Табиат объектілеріне меншік ыы

Дріс 3

Таырып. Табиат объектілеріне меншік ыы

Жоспар:

1. Табиат объектілеріне меншік ккыыны ымы

2. Табиат объектілеріне меншік ыыны мазмны

3. Табиат объектілеріне меншік ыы туындауыны жне

тотатылуыны негіздері

4.Табиат объектілеріне меншік нысандары, табии ресурстара

меншік ыыны субъектілері мен объектілері

1. Табиат объектілеріне меншік ыыны ымы

Табиат объектілері туралы айта отырып, біз елімізді табии ресурстарыны брін пайымдай аламыз. Казастан Республикасы бкіл дние жзіндегі табиат ресурстары босалы оры жаынан е бай елдерді бірінен саналады. Бл орайда, табиат ресурстарын ндіру ттастай аланда бкіл экологаялы жйеге теріс сер ету ммкін екенін сте де мытуа болмайды, йткені жиынтыында табиат объектілеріні зі (жер, жер ойнауы, су, орман, жануарлар дниесі, атмосфера) экологиялы жйені негізгі крамдас блігі болып табылады. Табиат объектілеріні азаматты айналымдаы деттегі заттар мен мліктен згешелігі зіні айрыша белгісі болады. Атап айтанда, оларды пайда болуы ндіріспен немесе адамны нер табысымен байланысты болмайды, табиат ресурстарын табиатты зі табии діспен жасайды. Тек бізді елімізде ана емес, сонымен бірге бкіл аламшарда олайсыз экологиялы ахуалды ескере отырып, адамзат экологиялы жйені табии тегерімін жасауа жне сатауа алайда мтылып баады. Осымен байланысты, азіргі уаытта оршаан ортаны орау саласындаы бізді мемлекетімізді ы доктринасы лтты игілік ретінде табиат объектілеріні тжырымдамасы деп аталатын ауымдара негізделіп, дамуда.

лтты игілік ретінде табиат объектілері ымы кеестік кезедегі табиат ресурстарына жалпы халыты меншік деп аталатын идеологиялы ыммен бірдей емес. Егер табиат объектілерін жалпы халыты меншік деп есептейтін болсак, онда мндай кзарас зады маынасынан айрылан болар еді жне ол ате кзарас болар еді, йткені кез келген жадайда зады трыдан табиат ресурстарыны меншік иесі мемлекет болып табылады.

Мемлекет, за шыарушы, атарушы жне сот оргаадары атынан билікке ие бола отырып, табиат ресурстарын мейлінше ойдаыдай басарып, халыты кажеттерін анааттандыра жне оршаан ортаны орау саласындаы зады бзаны шін жазалау шараларын олдануды оса аланда, экологиялы кы тртібін амтамасыз ете отырып, бкіл халыты мдделері шін табиат ресурстарыны ыты режимін анытау міндетін шеше алады.

Зада лтты игілік ретінде табиат ресурстарыны ыты режимі табиат объектілерін тек кана мемлекетті меншігіне жатызу арылы реттеледі. Алайда, кандай да бір табиат ресурстары немесе оларды бір блігі жеке меншікте болуы ммкін. Атап айтанда жер зіні айрыша асиеттеріне ие болады, бл оны табиатты баса объектілерінен згешелейді. ндірістік асиеттерінен баса, жер инфрарылымны объектілерін салу мен дамыту шін ажет. Осымен байланысты, азастан Республикасында жерді жеке меншікте болуына жол беріледі. Бл жадай нарыты экономиканы дамыту шін аса маызды алышарт болып табылады.

Табиатты баска объектілеріне, атап айтанда жер ойнауына, суа, орман мен жануарлар дниесіне катысты айтар болса, онда олара жеке меншік орнату тиімсіз болады. Жеке меншікте болатын жер учаскелерінде орналасан жабы с утоандары, сондай-а жасанды ормандар скен, жеке жне мемлекеттік емес зады тлаларды аражаттары есебінен жасалан жне олара жеке меншікке берілген жеке орман оры бан жатпайды.

Мемлекетті меншігі жеке меншік алдында ешандай да басымдыа ие болмайды, мны ай-айсысы да тек ожайынына ана емес, сонымен бірге бкіл оама ызмет етуге тиіс, бл Р-сы Конституциясыны 6-бабында зіні крінісін тапты, онда былай делінген: азастан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады жне бірдей оралады. Меншік міндет жктейді, оны пайдалану сонымен атар оам игілігіне де ызмет етуге тиіс.

Жалпы, меншік туралы айта отырып, меншік институты за ылымындаы е кне институттарды бірі болып табылатынын айту керек жне ол зіні бастауын бкіл адамзат дамуыны та шапаынан алан. Кез келген адам оамы меншікті андай бір нысанына ие болуды кксейді жне атап айтанда, меншік ндірісті арттыру мен бкіл нарыты экономиканы дамыту шін озаушы кш болып табылады.

Табиат объектілеріне меншік ыы немесе таы да оларды табиат ресурстары деп атайтынындай, тек экологиялы кыты мнін рап ана оймайды, сонымен бірге конституциялы, азаматты, аграрлы, тау-кен, су, орман жне жер ыы сияты ыты біратар баса да салаларын райды.

Табиат объектілеріне меншік ыын немесе табиат ресурстарын 2 мнісінде арастыру керек.

Біріншіден, табиат объектілеріне меншік ыы ымынан норматавтік ыты акгілерде баянды етілген, экологиялы ы катынастарын реттейтін ыты нормаларды жиынтыын тсінеміз. Басаша айтанда бл объективтік маынадаы меншік ыы.

Екіншіден, табиат объектілеріне меншік ыы деп табиат ресурстарын иелену, пайдалану жне билік ету жніндегі субъектілерді задылы жиынтыы тсініледі. Басаша айтанда бл субъективтік маынадаы меншік ыы ретінде тсініледі.

Табиат ресурстарыны негізгі объектілері жне табиатты осындай объектілеріне меншік ыы негіздеріні зі Р Конституциясында баянды етілген. Айталы, Р Конституциясыны 6-бабына сйкес, «жер жне оны ойнауы, су, сімдіктер мен жануарлар дниесі, баса да табии ресурстар мемлекет меншігінде болады. Жер, сондай-а замен белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте де болуы ммкін».

Сонымен бірге, Р Азаматты Кодексіні 193-бабында былай делінген: «Жер, оны ойнауы, су, сімдік жне жануарлар дниесі, баса да табии ресурстар мемлекеттік меншікте болады. Жер за актілерінде белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте болуы да ммкін».

Р Азаматты Кодексіні 1-бабына сйкес, табии ресурстарды пайдалану жне айналадаы ортаны орау жніндегі катынастара азаматты зандар, егер мндай мліктік ы атынастары табии ресурстарды пайдалану жне айналадаы ортаны орау туралы зандармен реттелмеген жадайларда олданылады.

Меншік ыыны азаматты зада баяды етілген жария жалпы анытамасы бар, ол жоарыда аталып ткендей экологиялы кыа да олданылады. Р Азаматты Кодексіні 188-бабында былай делінген: «Меншік ыы дегеніміз субъектіні за жаттары арылы танылатын жне оралатын зіне тиесілі млікті з алауынша иелену, пайдалану жне оан билік ету ыы. Алайда бл задылы абсолютті болып табылмайды, мемлекет нормативтік ыты актілерін шыару арылы меншік ыыны зін, сондай-а табии ресурстарды меншік иесі жасауы ммкін іс-имылдарды да шектей алады. Мысалы, жеке меншікте ораныс мтаждары жне мемлекет ауіпсіздігі шін орналасан жер учаскелері бола алмайды. Сондай-а жер учаскелерін зартылан мерзімге алан адамдара учаскені сатып алу баасын толы тлегенге дейін ммілелер жасауа (сатуа, жала беруге немесе теусіз пайдалануа, шаруашылы жргізетін субъектілерді жа-ылы капиталына салым немесе жарна ретінде беруге) тыйым салынады. Жеілдікті баамен зартылан мерзімге сатылан жер учаскесімен мміле жасауа кыа оны сатып алу баасын толы тлегеннен кейін он жыл ткен бойда жол беріледі.

Табии ресурстарды иелену, пайдалану жне оан билік ету ытарынан баса меншік иесіне табиат объектілерін тымды пайдалануды, оларды орау мен айта жаыртуды амтамасыз ету міндеті жктеледі.

2. Табиат объектілеріне меншік ыыны мазмны

Табиат объектілеріне меншік ыыны мазмны жоарыда аталан ш задылы болып табылады: иелену ыы, пайдалану ыы, билік ету ыы.

Иелену кыы табиат объектілеріне наты иеленуді жзеге асыруды за жзінде амтамасыз етілген ммкіндігі болып табылады. Табиат объектілеріне ие бола отырып, мемлекет мндай табиат объектілеріне ол жеткізуді шектеуі не жалпы тыйым салуы ммкін. Мысалы, Р "Ерекше оралатын табии ауматар туралы" заына сйкес, ерекше оралатын табии аумакгарда азаматгарды болуы оларды орау режимдеріні ерекшеліктеріне сйкес шектеледі жне осындай аума туралы жеке-дара ережелермен реттеледі. олайсыз сырты серлерден орау шін ерекше оралатын табии ауматарды тірегіне осы ауматарды экологиялы жйелеріні жай-кйіне жне алпына келтіруге теріс ыпал ететін осы айматар шегінде кез келген кызметке тыйым салына отырып орау аймагары белгіленуі ммкін.

Пайдалану ыы табиат объектілерінен оамны кажеттерін анааттандыру шін пайдалы асиеттерін алуды задылы трысында амтамасыз етілген ммкіндігі болып табылады. Табии ресурстарды пайдалану ыы нормативтік ыты актілерде баянды етілген белгілі бір ережелерді ауымында жзеге асырылады, ол ережелерді сатауды арнайы рылан укілетті мемлекеттік органдар адаалайды. Табиат объектілерін экологиялы пайдалананы шін салы жне зге де тлемдер мемлекеттік бюджетке алынады.

Билік ету ыы табиат объектілеріні зады мртебесі мен зады тадырын анытауды зады трыдаы амтамасыз етілген ммкіндігі болып табылады. Табиат объектілеріні зады мртебесін нысаналы масатына арай мемлекет анытайды жне зіні санаттары болады. Табиат объектілерін санаттандыру іс жзінде барлы табиат ресурстарына катысты орын алады жне табиат объектілеріне билік етуді бірінші кезеі болып табылады.

азастан Республикасыны жер оры нысаналы масатына сйкес мынадай санаттара блінеді: 1) ауыл шаруашылыы масатындаы жер; 2) елді мекендерді (алаларды, поселкелерді жне селолыелді мекендерді жері); 3) нерксіп, клік, байла-ныс, ораныс жері жне ауыл шаруашылыынан зге масата арналан жер; 4) ерекше оралатын табии ауматарды жері, сауытыру, рекреациялы жне тарихи-мдени масаттаы жер; 5) орман орыны жері; 6) су орыны жері; 7) босалы жер.

Пайдалы азындылар екі саната блінеді: 1) жалпы таралан пайдалы азындылар, оларды тізбесін Р кіметі белгілейді (жмыр тас жне иыршы тас, м оспасы, км, саз балшы, саз балшыты жыныстар, мда, абырша жне т.б.); 2 ) жалпы таралан пайдалы азындылар санаттарына жатпайтын пайдалы казындылар (мнай, газ жне т.б.).

Су объектілері мына масаттара санаттандырылан: 1) ауыз сумен жне шаруашылы-трмысты масатта сумен жабдыгау; 2) сауытыру жне рекреациялы масаттаы су; 3) жалпы жне арнайы су пайдалану тртібінде жзеге асырылатын ауыл шаруашылыы мтаждары шін су объектілерін пайдалану; 4) нерксіп пен жылу-энергетика мтаждары шін су объектілері мен су шаруашылыы рылыстарын пайдалану; 5) клік, ааш аызу, ртке арсы крес мтаждары шін су объектілері мен су шаруашылыы рылыстарын пайдалану; 6) балы жне а аулау шаруашылытарын жргізу шін су объектілерін жне су шаруашылыы рылыстарын пайдалану.

Табиат ресурстарына билік етуді екінші кезеі пайдалануа, жала беруге жне жеке меншікке блу жне беру болып табылады.

3. Табиат объектілеріне меншік ыы туындауыны жне тотатылуыны негіздері

Табиат объектілеріне меншік ыы туындауыны жне тотатылуыны негіздері Р-ны олданыстаы задарымен аныталады жне кандай да бір объектіні кімдерге — мемлекетке немесе жеке тлаа тиесілі болуына тікелей байланысты болады. Меншік ыын алуды жалпы негіздері за актілерінде белгіленген.

Табиат объектілеріне меншік ыы мыналар арылы туындайды:

1) меншік ыын беру;

2) меншік ыын табыстау (басаа беру);

3) меншік ыыны мбебап ы мрагерлігі (мраа алу, зады тлаларды айта йымдастыру) тртібінде кшуі;

Меншік ыын беру, табыстау жне кшуі табиат объектілеріні нысаналы масатын ескере отырып жзеге асырылуа тиіс.

Табиат объектілеріне меншік ыы мыналарды негізінде туындайды:

1) мемлекеттік органдарды актілері;

2) азаматты-ыты ммілелер;

3) азастан Республикасыны заында кзделген зге де негіздерде.

Табиат объектілеріне меншік ыы мынадай жадайларда тотатылды:

1) меншік иесіні табиат объектілерін баска адамдара иеліктен

шыаруы;

2) меншік иесіні табиат объектілеріне меншік ыынан бас

тартуы;

3) азастан Республикасыны за актілеріне сйкес меншік ыынан айрылуы жадайында. Бл табиат объектілерін тымды пайдаланбаан, пайдаланбаан немесе зады бза отырып пайдаланан жадайда болады.

Меншік иесінен табиат объектілерін, атап айтанда жер учаскесін, сатып алуды оса аланда, алып оюа жол берілмейді, оан мына жадайлар жатпайды:

1) меншік иесіні міндеттемелері бойынша аы ндіріп алу;

2) мемлекет ажеттері шін меншік иесіні жер учаскесін, сатып алуды оса аланда, алып ою;

3) Меншік иесінен масатынша арай пайдаланылмаан немесе зады бзып пайдаланылан табиат объектісін мжбрлеп алып ою;

4) мрагерлікті мемлекетке кшуі;

5) реквизициялар, яни ттенше сипаты бар табии зілзала, авариялар, індеттер жадайында жне зге жадайларда меншік иесінен табиат объектілерін алып ою, табиат объектілері мемлекеттік органдарды шешімі бойынша оамны мддесі шін за актілерімен белгіленген тртіпте жне шарттарда меншік иесінен, оан нын тлей отырып, алынып ойылуы ммкін;

6) радиоактивтік ластануа шыраан табиат объектісін меншік иесінен соан те жер учаскесін бере отырып алып ою;

7) тркілеу, яни ылмыс жасааны немесе зге ы бзаны шін санкция трінде сот тртібінде меншік иесінен табиат объектілерін теусіз алып ою;

8) лт меншігіне алу, яни азаматтар мен зады тлаларды меншігіндегі табиат объектілерін меншікке айналдыру.

4. Табиат объектілеріне меншік нысандары, табии ресурстара меншік ыыны субъектілері мен объектілері

Меншікті басты элементі наты субъектіге жататындыы болып табылады, сондытан да меншік нысандары атап айтанда оларды субъектісі бойынша болады. Мысалы, азаматты ы нормаларына сйкес меншікті екі нысаны болады: 1) мемлекеттік меншік, оны зі республикалы жне коммуналды меншіктен трады; 2) жеке меншік, яни азаматтарды жне мемлекеттік емес зады тлаларды жне оларды бірлестіктеріні меншігі.

Сонымен, табиат объектілеріне меншік ыыны субъектілері деп мыналар танылады: бірінші кезекте мемлекетті зі, одан рі жеке жне зады тлалар.

Мемлекет жекеше зады жне жеке тлалардан згеше барлы табиат ресурстарыны меншік иесі бола алады. Осымен байланысты табиат объектілеріне мемлекеттік меншік табиат ресурстарына меншік нысандарыны рылымында басымдыка ие болады.

азастанда 10 жыл брын жерге жеке меншік енгізілді, сйтіп меншікті сан алуан нысандары за актілерімен баянды етілді. Жерге жеке меншікті енгізу аса кшті крес жадайында тті жне азастан оамында лкен серпіліс туызды. Жерге меншік ыын жатаушы зіні айындамасын атап айтанда жерге жеке меншік ауыл шаруашылыын жасартуа жрдемдеседі деген длелді ала тартты.

Жалпы ережелер бойынша, жер учаскесіне жеке меншік ыы осы учаскені шекарасында болатын стігі топыра абатына, тйы су тоандарына, сімдіктерге олданылады. Жерді астындаыны брі (мнай, газ жне баса да пайдалы азындылар) жерді меншік иесі болып табылатын жеке адама тиесілі бола алмайды.

Р-ны Жер Кодексіні 20-бабына сйкес, жерге меншік ыыны субъектілері деп мыналар танылады:

1) республика аумаындаы жерге мемлекеттік меншік ыыны субъектісі - азастан Республикасы;

2) жер учаскелеріне жеке меншік ыыны субъектісі жер Кодексімен белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде — азаматтар жне мемлекеттік емес зады тлалар. Бл ретте, осы Кодексте згеше белгіленбесе, азаматтар деп азастан Республикасыны азаматтары, сондай-а шетелдіктер мен азаматтыы жо адамдар ынылады.

Алайда бдан брын аталып крсетілгендей, табиат объекгілеріні брі жеке меншікте бола алмайды. Мысалы, Р-ны Жер Кодексі мыналар орналасан жер учаскелері жеке меншікте бола алмайды деп белгілейді:

— ораныс жне мемлекеттік ауіпсіздік, мемлекеттік меншіктегі ораныс нерксібі ажеттеріне;

азастан Республикасыны - Мемлекеттік шекарасын орау жне кзету шін трызылан инженерлік-техникалы рылыстар, коммуникациялар орналасан; кеден ажеттеріне арналан жер учаскелері;

— ерекше оралатын табии ауматар;

— жасанды ормандар орналасан, жеке жне мемлекетгік емес зады тлаларды аражаттары есебінен жасалан жне олара жеке меншікке берілген жасанды ормандар орналасан жеке орман орыны жер учаскелерін оспаанда, орман орыны жері;

— ауданаралы (облысты) жне шаруашылык аралы (ауданды маызы бар) жеке меншікке жекешелендірілген су шаруашылыыны рылыстары (суландыру жне кріз жйелері), сондай-а бір шаруашылы жргізуші субъектіні жер учаскесіне ызмет крсететін жекешелендірген суландыру крылыстары орналасан су орыны жері рамындаы жер учаскелерін оспаанда, су орыны жері;

— магистралды темір жол желілері мен орта пайдаланудаы автомобиль жолдары;

— жеке меншік кыындаы йлер мен имараттарды жне олара ызмет крсетуге кажетті жер учаскелерін оспаанда, елді мекендердегі орта пайдаланудаы ауматар орналасан жер учаскелері жеке меншікте бола алмайды.

азастан Республикасы азаматтарыны жеке меншігінде шаруа (фермер) ожалыын, зіндік осалы шаруашылы жргізу, орман сіру, бабанды, жеке тран й жне саяжай рылысы шін, сондай-а йлерді (рылыстарды, имараттарды) оларды масатына сйкес ызмет крсетуге арналан жерді оса аланда, ндірістік жне ндірістік емес, оны ішінде трын йлерді (рылыстарды, имараттарды) жне оларды кешендерін салуа берілген (берілетін) немесе олар салынан жер учаскелері болуы ммкін.

Шаруа (фермер) ожалыын, зіндік осалы шаруашылы жргізу, орман сіру, бабанды, жеке тран й жне саяжай крылысы шін берілген жер учаскесіні меншік иесі болып табылатын азамат азастан Республикасыны азаматтыынан шыан кезде меншік ыы иеліктен алынуа немесе айта рсімделуге тиіс.

азастан Республикасыны мемлекеттік емес зады тлаларыны жеке меншігінде тауарлы ауыл шаруашылыын жргізу, орман сіру шін, йлерді (рылыстарды, имараттарды) оларды масатына сйкес ызмет крсетуге арналан жерді оса аланда, ндірістік жне ндірістік емес, оны ішінде трын йлерді (рылыстарды, имараттарды) жне оларды кешендерін салуа берілген (берілетін) немесе олар салынан жер учаскелері болуы ммкін.

Шетел азаматтарыны, азаматтыы жо адамдарды жне шетелдік зады тлаларды жеке меншігінде йлерді (рылыстарды, имараттарды), оларды масатына сйкес ызмет крсетуге арналан жерді оса аланда, ндірістік жне ндірістік емес, оны ішінде трын йлерді (рылыстарды, имараттарды) жне оларды кешендерін салуа немесе олар салынан жер учаскелері болуы ммкін. Сйтіп, шетел азаматтарына, азамат-тыы жо адамдара жне шетелдік зады тлалара тауарлы ауыл шаруашылыын жргізуге жне орман сіруге арналан жер берілмейді.

Жылжымайтын млікке (йлерге, имараттара) меншік ыы жылжымайтын млікті зі орналасан жер учаскесіне меншік ыымен тыыз байланысты болады. Сондытан, й тран жер учаскесін ймен бірге сатпай трып, йді сатуа болмайды.

Сонымен бірге, мемлекет меншігінде болатын ауыл шаруашылыы масатындаы жер учаскелері тек азастан Республикасыны азаматтарына ана шаруа (фермер) ожалыын жргізу шін жне азастан Республикасыны мемлекеттік емес зады тлаларына тауарлы ауыл шаруашылыы ндірісін жргізу жне орман сіру шін беріледі.

Шетелдіктер жне азаматгыы жо адамдар, сондай-а шетелдік зады тлалар меншігінде ауыл шаруашылыы масатындаы жер учаскелеріне ие бола алмайды.

Меншік ыыны объектілері жер, орман, су, жер ойнауы, сімдіктер мен жануарлар дниесі болады. Бан сондай-а кешенді объект ретінде ерекше оралатын табии ауматар (мемлекеттік табиат орытары, лтты табиат парктері, табии резерваттар жне т.б.) жатады.

Жоарыда андай табии объектілерді жеке меншікте, ал андай объектілер тек мемлекетке тиесілі болатыны аталып крсетілді.

Алайда за ылымында меншік ыыны объектісі ретінде атмосфералы ауа мселесі ашы алып отыр. Атмосфералы ауа оршаан ортаны атмосфера газдарыны табиги оспасы болып табылатын компоненті. Жер, жер ойнауы, атмосфералы ауа сияты табиатты баса объектілерінен згеше материалды субстанция ретінде дайы озалыста болады жне жеке дараланбайды. Мндай жадай атмосфералы ауаа меншік ыын болдырмайды.

Табии ресурстар ретінде табиат объектілерін мынадай топтара блуге болады:

1) Сарылмайтын объектілер — бл кемшілігі жуы болашата ктілмейтін табии ресурстар (кн энергиясы, атмосфералы ауа, жел энергиясы жне т.б.);

Сарылмайтын ресурстар мыналара блінеді:

а) жаартылатын, яни калпына келтірілетін табиат ресурстары (сімдіктер, жануарлар);

б) жаартылмайтын, яни жуы болашата алпына келтірілмейтін табиат ресурстары (пайдалы азындыларды кпшілігі);

в) ауыстырылатын (мысалы, кмір кн энергиясымен ауыстырылуы ммкін) жне ауыстырылмайтын (су, ауа жне т.б.);

2) Сарылатын объектілер — бл босалылары толы жойылу атерінде тран табиат ресурстары.

Табиат объектілері оршаан ортадан блінбейтін белгісімен сипатталады. Егер, бліну бола алса, айталы, ааш кесілетін болса, онда табиат объектісіне ы тоталады, сйтіп, тауар ндылыына меншік ыы туындайды, бізді жадайымызда ааша ы туындайды. Бдан баска табии ресурстара меншік ыы тек табиатты заттай жне крнекті объектілеріне туындайды. Сондытан, атмосфералы ауа, кн жне жел энергиясы сияты табиатты объктілері кімні болса да меншігінде бола алмайды.

Негізгі дебиеттер:

  1. Байдельдинов Д.Л. азастан Республикасыны экологиялы ыы. – Алматы, 2005.
    1. Боголюбов С.А. Экологическое право. – М.:Изд-во "Норма", 2000.
    2. Экология: Юрид. энцикл. слов./ ред.Боголюбов С.А. - М.: НОРМА, 2001. - 443с.
    3. Стамллы . азастан Республикасыны экология ыы. Оу ралы. – Алматы: Жеті Жары, 1995.
    4. Стамллы . азастан Республикасыны экология ыы. Оу ралы. – Тараз, 2003.
    5. Ерофеев Б. В. Экологическое право: Учебник/ Ерофеев Б.В. - М., 2005.
    6. Культелеев С.Т. Практикум по экологическому праву Республики Казахстан: Учебник - Алматы: Данекер, 2001. - 106с
    7. Кушумбаев А.А. Экологическое право Республики Казахстан: Учеб.пособие для студ.вузов,обучающихся на юрид.фак./ Кушумбаев А.А. - Астана: Фолиант, 2001. - 329с.
    8. Экология негіздері: Оулы/ Баешов, А., Ж. Е. Дрібаев, Б. С. Шакиров. - Туркістан: Яссауи ун-ті, 2000. - 196 б.
    9. Оспанова Г. С. Экология: оулы/ Г. С. Оспанова, Г. Т. Бозшатаева. - Алматы: Экономика, 2002

осымша дебиеттер:

  1. Жомарткызы М. Право собственности на лес в Республике Казахстан/ М. Жомарткызы //Вестник КазНУ:Сер.Юридическая. - 2005. - №3(35). - C.17-20
  2. Мисник Г.А. Публичные и частные интересы в экологическом праве/ Г.А. Мисник, Н.Н. Мисник //Государство и право. - 2006. - №2. - С.29-37
  3. Джусупов А.Т. Право собственности и иные вещные права (Учебное пособие). –Алматы.: Жеті Жары, 1996.
  4. ожахметова А.А. Ауыл шаруашылыы жерлеріне жеке меншік ыыны кейбір мселелері. // азМУ хабаршысы, 2001, №3(16).
  5. Харл Н.Е. Проблемы регулирования частной собственности в сельском хозяйстве // Государство и право, 1992, № 4.

Нормативтік-ыты актілер:

  1. азастан Республикасыны Конституциясы. 30.08.1995 ж.
  2. азастан Республикасыны экологиялы кодексі. 9.01.2007 ж. // "Егемен азастан", 2007 жылы 19 атар, N 12-13.
  3. азастан Республикасыны Азаматты кодексі. Жалпы блім. 27.12.1994 ж.
  4. «азастан Республикасында оршаан ортаны гигиенасы бойынша рекет етуді лтты жоспарын бекіту туралы» азастан Республикасы кіметіні аулысы 9.06.2000 жыл, №878.

Табиат объектілеріне меншік ыы