы мдделері табии ресурстарды пайдалану саласында аныталады, сондытан бл арада біз оамны табиата прменді ыпалын креміз. Сонымен бірге табиат та адамны ыпалына да прменді трде жауап береді, бл ретте осы табиатты оны мір жадайларына айырады. Біз адамзат табиатты, демек зін де орай отырып, зіні экологиялы мдделерін алай ратынын креміз. Бл орайда оны ызметі біз зерттеген адамны тіршілік ету жадайларын сатау аидасыне негізделеді. Дамзатты табиата енжар арау жай-кйінде болуа ммкіндігі жо.. Сондытан оам зіні экономикалы жне экологиялы мдделерін штастыруы керек, бл орайда соысы басым рл атаруа тиіс. Сонымен бірге экологиялы занама осы аиданы крсете отырып, табиат ресурстарын орау жніндегі нормалара баындырып, осы ресурстарды пайдалану жніндегі з нормасына ие болады, сйтіп оларды туелділік жадайына ояды.

олайсыз экологиялы жадайдаы ауматарда экологиялы ауіпсіздікті амтамасыз ету аидасы, бізді ойымызша, нерлым млімдемелі сипат алады. рине, экологиялы атынастар субьектілеріні ызметі осы аидаа сйкес рылуа тиіс, мемлекет зіні баылаушылы рлін жзеге асырады. Экологиялы занама жйесінде осы аиданы орындауды амтамасыз ететін нормалар бар. Алайда, осыан армастан, экологиялы ауіпсіздікті амтамасыз ету аидасы млімдемелі, йткені тек осы аидаа тн ыты жзеге асыру тетігі жо. Сондытан да бл аиданы экологиялы задылы аидаларыны жалпы жйесінен блек арастырады.

Табиатты пайдалананы шін аы тлеуді кезе-кезеімен енгізу аидасы мен оршаан ортаны орауды экономикалы жаынан ынталандыруды енгізу республикада нарыты атынастарды алыптастыруа сйкес келеді.

Бгінгі тада біз мынаны кріп отырмыз: азастан Республикасындаы азіргі экономикалы атынастар табиат ресурстарын пайдалану жнінде ттас біратар атынастарды мірге келуін туызып отыр, оларды негізгі тауар-аша сипаттамаларына рылан. Табиат ресурстарын жала алу шарттары, жер иеленуді мір бойы мраа алу за шыарушыны табиат пайдалануды тегіндігі мселесіне зіні кзарасын айта руа мжбр етті. Мынаны атап крсету керек: за дебиетінде алымдар табиатты тымды пайдалану аидасын сатауды елеулі кепілі ретінде аылы табиат пайдалануды енгізуді жатаан пікірді баран сайын жиі айта бастады. Осыдан 20 жыл брын айтылан бл алымдарды сыныстары азіргі кезде тамаша шешімін тапты, жерді, жер ойнауы мен ормандарды пайдалануа салыты енгізген кезде табиат пайдаланушыларды табиат ресурстарын аздап жала алуа мжбр етеді.

Бл арада мынаны атап кеткен жн: су, жер ойнауы, ормандар брынысынша тек мемлекеттік меншік болып алады жне азаматты айналымнан алынатын болады.

Жалпы табиат пайдалануды тегіндігі азастан Республикасы азаматтарыны табиатты пайдалануа ытарыны кепілі, салауатты оршаан табии орта адамны конституциялы ыын баянды ету болып табылады.

Табиатты орау тиімділігін арттыруа баытталан шараларды ктермелеу аидасы дегеніміз табиат сапасын сатау жніндегі табиатты пайдаланушыларды ызметін ктермелеу тетігін ру деген сз. Мынаны атап крсеткен жн: за шыарушыны осы аиданы жариялауына арамастан бгінгі тада табиат орау ызметін ктермелеу шараларыны жйесі лі болса да зірлене ойан жо.. Брынырата олданылан моральды жне материалды ктермелеу шаралары (сыйлытар тапсыру, алыс жариялау, ызыл жалаушалар жне т.б.) азір олданылмайды, ал жааларын за шыарушы лі де жасай ойан жо. Енгізілген жаа экономикалы дістер табиат пайдаланушыны оны зін табиат орау ызметімен айналысуына мжбр етіп отыр. Бізді ойымызша, бл табиат сапасын сатауды лкен кепілі.

Билогиялы р алуанды пен ерекше экологиялы маызы бар обьектілерді сатауды амтамасыз ету аидасы азастанда рылан орытар мен заказниктер жйесінде жзеге асырылады. Оларды ауматары шегінде биологиялы р алуандылыты барлы кілдерін сатауа жне жануарлар мен сімдіктерді сирек жне жойылып бара жатан трлерін сатауа баытталан шаралар жргізіледі. Осы аидаа сйкес арнайы “Ерекше оралатын табии ауматар туралы” за абылданды5.

рине, экологиялы занаманы маызды аидаларыны бірі оршаан табии ортаны орау туралы за талаптарын ата сатау аидасы, оны бзаны шін жауапкершілікті ымырасыздыы болып табылады. Бл аида осы саладаы бізді мемлекетімізді ы орау органдарыны жалпы ызметінен шыады.

оршаан табии ортаа келтіретін залалды толы теуді за шыарушы экологиялы ызметті жеке аидасы ретінде брын бліп крсете оймаан еді. Ал оны мазмны экологиялы занаманы бзаны шін зады жауапкершілік аидасы ауымында карастырылды, онда жауапкершілік трлеріні бірі табиата келтірілген залалды теу аталып крсетілді. азіргі кезеде залалды теу тетігі занамада нерлым егжей-тегжейлі рсімделген залалды теуді бірнеше трлері бар. Ерекше ынта оярлы жайт мынада болып отыр: залалды материалды жолмен теумен атар экологиялы теуге баран сайын кбірек мн берілуде. Сондытан зады жауапкершілік аидасыны мазмны да згеруде, дрысын айтанда залалды теу аидасын бліп крсетуді ажеттігі пайда болуда. За шыарушы келесі тезис жаына арай ойысып отыр — кінлі адамды жазалау, оан айыппл салу немесе ылмысты жазаа тарту аз, кінлі адам табиата келтірген залалды теуі керек.

оршаан ортаны орау саласындаы халыты, оамды бірлестіктер мен жергілікті зін-зі басару органдарыны атысу аидасы брын олданылан занамада крінісін тапан болатын. Ол ол ма, осы аиданы жзеге асыруда толып жаткан оамды йымдарды, "жасылдар" партияларыны, экологиялы озалыстарды, майдандар мен жекелеген азаматтарды ызметінде тамаша практикалы жасы жетістіктер болды. Оларды осы проблеманы шешуге атысуы р трлі нысандаы меншік ксіпорындарыны шаруашылы ызметіне, сондай-а салынып жаткан немесе жмыс істеп тран объектілер бойынша оамды экологиялы сараптама жргізу ммкіндігіне оамды баылау нысанында жзеге асырылады. Бл орайда экологиялы занамада, ресурсты кодекстерде жне жалпы экологиялы завдарда жергілікті кімшілікке табиатты орау жне оны тымды пайдалану жнінде оамды йымдар мен халыты сыныстарын барынша ескеру жктеледі.

Соы уаытта за шыарушы табиатты ластанудан орау ммкіндігін наты баалай келіп, белгілі бір тегерім орнату жолымен жріп отыр, бл жадайда адамдарды денсаулыы мен оршаан ортаа зиянды сер етпейтін табиата антропогендік ыпал етуге жол берілуде. Осы тегерімді реттеу табии обьектілерге зиянды ыпал етуді белгілі бір нормативтерін белгілеу кмегімен ммкін болып отыр, мны з ыты трге техникалы крсеткіштерді енгізу процесі болып табылады, оларды занамалы нормалар трінде ресімдеу. Белгілі бір табии тегерімді белгілеу шін техникалы крсеткіштерді олдану, адамдарды мірі шін олайлы жадайларды сатай отырып жаымсыз ыпалды біркелкі ету оршаан ортаны стандарттау мен нормалау аидасыны мазмны болып табылады.Бл аида негізгі экологиялы зада баянды етілмеген, біра ол заа туелді актілерде кеінен крініс тапан.

Табиат сапасыны нормативтерін немесе стандарттарын олдануды осы стандартты олданбай табиатты ластану денгейін анытау ммкін болмайтын табии обьектілер шін ерекше маызы бар. Мысалы, су немесе ауа. олданыстаы занамада табиатты нормативтен тыс пайдалананы жне ластааны шін айыппл тлемдерін белгілеу арылы шаруашылы ызметін нормалау аидасын жзеге асыру тетігі жасалан.

Экологиялы проблеманы шешу шін оршаан ортаны орау саласында халыаралы ынтыматасты аидасын олдануды зор маызы бар. Шын мнінде, экологиялы трыда мемлекеттік шекараларды белгілеу жекелеген мемлекетті жалпы аламшарлы сипаты бар экологиялы проблемадан босата оймайды. Бл арада оамдаы идеологияны, леуметтік-экономикалы жйедегі згешелікті маызы болмайды. Экологиялы проблема барлыы шін бірдей, сондытан оны шешуді тиімділігі лемдік ауымдастыты барлы субьектілеріні бірлескен кш-жігері, осы баыттаы халыаралы ынтыматастыты дамыту жадайында ана ммкін болады. Бл аиданы жзеге асыруды ыты тетігі халыаралы-ыты актілерді абылдау арылы амтамасыз етіледі, ал оларды негізінде экологиялы лтты ыты актілерін зірлеу мен абылдау жргізіледі.

5.Экологиялы ы жйесі

ы саласыны жйесі – бл оны жекелеген элементтері арасында рылымды-логикалы байланыстарды болуы, оларды баыныстылы туелділігіне сйкес орналасуы. Экологиялы ы жйесі былайша рылады: ол жекелеген нормалар, ыты институттар, кіші салалар арасында тыыз байланысты сатайды.

Экологиялы ы жалпы жне ерекше блім болып блінеді. Жалпы блімні зерттейтін жне реттейтін нысанасы оамды атынастар болып табылады, оларды обьектісі ретінде бкіл табиатты сапалы жай-кйі, мемлекетті бкіл табиата меншік ыы атысады. Жалпы блімде табиатты орау мен пайдалануды мемлекеттік – ыты тетігі зірленіп, талданады, содан со оны жекелеген ережелері табиатты жекелеген обьектілеріне атысты ерекше блімде натыланады. Тиісінше жалпы блімні ыты инстиуттары арасында мыналар бліп крсеткен жн:

Жалпы блім:

  1. Экологиялы ы ымы.

Экологиялы ы айнар айнар кздері.

Меншік ыы жне табиат пен оны ресурстарына зге де мліктік ытар.

Экология саласында басаруды мемлекеттік-ыты тетігі.

Экологиялы занаманы бзаны шін зады жауапкершілік.

Экологиялы ыты ерекше блімі табиатты жекелеген обьектілері бойынша дербес салаларды жиынтыы болып табылады. Сондай-а ерекше блімге біз “ерекше озалатын табии ауматарды”, “экологиялы апат айматарын” жне “ндірістік жне зге де шаруашылы ызметіне экологиялы талаптарды” жатызамыз.

Ерекше блім:

  1. Жер ыы.

Су ыы.

Тау ыы.

Орман ыы.

Фауналы ы.

Атмосфералы-ауа ыы.

Ерекше оралатын табии ауматар.

Экологиялы апат айматары.

Экологиялы шаруашылы ызметі.

Сондай-а арнаулы блімді бліп крсеткен жн, табиатты халыаралы орау мселелері арастырылады.

Арнайы блім:

  1. Халыаралы экологиялы ы.

азастан Республикасыны халыаралы экологиялы ынтыматастыы.

азастан Республикасыны ы саласы ретінде жне оу пні ретіндегі экологиялы ы жйесі осындай.

Негізгі дебиеттер:

  1. Байдельдинов Д.Л. азастан Республикасыны экологиялы ыы. – Алматы, 2005.
  2. Байдельдинов Д.Л. Экологическое законодательство Республики Казахстан. – Аламаты, 1995.
  3. Боголюбов С.А. Экологическое право. – М.:Изд-во "Норма", 2000.
  4. Экология: Юрид.энцикл.слов./ ред.Боголюбов С.А. - М.: НОРМА, 2001. - 443с.
  5. Бринчук М.М. Экологическое право. – М.,1995.
  6. Ерофеев Б.В. Экологическое право. – М., 1998.
  7. Ерофеев Б. В. Экологическое право: Учебник/ Ерофеев Б.В. - М., 2005.
  8. Дубовик О.Л. Экологическое право: Элементарный курс/ О.Л. Дубовик. - М.: Юристь, 2003. - 302 с.
  9. Петров В.В. Экологическое право России. – М., 1995.
  10. Кузнецова Н.В. Экологическое право. Учебное пособие.- М.: Юриспруденция, 2000.
    1. Стамллы . азастан Республикасыны экология ыы. Оу ралы. – Алматы: Жеті Жары, 1995.
    2. Стамллы . азастан Республикасыны экология ыы. Оу ралы. – Тараз, 2003.
    3. Ерофеев Б. В. Экологическое право: Учебник/ Ерофеев Б.В. - М., 2005.
    4. Культелеев С.Т. Практикум по экологическому праву Республики Казахстан: Учебник - Алматы: Данекер, 2001. - 106с
    5. Кушумбаев А.А. Экологическое право Республики Казахстан: Учеб.пособие для студ.вузов,обучающихся на юрид.фак./ Кушумбаев А.А. - Астана: Фолиант, 2001. - 329с.
    6. Экология негіздері: Оулы/ Баешов, А., Ж. Е. Дрібаев, Б. С. Шакиров. - Туркістан: Яссауи ун-ті, 2000. - 196 б.
    7. Оспанова Г. С. Экология: оулы/ Г. С. Оспанова, Г. Т. Бозшатаева. - Алматы: Экономика, 2002

осымша дебиеттер:

  1. Бекишева С.Д. Экологическое право Республики Казахстан: Альбом схем/ Бекишева С.Д. - Караганда: Изд-во Караганд.юрид.ин-та, 2002. - 78с.
  2. Байдельдинов Д.Л., Куратов С.Г. Правовое реформирование экологического законодательства Республики Казахстан.- Алматы, 1999г.

Нормативтік-ыты актілер:

  1. азастан Республикасыны Конституциясы. 30.08.1995 ж.
  2. азастан Республикасыны экологиялы кодексі. 9.01.2007 ж. // "Егемен азастан", 2007 жылы 19 атар, N 12-13.
  3. азастан Республикасы Президентіні «2004-2015 жылдара арналан экологиялы ауіпсіздігі Тжырымдамасы туралы» Жарлыы. 3.12.2003 ж. №1241

1 Петров В.В. Экологическое право России. – М., 1995. – С.56.

2 Ерофеев Б.В. Экологическое право. – М., 1998. – С.99.

3 Байдельдинов Д.Л. Экологическое законодательство Республики Казахстан. – Аламаты, 1995.

4 азастан Республикасыны экологиялы кодексі. 9.01.2007 ж. // "Егемен азастан", 2007 жылы 19 атар, N 12-13.

5 азастан Республикасыны « Ерекше оралатын табии ауматар туралы» 2006 жылы 7 шілдедегі N 175 Заы // азастан Республикасы Парламентіні Жаршысы, 2006 ж., N 16, 96-жат.

Экологиялы ыты тсінігі жне пні