Табиат пайдалану мен оршаан ортаны орауды экономикалы тетігіні ыты негіздері

Дріс 6

Таырып. Табиат пайдалану мен оршаан ортаны орауды экономикалы тетігіні ыты негіздері

Жоспар:

1. оршаан ортаны орауды экономикалы тетігіні ымы

мен жалпы сипаттамасы

2. оршаан ортаны орау шараларын жоспарлау мен

аржыландыру

3. Экологиялы тлемдер

4. Экологиялы сатандыруды ыты негіздері

5. Экологиялы аудитті ыты негіздері

1. оршаан ортаны орауды экономикалы тетігіні ымы мен жалпы сипаттамасы

азастанны нарыты атынастарыны алыптасуы мен тыыз штасуы жадайларында дниежзілік экономикаа ыпал етуді экономикалы дістеріне негізделген шешімдер абылдау талап етіледі. Мысалы, табиат пайдалануды траты экологиялы жаынан ауіпсіздігін амтамасыз ету жне оршаан ортаа экономиканы ыпалын азайту арылы ресурсты- экологиялы тепе-тедікті сатау шін табиат пайдалануды экономикалы тетіктерін жетілдіру жолымен барлы зірленетін мемлекеттік, ірлік жне салалы бадарламалара экологиялы шарттар мен талаптарды енгізу кджет.

оршаан ортаны орауды экономикалы реттеуді масаттары тлемдер жйесін алыптастыру мен табии ресурстарды молайту жне тымды пайдалануды траты экономикалы негізін ру, сондай-а мемлекетті мдделері мен табиат пайдаланушыларды мдделерін экономикалы жаынан орау болып табылады.

Экономикалы дістер мыналара баытталан: шаруашылы ызметіні субъектілері материалды шыынды анытау арылы зіні шаруашылы ызметінде оршаан ортаны ластануын азайтуа мдделі болуы керек. Сйтіп, экологиялы атынастар субъектілеріне ыпал етуді экономикалы дістеріні жйесі оршаан ортаны орау жніндегі ызметті экономикалы ынталандыруа жрдемдеседі. Осы кзарасты сондай-а Б.В.Ерофеев те станып отыр, ол былай деп есептейді: "оршаан ортаны экономикалы жаынан реттеу заны экологиялы талаптарын сатауда экономикалы мддені алыптастыру масатында жзеге асырылады"1.

Табиат орау ызметіні тиімділігі аржы ынталылыын жасаумен аныталады, ал табиат пайдаланушыларды табиат орау шаралары мен табии ресурстарды тымды пайдалануды жргізуге ынталандыруды зі оршаан ортаны орау мен табиат пайдалануды кмегімен жргізілуге тиіс.

Экономикалы тетік ымына келетін болса, М. М. Бринчук былай деп есептейді: "Табиат орауды экономикалы тетігі дегенннен оршаан ортаны орау мен табиат пайдалануды зада кзделген экономикалы шараларды амтамасыз етуді жиынтыы ынылады"2. Сондай-ак, инновацияларды жне табии ресурстарды тымды пайдалануды енгізу, нерлым тиімді, алдыы технологияны дамыту мен енгізу.

В. В. Петровты пікірі бойынша, экономикалы тетікті крамына траты жмыс істейтін институттар, оларсыз калыпты ызмет атара алмайды, сондай-а нарыты атынастара кшетін катынастар негізінде пайда болан жаа институттар жатады3. азастан Республикасы Президентіні 2003 жылы 3 желтосандаы Жарлыымен малданан азастан Республикасыны 2004-2015 жылдара арналан экологиялы кауіпсіздік Тжырымдамасына сйкес, табиат пайдалануды жаа экономикалы тетіктері баа белгілеуді жйесіне экологиялы сипаттамаларды, табиат пайдалануа аы тлеу жйесін жетілдіруді жне міндетті экологиялы сатандыруды кздейді.

Р Экологиялы кодексіні 95-бабына сйкес, мыналар:

1) оршаан ортаны орау жнiндегi iс-шараларды жоспарлау мен аржыландыру;

2) оршаан ортаа эмиссиялар шiн аы тлеу;

3) табии ресурстарды жекелеген трлерiн пайдалананы шiн аы тлеу;

4) оршаан ортаны орауды экономикалы ынталандыру;

5) нарыты тетiктер жне оршаан ортаа эмиссиялар шiн квоталарды сату;

6) экологиялы сатандыру;

7) оршаан ортаа келтiрiлген залалды экономикалы баалау оршаан ортаны орауды жне табиат пайдалануды экономикалы реттеу тетiктерiнi трлерi болып табылады.

Экономикалы тетікті рлі е алдымен мынамен аныталады: ол табиатты жне оршаан ортаны тымды пайдалануды амтамасыз етуге баытталан. Бл міндет осы тетікке жататын барлы экономикалы шараларды дйекті трде жзеге асыру арылы іске асырылады.

оршаан ортаны орауа жне оны сапасын жасартуа баытталан технологиялы, техникалы, йымды, леуметтiк жне экономикалы шаралар кешенi оршаан ортаны орау жнiндегi iс-шаралар болып табылады.

оршаан ортаны орау жнiндегi iс-шаралара:

1) экологиялы ауiпсiздiктi амтамасыз етуге баытталан;

2) оршаан ортаны сапалы сипаттамаларын арттыру арылы оршаан орта рауыштарыны жай-кйiн жасартатын;

3) экологиялы жйелердi жай-кйiн тратандыру мен жасартуа, биологиялы ртрлiлiктi сатауа, табии ресурстарды тымды пайдалану мен молытыруа ыпал ететiн;

4) оршаан ортаа жне халыты денсаулыына залал келтiрудi алдын алатын жне оларды болызбайтын;

5) оршаан ортаны орауа, табиатты тымды пайдалануа жне оршаан ортаны басаруды халыаралы стандарттарын енгiзуге баытталан дiстер мен технологияларды жетiлдiретiн;

6) ндiрiстiк экологиялы баылауды дамытатын;

7) оршаан ортаны орау саласындаы апаратты жйелердi алыптастыратын жне экологиялы апарат беруге ыпал ететiн;

8) экологиялы бiлiмдi насихаттауа, траты даму шiн экологиялы бiлiм мен аарту iсiне ыпал ететiн iс-шаралар жатызылады.

Экономикалы шаралар мен оны дістері салалы табии ресурстар актілерінде де кзделген. Мысалы, Р-ны 2003 жыл-ы 8 шілдедегі Орман кодексіні 104-бабына сйкес, орман орын кзетуді, орауды, пайдалануды, ормандарды молытыру мен орман сіруді экономикалы аидалары мен дістері:

1) мемлекеттік орман оры учаскелерінде ормандарды кзету, орау, молытыру мен орман сіру іс-шараларын жоспарлау;

2) мемлекеттік орман орында азастан Республикасыны кіметі бекіткен нормалар мен нормативтерге сйкес орман шаруашылыын жргізуді аржыландыру;

3) орман ресурстарын жне ормандарды пайдалы асиетгерін аылы трде пайдалану;

4) ерекше оралатын орман аумагарын аылы трде пайдалану;

5) азастан Республикасыны аумаында орманды ірлерді лайтуды ынталандыру;

6) мемлекеттік орман оры учаскелерінде орман пайдалануды жзеге асыратын мемлекеттік орман иеленушілерді жне орман пайдаланушыларды жауапкершілігін сатандыру болып табылады.

Р-ны Су кодексіні 132-бабына сйкес, экономикалы реттеуді негізгі трлері:

1) су пайдаланушыдан Казастан Республикасыны салы задарында кзделген тлемдер мен алымдарды алу;

2) су объектілерін тымды пайдалану мен орауды бекітілген бадарламаларын зірлеу жне аржыландыру;

3) азастан Республикасыны зандарына сйкес жеке жне зады тлаларды ресурстар сатауа алдыы аз технологияларды жне энергияны дстрден тыс трлерін енгізу жне игеруі, су ресурстарын орау мен тымды пайдалану жніндегі баска да тиімді шараларды жзеге асыруы кезінде олара кредиттік жне зге де жеілдіктер беру;

4) оамды орлар ру жне оларды су объектілерін алпына келтіру мен орау шін пайдалану болып табылады.

Табиат пайдалану мен оршаан ортаны орауды амтамасыз етуде экономикалы шаралар рлін сипаттаан кезде мынаны атап крсету керек: табиат орау ызметін басаруды экономикалы жне кімшілік дістері бір-біріне баламалы болып табылмайды. Керісінше, олар бір-бірін толытырады жне табиат орау ызметімен басаруды кімшілік жне экономикалык дістерін олдануды оларды отайлы штастыру баытында реттеуді маызы зор.

Экономикалы тетікті ынталандырушылы ызметі оларды атына ойылан экономикалы заны талаптарын табиат пайдалаушыларды ынталылыы жадайын жасауда болып табылады.

Р-ны Экологиялы кодексінін 103-бабына сйкес, табиат пайдаланушыларды оршаан ортаны орау жнiндегi iс-шараларды тиiмдi жзеге асыруын экономикалы ынталандыру масатында азастан Республикасыны кiметi оршаан ортаа эмиссиялар шiн тлемаыны шектi ставкаларын бекiтуi ммкiн.

Сонымен бірге экономикалы ынталандыру шаралары салалы нормативтік-ыты актілерде де кзделуі ммкін. Мысалы, Р-ны Орман кодексіні 106-бабына сйкес азастан Республикасыны орманды аумаын арттыруды экономикалы жаынан ынталандыру мыналар арылы:

1) азастан Республикасыны задарына сйкес босалы жерлерден ауыл шаруашылыында пайдалануа жарамсыз зге де жер санаттарынан орман орына жер блу;

2) азастан Республикасыны салы задарына сйкес, орман сіруді ынталандыру жне арнайы масаттаы плантациялар, агроорман мелиорациялы жне зге де ораншылы екпелер жасау;

3) азастан Республикасыны срек ресурстарына мтажын амтамасыз ету масатында німі жоары плантациялы екпелер отырызуа ынталандыру;

4) селекциялы-гендік негіздегі тым уалау сапасы жасартылан орман тымдарын жне отырызылатын материалдарды ндіру мен олдануды ынталандыру;

5) орман шаруашьшыына инвестициялар тарту шін олайлы жадайлар жасау жолымен жзеге асырылады.

Сайып келгенде оршаан ортаны орау тетігі міндетіні мні мынада болып табылады: экономикалы шараларды кмегімен экологиялы замен жне баса да нормативтік-кыгы актілермен аныталатын мемлекетті экологиялы саясаты масатына ол жеткізуді амтамасыз ету. Бл міндет экономикалы тетікті жекелеген элементгері нерлым отайлы реттеліп, іске асырылатын болса, сорлым табысты шешілетін болады.

2. оршаан ортаны орау шараларын жоспарлау мен аржыландыру

Республика леуметтік жне экономикалы процестерді дамуы мен кшеюі жріп жатан азіргі кезеде оршаан ортаа антропогендік ыкпалды келесіз зардаптарын мейлінше азайтуа ммкіндік беретін табиат ресурстарын пайдалануда салатыка жол бермейтін жоспарлау, сондай-а атынастарды арастырылып отыран саласында ыты талаптарды негізгі кепілдіктеріні бірі болып табылатын оршаан ортаны орауды тиімділігіне ол жететін болады.

Р-ны Экологиялы кодексіні 98-бабына сйкес, ртрлi дегейдегi бюджеттерден аржыландырылатын оршаан ортаны орау жнiндегi iс-шаралар мемлекеттiк, салалы (секторлы) жне iрлiк бадарламаларда белгiленетiн баыттара, сондай-а азастан Республикасы Президентiнi, азастан Республикасы Yкiметiнi жне жергiлiктi кiлдi органдарды шешiмдерiне сйкес айындалады.

Жоспарлау процесі экономикалы ажеттіктері мен оршаан ортаны жай-кйі жне оны компоненттері арасындаы отайлы ара атыстылыыны йлесімін амтамасыз ететін экологиялы болжамдарды алдаы зірленуі шін сапалы сипаттамалары мен крсеткіштеріні болуын кздейді.

азіргі кезде табии ресурстарды пайдаланатын салалы ведомстволар мен шаруашылы жргізуші субъектілерді, сондай-а ылыми-зерттеу мекемелері мен оамды табиат орау йымдары арасындаы зара нашар байланысы сияты факторлар, ылыми-негізделген экологиялы крсеткіштер жйесіні шектеліп зірленуі оршаан ортаны жоспарлау процесіне келесіз ыпал етуі ммкін. Осыны салдарынан бл саладаы азіргі тада нерлым болашаы бар баыттар мыналар болып табылады: жоспарлауды ылыми негізділігін жасарту, р трлі ведомстволарды жоспарланан шараларын іске асыру процесіне ылыми-зертгеу жне мамандандырылан оамды йымдарды белсенді трде атысуы, оларды іске асыруды кешенді-масатты бадарламалары мен ыты кепілдіктерін бекіту, азастан Республикасы дамуыны стратегиялары мен тжырымдамалары бар осы бадарламаларды зара іс-имылын анытайтын айын ыты ережелерін зірлеу, мны зін з кезегінде арастырылып отыран саладаы салааралы мдделерді келісуді жне йлестіруді амтамасыз етуге ммкіндік береді.

Табиат пайдалануды р трлі баыттары бойынша экологиялы бадарламалар мен тжырымдамаларды зірлеу мен іске асыру саласындаы мемлекеттік органдарды тжырымдамасы Р-ны Экологиялы кодексіні 10-тарауында баянды етілген. Мысалы, Р-ны кіметі мемлекеттік экологиялы бадарламаларды зірлейді жне оларды Р Президентіне бекітуге сынады, шараларды табиат орау шараларына жаткызу тртібін белгілейді, шараларды оршаан ортаны орау жніндегі шаралара жатызу ережелерін бекітеді.

оршаан ортаны орау саласындаы укілетті орган (Р оршаан ортаны орау министрлігі) оршаан ортаны орау саласындаы біріыай мемлекеттік саясатты жргізеді жне экологиялы ауіпсіздікті амтамасыз ету жніндегі стратегиялы мідеттерді шешу шін мемлекеттік экологиялы бадарламаларды орындауды йымдастырады, жергілікті маызы бар оршаан ортаны орау жніндегі шараларды бадарламаларымен жоспарларын келіседі, оршаан ортаны орау жніндегі шараларды тізбесін зірлеп, бекітеді.

Облыстарды жергілікті кілді органдары (республикалы маызы бар алалар, астана) экологиялы кауіпсіздікті тактикалы міндеттерін шешу шін бадарламалар мен тиісті ауматардаы оршаан ортаны орау жне табиат пайдалану жніндегі шараларды тізбесін бекітеді, ал облыстарды жергілікті атарушы органдары (республикалык, маызы бар алалар, астана) аталан кілді органдарды бекітуіне облысты оршаан ортаны орау саласындаы орталы атарушы органымен келісілген оршаан ортаны орау жне табиат пайдалану жніндегі шараларды кздейтін бадарламалар мен зге де жаттарды зірлеу мен енгізуді йымдастырады жне оршаан ортаны орау жніндегі шараларды тікелей шараларды жргізеді.

оршаан ортаны орау мен табии ресурстарды тымды пайдалану жніндегі шараларды жоспарлау за болашака есептеліп жргізіледі жне мндай жоспарлау нерлым егжей-тегжейлі рі айын тртіптеуді ажет етеді, оны болмауы табиатты кыты орау проблемаларын дістемелік жаынан негізделген, брін амтитын шешімді амтамасыз етуге ммкіндік бермейді. Осымен байланысты оршаан ортаны жай-кйі туралы бастапы материалды жинауды, талдау мен ылыми жинатауды одан рі жетілдіру ажет, сондай-а болашатаы жне аымдаы тиісті жобаларды жасау шін негіз болып табылатын крсеткіштер жйесін зірлеуді жне одан рі дамытуды зор маызы бар.

Р кіметіні 2004 жылы 6 желтосанда N 1278 аулысымен бекітілген "азастан Республикасыны 2005-2007 жылдара арналан оршаан ортаны орау" Бадарламасы азастан Республикасыны 2004-2015 жылдара арналан экологиялы кауіпсіздігі Тжырымдамасын жзеге асыру жніндегі шаралары Жоспарыны 1-тармаына сйкес зірленген жне оршаан ортаны ластану дегейін тмендетуді, азастанны азіргі бар барлы экологиялы проблемаларын талдауды жне оршаан ортаны орауды басаруды жйесін отайландыруды оса аланда, оларды шешу жніндегі кешенді шараларды зірлеуді кздейді.

Бл Бадарлама оршаан ортаны сапасын тратандыру, экологиялы ахуалды одан рі нашарлату мен Казастан Республикасы халыны денсаулыына ыкпалыны наты жне луетті атерін болдырмау жніндегі міндеттерін шешу шін жадайлар жасауа баытталан. Сондай-а, Бадарлама табиат жйелеріні азындау арынын баяулату жне экологиялы ахуалды тратандыруа ммкіндік беретін тиімді тетіктер мен шараларды жасау жніндегі кешенді шаралар жргізуге бадарланан, йткені бгінгі кні елді аса ткір экологиялы проблемалары ауа райы мен озон абатыны згеруімен байланысты биоэкологиялы ралуандыты ысаруы, шлейттену, топыра бетіні, суды, ауаны ластануы, калдытарды жиналуы жне басалары болып табылады.

Наты іс-имылдарды тиімділігі шешуші дрежеде экологиялы-экономикалы проблемаларды кешенді шешуге баытталан басару жйесіні дайындылыымен, ажетті зады жне нормативтік-дістемелік базаны, экономикалы жне аржы тталары мен табиат орау жмысындаы ынталандыруды болуымен аныталады. оршаан ортаны орауды масатына ауа бассейнін ластайтын заттарды, соны ішінде парник газдары мен озонды бзатын заттар, ластанулар тастандылары клемдеріні су кздеріне тсуі, ндіріс пен ттыну алдытары жиналуыны арынын тмендету жне басаларыны шыарындыларын тратандыруа баытталан іс-имылдарды іске асыру арылы ол жеткізуге болады.

Осы Бадарламада сынылан шаралар кешенін іске асыру нтижесінде оршаан ортаны сапасын тратандыру жніндегі міндеттерді шешу шін жадайлар жасалатын болады, соан сйкес экологиялы ахуалды одан рі нашарлату мен азастан Республикасы халыны денсаулыына ыпалыны наты жне луетті атері жойылатын болады.

оршаан ортаны орау жніндегі шараларды іске асырылуына арай елде болып жатан леуметтік-экономикалы жне экологиялы айта круларды, сондай-а денсаулы пен оршаан ортаны жекелеген сапаларыны згерістерін ескере отырып, оларды тзету керек. Халыты денсаулыын амтамасыз ету шін мемлекет пен оамны траты дамуы принциптері негізінде салауатты оршаан ортаны жасау масатында Р кіметіні 2000 жылы 9 маусымдаы N 878 аулысымен бекітілген аза-стан Республикасыны оршаан ортаны гигиенасы жніндегі іс-имылдарды лтты жоспары зірленді, йткені республика халыны денсаулыы адамны мекендеу ортасына мейлінше олайсыз сер ететін экологиялы, леуметтік жне шаруашылы себептерді жиынтыымен барынша тыыз байланысты болады.

азастан Республикасыны оршаан ортаны гигиенасы жніндегі іс-имылдарды лтты жоспары шараларды жиынтыын кздейді, оларды іске асыру орташа мерзімдік болашата сапалы крсеткіштерді отайлы крсеткіштеріне жаын келетін еліміз халыны денсаулыын жасартуа ол жеткізуге ммкіндік береді. Бл Бадарламаны негізгі масаттары: оршаан табиат пен ндірістік ортаны жасарту, денсаулыты сатау мен халыты санитарлы - эпидемиологиялы салауаттылыы, халыты трбиелеу мен олара білім беру.

Сйтіп, оршаан ортаны орау жніндегі шараларды жоспарлауды республикалы жне ірлік жоспарлаулара блуге болады. ірлік жоспара облыстарды леуметтік-экономикалы дамуы жоспарларын жатызуа болады, оларда детте "Табиат пайдалану жне оршаан табии ортаны орау" блімі кзделеді.

Сонымен бірге жоспарлауды табиат объектілері бойынша: жерді, орманды, суды жне т.б. пайдалану мен орау саласындаы жоспарлау деп топтастыруа да болады. Мысалы, Р Су кодексіні 8-тарауы — "Су орын пайдалану мен орау саласындаы мемлекеттік жоспарлау" су орын пайдалану мен орау саласындаы мемлекеттік жоспарлауды міндеттерін, су ресурстарын кешенді пайдалану мен орау схемаларын зірлеуді, сондай-а оларды пайдалану болжамын кздейді. Мысалы, су орын пайдалану мен орау саласындаы мемлекеттік жоспарлауды міндеттері: халыты ауыз су мен трмысты ажеттеріні бірінші кезекте анааттандырылуын ескере отырып, су пайдаланушыларды арасында суларды ылыми негізделген трде блуді амтамасыз ету; суларды оралуын жне оларды зиянды серіні алдын алуды амтамасыз ету болып табылады.

Су орын пайдалану мен орау саласындаы мемлекеттік жоспарлау шін су шаруашылыы баланстары жасалады (су объектілеріні бассейндері, экономикалы аудандар жне ттас республика бойынша су ресурстарыны болуын жне оларды пайдалану ммкіндігін баалауа арналан), су ресурстарын кешенді пайдалану мен орау схемалары жасалады, сондай-а ндіргіш кштерді жне экономика салаларын дамыту мен орналастыру схемаларыны рамында су ресурстарын пайдалану мен орау болжамы зірленеді.

Су ресурстарын кешенді пайдалану мен орау схемаларын су орын пайдалану орау саласындаы укілетті орган мдделі мемлекеттік органдарды атысуымен ылыми жне мамандандырылан жобалау йымдарын тарта отырып зірлейді.

КР-ны Орман кодексіні 108-бабында — "Мемлекеттік орман оры учаскелерінде ормандарды кзету, орау, молытыру мен орман сіру жніндегі іс-шараларды жоспарлауда" былай деп атап крсетілген: мемлекеттік орман оры учаскелерінде ормандарды кзету, орау, молытыру мен орман сіру жніндегі іс-шараларды аымдаы жне перспективалы жоспарлау, бадарламалар, мен орман орналастыру жобалары мен орман орналастыруды баса да жаттары негізінде жзеге асырылады жне азастан Республикасыны леуметтік-экономикалы дамуыны индикативтік жоспарларына енгізіледі.

Осыан сас баптар баса да салалалы экологиялы задарда да бар.

Р-ны Экологиялы кодексіні 97-бабына сйкес, оршаан ортаны орау жнiндегi iс-шараларды аржыландыру:

1) бюджет аражаты;

2) табиат пайдаланушыларды з аражаттары;

3) азастан Республикасыны занамасында тыйым салынбаан зге де кздер есебiнен жзеге асырылады.

Бюджет аражаты есебiнен аржыландырылатын экологиялы бадарламаларды, жоспарларды зiрлеу тртiбi азастан Республикасыны бюджет занамасымен белгiленедi.

оршаан ортаны орау жнiндегi iс-шаралар азастан Республикасыны, кiмшiлiк-ауматы бiрлiктердi леуметтiк-экономикалы даму бадарламаларына, жоспарларына, белгiлi бiр ауматы экологиялы бадарламаларына, жоспарларына енгiзiледi.

iрлiк экологиялы бадарламалар, жоспарлар жне тиiстi ауматы леуметтiк-экономикалы даму бадарламалары, жоспарлары олар бекiтiлгенге дейiн оршаан ортаны орау саласындаы укiлеттi органмен келiсiлуге жатады.

Облыстарды (республикалы маызы бар аланы, астананы) жергiлiктi атарушы органдары инвестициялы экологиялы жобаларды (бадарламаларды) азастан Республикасыны бюджет занамасына сйкес зiрлеп, оршаан ортаны орау саласындаы укiлеттi органа табыс етедi.

Экологиялы бадарламаларды зiрлеу шiн оршаан ортаны орау саласындаы жобаларды ашы конкурстары жргiзiлуi ммкiн, оларды ткiзу тртiбiн азастан Республикасыны кiметi айындайды.

Нарыты атынастара кшу жадайларында табиат орау шараларын аржыландыру елеулі згерістерге шырады жне бл, бірінші кезекте, аржыландыру кздері саныны артуымен байланысты болды (брын негізгі кздері мемлекеттік бюджет пен табиат пайдаланушы ксіпорындарды аражаттары болатын). Мысалы, «Жаа астана» Астананы дамытуды жобаларын іске асыру, оны инфракрылымы мен экологиялы ахуалын жасарту масатында Р-ны кіметі зіні 1999 жылы 15 арашадаы N 171 аулысымен Жапонияны халыаралы ынтыматасты банкіні жеілдікті арыздары мен коммерциялы кредиттері есебінен аржыландыруа сынылан басым жобаларыын Тізбесін бекітті. Табиат орау жобаларына солардан мыналарды :

— халыты денсаулыы мен оршаан ортаа клікті келесіз ыпалын азайтуды;

— экологиялы ахуалды, атмосфераны жне су ресурстарын жасартуды;

— сумен жабдытауды жне ауыз сумен жабдытау жйесін жасартуды;

— автомобиль даыл жолдары бойында санитарлы- ораныш орман аймаын жасауды;

— аланы энергия жйесін жаырту мен дамыту арылы оршаан ортаа келесіз ыпалды азайту есебінен экологиялы ыпалды жасартуды жне басаларын жатызуа болады.

Сондай-а, оршаан ортаны орау жніндегі аржыландыру кздері: шаруашылы жргізуші субъектілеріні аражаттары, тартылан инвестициялар (соны ішінде шетелді инвестициялары), мамандандырылан орларды аражаттары, халыаралы гранттар, донор-елдер мен халыаралы йымдарды каражаттары жне басалары болуы ммкін.

Табии ресурстарды пайдалану жне орау жніндегі шараларды аржыландыруды тртібі салалы экологиялы-ыты актілерде кзделген.

2003 жылы 8 шілдедегі Р-ны Орман кодексіні 18-тарауында — "Орман шаруашылыын аржыландыруа" сйкес мемлекеттік орман орында орман шаруашылыын жргізуге жмсалатын шыыстарды аржыландыру:

1) бюджет аражаты;

2) орман мекемелеріні аылы ызметтері мен тауарлар ткізуінен тскен аражаты;

3) орман пайдаланушыларды аражаты;

4) жеке жне зады тлаларды ерікті жарналары мен айырмалдытары;

5) азастан Республикасыны зандарымен тыйым салынбаан зге де аржыландыру кздері есебінен жргізіледі.

Бюджет аражатынан:

1) орман орналастыру, орман орыны мемлекеттік есебі, мемлекеттік орман кадастры, мемлекеттік орман мориторингі;

2) ормандарды рттен кзету орман зиянкестері мен ауруларынан орау жніндегі авиациялы жмыстар;

3) орман орын кзету, орау, пайдалану, ормандарды молытыру мен орман сіру саласындаы ылыми-зерттеу жне жобалау-іздестіру жмыстары;

4) орман селекциясы жне тым шаруашьшыы, соны ішінде траты орман тымы базасын кдлыптастыру, орман тымдарын сертификаттау саласындаы жмыстар;

5) орманны аса ауіпті зиянкестері мен ауруларын орман патоэкологиялы адаалау жне олара арсы крес;

6) орман мен ашылы шаруашылытары шін мамандар даярлау жне оларды біліктілігін арттыру;

7) орман пайдалануа рсаттама жаттарын дайындау;

8) укілетті органны жне зге де мемлекеттік органдарды зырындаы мемлекеттік орман оры учаскелеріндегі: орман-дарды рсатсыз кесуден сатау, ормандарды молытыру мен сіру, орман шаруашылыы жолдарыны рылысы жне олар-ды ктіп стау, санитарлы масатта ааш кесу, кеспе ааш айма-ын бліп беружне оларды млшерлеу жніндегі іс-шараларды аржыландыру жзеге асырылады.

Орман мекемелері жеке жне зады тлалара отырызылатын материалдар сіру мен орман тымдарын жинау, кгалдандыратын зге де екпелер жасау, орман шаруашылыы саласында оу практикасын ткізу, консультациялы жне техникалы кмек крсету жнінде аылы ызметтер крсетуден, ормандарды ктіп-баптау масатында ааш кесу жне санитарлы ааш кесу, оны ішінде халыты отынмен амтамасыз ету шін ааш кесу, жанама орман пайдалануды жзеге асыру кезінде алынан німдерді ткізуден аражата ие болуы ммкін. Орман мекемелеріні аражатыны крылу жне пайдалану тртібі КР-ны 2003 жылы 30 ыркйектегі N 1003 аулысымен бекітілген.

Р-ны 2003 жылы 30 шілдедегі Су кодексіні 135-бабыны 2-тармаына сйкес, су орын тымды пайдалану мен орау жнндегі инсвестициялы саясатты негізгі аидалары:

1) айтарымды негізде орталытандырылан инвестицияларды есебінен су саласын дамытуды мемлекеттік олдау;

2) инвестициялы су шаруашылыы ызметінде пайдалану шін йымдарды з кздеріні рлін арттыруды ынталандыру;

3) арыздарды, оны ішінде мемлекет кепілдіктерін тарту практикасын кеейту;

4) инвестициялара баытталан бюджет аражатын жмсауды мемлекеттік баылау болып табылады.

Р-ны 2004 жылы 9 шілдедегі N 593-ІІ "Жануарлар дниесін орау, сімін молайту жне пайдалану туралы" Заыны 47-бабы бойынша: "Жануарлар дниесін орау, сімін молайту жне траты пайдалану жніндегі іс-шараларды аржыландыруа" сйкес іс-шараларды мемлекеттік бюджетті аражаты есебінен аржыландыру Казастан Республикасыны бюджет заына сйкес жзеге асырылады. Бекітіліп берілген ашылы алаптары мен балы шаруашылыы су тоандарында (учаскелерінде) жануарлар дниесін орау жне сімін молайту жніндегі іс-шараларды каржыландыру ашылы шаруашылыы мен балы шаруашылыы йымдарыны аражаты есебінен жргізіледі Сондай-а жануарлар дниесін орау жне сімін молайту жніндегі іс-шараларды аржыландыру шін азастан Республикасыны задарына сйкес оамды орлар рылуы, сонымен бірге азастан Республикасыны задарына тыйым салынбаан зге де кздер тартылуы ммкін.

Р-ны 7 шілде 2006 жылы "Ерекше орала-тын табии аумагар туралы" 38-бабына сйкес, табиат орау мекемелерiнi аражаты оларды ызмет баыты мен кзет режимiнi трлерiне байланысты оларды негiзгi ызметiне жатпайтын мынадай тауарларды (жмыстарды, крсетiлетiн ызметтердi) ткiзу:

1) жеке жне зады тлалар ерекше оралатын табии ауматарды табии кешендерiн туристiк жне рекреациялы масаттарда пайдалануы кезiнде олара аылы ызметтер крсету, соны iшiнде:

- туристiк сопатар, тамашалау аладарын, демалу алаайларын, клiк тратарын, кемпингтер, шатырлы лагерьлер немесе оларды орналастыратын орындар; она йлер, мотельдер, туристiк базалар, оамды таматандыру, сауда жне ерекше оралатын табии ауматарды басаруындаы баса да мдени-трмысты масаттаы объектiлер немесе оларды орналастыратын орындар беру; ерекше оралатын табии аумата бырлар, электр уатын беру жне байланыс желiлерiн, жолдарды (орта пайдаланылатын жолдардан баса) орналастыру жнiнде ызметтер крсету; туристiк рал-жабдытар беру;

- уесойлы (спортты) а жне балы аулауды ткiзу

- мемлекеттiк табии-оры оры, табии жне тарихи-мдени мра объектiлерiнде, табиат мражайларында жне жанды табиат мйiстерiнде болу жне оларды зерделеу кезiнде жолсерiктер, экскурсия йымдастырушылар, жол нсаушылар мен аудармашылар ызметтерiн крсету, кино, бейне жне фото таспаларына тсiру;

- пайдалануа берiлген ауматар мен объектiлердi санитарлы тазарту жне абаттандыру жнiнде, сондай-а зге де йымдарды ауматарын абаттандыру жне кгалдандыру бойынша жмыстар жргiзу жнiнде ызметтер;

- оамды таматандыру объектiлерi шiн нiм ндiру жнiнде ызметтер;

- клiк ызметтерiн крсету;

2) шектеулi шаруашылы ызметiнен, соны iшiнде:

- кдесый нiмдерiн ндiруден;

- аралы масатта пайдалану жне баса да масаттарда кесiлген ааштан жасалан тауарларды, олардан алынан сректi деу нiмдерiн ткiзуден;

- жанама орман пайдаланудан жне оны деу нiмдерiнен;

- елдi мекендердi кгалдандыру шiн кшет материалын сiруден тсетiн табыстар;

- шектеулi шаруашылы ызметi тауарларын ткiзуден, ерекше оралатын табии ауматардан тыс жерлерде оранышты жне кгалдандыру екпелерiн отырызудан;

- балы шабатарын сiруден;

- жеке жне зады тлалармен туристiк, рекреациялы жне шектеулi шаруашылы масаттарда жасалатын бiрлескен ызмет туралы шарттар бойынша нiм ндiруден жне ызмет крсетуден алынан табыстар;

3) ерекше оралатын табии ауматарды рмiздерiн пайдалананы шiн тленетiн аы;

4) баспа, кдесый жне баса да кбейтiлген нiм ндiруден алынан табыстар;

5) жеке жне зады тлаларды ерiктi жарналары мен айырымалдытары есебiнен ралады.

Экологиялы тлемдерді жинау мен салы органдарыны аржы аражаттарын жмсауыны азіргі орталытандырылан жйесі аражаттарды жинау трысында оршаан ортаны орауды брыны масатты орларымен салыстыранда нерлым тиімді жйе ретінде бааланады. Сонымен бір мезгілде жергілікті бюджетке экологиялы тлемдер ретінде тсетін аражаттарды е аз пайызы табиат орау масаттарына пайдаланылады жне экологиялы тлемдерді нысаналы масатыны болмауы табии ресурстарды тымды пайдалану мен оршаан ортаны орау саласындаы басаруды траты жйесі, экономикалы ынталандыру мен за мерзімді жоспарлау шараларын олдану ммкіндіктері трысынан елеулі кедергі болып табылады. Сонымен бірге, оршан ортаны ораумен байланысты шаралара экологиялы тлемдерді елулі блігін пайдаланумен байланысты проблема бдан да нерлым ткір сипат алуда. Масатты мемлекеттік экологиялы орларды кажеттігі туралы мселе лі де болса жекелеген мемлекеттік органдар дегейінде талыланып келеді, алайда оларды ру мен алпына келтіру жніндегі ресми жоспарлар зірге болмай отыр.

3. Экологиялы тлемдер

Р-ны Экологиялы кодексіні 102-бабына сйкес, табии ресурстарды жекелеген трлерiн пайдалананы шiн бюджетке тленетiн мiндеттi тлемдер азастан Республикасыны салы занамасында белгiленедi.

азастан Республикасыны Салы кодексімен белгіленген табии ресурстарды пайдалананы шін тлемдер, салытар, алымдар, тлемдер трінде табиат пайдаланушылардан алынады.

Жер, Су, Орман кодекстерінде жне зге де салалы нормативтік актілерде тиісті табии ресурстар шін тлемдер туралы баптар бар, олар да Салы кодексіне сілтеме жасайды.

азастан Республикасыны 2001 жылы 12 маусымдаы N 210-П олданыса енгізілген «Салы жне бюджетке тленетін баса да міндетті тлемдер туралы" азастан Республикасыны Кодексі (Салы кодексі) салыты жне бюджетке тленетін баса да міндетті тлемдерді белгілеу, енгізу жне есептеу тртібі мен тлеу жніндегі билік атынастарын, сондай-а салы міндеттемелерін орындаумен байланысты мемлекет пен салы тлеушілер арасындаы кдтынастарды реттейді.

Атап айтанда, экологиялы тлемдерге келетін болса, онда Р Салы кодексіні 60 жне 62- баптарына сйкес ыты атынастарды осы саласында мынадай салытар мен тлемдер кзделген:

1. Экспортталатын мнай шикізатына, газ конденсатына салынатын рента салыы;

2. Жер ойнауын пайдаланушыларды салытары мен арнаулы тлемдері;

3. Жер салыы;

4. Жер учаскелерін пайдалананы шін тлемаы.

5. Жер бетіндегі кздерді су ресурстарын пайдалананы шін тлемаы;

6. оршаан ортаны ластааны шін тлемаы.

7. Жануарлар дниесін пайдалананы шін тлемаы;

8. Орманды пайдалананы шін тлемаы;

9. Ерекше оралатын табии ауматарды пайдалананы шін тлемаы.

Р Салы кодексіні "Экспортталатын шикі мнайа салынатын рента салыыны" 9-1 бліміне сйкес, шикі мнайды экспорта ткізетін жеке жне зады тлалар, німді блу туралы келісім шарттар жасасан жер пайдаланушыларды оспаанда, экспортталатын шикі мнайа салынатын рента салыыны тлеушілері болып табылды. Бл жадайда рента салыын салу объектісі экспорта ткізілетін шикі мнайды, газ конденсатыны клемі болып табылады.

Экспорта іс жзінде ткізілетін шикі мнай, газ конденсатыны клемі шикі мнайды, газ конденсатын тасымалдауа кететін шыыстарды шегергеннен кейінгі оны сапалы сипаттамалары ескерілген нарыты баасы (стеме баасы) негізге алынатын, экспортталатын шикі мнайа, газ конденсатына рента салыын есептеу базасы болып табылады (егер салы тлеушіні шикі мнай, газ конденсатыны крсеткіштері магистралды быр арылы тасымалданатын шикі мнай, газ конденсатыны оспалары крсеткіштерінен тмен болан жадайда шикі мнай, газ конденсаты сапасына арзандату белгіленеді, ал егер крсткіштері жоа-ры болан жадайда стеме баа ойылады).

Р Салы кодексіні 10-блімі — "Жер ойнауын пайдаланушылара салы салу", ндірумен байланысты емес мнай операциялары мен жер асты рылыстарын салу мен пайдалану жніндегі операцияларды жргізу жніндегі салы ызметіні ерекшеліктерін реттейді жне:

1) стеме пайда салыын;

2) жер ойнауын пайдаланушыларды арнаулы тлемдерін: бонустарды: (ол ойылатынын, коммерциялы табуды); роялтиді; німді блу бойынша азастан Республикасыны лесін есептеу мен тлеу тртібін белгілейді.

Жер ойнауын пайдаланушылар екі лгіге блінеді: — бірінші лгі — жер ойнауын пайдаланушыны, німді блу бойынша азастан Республикасыны лесін оспаанда, осы Кодексте белгіленген салы пен баса да міндетті тлемдерді барлы трлерін тлеуін кздейді;

— екінші лгі — жер ойнауын пайдаланушыны німді блу бойынша азастан Республикасыны лесін тлеуін (беруін), сондай-а осы Кодексте кзделген салы пен баса да міндетті тлемдерді барлы трлерін тлеуін кздейді, олара: экспортка ткізілетін шикі мнай, газ конденсатына ренталы салы; роялти; шикі мнай мен газ конденсатына салынатын акциз; стеме пайдаа салынатын салы; жер салыы; млік салыы осылмайды.

стеме пайдаа салынатын салыты тлеушілер, німді блу туралы келісімшарттар бойынша ызметін жзеге асыратындарды оспаанда, барлау мен ндірумен байланысты емес жалпы таралан пайдалы азындыларды жне жер асты суларын ндіруге, сондай-а жер асты рылыстарын салу мен пайдалануа, осы келісімшарттар пайдалы азбаларды баса трлерін ндіруді кздемейтін жадайда, жер ойнауын пайдаланушылар болып табылады.

стеме пайдаа салынатын салы объектісі салы кезеі ішіндегі рбір жеке келісімшарт бойынша жер ойнауын пайдаланушыны таза табысыны бір блігі болып табылады, ондаы жинаталан табыстарды жинаталан шыыстара атынасы 1,2 жоары болады.

Салы кезеі ішіндегі рбір жеке келісім-шарт бойынша жер ойнауын пайдаланушыны таза табысы Салы кодексіде кзделген шегерімдер сомасынан 20 пайыз артатын салы кезеіні аяындаы таза табысты бір блігі салы базасы болып табылады (таза табыс салы салынатын табыс пен корпоративтік табыс салыы резидент еместі траты мекемесіні таза табыса салынатын салы арасындаы айырма ретінде аныталады).

Бонустар жер ойнауын пайдаланушыны тіркелген тлемдері болып табылады жне жер ойнауын пайдалануа жасалан келісім-шартта белгіленген млшерлерде жне тртіппен ашалай нысанда тленеді. Бонустар жер ойнауын пайдаланушыны тіркелген тлемдері болып табылады, ол жер ойнауын пайдаланушы жер ойнауын пайдалануды жргізуді жеке жадайларын негізге ала отырып, бонустарды мынадай трлерін:

1) ол ойылатын;

2) коммерциялы табу бонусын тлейді.

Келісімшартты аумаында рбір коммерциялы табу шін, оны ішінде бастапы белгіленген алынатын босалыларыны артуына жеткізетін кеніштерді осымша барлауын жргізу барысында пайдалы азындыларды тапаны шін тленеді).

Жер ойнауын пайдаланушы роялтиді азастан Республикасыны аумаында ндірілетін пайдалы азбаларды р трі бойынша, оны сатып алушылара ткізілгеніне (тиеп жнелтілгеніне) немесе з ажетіне пайдаланыланына арамастан, жеке тлейді.

Техногендік минералды крылымдардан пайдалы азбалар алуды оса аланда, пайдалы азбалар ндіруді жзеге асыратын жер ойнауын пайдаланушылар, есепті кезеде оларды ткізілген-ткізілмегеніне арамастан, содай-а барлаумен жне (немесе) ндірумен байланысты емес жер асты рылыстарын салуа жне (немесе) пайдалануа жер ойнауын пайдалану ыына ие болатын пайдалы азындылар ндіруді жзеге асыратын жер ойнауын пайдаланушылар роялти тлеушілер болып табылады. Роялти млшері салы салу объектісі, есептеу базасы мен ставка негізге алына отырып белгіленеді.

німді блу жніндегі азастан Республикасьшы лесі, пайдалы німдегі жер ойнауын пайдаланушыны лесін шегере отырып, азастан Республикасы мен жер ойнауын пайдаланушы арасында блінуге тиісті пайдалы німні жиынты ны ретінде аныталады.

німді блу туралы келісімшарт шарт болып табылады, оан сйкес келісім-шарт аумаында аылы негізде пайдалы азбаларды ндіруге жне зіні есебінен осыан байланысты жмыстар жргізуге ы беретін шарт болып табылады жне онда мынадай талаптар келісім-шартта кзделген тртіппен бекітіледі.

азастан Республикасы мен жер ойнауын пайдаланушы аылы негізде, келісімшарт аумаындаы мнай операцияларын жне осы жмыстарымен байланысты оны есебінен жргізуді оса аланда, жер ойнауын пайдалану жніндегі операцияларды жргізуге белгілі бір мерзімге ы береді. Бл келісімшартта мынадай негізгі талаптар болуа тиіс:

1) лшеу пунктінен ткен ндірілген німні жалпы клемі мен оны нын анытау;

2) келісімшарт бойынша жмыстарды (темдік німді) орындауа жмсалан ту шін жер ойнауын пайдаланушыны меншігіне берілетін ндірілген німні бір блігін анытау;

3) темдік німді (пайдалы німді) шегергеннен кейін блуге жататын ндірілген німні бір блігін анытау;

4) азастан Республикасы мен жер ойнауын пайдаланушы арасында блуді лесі (пайызы);

5) Салы кодексімен белгіленген тртіпте пайдалы німдегі азастан Республикасыны лесін анытау.

німді блу туралы келісімшарты бойынша ызметті жзеге асыратын жер ойнауын пайдаланушыны осымша тлемдерін тлеушілер німді блу туралы келісімшартты жасасатын жер ойнауын пайдаланушылар болып табылады.

Салы кезеіде мемлекет тсім аражаттарыны лесі салынан инвестицияларды айтару кезіне дейін он пайыздан аз жне салы кезеінде жер ойнауын пайдаланушы алатын ндірілген німні жалпы клеміні нынан келесі кезедерде ыры пайыздан аз болан жадайда тиісті айырманы жер ойнауын пайдаланушы Салы кодексіне сйкес бюджетке тлейді. Мемлекет тсім аражаттарыны лесі дегеніміз — німді блу женіндегі азастан Республикасыны лесі болып табылатын салы кезеі ішінде жер ойнауын пайдаланушы орыдаан салы міндетгемелері, салы жне бюджетке тленетін баса да міндетті тлемдер.

Р Салы кодексіні 12-блімінде — "Жер салыына" сйкес, жер салыы:

1) меншік ыын, траты жер пайдалану ыын, теусіз уаытша жер пайдалану ыын куландыратын жаттар;

2) жер ресурстарын басару жніндегі укілетті орган р жылды 1 катарындаы жадай бойынша берген жерлерді мемлекеттік санды жне сапалы есебіні деректері негізінде есептеледі.

Жеке меншік ыындаы, траты жер пайдалану кыындаы, бастапы теусіз уаытша жер пайдалану кыындаы салы салу объектілері бар жеке жне зады тлалар жер салыын тлеушілер болып табылады.

Жер учаскесі (жер учаскесіне орта лестік меншік кезіде — жер лесі) салы салу объектісі болып табылады. Мыналар салы салу объектісі болып табылмайды:

1) елді мекендерді орта пайдалануындаы жер учаскелері (аладар, кшелер, ткелдер, жолдар, су оймалары, жаажайлар, зираттар жне халыты мтаждарын анааттандыруа арналан зге де объектілер);

2) орта пайдаланудаы мемлекеттік автомобиль жолдары желісі алып жатан жер учаскелері (жер алаптары, клік жріп тетін тарамдар, жол салымдары, жасанды рылыстар, жол бойындаы резервтер мен зге де жол ызметін крсету жніндегі рылыстар, жол ызметіні ызметтік жне трын й-жайлары, ардан орау екпелері мен жасыл желектер;

3) азастан Республикасы кіметіні шешімі бойынша консервацияланан объектілер орналаскан жер учаскелері;

4) инвестициялы жобаны іске асыру шін иемденіп алынан жне пайдаланылатын жер учаскелері.

Жер салыын анытау шін жер учаскесіні алаы салы базасы болып табылады. Салыты есептеу рбір жер учаскесі бойынша жеке салы базасына тиісті салы ставкасын олдану арылы жргізіледі. Орта лестік меншіктегі салы салу объектілері бойынша салы оларды осы жер учаскесіндегі лесіне барабар есептеледі.

Жергілікті кілді органдарыны азастан Республикасыны жер задарына сйкес жргізілетін жерлерді ірлерге блу жобалары (схемалары) негізінде жер салыыны ставкаларын Салы Кодексінде белгіленген жер салыыны базалы ставкаларынан елу проценттен аспайтындай етіп тмендетуге немесе жоарылатуа ыы бар. Бл ретте жекелеген салы тлеушілер шін жер салыыны ставкасын жеке-дара тмендетуге немесе жоарылатуа тыйым салынады.

Р Салы кодексіні 81-тарауына сйкес, мемлекетті жер учаскелерін темін тлеп (жала) уаытша жер пайдалануа бергені шін жер учаскелерін пайдалану тлемаысы алынады. Жер учаскесін темін тлеп уаытша жер пайдалануа алан жеке жне зады тлалар тлемаы тлеушілер болып табылады.

Тлемаы ставкалары азастан Республикасыны жер задарына сйкес белгіленеді. Мысалы, Р-ны 2003 жылы 20 маусымдаы Жер кодексіні 9-бабына сйкес, жер учаскесіне уаытша жер пайдалану ыын теулі трде беру тлемаысы жер учаскелері шін тлемаыны базалы ставкаларына тзету коэффициентерін олдану арылы шыарылатын кадастрлы (баалау) кны негізінде есептеледі. Егер азастан Республикасы кіметіні 2003 жылы 2 ыркйектегі N 890 "Жер учаскелері жеке меншікке берілген кезде, мемлекет немесе мемлекеттік жер пайдаланушылар жала берген кезде олар шін тлемаыны базалы ставкаларын, сондай-а жер учаскелерін жалдау ыын сату тлемаысыны млшерін бекіту туралы" аулысымен4 базалы ставкалар кзделген болса, онда тзету коэффициенттері Р-ны Жер кодексіні 11-бабында баянды етілген.

Тлемаы сомасы жергілікті аткарушы органмен жасасылан уаытша жер пайдалану ыын теулі трде беру шарттарыны негізінде есептеледі. Жыл сайыны тлемаы сомасы жергілікті атарушы органдар жасайтын есептесулерінде белгіленеді жне жер учаскелері орналасан жері бойынша енгізілуге тиіс. Тлемаы сомасыны есептесулерін шарттарды талаптары, сондай-а Салы кодексімен белгіленген жер салыын есептеу тртібі згерген жадайларда жергілікті атарушы органдар айта арайды.

Р Салы кодексіні 82-тарауына сйкес жер сті кздеріні су ресурстарын пайдалананы шін тлемаы жер сті кздерінен суды ала отырып немесе оны алмай, арнаулы су пайдалануды барлы трлері шін алынады. рылыстарды, техникалы ралдарды немесе рылыларды олдана отырып, жер сті кздеріні су ресурстарын пайдалануды жзеге асырушы жеке жне зады тлалар тлемаыны тлеушілер болып табылады».

Тлемаы салынатын объектілер:

1) жер сті су кзінен алынан суды клемі;

2) ндірілген электр энергиясыны клемі;

3) су клігімен тасымалдау клемі;

4) балы аулау клемі жне су пайдалануды баскд да клемдері болып табылады.

Су ресурстарын жекелеген азаматтара бекітіп бермей жне суды жай-кйіне сер ететін рылыстарды немесе техникалы рылыларды олданбай жзеге асырылатын кеме тіркемесінсіз аашты аызуа, рекреацияа, жер азатын техниканы олдануа, батпаты ратуа, жалпы су пайдалануа тлемаы олданылмайды.

Тлемаы ставкаларын облысты (республикалы маызы бар аланы, астананы) жергілікті атарушы органдары белгілейді.

Су жинауды наты клемі су ресурстарын басару жніндегі укілетті орган белгілеген лимиттен асып кеткен жадайда, тлемаы ставкалары осындай асып кеткен блігінде ш есе лайтылады, ал су объектілерін тиісті рсатсыз пайдаланан кезде осы бапты тлемаы ставкалары бес есе лайтылады.

Тлем рсат жаттарында аталан арнаулы су пайдаланылатын жер бойынша бюджетке тленеді. Тлем сомасын су пайдалануды наты клемі мен белгіленген ставкаларды негізге ала отырып тлеуші дербес айындайды.

Р Салы кодексіні 84-тарауына сйкес жануарлар дниесін пайдалананы шін тлемаы табии еркін жадайда мекендейтін жануарларды табии ортадан айыраны шін алынады. Жануарларды ен салу жне саина салу масаттары шін стап алып, кейіннен табии ортаа жіберген кезде тлемаы алынбайды.

Жануарлар дниесіні мынадай санаттары: ашылы объектілері болып табылатын жануарлар трлері; балы аулау объектілері болып табылатын жануарлар трлері; сирек кездесетін жне жойылып кету аупі тнген жануарлар трлері; зге де шаруашылы масаттарда пайдаланылатын жануарлар трлері (ашылытан жне балы аулаудан баса) шін тлемаы белгіленеді. Ашылы жне балы аулау объектілері болып табылатын жануарлар трлеріні санаттары шін тлемаы осы хайуанаттарды баалы трлеріне ана белгіленеді, оларды тізбесін азастан Республикасыны кіметі белгілейді. Сирек кездесетін жне жойылып кету аупі тнген жануарлар трлерін пайдалану шін тлемді рбір жекелеген жадайда осы жануарларды табии ортадан аулауа рсат беру кезінде азастан Республикасыны кіметі белгілейді. Сирек кездесетін жне жойылып кету аупі тнген жануарлар трлеріні тізбесі азастан Республикасыны кіметіні 2002 жылы 10 суірдегі N 408 аулысымен бекітілген.

Жануарлар дниесін пайдаланушы жеке жне зады тлалар тлемаы тлеушілер болып табылады. Тлеушілер тлемаы сомасын белгіленген ставкалар бойынша дербес есептейді жне жануарлар дниесін басару жніндегі укілетті органны ауматы блімшелерінен рсат алана дейін тлейді. темаы сомасы ставкаларды жне жануарлар санын (су жануарларыны жекелеген трлері шін салмаын) негізге алып белгіленеді. Мысалы, Р кіметіні 2002 жылы 15 суірдегі N429 "Жануарлар дниесін пайдалананы шін тлем ставкаларын бекіту туралы" аулысында ашылы объектілері болып табылатын жануарлар трлерін пайдалананы шін тлем ставкалары, балы аулау объектілері болып табылатын жануарлар трлерін пайдалананы шін тлем ставкалары, зге шаруашылы масаттарда (ашылы пен балы аулаудан баса) пайдаланылатын жануарлар трлерін пайдалананы шін тлем ставкалары кзделген.

Бюджетке тлемаы сомаларын тлеу банктер немесе банк операцияларыны жекелеген трлерін жзеге асырушы йымдар арылы аудару не жануарлар дниесін басару жніндегі укілетті органны ауматы блімшелерінде ашаны олма-ол тлеу арылы жргізіледі.

Бл арада мынаны атап крсету керек: жануарлар дниесін пайдалананы шін тлемаыны енгізу табиат пайдаланушыны жануарлар дниесін, оларды мекендеу ортасын орау жне олара келтірілген зиянды теу жніндегі шараларды орындаудан босата алмайды. Ал алынан аражаттар жануарлар дниесін сатау, жануарлар дниесі объектілерін тымды пайдалану, орау мен сімін молайту жніндегі шаралар бойынша тиісті бадарламаларды, ылыми-зерттеу жмыстарын жргізуге жне басаларын жзеге асыруа пайдаланылуа тиіс.

КР Салы кодексіні 85-тарауына сйкес орманды пайдалананы шін тлемаы орманды пайдалануды трлері бойынша алынады.

азастан Республикасыны орман заында белгіленген тртіппен орман пайдалануды жзеге асыру ыын алан жеке жне зады тлалар (мемлекетгік орман оры учаскелерінде шартты, орман кесу билетіні жне орман пайдалануа берілген орман билетіні негізінде беріледі) тлемаы тлеушілер болып табылады. Мыналар:

1) мемлекеттік орман иелері — аашты тбірімен жнелткені шін орманды ктіп-баптау кезінде ааш кесуді, санитариялы кесуді, жзеге асыру, орманды орман зиянкестері мен ауруларынан орау жніндегі іс-шараларды орындау, тпе жол салу, орман орналастыру жне ормандарды ртке арсы жайастыру жне баса да іс-шараларын жргізу кезінде;

2) жеке орман оры учаскелерінде меншігі болатын жеке жне мемлекетгік емес зады тлалар;

3) орман пайдаланушылар — ылыми-зерттеу жмыстарын жргізу шін жзеге асыратын ааш ресурстарын, шайырды, осымша орман материалдарын алу кезінде тлемаы тлеушілер болып табылмайды.

Пайдалануа берілетін орман пайдалануды клемі жне (немесе) орман оры учаскелеріні аумаы тлемаы салу объектісі болып табылады. Тлемаы ставкаларын орман шаруашылыын басару жніндегі укілетті орган жасаан есеп-исаптар негізінде жергілікті кілді органдар белгілейді.

Аашты тбірімен жнелткені шін тлемаыны базалы ставкаларын азастан Республикасыны кіметі белгілейді жне 2002 жылы 15 суірдегі N 431 "Аашты тбірімен жнелткені шін тлемаыны базалы ставкаларын, орманды пайдалананы шін бюджетке тлемаы есептеу мен салу, сондай-а азастан Республикасыны кіметіні кейбір шешімдеріне згерістер мен толытырулар енгізу туралы Ережелерді бекіту туралы" аулысында кзделген. Бл орайда облысты, жергілікті кілді органдарды (республикалы маызы бар аланы, астананы) ставкалар млшерін екі есеге дейін арттыруа ыы болады.

Бюджетке тлемаы сомаларын тлеу ерекше оралатын табии ауматар орналасан жері бойынша банктер немесе банк операцияларыны жекелеген трлерін жзеге асырушы йымдар арылы не баылау-жіберу пункттерінде не ерекше оралатын табии ауматы кімшілігі белгілейтін зге арнайы жабдыталан жерлерде ата есеп бланкілері негізінде ашаны олма-ол тлеу арылы жргізіледі. Тлемаыны тленген сомасын айтару, азастан Республикасыны орман задарына сйкес зіні зыреті шегінде азастан Республикасыны кіметі немесе укілетті орган орман шаруашылыы саласында ормандарды тозуы немесе жойылуыны туындаан ресурстарын пайдалануа тыйым салу туралы шешім абылдауы жадайларын оспаанда, жргізілмейді.

Р салы кодексіні 86-тарауына сйкес, ерекше оралатын табии ауматарды пайдалананы шін темаы азастан Республикасыны ерекше оралатын табии ауматарын ылыми, мдени-аарту, оыту, туристік, рекреациялы жне шектеулі шаруашылы масаттарда пайдалананы шін алынады. азастан Республикасыны ерекше оралатын табии ауматарын аталан масаттара пайдаланатын жеке жне зады тлалар тлеушілер болып табылады.

Р-ны Экологиялы кодексіні 101-бабына сйкес, оршаан ортаа эмиссиялар шiн тлемаы азастан Республикасыны салы занамасында белгiленедi.

Табиат пайдаланушылар экологиялы рсатта айындалан нормативтер шегiнде жзеге асыратын оршаан ортаа эмиссиялар шiн тлемаы азастан Республикасыны кiметi бекiтетiн ластаушы заттарды жне алдытар трлерiнi тiзбесiне сйкес алынады.
оршаан ортаа эмиссиялар шiн тлемаыны есептеу дiстемесiн оршаан ортаны орау саласындаы укiлеттi орган бекiтедi.

оршаан ортаа эмиссиялар шiн тлемаы ставкаларын облыстарды (республикалы маызы бар аланы, астананы) жергiлiктi кiлдi органдары азастан Республикасыны Yкiметi бекiткен базалы ставкалардан тмен болмайтындай жне шектi ставкалардан жоары болмайтындай етiп белгiлейдi.

оршаан ортаа эмиссиялар шiн тлемаы бойынша салыты мiндеттемелердi атару табиат пайдаланушыны оршаан ортаа келтiрген залалды теуден босатпайды.

4. Экологиялы сатандыруды ыты негіздері

азастанны осы заманы дамуы мен басталан реформаларды тередете тсу жнінде абылданан стратегиялы жаттар республиканы ішкі леуетін жне оны инвестициялы ммкіндіктерін прменді трде пайдалануды кздейді. Осы кзарас трысынан, лтты сатандыру жйесін дрыс йымдастыру мен сатандыруды леуметтік маызды трлерін жедел дамытуда лкен резерв негіз болып отыр. Сатандыру жйесі адам міріні, ндірістік-экономикалы ызметті барлы жатарын амтиды, ол темдік жне жинатаушы-саты міндеттерін атарады.

Осы заманы лтты сатандыру жйесін ру, сатандыру ызметтеріні нарыын сапалы жаа дегейге ктеру жніндегі шараларды зірлеу мен кезе-кезеімен іске асыруды ажет етеді. Нарыты экономика жадайларында сатандыру институтыны ерекше маыздылыы біратар факторлармен аныталады.

Біріншіден, сатандыру мемлекет тарапынан кзделген шараларды сипаты мен клеміне арамастан халы пен йымдарды р трлі мдделерін осымша орауа ммкіндік береді. азіргі уаытта табии жне техногендік зардаптарды жою жніндегі шыыстарды негізгі ауыртпалыы мемлекеттік бюджетке тседі, оны ммкіндігі объективті трде шектеулі болып табылады.

Екіншіден, азіргі жадайларда сатандыру тетігін пайдалану елде ксіпкерлік ызметті жедел дамытуды, азастан экономикасыны негізгі салаларыны, оны ауа райыны жне географиялы орналасуыны, экология дегейіні ерекшеліктерін ескере отырып, ндірісті пайдаланылып отыран технолгиясын одан рі жетілдіруді амтамасыз етеді.

Нарыты экономика, ндіріс, азаматтар мен шаруашылы жргізуші субъектілер шін оны маыздылыын ескере отырып, сатандыру нарыыны ызмет атаруын камтамасыз ету масатында сатандыру ызметі мемлекеттік реттеуді кздейді жне кеінен пайдаланады. Шаруашылы ызметіні кез келген саласындаы табии зілзалаларды, р трлі ктпеген оиалар мен атерлерді жайсыз зардаптарын жою сатандыру йымдарыны есебінен болан кезде, на сол кезде мемлекет те сатандыруды дамытуа мдделі болады, йткені материалды нсанны орнын толтыру шін мемлекеттік бюджетті аражаттары салынады.

Сатандыру ызметі ттынушыларды орау трысында біратар ерекше проблемалар болып табылады, мны зі мемлекеттік органдарды мынадай ызметтерді атаруын: сатандыру задарын орындауа баылау жасауды, сатандыру ызметін лицензиялауды,сатанушыларды аржы тратылыы мен тлем абілеттерін тексеру мен олара талдау жасауды, сатандырушылар мдделерін орауды кздейді.

Сатандыру жйесі мемлекетті, азаматтар мен шаруашылы жргізуші субъектілеріні мдделерін орауды шынайы ралы болуа абілетті осы заманы жне траты саты нарыын сенімді трде алыптастыруа жрдемдесуге тиіс.

Экологиялы сатандыру зіні лайыты орнын алуа тиіс, йткені ндірістік аварияларды алдын алу шараларына мемлекет пен ксіпорын аражатыны болмауы оршаан ортаны жай-кйіні нашарлауына кеп сотыран болар еді. Экологиялы сатандыру зиян келтірушіні аржылы жадайына арамастан зардап шегушілерді за бойынша здеріне тиесілі сомаларын алуа кепілдік беруіне ммкіндік жасайды.

Р-ны Экологиялы кодексіні 107-бабына сйкес, шiншi тлаларды мiрiне, денсаулыына, млкiне жне (немесе) авариялы ластануы нтижесiнде оршаан ортаа келтiрiлген зиянды теу экологиялы сатандыруды масаты болып табылады. оны екі трі бар: міндетті жне ерікті сатандырулар.

Мiндеттi экологиялы сатандыру «азастан Республикасыны мiндеттi экологиялы сатандыру туралы» заына сйкес жзеге асырылады5. Шаруашылы жне зге де ызметтi экологиялы жаынан ауiптi трлерiн осы Кодекс жне азастан Республикасыны кiметi айындайды.

Шаруашылы жне зге де ызметті экологиялы ауіпті трі - рекеті нтижесінде оршаан орта авариялы ластанатын немесе ластануы ммкін болатын жеке жне (немесе) зады тлаларды ызметі.

Ерiктi экологиялы сатандыруды жеке жне зады тлалар здерiнi еркiн бiлдiруiне арай жзеге асырады. Ерiктi экологиялы сатандыруды трлерi, талаптары жне тртiбi сатандырушылар мен сатанушылар арасындаы шарттарда айындалады.

Мiндетті экологиялы сатандыру - оршаан ортаны авариялы ластануы нтижесінде шінші тлаларды міріне, денсаулыына, млкіне жне (немесе) оршаан ортаа келтірілген зиянны салдарынан туындайтын міндеттемелер бойынша азаматты-ыты жауапкершілiкті басталуы кезінде жеке жне (немесе) зады тлаларды (сатандырушыларды) зады мдделерін мліктік орау жніндегі атынастар кешені.

Шаруашылы жне зге де ызметті экологиялы ауіпті трлерін жзеге асыратын жеке жне (немесе) зады тлаларды азаматты-ыты жауапкершілігі - шаруашылы жне зге де ызметті экологиялы ауіпті трлерін жзеге асыратын жеке (немесе) зады тлаларды азастан Республикасыны азаматты занамасымен белгіленген, оршаан ортаны авариялы ластануы нтижесінде шінші тлаларды міріне, денсаулыына, млкіне жне (немесе) оршаан ортаа келтірген зиянын теу міндеті.

Міндетті экологиялы сатандыруды масаты оршаан ортаны авариялы ластануы нтижесінде шінші тлаларды міріне, денсаулыына, млкіне жне (немесе) оршаан ортаа келтірілген зиянды теу болып табылады.

оршаан ортаны авариялы ластануы - жеке жне (немесе) зады тлаларды шаруашылы жне зге де ызметтi экологиялы ауiптi трлерiн жзеге асыруы кезiнде болан авариядан туындаан жне зиянды заттарды атмосфераа шыару жне (немесе) суа аызу салдары немесе жер бетi учаскесiнде, жер ойнауында атты, сйы немесе газ трiндегi ластаыш заттарды жайылуы немесе иiстi, шуды, тербелiстi, радиацияны пайда болуы немесе сол уаыттаы жол берiлетiн дегейден асатын электромагниттiк, температуралы сер ету, жарыты серi немесе зге де физикалы, химиялы, биологиялы зиянды сер ету арылы оршаан ортаны кенеттен абайсызда ластауы.

Шаруашылы жне зге де ызметті экологиялы ауіпті трлерін жзеге асыратын тланы азастан Республикасыны азаматты занамасымен белгіленген оршаан ортаны авариялы ластануы нтижесінде шінші тлаларды міріне, денсаулыына, млкіне жне (немесе) оршаан ортаа келтірген зиянын теу міндетімен байланысты мліктік мддесі міндетті экологиялы сатандыру объектісі болып табылады.

Субъектілері - шаруашылы жне зге де ызметті экологиялы ауіпті трлерін жзеге асыратын жеке жне (немесе) зады тлаларды азаматты-ыты жауапкершілігі міндетті экологиялы сатандыруа жатады.

Міндетті экологиялы сатандыру сатандырушы мен сатанушыны арасында міріне, денсаулыы мен млкіне зиян келтірілуі ммкін шінші тлаларды жне (немесе) зиян келтірілуі ммкін оршаан ортаны пайдасына осы За мен азастан Республикасыны Азаматты кодексіне сйкес жасалатын шартты негізінде жзеге асырылады.

Шаруашылы жне зге де ызметті экологиялы ауіпті трлерін жзеге асыратын жеке жне (немесе) зады тлалар з ызметін міндетті экологиялы сатандыру шартын жасаспай жзеге асыруа ылы емес.

Міндетті экологиялы сатандыру шарты міндетті сатандыруды осы трі (сыныбы) бойынша ызметті жзеге асыру ыына лицензиясы бар сатандырушымен ана жасалуа тиіс.

Міндетті экологиялы сатандыру шарты сатандырушыны сатанушыа сатандыру полисін беруі арылы жазбаша нысанда жасалады.

Міндетті экологиялы сатандыру шарты осы Заа сйкес жбірленуші деп танылан тлалара атысты олданылады.

Міндетті экологиялы сатандыру шарты міндетті экологиялы сатандыру шартында белгіленген кннен бастап кшіне енеді жне тараптар шін міндетті болады.

Міндетті экологиялы сатандыру шарты кшіне енген кнінен бастап кемінде он екі ай олданылады.

Сатандыру сомасыны млшері тараптарды келісімі бойынша міндетті экологиялы сатандыру шартында белгіленеді, біра бл орайда сатандыру сомасыны млшері:

1) жеке ксіпкер болып табылатын жеке тламен міндетті экологиялы сатандыру шарты жасалан кнгі тиісті аржы жылына арналан республикалы бюджет туралы зада белгіленген 5000 еселенген айлы есептік крсеткіштен;

2) зады тламен міндетті экологиялы сатандыру шарты жасалан кнгі тиісті аржы жылына арналан республикалы бюджет туралы зада белгіленген 65000 еселенген айлы есептік крсеткіштен;

3) егер міндетті экологиялы сатандыру шарты оршаан ортаа келтірілген зиян шін азаматты-ыты жауапкершілікті сатандыру блігінде ана жасалса, міндетті экологиялы сатандыру шарты жасалан кнгі тиісті аржы жылына арналан республикалы бюджет туралы зада белгіленген 17000 еселенген айлы есептік крсеткіштен кем болмауа тиіс.

Егер сатандыру міндеті жктелген тла оны жзеге асырмаса немесе міндетті экологиялы сатандыру шартын сатандырылушыны жадайын осы Зада кзделгенмен салыстыранда нашарлататын талаптармен жасаса, бл тла сатандыру жадайы басталан кезде, сатандырылушыны алдында тиісінше сатандыру кезінде сатандыру тлемі жзеге асырылуы тиіс болатын талаптар дегейінде жауаптылыта болады.

оршаан ортаны авариялы ластануы нтижесінде шінші тлаларды міріне, денсаулыына, млкіне жне (немесе) оршаан ортаа келтірілген зиянды теу жніндегі сатанушыны азаматты-ыты жауапкершілігіні басталу фактісі міндетті экологиялы сатандыру шарты бойынша сатандыру жадайы деп танылады.

Сатандыру жадайыны басталанын, сондай-а зіне келтірілген залалдарды длелдеу сатанушыа тиесілі.

Сатандырушы сатандыру тлемін тлеуден бас тартан жадайда, сатандыру жадайы сатанушыа келтірілген зиянды теу туралы сот шешімі зады кшіне енген кннен басталды деп саналады.

Сатанушы немесе жбірленуші (пайда алушы) сатандыру тлемін жзеге асыру шін ажетті жаттарды оса тіркей отырып, сатандырушыа сатандыру тлемі туралы талапты жазбаша нысанда ояды.

Сатандыру тлемі туралы тінішке мынадай жаттар оса тіркеледі:

1) сатандыру полисі (оны телнсасы);

2) укілетті орган белгілеген тртіппен рылатын зыретті комиссияны келтірілген зиянны себептері, ауымы жне оршаан ортаны авариялы ластануына кеп соан сатандыру жадайыны зардаптары туралы актісі;

3) жбірленушіге денсаулы сатау йымдары берген ебекке уаытша абілетсіздік мерзімі туралы анытамасыны немесе мамандандырылан мекемелерді мгедектікті белгілеу туралы анытамасыны кшірмесі - ол белгіленген жадайда;

4) жбірленушіні айтыс боланы туралы кулікті нотариат куландыран кшірмесі жне пайда алушыны зиянды теткізу ыын растайтын жат (кшірмесі) - жбірленуші айтыс болан жадайда;

5) сатандыру жадайы басталан кезде зиянды болызбау немесе азайту масатында сатанушыны шеккен шыыстарын растайтын жаттар - олар болан кезде;

6) жекелеген жадайларда - телуге жататын зиянны млшерін крсете отырып, сатанушыны сатандыру жадайыны басталуына жне шінші тлалара келтірілген зияна жауапты деп таныан сот шешімі.

Жбірленуші, сондай-а келтірілген зиянды сатандырушыны жауапкершілігі клеміні шегінде жбірленушіге (залалды теткізуге ыы бар тлаа) теген жне сатандыру тлеміне ы алан сатанушы немесе зге тла пайда алушы болып табылады.

Сатандыру тлемі оршаан ортаны авариялы ластануы нтижесінде шінші тлаларды міріне, денсаулыына, млкіне жне (немесе) оршаан ортаа келтірілген зиянны (наты залалды) млшерінен аспауа тиіс.

Сатандырушы сатандыру тлемін осы Заны 19-бабында кзделген жаттарды зі алан кннен бастап отыз кн ішінде жргізеді

Сатандырушы, егер сатандыру жадайы:

1) ажетті орану жне аса ажеттілік жадайында жасалан іс-рекеттерді оспаанда, пайда алушыны сатандыру жадайыны туындауына баытталан не оны басталуына септігін тигізетін асаана іс-рекеттері;

2) пайда алушыны азастан Республикасыны занамалы актілерінде белгіленген тртіппен сатандыру жадайымен себептік байланыстаы асаана ылмыстар немесе кімшілік ы бзушылытар деп танылан іс-рекеттеріні салдарынан болса, сатандыру тлемін жзеге асырудан толы немесе ішінара бас тартуа ылы.

Сатандырушыны сатандыру тлемін жзеге асырудан бас тартуы шін сондай-а:

1) сатанушыны зиян келтіруге кінлі тладан зиянны тиісті темін алуы;

2) осы Зада кзделген жадайларды оспаанда, сатандырушыны сатандыру жадайыны басталаны туралы хабардар етпеу немесе уатылы хабардар етпеу;

3) сатанушыны сатандырушыа сатандыру объектісі, сатандыру туекелі, сатандыру жадайы жне оны салдарлары туралы крінеу жалан мліметтер хабарлауы;

4) сатанушыны сатандыру жадайынан келетін залалдарды азайту жніндегі шараларды асаана абылдамауы;

5) сатанушыны сатандыру жадайыны басталу мн-жайларын тексеруіне жне келтірілген залалды млшерін анытауына сатандырушыны кедергі келтіруі;

6) сатанушыны сатандыру жадайыны басталуына жауапты тлаа зіні талап ою ыынан бас тартуы, сондай-а сатандырушыа талап ою ыыны ауысуы шін ажетті жаттарды оан беруден бас тартуы негіз болуы ммкін. Егер сатандыру темі тленіп ойылан болса, сатандырушы оны толы немесе ішінара айтарылуын талап етуге ылы.

Егер сатандыру жадайы мыналарды салдарынан болса, са-тандырушы сатандыру тлемінен:

1) азастан Республикасыны зандарында кзделген ттенше, соыс пен зге де жадайды енгізілуі;

2) табии сипаттаы табии зілзалаларыны салдарынан болса, жзеге асырудан босатылады.

Экологиялы сатандыруды жргізу кезінде ндірістік объектілерде сатандыру жадайыны нтижесінде оршаан ортаа ытимал зиянды баалау шін, сондай-а экологиялы ортаны нормалары мен ережелерін, экологиялы талаптарды сатандырушыны сатауын баалау шін экологиялы аудит тызметтері тартылуы ммкін.

Экологиялы сактандыруа атысты ережелер, сондай-а салалы табии ресурстарды нормативтік-ыты актілерінде шырасады. Мысалы, Р-ны 1995 жылы 28 маусымдаы Р-ны "Мнай туралы" Заыны 55-бабына сйкес, мнай операциясын жзеге асыратын мердігерлер мыналармен байланысты жауапкершілік туекелін сатандыруа міндетті:

1) оршаан ортаа келтірілген нсанны салдарларын жою жніндегі шыындарды оса аланда, оршаан ортаны ластануымен;

2) шінші тлалар алдындаы азаматты-ыты жауапкершілікпен.

Теізде барлау мен ндіруді жзеге асыратын мердігерлер ымаларды алумен, ыма баылаудан шыып кеткен жадайда айталап брылау операцияларымен, теізді ластануы жадайында тазартумен жне шектеумен, теіздегі авариялы жадайларды жне оларды салдарларын жою жніндегі мамандандандырылан компанияларды тартумен байланысты шыыстар бойынша сатандыру жабуды амтамасыз етіп, мліктік туекел мен жауапкершілік туекелін сатандыруа міндетті.

Р-ны 2003 жылы 8 шілдедегі Орман кодексіні 107-бабына сйкес, мемлекеттік орман иеленушілер мен мемлекеттік орман оры учаскелерінде орман пайдалануды жзеге асыратын орман пайдаланушыларды жауапкершілігін сатандыру мемлекеттік орман орына, сондай-а шінші адамдарды міріне, денсаулыы мен млкіне зиян келтіруі салдарынан шарттан туындайтын міндеттемелер бойынша жауапкершілік туекелі басталан кезде оларды мліктік мдделерін орауа баытталан.

Мемлекеттік орман иеленушілер мен мемлекеттік орман оры учаскелерінде орман пайдалануды жзеге асыратын орман пайдаланушыларды жауапкершілігін сатандыру оларды ерік білдіруімен жзеге асырылады.

Мемлекеттік орман иеленушілер мен мемлекетгік орман оры учаскелерінде орман пайдалануды жзеге асыратын орман пайдаланушыларды жауапкершілігі ерікті сактандыруды трлері, талаптары мен тртібі сатандырушылар мен сатанушылар арасындаы шарттармен айындалады.

Р-ны 2003 жылы 9 шілдедегі Су кодексіні 136-бабы су орын пайдалану мен орау саласындаы сатандыру су атынастары объектілеріне, баса адамдарды міріне, денсаулыы мен млкіне зиян келтіру салдары шартынан туындайтын міндеттемелер бойынша жауапкершілік туекелі туындаан кезде жеке жне зады тлаларды мліктік мддеелерін ораумен байланысты атынастар кешені болып табылады.

Ерікті сатандыруды оларды ерік білдіруіне арай жеке жне зады тлалар жзеге асырады. Су орын пайдалану жне орау саласындаы ерікті сатандыруды трлері, шарттары мен тртібі сатандырушы мен сатанушы араснвдаы келісімдермен аныталады.

Сйтіп, сатандыру секторын дамыту саласында шаруашылы жргізуші субъектілер мен халыты мдделерін р трлі туекелдерден орауды тиімді тетігі ретінде сатандыруды прменді трде пайдаланатын осы заманы лтты сатандыру индустриясы алыптасады.

Сатандыруды дамыту, з кезегінде, за шыару базасын жетілдіруге, мемлекетті салы-бюджет жне аша-кредит саясатыны тиімділігіне, сатандыру ызметін адаалау сапасына жне сатандыру йымдары жмысыны сенімділігіне байланысты болады. Сондай-а азастанны сатандыру нарыын ныайту шін шетелді атысуына зор рл беріледі, ол тек аржы жай-кйін ныайтуа ана ммкіндік беріп оймай, сонымен бірге халыаралы тжірибені, білімдерді, жаа технологияларды енгізуге, отанды сатанушыларды дниежзілік нарыа шыуына, бірлескен ксіпорындар мен инфрарылымыны институттарын руа жрдемдеседі.

азіргі кезде сатандыру нарыы проблемаларыны елеулі блігі сатандыру кызметі мен сатандыруды, соны ішінде экологиялы сатандыру туралы за акгілеріні жетілмеуінен туындайды. Міндетті сатандыруды жекелеген трлерін практикалы іске асырумен байланысты мселелер жеткіліксіз тртіптелген жне сатандыру йымдары сатандыруды жзеге асыруды шарттарын зірлеу кезінде ылыми негізделген дістемелік деректерді жеткіліксіз пайдаланады.

5. Экологиялы аудитті ыты негіздері

оршаан ортаа шаруашылы жргізуші субъектілерді теріс ыпалыны жоары дегейі туралы крсететін, дереу шаралар олдануды ажет ететін деректерді болуы, сондай-а экономикалы, экологиялы жне леуметтік масаттара жмсалатын шыындарды отайландыру масатында табии орта мен халыты денсаулыына келесіз ауыртпалыыны дегейін анытау шаруашылы жргізуші субъектіні зіні ажеттілігі экологиялы аудитті жргізу керектігі туралы шешім абылдау шін негіз болып табылады.

Р Экологиялы кодексіні 1-бабыны 53-тармаына сйкес: «Экологиялы аудит - аудиттелетiн субъектiлердi шаруашылы жне зге де ызметiн экологиялы туекелдердi анытау мен баалау жне оларды ызметiнi экологиялы ауiпсiздiк дегейiн арттыру жнiнде сынымдар зiрлеу баытында туелсiз тексеру».

Экологиялы ауiп - антропогендiк жне табии серлер ыпалынан, соны iшiнде длей зiлзалаларды оса аланда, зiлзалалар мен апаттар салдарынан оршаан ортаны жай-кйi бзылуыны, згеруiнi болуымен немесе ытималдыымен сипатталатын, жеке адам мен оамны мiрлiк маызы бар мдделерiне ауiп тндiретiн жай-кй.

Экологиялы ауiпсiздiк - жеке адамны, оамны жне мемлекеттi мiрлiк маызды мдделерi мен ытарыны оршаан ортаа антропогендiк жне табии сер ету нтижесiнде туындайтын атерлерден оралуыны жай-кйi.

Экологиялы туекел - белгiлi бiр факторларды ыпалы салдарынан оршаан орта жне (немесе) табии объектiлер жай-кйiнi олайсыз згерiстерге шырау ытималдыы.

Бл орайда экологиялы аудитормен немесе экологиялы аудиторлы йыммен экологиялы аудит жргiзуге шарт жасасан жеке немесе зады тла аудиттелетiн субъект болып табылады.

Экологиялы аудит аудиттелетiн субъектiлердi оршаан ортаа сер ету туралы есептiлiгiне талдау жасау жолымен жргiзiледi.

Экологиялы аудиттi жргiзу кезiнде:

1) оршаан ортаа сер туралы сынылан есептiлiктi дрыстыын тексеру;

2) ндiрiстiк-технологиялы процестi экологиялы талаптара сйкес келуiн баалау;

3) ндiрiстiк мониторинг пен баылау жйесiнi экологиялы талаптара сйкес келуiн баалау;

4) ызметкерлердi бiлiктiлiк дегейiн баалау масатында арнайы зерттеулер мен лшемдер жасалуы ммкiн.

Экологиялы аудиторлар, экологиялы аудиторлы йымдар жне аудиттелетiн субъектiлер арасындаы арым-атынастар азастан Республикасыны азаматты занамасына сйкес экологиялы аудит жргізуге арналан шартты негiзiнде туындайды.

Экологиялы аудит тікелей антропогендік ызметпен байланысты ттастай аланда оршаан ортаны лдырауына не халыты мір сру жадайларыны жне экологиялы туекеддерді нашарлауына жеткізетін оршаан орта компоненттеріні табии жай-кйіні крінеу рі жасырын бзылуларын анытауды, оларды талдау мен баалауды тетігі болып табылады. Сондай-а, экологиялы аудит оршаан ортаны орау жніндегі табиат орау нормалары мен талаптарыны орын алан бзылуларыны алдын алу мен жою масатында зіні шаруашылы ызметіні экологиялы салдарларына баылау жасауыны ралы, сондай-а белгілі бір ауматаы жеке жне зады тлаларды алдаы ызметіні ммкіндіктері мен баыттары туралы шешімдер абылдау шін басару ралы болып табылады (жмысты брыны режимін сатау, айта ру, жаырту жне т.т.).

Мiндеттi аудит жне бастамашылы аудит экологиялы аудиттi трлерi болып табылады.

Жеке жне зады тлалара атысты мiндеттi экологиялы аудит жргiзуге:

1) жеке жне зады тлаларды шаруашылы жне зге де ызметiнен оршаан ортаа келтiрiлген, жат бойынша расталан елеулi залал;

2) шаруашылы жне зге де ызметтi экологиялы ауiптi трлерiн жзеге асыратын табиат пайдаланушыны зады тланы осу, блу жне блiп шыару трiнде айта йымдастыру;

3) шаруашылы жне зге де ызметтi экологиялы ауiптi трлерiн жзеге асыратын табиат пайдаланушы - зады тлаларды банкроттыа шырауы негiз болып табылады.

Бастамашылы экологиялы аудит бастамашыны жне экологиялы аудиторды немесе экологиялы аудиторлы йымны арасындаы экологиялы аудиттi жргiзуге арналан шартта кзделген экологиялы аудиттi наты мiндеттерi, мерзiмдерi мен клемi ескерiле отырып, аудиттелетiн субъектiнi не оан атысушыны бастамасы бойынша жргiзiледi.
Мдделi жеке жне (немесе) зады тлалар, сатандыру йымдары, инвесторлар, оршаан ортаны орау саласындаы укiлеттi орган жне зге де мемлекеттiк органдар экологиялы аудитке тапсырыс берушiлер болуы ммкiн.

оршаан ортаны орау саласындаы жмыстарды орындауа жне ызметтер крсетуге лицензия алан жеке тла экологиялы аудитор болып табылады.

Экологиялы аудитор экологиялы аудиторлы ызметтi дара ксiпкер немесе экологиялы аудиторлы йымны ызметкерi ретiнде жзеге асыруа ылы.

Экологиялы аудиторлы йым - жауапкершiлiгi шектеулi серіктестікті йымды-ыты нысанында рылан жне оршаан ортаны орау саласындаы жмыстарды орындауа жне ызметтер крсетуге лицензия алан коммерциялы йым.

Экологиялы аудит экологиялы аудиттi жргiзу жоспарына сйкес жргiзiледi, оны экологиялы аудитор Экологиялы кодексті 82-бабыны 2-тармаыны талаптарын ескере отырып жасайды жне ол тапсырыс берушiмен жне аудиттелетiн субъектiмен келiсiледi. Экологиялы аудит жргiзудi жоспарлау кезiнде тараптар экологиялы аудиторлар палатасы бекiткен, сынымды сипатта болатын экологиялы аудиттi жргiзу жоспарыны лгiлiк нысанын басшылыа алады.

Экологиялы аудиттi жргiзудi сатылары мыналар:

1) аудиттелетiн субъектiмен алдын ала танысу;

2) аудит жргiзу жоспарын зiрлеу;

3) ажеттi апаратты жинау жне жйелеу;

4) аудиттелетiн субъектiнi арап тексеру жне оны ызметкерлерiне сауал жргiзу;

5) арнайы зерттеулер клемiн айындау;

6) арнайы зерттеулер жргiзу;

7) экологиялы туекелдердi айындау;

8) экологиялы ауiпсiздiк дегейiн арттыру жнiнде сыныстар зiрлеу;

9) экологиялы аудиторлы есеп жасау болып табылады.

Мiндеттi экологиялы аудиттi жргiзу туралы шешiмдi оршаан ортаны орау саласындаы укiлеттi орган осы Кодекстi 81-бабыны 2-тармаында кзделген мн-жайлар белгiленген кезден бастап бiр ай мерзiм iшiнде абылдайды.

Мiндеттi аудит жргiзу туралы шешiм мiндеттi экологиялы аудит туралы орытынды трiнде ресiмделедi.

Мiндеттi экологиялы аудит аудиттелетiн субъект мiндеттi экологиялы аудит туралы орытындыны алан кезден бастап алты айдан аспайтын мерзiмде жргiзiледi

Экологиялы аудиторлы йымны немесе экологиялы аудиторды:

1) осы экологиялы аудиторлы йым немесе экологиялы аудитор зiнi атысушысы, кредиторы болып табылатын тапсырыс берушiлерге;

2) орындаушылары аудиттелетiн субъектiмен ебек атынастарында тратын немесе оны лауазымды адамдарыны, сондай-а аудиттелетiн субъектi акцияларыны он жне одан да кп процентiн (немесе жарылы капитала атысу лесiн) иеленген акционердi (атысушыны) жаын туыстары немесе жекжаттары болып табылатын жадайда;

3) орындаушыларыны аудиттелетiн субъектiде жеке млiктiк мдделерi бар болса;

4) егер, экологиялы аудит жргiзу жнiндегi мiндеттемелердi оспаанда, экологиялы аудиторлы йымны немесе экологиялы аудиторды аудиттелетiн субъектi алдында немесе аудиттелетiн субъектiнi оларды алдында ашалай мiндеттемелерi болса, экологиялы аудит жргiзуiне тыйым салынады.

Негізгі дебиеттер:

Байдельдинов Д.Л. азастан Республикасыны экологиялы ыы. – Алматы, 2005.
1. Бринчук М.М. Экологическое право. – М.,1995.
2. Ерофеев Б.В. Экологическое право. – М., 1998.
3. Петров В.В. Экологическое право России. – М., 1995.
4. Стамллы . азастан Республикасыны экология ыы. Оу ралы. – Тараз, 2003.

осымша дебиеттер:

«Программа развития окружающей среды» // Экокурьер,-1998г.-19 августа – 8 сентября.
Квашин, А.А. Правовые и организационные формы государственного воздействия в сфере охраны и использования окружающей среды РК в условиях рынка //Вестник КазНУ:Сер.Юридическая. - 2004. - N2. - С.202-206
Исабаева А.С. Экологическое право и концепция экологической безопасности/ Исабаева А.С., Каримова К.М. //Актуальные проблемы современности. - 2003. - №2. - С.165-168
Пахомова Н. Экономический анализ экологического права //Вопросы экономики. - 2003. - N10. - С.34-49
Махметова Л.М. Правовые принципы экологического аудита //Право и государство=ы жне мемлекет. - 2003. - N1. - С.29-31
Кыдырханова, Г. Государственно-правовая идеология и экология //Правовая реформа в Казахстане. - 2004. - N1. - С.59-64
Нусупбекова, А. Экологическая политика Республики Казахстан //Правовая реформа в Казахстане. - 2004. - N2. - С.53-55
Рахметова Г.Р. Понятие и правовая сущность экологического риска //Вестник КазНУ:Сер.Юридическая. - 2005. - №4. - С. 66-71

Нормативтік-ыты актілер:

азастан Республикасыны экологиялы кодексі. 9.01.2007 ж. // "Егемен азастан", 2007 жылы 19 атар, N 12-13.
азастан Республикасыны 2001 жылы 12 маусымдаы N 210-П олданыса енгізілген «Салы жне бюджетке тленетін баса да міндетті тлемдер туралы" азастан Республикасыны Кодексі (Салы кодексі)
азастан Республикасыны «Мiндетті экологиялы сатандыру туралы» 2005 жылы 13 желтосандаы N 93 Заы // азастан Республикасы Парламентіні Жаршысы, 2005 ж., N 23, 90-жат.
азастан Республикасы Президентіні «2004-2015 жылдара арналан экологиялы ауіпсіздігі Тжырымдамасы туралы» Жарлыы. 3.12.2003 ж. №1241
«азастан Республикасында оршаан ортаны гигиенасы бойынша рекет етуді лтты жоспарын бекіту туралы» азастан Республикасы кіметіні аулысы 9.06.2000 жыл, №878.
«азастан Республикасыны 2005-2007 жылдара арналан оршаан ортаны орау» бадарламасы туралы азастан Республикасы кіметіні 6.12.2004 жылы №1278 аулысы
«Заттай нысанда роялти тлеу туралы» азастан Республикасы кіметіні аулысы. 2003 жылы 25 апан N 198

1 Ерофеев Б.В. Экологическое право России. – М., 1996. – С.241.

2 Бринчук М.М. Экологическое право. – М.,1995. – С.216.

3 Петров В.В. Экологическое право. – М., 1995. – С.216.

4 азастан Республикасыны ПАЖ-ы, 2003 ж., N 36, 360-жат

5 азастан Республикасыны «Мiндетті экологиялы сатандыру туралы» 2005 жылы 13 желтосандаы N 93 Заы // азастан Республикасы Парламентіні Жаршысы, 2005 ж., N 23, 90-жат.

Табиат пайдалану мен оршаан ортаны орауды экономикалы тетігіні ыты негіздері