Экологиялы ыты айнар кздері

2 Дріс

Таырып. Экологиялы ыты айнар кздері

Жоспар:

1. Экологиялы ыты айнар кздеріні тсінігі жне трлері

2. азастан Республикасыны Конституциясы экологиялы

ыты негізгі айнар кздері ретінде

3. Экологиялы кодекстер мен задар

4. Заа баынышты нормативтік ыты актілер

1. Экологиялы ыты айнар айнар кздеріні тсінігі жне трлері

ы саласыны мазмны адамдарды белгілі бір мінез-лы ережелерін белгілейтін ыты нормаларды жиынтыы болып табылады. ыты нормалар белгілі бір ыты мртебесі, зады кші мен басылым нысаны бар жаттарды баянды етіліп, ресімделеді. Белгілі бір белгілер бойынша біріккен ыты актілерді жиынтыы занаманы наты саласыны мазмны болып табылады.

ы саласы мен занама саласы дербес ыты былыстар, біра тыыз байланысты жне зара туелді былыстар болып табылады. Занаманы дамыан саласыны болуы ыты дербес саласын алыптастыру шін ажетті алышарт болып табылады. Сондытан экологиялы ыты мні мен сипатын талдау шін экологиялы занаманы мазмнын зерделеу керек.

Экологиялы ыты айнар айнар айнар кздері деп танылады, біра экологиялы ыты рамына олар кірмейді. Сондытан былай деп айтуа болады: “экологиялы ыты айнар айнар айнар кздеріні” ымы “экологиялы занама” ымынан грі кеірек. азастанны осы заманы ы жйесі тыыз зара байланысан, ы салалары “астасып жатады” жне з кезегінде Экологиялы кодекс ылмысты, азаматты, кімшілік, салы жне т.б. ы салаларыны айнар айнар айнар айнар кздері болып табылады.

Экологиялы ыты айнар айнар айнар кздері мазмнды, жуытасты жне зге де белгілер бойынша блінеді, мны зі оларды топтастыру шін негіз болып табылады. ы теориясында кптеген негіздер белгілі – басылым трі бойынша, іс-имыл аумаы бойынша, іс-имыл уаыты бойынша, адамдарды тобы бойынша жне т.б. Мейлінше кеінен тараан топтастыру – зады кші бойынша. Зады кші жаынан экологиялы ыты барлы айнар айнар айнар кздері задара жне заа туелді актілерге блінеді, блара Президентті жарлытары, кіметті аулылары, министрліктер мен ведомстволарды нсамалытары мен бйрытары, билік етуші жергілікті органдарды шешімдері жатады. Олар задарды орындау шін абылданады.

Экологиялы ыты айнар айнар кздері обьективтік белгісі жаынан мыналара: кешенді, ресурсты жне леуметтік-экологиялы айнар кздер болып блінеді.

Экологиялы ыты кешенді айнар айнар кздері ретінде ыты реттеу обьектісі бкіл табиат кешені болып табылатын нормативтік актілер, бірттас рылым ретінде табии орта танылады. Экологиялы ыты кешенді айнар айнар кздеріне Экологиялы кодексті жатызуа болады. Экологиялы ыты ресурсты айнар кздері деп ыты реттеу обьектісі табиатты жеке обьектісі, жеке табиат ресурсы болып табылатын нормативтік актілер танылады. Бл арада мыналарды атауа болады: Жер кодексі, Су кодексі, Орман кодексі жне т.б. Соы уаытта, занама жйесінде адамны денсаулыына немесе адам тіршілік етуіні жадайларына орай табии ортаны жай-кйіне ыпал ететін, реттеу обьектісі табиат жадайлары болып табылатын нормативтік актілерді жеке тобын бліп крсетуге болады. Мысал ретінде, ‘Халыты санитарлы-эпидемиологиялы салауаттылыы туралы”, “Арал ірінде экологиялы апат салдарынан зардап шеккен азаматтарды леуметтік орау туралы”, “Семей облысындаы ядролы полигон туралы” задарды крсетуге болады.

Осы топтаы актілерді (леуметтік-экологиялы) кешенді актілерден згешелігі адам факторыны атысуында, адамны тіршілік етуі шін олайлы оршаан ортаны ру баытында, яни леуметтік факторды атысуында болып табылады.

азастан Республикасында экологиялы занамасыны даму тарихы бірнеше кезенен теді. Бізді білетініміздей, жер атынастары азастанда бдан кп брын, оны Ресей империясыны рамына енуі кезеінде-а дамыан болатын. 1917 жылдан кейін азастан аумаында Ресей Федерациясыны, Тркістан Автономиялы социалистік республикасыны жер-ы нормалары олданылды.

азастанны экологиялы занамасы дамуыны бірінші кезеі 1922 – 1957 жылдарыны аралыында (1922 – 1957 ж.ж.) басталды. Осы кезеде аза КСР аумаында табиат ресурстары атынастарын реттейтін жекелеген нормативтік актілер абылданды. Бл актілерді кші жер ыы шегінде жзеге асырылды, біра бл кезені айрыша ерекшелігі жер занамасыны жйелілігіні жне оны исындауыны болмауы дер едік. Осы уаытта іс жзінде тіпті оршаан ортаны орау мселелері реттелмеді, кн тртібіне ойылмады. Су, орман, тау-кен занамалары заны дербес салалары ретінде бліп крсетілмеді.

Екінші кезе 1958 – 1981 жылдары аралыында (1958 – 1981 ж.ж.) басталды. Бл кезе экологиялы занаманы мейлінше серпінді дамуымен, заны ресурсты салаларын жйелеу жне оларды исындау процестерімен сипатталады. аза КСР-да осы кезеде: 1971 жылы - Жер Кодексі, 1972 жылы – Су Кодексі, 1976 жылы – Жер ойнауы туралы Кодекс, 1978 жылы – Орман Кодексі, 1981 жылы “Жануарлар дниесін орау мен пайдалану туралы”, “Атмосфералы ауаны орау туралы” Задары абылданды.

Экология саласында занаманы алты дербес саласыны боланы танылды: олар – жер, су, тау-кен, орман, фауналы, атмосфералы ауа за салалары.Алайда осы оамды атынастарды реттейтін нормалар бір-бірінен блек арастырылды, ыты реттеуді кешенді дісі болмады. Бл 1962 жылы абылданан “Табиатты орау туралы” Занан ерекше айын крінді. Ол 20 баптан трды, оларды мазмны мейлінше ресми сипата ие болды, мемлекеттік басару тетігі, жауапкершілік тетігі, табии ресурстарды пайдалануа аы тленетіндігі кзделмеген. Табиат ресурстары кодекстеріні ыты мазмны шаруашылы жргізуді социалистік дістеріне негізделді, мны зі басаруды кімшілік дістеріні экономикалы дістерден артышылыын білдіретін еді.

шінші кезе кезінде (1982 – 1995 ж.ж.) брыны Кеестер Одаыны кйреуі мен азастан Республикасыны егемендік жне туелсіздік алу процесі болды. Жаа мемлекет нарыты атынастара кше бастады, жаа экономикалы институттар алыптасты, “аылы ызмет”, “табиат ресурстарын пайдалануды шартты талаптары” ымы енгізілді. азастанда банк ызметін, жекешелендіру процесін, баалы ааздар нарыын, кредит-аржы ызметін реттейтін занаманы бтіндей жаа салалары жедел зірленіп, абылданды. Табиат ресурстарына мліктік ытарды реттеу саласында згерістер болды, бл жер ыы атынастары саласынан ерекше айын аарылуда. Сонымен бірге, нормативтік экологиялы актілерде жаа нарыты элементтермен атар “кеестік” кезеінен азастанны за тжірибесіне енген дстрлі кімшілік дістері де олданылды.

Осы кезеде Жер Кодексі, Су Кодексі, Орман Кодексі, “Жануарлар дниесін орау, пайдалану жне сімін молайту туралы” За, Жер ойнауы жне минералды шикізатты деу туралы Кодекс абылданды.

Мынаны ерекше атап крсету керек: осы кезеде мемлекетті экологиялы ызметі алыптасты. Табиат орау жніндегі мемлекеттік комитет рылды – ол экология саласындаы арнайы кілетті орган болды, барлы орныан табиат орау ызметін орытындылады жне жаа экологиялы дістер мен аидаларді баянды етті.

Экологиялы занаманы дамытуды тртінші кезеі 1995 жылы 30 тамыздан 2003 жыла дейін. Бл азастанда нарыты эконоимканы реттейтін за толы алыптасан кезе болды, тжірибеге “жерге жеке меншік” институты енгізілді, нерксіпті негізгі салаларында жекешелендіру процесі аяталды. Мемлекетті экологиялы тжірибесіне жаа экономикалы дістер баран сайын жедел енгізілді, бл зада бянды етілді. Осы кезде мынадай маызды нормативтік актілер – азастан Республикасы Президентіні за кші бар “Жер туралы”, “Жер ойнауы мен жер ойнауын пайдалану туралы” Жарлытары, азастан Республикасыны “оршаан ортаны орау туралы”, “Ерекше оралатын табии ауматар туралы”, “Экологиялы сараптама туралы” Задар абылданды.

2003 жылдан басталады жне азіргі уаыта дейін жаласып келеді. 2003 жылы азастан Республикасыны Жер, Орман, Су кодекстері, «Жануарлар дниесін орау, пайдалану жне алпына келтіру туралы», «Ерекше оралатын табии ауматар туралы» задар жаа редакциясында абылданды.

2007 жылы 9 атарда экологиялы задар жйелендіріліп, жаа Р Экологиялы кодексі абылданды. Бл кезе одан рі жаласуда, йткені олданыстаы экономикалы институттарды есепке ала отырып, барлы табиат ресурстары кодекстері мен задарын жаа редакциясында абылдау, сондай-а республикада экологиялы басаруды жекелеген институттарын дамыту жоспарланып отыр.

2. азастан Республикасыны Конституциясы экологиялы ыты негізгі айнар кздері ретінде

1995 жылы 30 тамызда республикалы референдумда абылданан азастан Республикасыны Конституциясы экологиялы ыты негізгі айнар кзі болып табылады, йткені ол табиатты орау мен табиат ресурстарын тымды пайдалану жніндегі оамды атынастарды мемлекеттік реттеуді жалпы ыты негіздерін бекітеді. Бдан кейінгі барлы задар мен заа туелді актілер Конституцияны баптарын орындау шін, Конституцияда айтылан аидалар негізінде абылданады. Экологиялы ыа атысты Конституция нормаларыны арасында мына нормаларды бліп крсетуге болады:

1) йымды-басару;

2)экономикалы;

3)леуметтік нормалар.

йымды басару нормаларына оршаан ортаны орау мен табиатты тымды пайдалану саласында оны органдары, лауазымды адамдары арылы мемелекетті ызметі мен зыретін баянды ететін Конституцияны нормаларын жатызан жн. Конституция нормаларыны бл тобына Республика Президентіні, Парламентіні, кіметіні, билікті жергілікті органдарыны кілеттіктерін реттейтін нормаларды жатызу керек.

Конституцияны жекелеген нормалары оршаан табии ортаны ыты реттеу ажеттігін тікелей крсетеді. Мысалы, 31-бапта былай делінген: “Мемлекет адамны мір сруі мен денсаулыына олайлы айналадаы ортаны орауды масат етіп ояды”.

44-бап Президентті республиканы мемлекеттік бадарламаларын бекітуі ыын баянды етеді (мны мемелекеттік экологиялы бадарламаа да атысы бар). 61-бапты 9-тармаында Парламентті “аса маызды оамды атынастарды реттейтін задар шыаруа, айналадаы ортаны орауа атысты негізгі аидалар мен нормаларды белгілейтін задар шыаруа ыы баянды етілген”.

Экологиялы нормалара табиат ресурстарына меншік нысанын белгілейтін Конституцияны 6-бабын жатызан жн. “Жер жне оны ойнауы, су, орман, сімдіктер мен жануарлар дниесі, басада табии ресурстар мемлекет меншігінде болады. Жер, сондай-а зада белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте де болуы ммкін” (6-бап, 3-блім). Конституцияда, сондай-а, меншік ыын орайтын норма да бар, соны ішінде мрагерлік ыын орайды (26-бап, 2-блім). Яни, бл ереже жер учаскесін мрагерлікке алу ыына олданылады. Конституцияны бл нормалары негізгі табиат ресурстары задары мен кодекстерінде зіні ыты дамуына жол ашты.

Конституцияны леуметтік нормаларына 38-бапты жатызу керек, онда былай деп белгіленген: “азастан Республикасыны азаматтары табиатты сатауа жне табиат байлытарына ыпты арауа міндетті”. Азаматтарды оамды экологиялы йымдара атысуына здеріні ытарын, жергілікті зін-зі басару органдарында экологиялы проблемаларды ою жне шешу, здеріні экологиялы ытарын сотта орау жне т.б. ммкіндіктерімен жзеге асыруа атысты жекелеген ережелер Конституцияны “Адам жне адамзат” деген 2-блімінде белгіленген. Конституцияны масаттары мен міндеттеріне, негізгі аидаларына сйкес экологиялы задар мен кодекстер, сондай-а заа туелді актілер абылданды жне абылданып жатыр.

3. Экологиялы кодекстер мен задар

азастан Республикасыны экологиялы занама жйесі Конституцияда айтылан негізгі идеяларды мазмнынан дамиды. Оны республикада аса маызды табиат орау задары мен табиат ресурстарыны кодекстері абылданды. кінішке арай, бірттас кешен ретінде табиатты зара байланыстылыы мен зара туелділігі идеясы экологиялы занаманы бкіл жйесін амти алмайды. Сондытан, кейбір табиат ресурстары задарыны ыты мртебесі бірттас табиат кешенін сатауды басымдылыы жне баыныштылыыны аидасы кшіні шегінен шыып кетеді. Бірінші кезекте оларды мазмны табиат ресурсын пайдалануды реттеуге баытталан.

Негізгі табиат орау заы 2007 жылы 9 атарда абылданан азастан Республикасыны Экологиялы кодексі болып табылады. Оны рылымына 9 блім, 47 тарау, 326 бап жатады.

2006 жылы 7 шілдеде азастан Республикасыны “Ерекше оралатын табии ауматар туралы” Заы абылданды. Оны рылымына 18 тарау, 85 бап кіреді. азастанда оры ісін йымдастыруды байыры жне бай тарихы бар жне эколгогиялы ыты жеке дербес институты ретінде арастырылады. азіргі уаытта республикада р трлі ыты мртебеге ие болан ерекше оралатын ауматарды, оларды трлеріні елеулі млшері бар.Бл заны лкен клемде болуы мен оны реттеуді толып жатан мселелері осымен тсіндіріледі.

Негізгі экологиялы задарды тобына азастан Республикасыны жекелеген табии ресурстарын реттейтін салалы (ресурсты) задар мен кодекстер жатады.Егжей-тегжейлі мазмны мен оларды талдауы Ерекше блімінде берілетін болады, бл тарауда оларды жалпы сипаттамасы мен рылымы арастырылады.

Негізгі салалы за актісі 2003 жылы 20 маусымда абылданан азастан Республикасыны Жер кодексі болып табылады. Кодекс 5 блімнен, 21 тараудан, 170 баптан трады.

1996 жылы 27 атарда азастан Республикасыны Президенті “Жер ойнауы жне жер ойнауын пайдалану туралы” Жарлыа ол ойды. Жарлыта жер ойнауын пайдалану жне жер ойнауын орау жніндегі атынастарды реттеуді жалпы шарттары мазмндалады. Онда сондай-а тау-кен заыны масаттары мен міндеттеріне жалпы сипаттама беріледі (I тарау), жер ойнауын пайдаланй саласындаы мемлекеттік органдарды зыреті аныталады (II тарау), жер ойнауын пайдалану ыыны туындау жадайлары, трлері, субьектілері, негіздері баянды етіледі (III тарау). Жарлы барлау жне ндіру жмыстарына лицензиялар мен келісімшарттарына ортындылар беруді реттейді, жер ойнауын, оршаан ортаны орау жне халыты ауіпсіздігі жніндегі талаптарды кздейді, оан жер ойнауы орын мемлекеттік басару ызметтеріні кешені жатады (мониторинг, сараптама, кадастр, есеп). Жарлы жер ойнауын пайдаланушыларды ытары мен міндеттерін жне оларды келісім шартпен лицензияларды талаптарын сатауым, сондай-а осы жарлытын кшіне ену тртібін баылауды реттейді. Тау-кен ыы за актілеріні расынан 1995 жылы 28 маусымдаы за кші бар азастан Республикасы Президентіні за кші бар “Мнай туралы” (1997ж. 13.06. N 122-1, 1999 ж. 11.08 N 4671 згерістерімен), 1995 жылы 20 шілдедегі “ Баалы металдармен жне баалы тастармен байланысты атынастарды мемлекеттік реттеу туралы” Жарлытарын атаан жн.

азастан Республикасыны Парламенті 2003 жылы 8 шілдеде Орман Кодексін абылдады. Оны рылымына 9 блім, 20 тарау, 118 бап жатады. Орман кодексіні осы редакциясыны мазмны азіргі практика талаптары мен азастанны осы заманы экономикалы шынайлытарына сай келеді. Орман Кодексімен сондай – а орман пайдалануа аы тленетіндігі , орман шаруашылыын аржыландыру , мемлекеттік орман кадастрын : сонымен бірге орман мониторингін жргізу, орманды орналастыру жмыстарын йымдастыру , орман дауларын шешу жне заын бзаны шін жауапкершілік шараларын олдану жніндегі атынастар реттеледі . Бл кодекс IX бліммен аяталады , онда лтты заа да атысты халыаралы шарттарды басымдылыы баянды етілген .

Экологиялы ыты елеулі айнар айнар кздеріні бірі 2003 жылы 9 шілдеде азастан Республикасыны Парламенті абылданан азастан Республикасыны Су Кодексі . Ол 11 блімнен , 32 тараудан , 146 баптан трады . Сонымен бірге , бл за актісі су атынастарын реттеуде елеулі рл атарады.

2004 жылыы 9 маусымда Р-ны Парламенті “Жануарлар дниесін орау, сімін молайту жне пайдалану туралы ” За абылдады . Ол 11 блімнен , 61 баптан трады . Бл занын реттеу нысаны табии еркіндік жай-кйінде болатын жануарлар дниесін орау мен пайдалану саласындаа оамды атынастар болып табылады. Жануарлар дниесі мемлекетті меншігінде болады.

4. Заа баынышты нормативтік ыты актілер

Негізгі экологиялы задарды мазмнына сйкес жне оларды орындау шін атарушы билікті органдары экологиялы атынастарды реттеуге баытталан заа туелді актілер абылдады. Бл актілер де табиатты жекелеген объектілері бойынша топтастырылыда немесе барлы оршаан ортаа атысы болады. Заа туелді актілер жйесінде азастан Республикасы кіметіні аулылары ерекше орын алады. Осы орган абылдайтын нормативтік актілер атарушы билік органдарыны барлы жйесі шін, министрліктер, комитеттер, ведомстволар, барлы дегейдегі кімдіктер шін міндетті болып табылады. Бл актілермен табиатты орау мен табии ресурстарды пайдалану мселелері бойынша субъектілер тртібіні жалпы шарттары , ережелері белгіленеді . Министрліктер мен ведомстволар да заа туелді актілерді бйрытар , нсамалытар шыарады олар белгілі бір министрлікті шектерінде олданылады жне крсетілетін министрлікпен атынаста болады. Мысал ретінде Р – ны оршаан ортаны орау министрлігіні оршаан ортаны ластаумен келтірілген залалды есептеу тртібі жніндегі дістемелік сынымдарды атауа болады .

Билікті жергілікті атарушы органдары, облыстар, алалар, селолы елді мекендер кімдері атынан шешімдер абылдайды , олар да заа туелді экологиялы актілер болып табылады. Мысалы, кімдерді шешімдерімен табиат ресурстарын пайдалананы щін, оршаан ортаны ластааны шін тлемдер ставкалары белгіленеді, табиатты орау орыны аражаттарын жмсау тртібі, алалар мен аудандарды жасыл желекке блеу мен экологиялы абаттау мселелері аныталады .

Сйтіп, экологиялы заны рамына экологиялы задар мен кодекстер, экологиялы заа туелді актілері, сондай – а экологиялы атынастарды реттейтін жекелеген ыты нормалар мазмндалатын занаманы зге де салаларыны задары мен заа туелді актілері жатады .

Негізгі дебиеттер:

  1. Байдельдинов Д.Л. азастан Республикасыны экологиялы ыы. – Алматы, 2005.
  2. Байдельдинов Д.Л. Экологическое законодательство Республики Казахстан. – Аламаты, 1995.
    1. Стамллы . азастан Республикасыны экология ыы. Оу ралы. – Алматы: Жеті Жары, 1995.
    2. Стамллы . азастан Республикасыны экология ыы. Оу ралы. – Тараз, 2003.
    3. Ерофеев Б. В. Экологическое право: Учебник/ Ерофеев Б.В. - М., 2005.
    4. Культелеев С.Т. Практикум по экологическому праву Республики Казахстан: Учебник - Алматы: Данекер, 2001. - 106с
    5. Кушумбаев А.А. Экологическое право Республики Казахстан: Учеб.пособие для студ.вузов,обучающихся на юрид.фак./ Кушумбаев А.А. - Астана: Фолиант, 2001. - 329с.
    6. Экология негіздері: Оулы/ Баешов, А., Ж. Е. Дрібаев, Б. С. Шакиров. - Туркістан: Яссауи ун-ті, 2000. - 196 б.
    7. Оспанова Г. С. Экология: оулы/ Г. С. Оспанова, Г. Т. Бозшатаева. - Алматы: Экономика, 2002

осымша дебиеттер:

  1. Кыдырханова Г. Правовая политика и экология/ Кыдырханова, Г. //Вестник КазНУ:Сер.Юридическая. - 2004. - N1. - С.53-58
  2. Нусупбекова А. Экологическая политика Республики Казахстан //Правовая реформа в Казахстане. - 2004. - N2. - С.53-55
  3. Сагынбекова Г.М. К вопросу о принципах законодательства о природно-хозяйственных комплексах //Вестник КазНУ:Сер.Юридическая. - 2004. - N2. - С.214-218
  4. Ильясова, М.Т. Конституционные основы экологического права // арМУ.азастанда туелсіз мемлекеттілікті алыптасуы мен дамуындаы Конституцияны ролі: Р Конституциясыны 10 жылдыана арн. халыаралы.-практ.конф.материалдары.- араанды, 2005. - С.348-350

Нормативтік-ыты актілер:

  1. азастан Республикасыны Конституциясы. 30.08.1995 ж.
  2. азастан Республикасыны экологиялы кодексі. 9.01.2007 ж. // "Егемен азастан", 2007 жылы 19 атар, N 12-13.
  3. азастан Республикасы Президентіні «2004-2015 жылдара арналан экологиялы ауіпсіздігі Тжырымдамасы туралы» Жарлыы. 3.12.2003 ж. №1241

Экологиялы ыты айнар кздері