Табиатты пайдалану ыы

Дріс 4

Таырып. Табиатты пайдалану ыы

Жоспар:

1. Табиат пайдалану ыыны ымы, жалпы сипаттамасы мен

аидалары

2. Табиат пайдалану ыыны субъектілері, мазмны мен

объектілері

3. Жалпы табиат пайдалану

4. Табиатты арнайы пайдалану

1. Табиат пайдалану ыыны ымы, жалпы сипаттамасы мен аидалары.

Экологиялы ыты аса крделі жне кпжаты институттарыны бірі табиат пайдалану ыыны институты болып табылады. азастан Республикасыны олданыстаы заына сйкес, меншік ыы тек жер орына ана олданылады; жер ойнауы, су, орман, жануарлар дниесі, атмосфералы ауа тек пайдалану ыында ана беріледі. Сондытан экологиялы атынастарды аса кп млшері табиат пайдалану институтына атысады.

Жалпы маынасында табиат пайдалану деп адамны зіні р алуан мірлік ажеттерін (экономикалы, экологиялы, рухани, мдени-сауытыру, имандылы-эстетикалы ажеттерін) анааттандырумен итермелейтін адамны табиатпен зара рекеті ынылады. Мысалы, Р Экологиялы кодексіне сйкес, адамны кнделiктi мiрiнде, жеке жне зады тлаларды шаруашылы жне зге де ызметiнде табии ресурстарды пайдалануы жне (немесе) оршаан ортаа сер етуi табиат пайдалану болып табылады.

Табиат пайдалану ымын экологияны пайдалану ымынан айыра білу керек. Егер табиат пайдалану адамны ралуан мірлік кажеттерін анаатгандыру шін табии ресурстарды тртібі ретінде ынылатын болса, онда экологияны пайдалануда е алдымен оршаан ортаны жне ттастай аланда экологиялы жйені барынша сатау мддесі стем болады.

Табиат пайдалану ыы объективтік маынасында - табиат объектілерін пайдалану мен оршаан ортаны орау жніндегі атынастарды реттейтін ыты нормаларды жиынтыы болып табылады.

Субъективтік маынасында табиат пайдалану - бл адамны ралуан мірлік ажеттерін анааттандыру шін табиат объектілерін пайдалану жніндегі табиат пайдаланушыларды замен белгіленген ытары мен міндеттеріні жиынтыы.

Сйтіп, ттастай аланда табиатты пайдалы асиеттерін немесе жекелеген табии ресурстарды олданыстаы замен белгіленген шектерде жне шарттарда здеріні кажеттерін канааттандыру шін пайдалану ыы деген анытама беруге болады.

Барлы уаытта да мынаны ескерген жн: табиат пайдалану тек адамны мірлік ажеттерін анааттандыру ралы ызметін атарып оймай, сонымен бір мезгілде оршаан ортаа теріс ыпал етуі де ммкін.

Табиат пайдалану ыын беру негіздеріні бірі — бл табии ресурстарды пайдалануа берілетін лицензия жне оршаан ортаны орау саласындаы ызметті жекелеген трлерін жзеге асыру.

оршаан ортаны орау мен табии ресурстарды пайдалану саласында мына тменде аталан шаруашылы ызметіні экологиялы жаынан ауіпті трлері міндетті трде лицензиялауа жатады:

- Жеке жне зады тлаларды табиат орау iсiн жобалау, нормалау;

- экологиялы сараптама;

- экологиялы аудит саласындаы жмыстар жнiндегi ызметi;

- оршаан ортаны орау саласындаы жмыстарды орындау мен ызмет крсету.. 
      оршаан ортаны орау саласындаы жмыстарды орындау мен ызметтер крсетуге арналан лицензияларды берудi азастан Республикасыны лицензиялау туралы занамасына сйкес оршаан ортаны орау саласындаы укiлеттi орган жзеге асырады. 
      оршаан ортаны орау саласындаы лицензияланатын ызмет трiне ойылатын бiлiктiлiк талаптарын азастан Республикасыны Yкiметi бекiтедi. 

Сондай-а, су объектілерін ластануа жне бітеліп алуа жеткізетін аса ауіпті химиялы жне биологиялы заттар мен радиоактивтік материалдарды ндірістік масаттара пайдаланатын ксіпорындар мен рылыстарды су жинайтын аладарда салу мен орналастыру;

- 1-3 -топтаы ауіптілігі бар ндірісті кдуіпті алдыгарын жау, химиялы ндеуден ткізу, сагау мен кму,

- азастан Республикасыны ауіпті калдытарды трансшекаралы тасымалы мен оларды жоюды баылау туралы Базель конвенциясы бойынша міндеттемелерін орындаумен байланысты трансшекаралы тасымал; оршаан ортаа зиянды ыпал ететін техногендік минерал-дытзілістерді сагау;

- Каспий теізіні солтстік блігінде мемлекеттік оры ай-маы шегіндегі ксіпорындарды, рылыстарды жне зге де объектілерді орналастыру, салу мен айта ру;

- оршаан ортаа зиянды ыкдал ететін химиялы жне биологиялы заттарды ндіру.

Лицензиядан баса табии ресурстар табиат пайдалануа облысты жергілікті атарушы органдарыны (республикалы маызы бар алаларды— Алматы, Астана алаларыны кімдіктеріні) табии ресурстарды пайдалануа беру туралы шешімдеріні негізінде, сондай-а табиат пайдалануа жасалан шарттар (келісім шарттар) негізінде берілуі ммкін.

азіргі уаытта табиат пайдалану ыы кптеген табии ресурстара лимиттеледі жне квоталанады. Бл мынадан туындап отыр: кптеген табии ресурстар сарылатын ресурстара жатады немесе жалпы жаартылмайтын ресурстар болып табылады. Р-ны Экологиялы кодексіне сйкес, оршаан ортаа зиянды сер ету мен онда лас заттарды орналастыруды лимиттері жне квоталары бар.

оршаан ортаа эмиссиялар - ластаыш заттарды шыарындылары, тгіндiлері, оршаан ортада ндiрiс жне ттыну алдытарын орналастыру, зиянды физикалы сер ету;

Ол шін табиат пайдаланушылара мынадай экологиялы рсаттар алу ажет:

1) оршаан ортаа эмиссиялара рсаттар; 

2) кешендi экологиялы рсаттар. 

оршаан ортаа эмиссияларды жзеге асыратын табиат пайдаланушылар оршаан ортаны орау саласындаы укiлеттi органнан оршаан ортаа эмиссиялара рсат алуа мiндеттi.

Экологиялы рсат - жеке жне зады тлаларды оршаан ортаа эмиссияларды жзеге асыру ыын куландыратын жат;

оршаан ортаа эмиссиялара рсат табиат пайдаланушыа оны тiнiмiне сйкес осы Кодексте белгiленген тртiппен берiледi.

Табиат пайдаланушылар оршаан ортаа эмиссиялара рсатта крсетiлген шарттарды орындауа мiндеттi жне оларды сатамааны шiн азастан Республикасыны задарына сйкес жауапты болады.

з меншiгiнде ндiрiстiк объектiлерi бар табиат пайдаланушылар оршаан ортаа эмиссиялара рсат алу шiн:

1) бiр облысты (республикалы маызы бар аланы, астананы) аумаында орналасан рбiр объект бойынша да, оларды ттас жиынтыы бойынша да тiнiм бере алады;

2) ртрлi облысты (республикалы маызы бар аланы, астананы) аумаында орналасан рбiр объектiнi орналасан жерi бойынша тiнiм беруге тиiс.

Егер оршаан ортаа эмиссиялар орта табиат пайдалану процесiнде жретiн болса, бл эмиссиялара рсат алу талап етiлмейдi. 

оршаан ортаа эмиссиялара рсат:

1) табиат пайдаланушы жне ол жргiзiп отыран шаруашылы жне зге де ызмет туралы млiметтердi;

2) рсатты олданылу мерзiмiн;

3) табиат пайдалану шарттарын, оны iшiнде оларды барлы кздерi бойынша эмиссияларды нормативтерiн;

4) рсатты олданылуы кезеiне арналан оршаан ортаны орау жнiндегi iс-шаралар бадарламасын;

5) ндiрiстiк экологиялы баылау бадарламасын амтитын, белгiленген лгiдегi жаттар жиынтыы болып табылады.

оршаан ортаа эмиссиялара рсат бланкiлерiнi нысандарын жне оларды толтыру тртiбiн оршаан ортаны орау саласындаы укiлеттi орган бекiтедi. 

оршаан ортаа эмиссиялар шiн табиат пайдаланушылара рсат берiлетiн oбъектiлер I, II, III жне IV болып трт саната блiнедi.

I саната ндiрiстiк объектiлердi санитарлы сыныптауа сйкес ауiптiлiктi 1 жне 2-сыныпты объектiлерi жатады.

II саната ндiрiстiк объектiлердi санитарлы сыныптауа сйкес ауiптiлiктi 3-сыныпты объектiлерi жатады.

III саната ндiрiстiк объектiлердi санитарлы сыныптауа сйкес ауiптiлiктi 4-сыныпты объектiлерi жатады.

IV саната ндiрiстiк объектiлердi санитарлы сыныптауа сйкес ауiптiлiктi 5-сыныпты объектiлерi жатады.

Табиат пайдаланушылар оршаан ортаа эмиссиялара рсатты I санат объектiлерiне оршаан ортаны орау саласындаы орталы атарушы органнан, II санат объектiлерiне - оршаан ортаны орау саласындаы укiлеттi органны ауматы органдарынан, III санат объектiлерiне - оайлатылан схема бойынша оршаан ортаны орау саласындаы укiлеттi органны ауматы органдарынан, IV санат объектiлерiне - хабарлау декларациясыны негiзiнде осы объектiлердi орналасан жерi бойынша оршаан ортаны орау саласындаы укiлеттi органны ауматы органдарынан алады.

Табиат пайдаланушыа I жне II санаттаы объектiге мына шарттар саталан жадайда:

1) осы Кодекстi 72-бабына сйкес ажеттi жаттар мен материалдар табыс етiлсе;

2) оршаан ортаа эмиссиялар нормативтерiнi жобасы осы Кодекстi талаптарына сйкес келсе;

3) оршаан ортаа сердi баалау материалдары оршаан ортаа эмиссиялар нормативтерiнi жне табиат пайдалану шарттарыны азастан Республикасыны экологиялы занамасында белгiленген экологиялы талаптар мен нормалара сйкес келетiнiн растаса;

4) оршаан ортаны орау жнiндегi iс-шаралар жоспары азастан Республикасыны экологиялы занамасында белгiленген экологиялы талаптар мен нормалара сйкес келсе жне оршаан ортаа эмиссиялар нормативтерiне ол жеткiзудi амтамасыз етсе;

5) ндiрiстiк экологиялы баылау бадарламасы осы Кодексте белгiленген талаптара сйкес келсе, оршаан ортаа эмиссиялара рсат берiлуге тиiс.

Табиат пайдаланушыа III санаттаы объектiге, егер:

1) осы Кодекстi 72-бабына сйкес ажеттi жаттар мен материалдар табыс етiлсе;
      2) оршаан ортаа эмиссиялар нормативтерiнi жобасы осы Кодекстi талаптарына сйкес келсе;

3) оршаан ортаны орау жнiндегi iс-шаралар жоспары азастан Республикасыны экологиялы занамасында белгiленген экологиялы талаптар мен нормалара сйкес келсе жне оршаан ортаа эмиссиялар нормативтерiне ол жеткiзудi амтамасыз етсе;

4) ндiрiстiк экологиялы баылау бадарламасы осы Кодексте белгiленген талаптара сйкес келсе, оршаан ортаа эмиссиялара рсат берiлуге тиiс.

Егер табиат пайдаланушы ажеттi тiнiм мен хабарлау декларациясын табыс етсе, оан IV санаттаы объектiге оршаан ортаа эмиссиялара рсат берiлуге тиiс.

оршаан ортаа эмиссиялара рсаттар олданыстаы рсатта крсетiлген, олданылатын технологиялар мен табиат пайдалану шарттары згергенге дейiн, бiра:

1) табиат пайдаланушылар шiн I санаттаы объектiге ш жылдан аспайтын;
      2) табиат пайдаланушылар шiн II, III жне IV санаттаы объектiлерге бес жылдан аспайтын мерзiмге берiледi.

оршаан ортаа эмиссиялара рсат беретiн органдар мынадай жадайларда:
      1) рсат алу шiн табыс етiлген материалдар толы емес жне дрыс емес боланда;

2) сратылан табиат пайдалану шарттары осы Кодекстi 73-бабында крсетiлген талаптара сйкес келмегенде, рсат беруден бас тартуы ммкiн.

оршаан ортаа эмиссиялара рсат берген орган мынадай жадайларда: 
      1) табиат пайдаланушыларды дрыс емес деректердi табыс ету фактiлерi, оны iшiнде оршаан ортаа эмиссиялар нормативтерiн есептеуге байланысты ателiктер аныталанда;

2) табиат пайдаланушылар рсатта крсетiлген табиат пайдалану шарттарын, азастан Республикасыны экологиялы занамасында белгiленген экологиялы талаптар мен нормаларды бзанда, рсатты олданылуын ш айа дейiнгi мерзiмге тотата труы ммкiн. 
      оршаан ортаа эмиссиялара рсатты берген органдар мынадай жадайларда:
      1) табиат пайдаланушылар рсатта крсетiлген табиат пайдалану шарттарын, азастан Республикасыны экологиялы занамасында белгiленген экологиялы талаптар мен нормаларды дайы (рсатты олданылу мерзiмi iшiнде 3 реттен астам) бзанда; 

2) рсатты олданылуы тотатыла труа атысты жолсыздытар белгiленген мерзiмде жойылмаанда;

3) оршаан ортаа елеулi залал келтiрiлгенде жне халыты мiрi мен денсаулыыны ауiпсiздiгiне атер тнгенде;

4) оршаан ортаа эмиссиялара жаа рсат ресiмделiп, берiлгеннен кейiн рсатты жоюы ммкiн.

Рсатты тотата тру жне жою осы бапты 2 жне 3-тарматарында крсетiлген жадайлар туындаан кезден бастап бiр ай мерзiм iшiнде табиат пайдаланушыа абылданан шешiмнi себептерi жне (немесе) оларды жою мерзiмдерi туралы жазбаша трде хабарлама беру арылы жзеге асырылады. Хабарлама алу арнайы табиат пайдалану ыын жзеге асыруды тотатуа кеп соады.

оршаан ортаа эмиссиялара рсат жаа рсат берiлген кннен бастап жойылады.

Табиат пайдаланушы хабарламада крсетiлген жолсыздытарды жойан жадайда рсатты олданылуын тотата тру жнiнде шешім абылдаан органны жазбаша растауы негiзiнде рсатты олданылуы жаыртылады. 

Кешендi экологиялы рсат табиат пайдаланушыны е озы олжетiмдi технологияларды енгiзу жне азастан Республикасыны экологиялы занамасында белгiленген эмиссияларды техникалы лес нормативтерiн сатау шартымен оршаан ортаа эмиссияларды жзеге асыру ыын куландыратын бiрттас жат болып табылады. 

нерксiптi жекелеген процестерi мен салалары шiн е озы олжетiмдi технологиялар тiзбелерiн оршаан ортаны орау саласындаы укiлеттi орган мдделi орталы атарушы органдарды, баса да зады тлаларды атысуымен зiрлейдi жне оларды азастан Республикасыны кiметi бекiтедi.

оршаан ортаа эмиссиялара рсаттарды орнына кешендi экологиялы рсаттар алынуы ммкiн нерксiп объектiлерi типтерiнi тiзбесiн жне оларды беру тртiбiн азастан Республикасыны кiметi белгiлейдi.

Кешендi экологиялы рсат осы Кодекстi 70-бабында крсетiлген апаратпен атар мыналарды: 

1) шикiзат пен энергияны немдi пайдалану шарттарын;

2) алдытарды басару жйесiн;

3) оршаан ортаа ауiп тндiретiн жадайларда объектiнi пайдалану жнiндегi iс-рекеттер мен шараларды;

4) е озы олжетiмдi технологияларды енгiзу мерзiмдерi мен шарттарын амтуа тиiс.

Кешендi экологиялы рсат осы рсатта крсетiлген олданылатын технологиялар мен табиат пайдалану жадайлары згерген кезге дейiн олданылады. 

оршаан ортаа эмиссиялара арналан лимиттер - белгiлi бiр мерзiмге арнап белгiленетiн оршаан ортаа эмиссияларды нормативтiк клемi;

      оршаан ортаны орау саласындаы укiлеттi орган экологиялы рсаттар бередi, оларда оршаан ортаа арналан эмиссиялара лимиттер белгiлейдi.

оршаан ортаа эмиссиялара арналан квота - наты табиат пайдаланушыа белгiлi бiр мерзiмге блiнген оршаан ортаа эмиссиялара арналан лимиттi бiр блiгi.

      азастан Республикасыны кiметi оршаан ортаны орау жне табиат пайдалану саласында оршаан ортаа эмиссияларды ысартуа арналан квоталар мен мiндеттемелердi сату тртiбiн белгілейді.

Табиат пайдалану ыыны аидалары деп табии ресурстарды пайдалану жніндегі ы атынастарын реттеуді негізгі бастаулары мен негізгі бастамалары ынылады. Табиат пайдалану ыыны негізгі аидаларына мыналар жатады:

- адамны мірі мен денсаулыын орауды басымдыы. Халыты мірі, ебегі мен демалысы шін олайлы оршаан ортаны сатау жне алпына келтіру. Бл табиат пайдалану кезінде бірінші кезекте адамны экологиялы мдделері жне рбір адамны мірі, ебегі мен демалысы шін олайлы оршаан ортаа ыы ескерілуге тиіс дегенді білдіреді;

- табии ресурстарды тымды пайдалану мен дайы молайту.

Табиатты тымды пайдалану сонымен бір мезгілде адамны экологиялы, экономикалы, леуметтік жне зге де мдделерін ескеру дегенді білдіреді, онда табиат пайдалану аыла онымды, ойластырылан, немді жне темді болуа тиіс. Тек осындай кзарас ана бгінгі рпаты ажеттерін анааттандырып ана оймай, сонымен бірге болаша рпатар шін табии ресурстарды сатай алады.

- табиатты арнайы пайдалананы шін кезе-кеземен аы тлеуді енгізу жне оршаан ортаны орауды экономикалы ынталандыруды енгізу. Табиатты жалпы пайдаланан кезде рбір адамны олайлы оршаан ортаа табии ыы жзеге асады жне теусіз болады. Табиатты арнайы пайдалананы шін аы тлеуді енгізумен байланысты олайлы экологиялы жйеге олдау жасааны шін жне табии ресурстарды алпына келтіруге жауап береді.

- табии ресурстарды пайдалануды масатты сипаты. Осы масат шін жер учаскесі беріледі, жер ойнауыны учаскесі, су ресурстары, орман ресурстары учаскені пайдалануа беру туралы шешімде, жер ойнауын пайдалануа жасасылан келісім шарттарда, суды пайдалануа берілген рсатта, орман билетінде міндетгі трде белгіленеді. Табиат объектілерін нысаналы масатында пайдаланбаан жадайда бл зады бзу ретінде арастырылады жне жауапкершілікке тартуа кеп сотырады.

- олайсыз экологиялы ахуалы бар ауматарда экологиялы ауіпсіздікті амтамасыз ету жне бзылан табии экологиялы жйелерді алпына келтіру;

- ерекше экологиялы, ылыми жне мдени маызы бар биологиялы алуан трлілікті жне оршаан ортаны объектілерін сатауды амтамасыз ету;

- мемлекеттік реттеу жне мемлекеттік баылау, оршаан ортаны орау туралы зады бзаны шін жауапкершілікті ымырасыздыы;

- оршаан ортаа нсан келтіруді болдырмау, оршаан ортаа ытимал ыкпалды баалау.

2. Табиат пайдалану ыыны субъектілері, мазмны мен объектілері

Табиат пайдалану ыыны субъектілері ретінде мемлекет, жеке жне зады тлалар атысады. Табиат пайдаланушылар жеке жне зады тлалар, мемлекеттік жне мемлекеттік емес, лтты жне шетелдік табиат пайдаланушылар болып блінеді. лттык табиат пайдаланушылара азастан Республикасыны азаматтары мен азастанды зады тлалар, соны ішінде шетелді атысуымен, ал шетелдік табиат пайдаланушылара — шетел азаматтары, шетелдік зады тлалар, шет мемлекеттер, халыкаралы бірлестіктер мен йымдар жатады.

Табиат пайдаланушылар:

- Траты (табиат пайдалану ыы мерзімі шектелмейтін сипатта болады) жне уаытша (табиат пайдалану ыы белгілі бір мерзіммен шектелген);

- бастапы табиат пайдаланушылар (табиат пайдалану ыы мемлекеттен не баса да бастапы табиат пайдаланушылардан сол ытан айыру тртібімен алынан) жне кейiнгi (табиатты уаытша пайдалану ыы бл мртебенi зiнде сатап алатын бастапы табиат пайдаланушыдан шарт негiзiнде алынан) болуы ммкiн.

Табиат пайдалану ыыны мазмны табиат пайдаланушыны ытары мен міндеттері болады.

Табиат пайдаланушыларды:

— замен белгіленген шектерде оамды ажеттерін анааттандыру шін табии ресурстарды пайдалануа;

— зіні шаруашылы жне зге де ызмет дісін дербес тадап алуа;

— жзеге асырылуы экологаялы зиянды ыпалмен байланысты шешімдерді зірлеу мен абылдауа атысуа;

— шартты мерзімінен брын бзуымен байланысты, сондай-а мемлекет кажетіне алып оюмен байланысты ысырап пен залалды теуге ыы бар.

Табиат пайдаланушыларды ытары замен оралады.

Зада крсетілген негіздер бойынша болмаса, ешкімді де табиат пайдалану ыынан айыруа немесе шектеуге болмайды.

Табиат пайдаланушыларды ытарынан баса жалпы міндеттері де болады:

- табии ресурстарды нысаналы ызметіне жне оларды берілу шарттарына сйкес пайдалануа;

- шаруашылы жне зге ызметке белгіленген экологиялы нормативтерді жне экологаялыталаптарды, олданылып жрген стандарттарды, техникалы шарттарды сатауа;

- берілген табии ресурстарды немді пайдалануа, оршаан ортаа нсан келтірмеуге жне баса да табиат пайдаланушылар ытарыны бзылуына жол бермеуге;

- оршаан ортаны сапасын жасартуа, табии ресурстарды молайтуды тымды пайдалануа баытталан шараларлы жзеге асыруа;

— азастан Республикасыны Салы кодексімен белгіленген «табии ресурстарды пайдалананы, оршаан ортаны ластааны, табии ресурстарды орааны мен молайтаны шін тлемдерді дер кезінде тлеуге;

— оршаан ортаны орау саласында мемлекеттік баылауды жзеге асыратын органдарды талап етуі бойынша ажетті апарат беруге;

— шаруашылы ызметті экологиялы трыдан кауіпті трлерін жзеге асыру кезінде оршаан ортаны ндірістік мониторингі мен баылауын жргізуге міндетті.

Табиат пайдалану ыыны объектілері ретінде табии ресурстар - жер, су, орман, жер ойнауы жне т.б. атысады.

Табиат объектілеріне арай табиат пайдалану ыы мынадай трлерге блінеді:

— жер пайдалану ыы;

— су пайдалану ыы;

— орман пайдалану ыы;

— жер ойнауын пайдалану ыы;

— жануарлар дниесін пайдалану ыы;

— атмосфералы ауаны пайдалану немесе атмосфералы ауаны ластаыш заттарды шыарындылары шін пайдалану ыы.

3. Жалпы табиат пайдалану

Табиат пайдалануды жалпы жне арнайы пайдалануа топтастыруды маызы зор. Мндай топтастыру шін лшемдер табиат орау ыын негіздеу болып табылады.

Жалпы табиат пайдалану траты болып табылады жне халыты мiрлiк ажеттi сраныстарын анааттандыру шiн жне табии ресурстар пайдалануа берiлмей, тегiн жзеге асырылады. Егер азастан Республикасыны задарында кзделсе, табиатты жалпы пайдалануды шектеуге жол берiледi.

Арнайы табиат пайдалану - осы Кодексте жне азастан Республикасыны зге де задарында белгiленген тртiппен табии ресурстарды аылы негiзде пайдалануды жне (немесе) оршаан ортаа эмиссияларды жзеге асыратын жеке жне (немесе) зады тланы ызметi.

Жалпы табиат пайдалану рбір адамны жайлы оршаан ортаа табии ыын жзеге асырумен байланысты болады. Жалпы табиат пайдалану жалпы ережелер бойынша меімлекеттік органдар тарапынан арнайы рсатты талап етпейді, яни жртты брі ол жеткізе алады. Алайда, за жзінде жалпы пайдалануа шектеу ойылуы ммкін. Мысалы, Жер Кодексіне сйкес жалпы пайдаланылатын жерлерге аладар, кшелер, тротуарлар, тпе жолдар, жолдар, жаалаулар, парк-тер, глзарлар, аладаы ормандар, бульварлар, су айдындары, жаажайлар, зираттар жне халыты ажеттерін анааттандыруа арналан зге де объектілер (су бырлары, жылыту бырлары, тазарту рылыстары жне жалпы жрт пайдаланатын баса да инженерлік жйелер) орналасан жне соларды орналастыруа арналан орта пайдаланудаы жер жатады.

Жеке тлаларды жалпы жртты кіруіне жабы емес жер учаскелеріне еркін, андай да бір рсатсыз болуа ыы бар. Егер біреуді жеке меншігіндегі немесе жер пайдалануындаы жер учаскесі оршалмаан болса немесе егер жеке меншік иесі немесе жер пайдаланушы учаскеге зіні рсатынсыз кіруге болмайтынын зге де діспен белгілеп оймаса, егер бл жеке меншік иесіне немесе жер пайдаланушыа зиян келтірмейтін болса, осы учаске арылы кез келген адам те алады.

"Жер ойнауы жне жер ойнауын пайдалану туралы" Заы з мтаждары шін жер ойнауыны кейбір ресурстарын жалпы пайдалануа жол береді. Мысалы, жеке меншік иесіні немесе жер пайдаланушыны ндірілген жалпы таралан азындыларды не жер асты суларын олармен кейіннен мміле жасау ниетінсіз ндіруге ыы бар. Сонымен бірге Р-ны Жер Кодексіні 64-бабы жер учаскесі меншік иелері мен жер пайдаланушыларды белгіленген тртіпте кейіннен мміле жасау ниетінсіз здеріні шаруашылыы мтаждары шін жер учаскесіндегі мды, саз балшыты, иыршы тасты жне баска да жалпы тараан пайдалы азындыларды, шымтезекті, екпелерді, жер сті жне жер асты суларын пайдалануа, жерді зге де асиеттерін пайдалануа ыын баянды етті.

Азаматтарды жалпы орман пайдалану ытары Р-ны Орман Кодексінде баянды етілген. Жеке тлаларды мемлекеттік орман орыны аумаында болуыны тртібі мен шарттары мемлекеттік орман орыны санатымен жне айматы абаттандыруды дегейімен, орман пайдалану трімен, ерекше оралатын табии аймагар туралы жеке-дара ережелермен аныталады. Жеке тлаларды мемлекеттік орман орыны аумаында демалысын ткізу, мдени-сауытыру, рекреациялы, туристік жне спорт шараларына атысу, жеке мтаждары шін жабайы скен жемістерді, жаатарды, саыраулатарды, жидектерді жне дрілік шикізаттарды, зге де орман ресурстарын жинау масатында рсат жаттарынсыз тегін болуына ыы бар. Жеке тлаларды мемлекеттік орман орыны аумаында здеріні мтаждары шін жабайы скен жемістерді, жаагарды, саыраулатарды, жидектерді жне дрілік шикізаттарды, зге де орман ресурстарын жинауа облысты атарушы органны сынысы бойынша облысты кілді органны шешімімен бекітілген нормалар шегінде рсат етіледі. Жеке тлаларды мемлекеттік орман орыны аумаында болуы жне жабайы скен жемістерді, жаатарды, саыраулатарды, жидектерді жне дрілік шикізаттарды, зге де орман ресурстарын жинауа азастан Республикасыны зандарына сйкес халыты денсаулыын орау, рт ауіпсіздігі мдделері шін, жаа ксіпшілігі, орман - жеміс, орман- тым жне а аулау шаруашылыын жргізуге шектеулер ойылуы ммкін. Алайда, азастан Республикасыны ызыл кітабына енген жабайы скен сімдіктер мен саыраулатарды трлерін, сондай-а рамында есірткі бар сімдіктер мен табии рамында есірткі бар шикізатты жинау мен дайындауа, азаастан Республикасыны арнайы заымен аныгалан жадайларды оспаанда, тыйым салынады. Ормана келген жеке тлалар рт ауіпсіздігі ережелерін сатауа, ааш пен бталарды сынуына немесе кесілуіне, орман даылдарыны заымдануына, орманды ластауа, мырыска илеуін, старды яларын заымдауа жол бермеуге, жабайы скен таамды орман ресурстарын, дрілік шикізатты оларды молайтуа нсан келтірмейтін мерзімдерде жне дістермен жинауды жргізуге міндетті.

Азамат шін орта су пайдалану ыы оны туан стінен пайда болады жне андай жадайда да ол иеліктен шыарылмауы ммкін. Су кодексіні 65-бабына сйкес, орта су пайдалану халыты мтаждарын анааттандыру шін су объектілері жекелеген жеке немесе зады тлалара бекітіліп берілмей жне суды жай-кйіне сер ететін рылыстар немесе техникалы рылылар олданылмай жзеге асырылады. Орта су пайдалануды жзеге асыру шін арнайы рсат талап етілмейді. Экологиялы, техникалы жне халыты санитарлы-эпидемиологиялы ауіпсіздігі масатында орта су пайдалану шектеулі немесе оан тыйым салынуы ммкін. Орта су пайдалану шарттары мен ережелерін жергілікті кілді органдар белгілейді (республикалы маызы бар алалар, астана).

"Жануарлар дниесін орау, сімін молайту жне пайдалану туралы" Заны 23-бабына сйкес, жануарлар дниесін орта пайдалануа жануарлар дниесі объектілерін, сондай-а оларды пай-далы касиеттерін мекендейтін ортасынан алмай пайдалану жатады.

Сйтіп, орта табиат пайдалану ыы здеріні мтаждарын анааттандырумен байланысты болады жне жалпы ол жететін ы болып табылады. Бл орайда, орта табиат пайдалануды іске асыру шін мемлекеттік органдар тарапынан рсат талап етілмейді.

4. Табиатты арнайы пайдалану

Арнайы табиат пайдалану - задарда белгiленген тртiппен табии ресурстарды аылы негiзде пайдалануды жне (немесе) оршаан ортаа эмиссияларды жзеге асыратын жеке жне (немесе) зады тланы ызметi.

Табиатты арнайы пайдалану — оамны, зады жне жеке тлаларды экономикалы мдделерін анааттандыру шін табиат объектілерін пайдалану. Табиатты арнайы пайдалану мемлекеттік органдар беретін арнайы рсатты негізінде жзеге асырылады жне табии ресурстарды белгілі бір блігін зады жне жеке тлаларды ошау пайдалануына блуді талап етеді.

Р-ны экологиялы кодексіні 12-бабыны негізінде арнайы табиат пайдалану ыы:

1) табии ресурстарды пайдалану мен алуа жне оршаан ортаны орау саласында жекелеген ызмет трлерiн жзеге асыруа лицензиялар жне (немесе) рсаттар;

2) табии ресурстарды азастан Республикасыны задарында белгiленген тртiппен табиат пайдалануа беру туралы азастан Республикасы кiметiнi немесе жергiлiктi атарушы органдарды шешiмдерi;

3) азастан Республикасыны занамалы актiлерiнде белгiленген тртiппен жасалатын табиат пайдалануа арналан шарттар (келiсiмшарттар) негiзiнде туындайды.

Арнайы табиат пайдалану ыы азастан Республикасыны занамалы актiлерiнде кзделген тртiппен, осы бапты 1-тармаында крсетiлген бiр, екi не барлы актiлер негiзiнде туындауы ммкiн.

оршаан ортаа эмиссияларды жзеге асыратын табиат пайдаланушыларды арнайы табиат пайдалану ыын жзеге асыруына экологиялы рсаттар болан кезде жол берiледi.

Табии ресурстарды пайдалану ыы жеке жне (немесе) зады тлалара азастан Республикасыны занамалы актiлерiне сйкес берiледi.

Арнайы табиат пайдалану ыын алан жеке жне зады тлалар, азастан Республикасыны задарында кзделген жадайларды оспаанда, олара билiк ете алмайды.

Арнайы табиат пайдалану ыы мемлекет ауiпсiздiгiн жне оршаан ортаны орауды амтамасыз ету масатында азастан Республикасыны задарына сйкес шектелуi немесе оан тыйым салынуы ммкін.

Суды, жер ойнауын, жануарлар дниесін, баса да табии ресурстарды арнайы пайдалану болады.

Табиатты арнайы пайдалану ыы:

- траты (мерзімсіз) немесе уаытша пайдалану (белгілі бір мерзімін крсете отырып);

- иеліктен айырып пайдалану (табиат пайдалану ыы баса адама берілуі ммкін) немесе иеліктен айырмай пайдалану (табиат пайдалану кыы баса адама берілмеуі ммкін);

- аылы немесе теусіз алып пайдалану;

- бастапы пайдалану (табиат пайдалану ыы мемлекеттен не осы кыа иеліктен айыру тртібінде баса бастапы табиат пайдаланушыдан алан) немесе айталама пайдалану (уаытша табиат пайдалану ыы бастапы табиат пайдаланушыдан шарт негізінде алынан, зінде осы мртебені сатап алатын) болуы ммкін.

Су Кодексіні 66-бабына сйкес, халыкты ауыз су жне коммуналды-трмысты ажеттерін, ауыл шаруашылыыны, нерксіпті, энергетиканы, балы шаруашылыыны жне клікті суа деген ажеттерін анааттандыру шін, сондай-а нерксіптік, коммуналды - трмысты, сорыту жне баса да аынды суларды жер сті объекгілеріне аызу шін рылыстарды немесе техникалы рылыларды су объектісінен алып немесе алмай олдана отырып су объектісінен жер сті жне жер асты су ресурстарын тікелей пайдалану арнайы су пайдалануа жатады.

Жеке жне зады тлаларды арнайы су пайдалану кыы лицензияда немесе рсатта белгіленген масаттар шін ана пайдаланылады жне баса тлаларды ытары мен зады мдделерін бзбауа жне оршаан ортаа зиян келтірмеуге тиіс. Арнайы су пайдалануды жеке жне зады тлалар лицензия негізінде жзеге асырады. Алайда, осы бапты 4 жне 5-баптарын оспаанда, нерксіптік, коммуналды-трмысты, сорыту жне баса да аынды суларды жер стіндегі су объектілеріне аызу, сондай-а жер койнауы блігінен алу лимиті тулігіне елуден екі мы текше метрге дейінгі шаруашылы — ауыз су жне ндірістік-техникалы жер асты суларын пайдалану рсаты негізінде жзе-ге асырылады. Арнайы су пайдалануа рсатты Ауыл шаруашылыы министрлігіні су ресурстары жніндегі комитеті береді.

Мынадай су тарту рылыстарын: шахталы жне тередігі жиырма метрге дейінгі бырлы сзгілі дытар, сондай-а орталытандырылан сумен жабдытау шін пайдаланылмайтын су ттыш жиекті бірінші беткейінен барлы жадайда дегейін мжбрлі тмендетпей тулігіне елу текше метрден аспайтын су алып жмыс істейтін шегендеу рылыстарын пайдаланан кезде арнайы су пайдалануа лицензия мен рсат талап етілмейді.

Жануарлар дниесін арнайы пайдалануа жануарлар дниесі объектілерін жне оларды тіршілік ету німдерін мекендейтін ортасынан алу арылы пайдалану жатады.

Жануарлар дниесін немесе баса да табии ресурстарды пайдалану ыын азастан Республикасыны кіметі реттейді. Мысалы, Р кіметіні 2004 жылы 31 желтосандаы N 1469 аулысымен жануарлар дниесін пайдалануа рсаттар беру Ережесі бекітілді, ал кіметті 2005 жылы 18 наурыздаы N 246 аулысымен Балы аулау Ережесі бекітілді.

Жануарлар дниесін арнайы пайдалануа:

1) ашылы жне (немесе) балы шаруашылыын жргізу кезінде - биологиялы-экономикалы тексеруді, ашылы алаптар мен балы шаруашылыы су тоандарын (учаскелерін) бекітіп беруге арналан конкурса атысушылара ойылатын біліктілік талаптарыны, ашылы шаруашылыы жне балы шаруашылыы йымдарын дамыту жоспарларыны негізінде конкурсты комиссия айындайтын ашылы алаптар мен балы шаруашылыы су тоандарын (учаскелерін) бекітіп беру кезеіне арай он жылдан ыры тоыз жыла дейінгі;

2) алан трлеріне — бір жылдан аспайтын мерзімдер белгіленеді.

Сондай-а, баса да табиат объектілерін (жер ойнауын, орманды, атмосфералы ауаны) жне т.б. пайдалануа ы арнайы рсатты негізінде жзеге асырылады, оны орта пайдалану шін берілетін табиат объектілерін оспаанда, бл жнінде осыны алдындаы параграфта айтылан болатын, зыретті мемлекеттік органдар береді.

Негізгі дебиеттер:

  1. Стамллы . азастан Республикасыны экология ыы. Оу ралы. – Алматы: Жеті Жары, 1995.
    1. Стамллы . азастан Республикасыны экология ыы. Оу ралы. – Тараз, 2003.
    2. Трушина, Т. П. Экологические основы природопользования: учеб. для колледжей и сред. спец. учеб. заведений/ Т. П. Трушина. - Изд. 2-е. - Ростов н/Д: Феникс, 2003. - 383 с.
    3. Культелеев С.Т. Экологическое право Республики Казахстан. – Алматы, 2003.
    4. Оспанова Г. С. Экология: оулы/ Г. С. Оспанова, Г. Т. Бозшатаева. - Алматы: Экономика, 2002

осымша дебиеттер:

  1. Бекишева С.Д. Экологическое право Республики Казахстан: Альбом схем/ Бекишева С.Д. - Караганда: Изд-во Караганд.юрид.ин-та, 2002. - 78с.
  2. Жетписбаев Б. Состояние лицензирования природопользования в свете нового законодательства. // Тураби, 1997, №4.

Нормативтік-ыты актілер:

  1. азастан Республикасыны Конституциясы. 30.08.1995 ж.
  2. азастан Республикасыны экологиялы кодексі. 9.01.2007 ж. // "Егемен азастан", 2007 жылы 19 атар, N 12-13.
  3. азастан Республикасыны Азаматты кодексі. Жалпы блім. 27.12.1994 ж.
  4. «Лицензиялау туралы» азастан Республикасыны 2007 жылы 11 атардаы N 214 Заы // азастан Республикасы Парламентіні Жаршысы, 2007 ж., N 2, 10-жат;

Табиатты пайдалану ыы