Экологиялы задарды бзаны шін ыты жауапкершілік

Дріс 7

Таырып. Экологиялы задарды бзаны шін ыты жауапкершілік

Жоспар:

1. Экологиялы занаманы бзаны шін зады жауапкершілік

ымы жне жалпы сипаттамасы

2. Экологиялы ы бзушылыты ымы мен жалпы

сипаттамасы

3. оршаан ортаны орау туралы зады бзаны шін зады

жауапкершілікті трлері

4. оршаан ортаны орау туралы зады бзумен келтірілген

зиянды теу

1. Экологиялы занаманы бзаны шін зады жауапкершілік ымы жне жалпы сипаттамасы

Зады тлаларды, сондай-а азаматтарды тарапынан экологиялы занаманы сатауды маызды шарты табиатты орау мен оршаан ортаны тымды пайдалану туралы нормалар мен ережелерді бзаны шін жауапкершілікті мемлекеттік шараларын белгілеу болып табылады. Бл салада засыз а аулау мен су ксіпшіліктерімен засыз айналысу фактілері бойынша озалан ылмысты істерді елеулі саны байалады. азастан Республикасыны оршаан ортаны орау министрлігіні деректері бойынша экологиялы зады бзаны шін жыл сайын кінлі адамдардан экологиялы айыпплдар мен тлемдер ретінде 600 млн. астам теге алынады. Сонымен бірге, жауапкершілік шараларын олдану тиімді болмай отыр. Бл экологиялы занаманы бзаны шін жауапкершілік институты теориясы зірленуі дегейіні жеткіліксіз болуымен тсіндіріледі.

Осы саладаы жауапкершілік шараларын олдану, жауапкершілік институты жалпы белгілеріні кп болуымен атар, ол осы заманы ы теориясыны нормаларымен реттеле трса да, оны зіні згеше сттері де бар. Олар экологиялы ыты айрышалыымен оны ыты, оны рамдас элементтеріні саласы, экологиялы ы бзушылытарыны ымы мен реттеу дістеріні объектісі ретіндегі сипаттамасынан туындап отыр.

Жауапкершілікті экологиялы-ыты институтын ылым мейлінше жеткілікті зерттеген, біра азастан Республикасы дамуыны азіргі кезеінде оршаан ортаны орау туралы жаа кодекстер мен задарды абылдануымен ол осымша зерттеуді ажет етеді.

Экологиялы ыты ерекшелігі мынада болып табылады: ол ыты реттеуді дербес объектісімен кіші салаларды біріктіретін ыты кешенді, ыпалдасан саласы ретінде сипатталады. Бл экологиялы занаманы реттеуді жалпы объектісіні ерекшелігімен байланысты болады, ол табиат болып табылады.

Адамды оршаан табиат ортасы зіні рамдас бліктерін - жерді, суды, орманды, жер ойнауын, жануарлар дниесі мен атмосфералы ауаны біріктіретін кешен болып табылады. Осыдан да экологиялы жауапкершілік шараларын ретгейтін нормалар да ерекше сипата ие болады. Табиат объектісі туралы рбір кодексте жер, су, орман, тау-кен занамаларын жне т.б. бзаны шін жауапкершілік кзделген. Жауапкершілікті осы шараларын олданатын мемлекеттік органдар да бар. Бл арада да табиат объектілері бойынша саралау болады.

азастан Республикасыны Экологиялы кодексіні абылдануымен табиатты жекелеген объектілер шін жауапкершілік мселелері бір нормативтік актіге топтастырылан. Сйтіп, табиатты жеке объектісін пайдалануды орауды нормалары мен ережелерін бзу барлы табиат кешенін бзу деп танылады. Бдан мынаны ааран жн. Экологиялы - ыты жауапкершілік - бл нормаларды екі тобын жне олара тиісті ы атынастарын кздейтін ы институтыны кешенді салааралы институты:

- табиат орау занамасы нормаларыны бзылуы жнінде туывдайтын;

- ыты бзаны шін санкцияларды (ылмысты, кімшілік, азаматты т.с.с.) олданумен байланысты одан рі жаласатын ы атынастары1.

Бл анытама ыты баса салалары жаупкершілігіні шараларын олдана отырып, экологиялы кы нормаларыны бзылуы ретінде экологиялы жауапкершілікті табиатын ашады.

Б.В.Ерофеев мынаны атап крсетеді: «Зады жне экологиялы-ыты жауапкершілік "болмысын" штрлі, біра зара байланысты мнінде арастыран жн:

1) зады жне экологиялы-ыты жауапкершілік - мемлекеттік мжбрлеу жне замен жазылан талаптарды орындау; 2) зады жне экологиялы-ыты жауапкершілік — ы атынасы, ол зіні органдары атынан мемлекет пен ы бзушы арасында туындайтын орау атынастары ауымында іске асады, ол олайсыз рекеті шін ыты санкциялара шырайды; 3) зады жне экологиялы-ыты жауапкершілік — мемлекет пен оны органдарыны ы бзушыа ыпал етуді мжбрлеу шараларын олдануды трлерін, ралдары мен тртібін баянды ететін зады нормаларды жыинтыы болып табылды2.

Осы мндерді райсысыны теориялы, йымды жне крылымды сипаты бар.

Экологиялы занаманы бзаны шін зады жауапкершілік белгілі бір масаттарды орындауа баытталан, ол масаттарды негізгісі мемлекет белгілеген экологиялы тртіпті амтамасыз ету. Бл ы институты мына негізгі:

1) ынормаларын сагауа, экологиялы- ыгы нскд-малыгарды орындауа ынталандыратын;

2) оршаан ортадаы ысырапты теуге темдік жне адам денсаулыын алпына келтіру;

3) жаадан жасалатын ы бзушылытарды алдын алуды амтамасыз ететін ескерту;

4) экологиялы ы бзушылыгы жасаан адама жаза олдануда орын алатын жазалау міндеттерін орындайды3.

Сонымен, жоарыда айтылан сипаттаманы ескере отырып, мынадай анытаманы тжырымдауа болады: экологиялы занаманы бзаны шін зады жауапкершілік институты - кінлі емес адамдарды зада баянды етілген экологиялы ы тртібін сатау масатында олара мжбрлеу ыпалыны мемлекеттік шаралары жйесін белгілейтін ыты нормаларды жиынтыы.

2. Экологиялы ы бзушылыты ымы мен жалпы сипаттамасы

Экологиялы занаманы бзаны шін зады жауапкершілікке тартуды негізі экологиялы ы бзушылыты жасау болып табылады, одан экологиялы ыты нормаларын реттеуді бзатын ыа арсы кінлі рекет немесе рекетсіздік, мемлекетке, табиат пайдаланушыа жне оршаан ортаа зиян келтіретін, ал осы арылы адамны денсаулыына да, не осындай зиян келтіруді наты мазмны болатын оамды атынастар тсініледі4.

Бл анытамадан мынаны ааруа болады: экологиялы ы бзушылы - бл табиат орау мен табии ресурстарды пайдалануды бзатын ыа арсы рекет немесе рекетсіздік.

азастан Республикасыны жекелеген табиат объектілері бойынша олданыстаы занамасында жер, су, орман жне т.с.с. ы бзушылытарды тізбесі келтірілген. Сонымен бірге азастан Республикасыны Экологиялы кодексінде оны жинатайтын экологиялы ы бзушылытарды тізбесі жо. Сондай-а экологиялы ы бзушылыты зіні ымыны сипаттамасы да берілмеген. Соан арамастан, ы бзушылыты зіні рамы мен трлері болады. Экологиялы кодексті 319-бабы бойынша, экологиялы ы бзушылыты трлеріне:

1) азастан Республикасыны экологиялы занамасын мліктік жауапкершілікке кеп соатын бзушылы;

2) оршаан ортаны орау, табии ресурстарды пайдалану саласындаы кімшілік ы бзушылытар;

3) экологиялы ылмыстар жатады.

Осы заманы ыты теориясымен мыналар кзделген: ы бзушылыты рамына субъект, субъективтік жа, объект, объективтік жа жатады. Бл рамдас бліктер экологиялы ы бзушылыа да сипатты болады.

Экологиялы ы бзушылы субъектілері азаматтар, лауазымды адамдар, ксіпорын, мекеме, йым болып табылады.

Бл орайда жеке тлалара шетелдік азаматтар, сондай-а азаматтыы жо адамдар жатады, йткені оларда табиат пайдалану жніндегі ыты атынастарына атысуы жне экологиялы занаманы бзаны шін жауапты болуы ммкін.

Табиат орау мен табии ресурстарды тымды пайдалану саласындаы жеке тлаларды жауапкершілігі 16 жаса толан кезде басталады. ылмысты зада кзделген жадайларда жеке тлаларды жауапкершілігі 14 жастан басталуы ммкін (Мысалы, Р-ны ылмысты кодексіні 3-блімі 187-бабы — "Мемлекет орауына алынан табии кешендерді немесе объектілерді асаана жою немесе блдіру". Зады тлалара, экологиялы ы атынастарыны субъектілеріне мемлекеттік ксіпорындар мен мекемелерді, кооперативтік, коммерциялы, шаын, шетелдік нысандары бар бірлескен ксіпорындарды жатызуа болады, олар да табиат пайдаланушылар рлін атарып, экологиялы жауапты болуы ммкін.

Экологиялы ы бзушылы объектісі ылмысты ниетті неге баытталанын сипаттайды. Экологиялы ы бзушылыты жалпы объектісі табиат жне оны рамындаы элементтер болады, олар экологиялы ы атынастарыны кіші объектілерінде топыраа, суа, жануарлар мен сімдіктер дниесіне т.б. блінеді. Мынаны атап крсету керек: экологиялы занамамен з болмысында экологиялы ы бзушылыты объектісі бола алмайтын ытар болады, мысала айтса, табии ресурстарды меншік иесі ретінде мемлекетті меншік ыы. Мысалы, азастан Республикасыны Жер кодексіні 164-бабында былай делінген: меншік ыы мен жер пайдалану ыы азастан Республикасыны Азаматты кодексінде жне азастан Республикасыны баса да за актілеріде кзделген тртіппен оралады.

Су, Орман кодексіні нормаларын келтіруге болады, блар да экологиялы ы бзушылыты объектісі табиат пайдаланушы мен табиат иеленушіні ытарыны задылыы болып табылады. Мысал ретінде, азастан Республикасыны Су кодексіні 138-бабына сйкес "з бетінше басып алынан су обьектілері мен су шаруашылыы рылыстары засыз пайдаланылан уаыт ішінде Казастан Республикасыны су задарыны бзылуынан келтірілген зиян теліп, иесіне айтарылады. з бетінше басып алынан су объектілерін айтару азастан Республикасыны задарында белгіленген тртіппен жргізіледі. Жоарыда айтыланны негізінде мынадай дрыс орытынды жасау керек: экологиялы ы бзушылыты объектісі табиат ортасы, мемлекет, табиат пайдаланушылар мен табиат иеленушілерді мддесі танылады.

Бл ы бзуды объективті жаы кінлі адамны кыа карсы рекеттер жасауынан немесе рекетсіздігінен крінеді. Мысала, азастан Республикасыны ылмысты Кодексінде объективтік жаына прменді рекеттер жататын баптар бар – бл 288-бап - "Засыз ашылы", 287-бап — "Су жануарлары мен сімдіктерін засыз аулау", "Жануарлар мен сімдіктерді сирек кездесетін жне рып кету аупі тнген трлерімен засыз іс-ректтер" - 290-бап жне т.б. Екінші жаынан, азастан Республикасыны экологиялы занамасында экологиялы ы бзушылытар кзделген, оларды объективтік жаы рекетсіздік болып табылады: оршаан табии ортаны алпына келтіру жне табии ресурстарды молайту жнінде шаралар абылдамау; оршаан ортаа ластаушы заттарды ндірістік нормативтен тыс шыарулары мен тастандылары жне баса да зиянды авариялы ыкпалдары туралы хабарламау; мемлекеттік экологиялы сараптама талаптарын орындамау. Мысалы, Р К-ні "Экологиялы ластау зардаптарын жою жнінде шара олданбау"— 294-бап.

Экологиялы ы бзушылыты субъективтік жаы кінлі адам жасалан ылмыса, оны себептеріне, мдделеріне атысымен сипатталады. Экологиялы жауапкершілікті міндетті факторы ы бзушыны кінсі болып табылады. Мнда да олданыстаы занама кінні екі нысанын— асаана жне абайсыздыты кздейді. Егер кінлі адам табиата немесе табиат пайдаланушылара зиян келтіретін рекет жасаан жне ол мны ынып, осыан ниет етсе, онда біз тікелей асааналыты арастырамыз. Егер кінлі адам келесіз салдарларды басталуына жол беретін болса, оны ыа арсы рекеттерінде жанама асааналы крініс береді.

Абайсызды дегеніміз кінлі адам зіні мінез-лыны салдарларын алдын ала білуге тиіс болан, біра бан байыпсыз араан кезде ыпсыз мінез-лыты білдіреді. Мысалы, ота немесе аса кауіпті шыу кзіне ыпсыз арауды нтижесінде орман алаптарын абайсызда жою немесе заымдау.

Экологиялы жауапкершілік шараларын олдану шін экологиялы ы бзушылыты барлы белгілеріні жне барлы элементтеріні болуы ажет.

Экологиялы ы бзушылыты трлері табиат объектісіне арай блінеді. Олар мыналара:

1) Жер ы бзушылыы;

2) Су ы бзушылыы;

3) Орман ы бзушылыы;

4) Тау-кен ы бзушылыы;

5) Жануарлар дниесін орау мен пайдалану жніндегі кы бзушылыы (фауналы ы бзушылытары);

6) Ауаны орау ы бзушылыы болып блінеді.

Экологиялы ы бзушылы трлеріні ркайсысына жер, су, орман жне т.б. задарыны лкен тобы жатады, оларды тізбесі табиатты осы объектілері туралы кодекстерде келтіріледі. Бл ретте, экологиялы ы бзушылыты бір-бірінен згеше ерекшеліктері болады, олар туралы объектілерді ы бзушылытарын талдау кезінде тменде айтылатын болады.

Экологиялы ы бзушылыты трлеріне:

1) азастан Республикасыны экологиялы занамасын мліктік жауапкершілікке кеп соатын бзушылы;

2) оршаан ортаны орау, табии ресурстарды пайдалану саласындаы кімшілік ы бзушылытар;

3) экологиялы ылмыстар жатады (Экологиялы кодексті 319-бабы).

оама ауіптілік дегейіне арай экологиялы ы бзушылы экологиялы ылмыстара блінеді, олар шін ылмысты жауапкершілік жне теріс ылы шін кімшілік, азаматты жне тртіптік жауапкершілік кзделген.

Баса ы бзушылытардан згеше экологиялы ы бзушылыты ерекшелігі табиата келтірілетін зиян фактісіні болуы не оны басталуыны наты аупі болып табылады. Экологиялы ы бзушылыты сипаттамасына мндай кзарасты кптеген алым-экологтар остайды. Біра бл орайда, бізді ойымызша, егер олар табиата зиян келтіру фактісімен байланысты болмаса, экологиялы ы бзушылытардан табиат орау жне табии ресурстарды тымды пайдалану туралы зады бзуды бліп араан кезде кате орытынды жасайды. Мысалы, "табиат пайдалану жніндегі засыз ммілелерді тіркеу" (Р К-ні 225-бабы) сияты ылмысты экологиялы ылмыса жатызбайды, йткені табиат объектісі ретінде суа зиян келтірмейді. Осыны табиат объектілеріне — сату-сатып алуа, сыйга тартуа жне т.б. мемлекттік меншік ыын бзатын ммілелер туралы да айтуа болады — йткені бл арада да табиата зиян келтіру болмайды.

Бізді ойымызша, зиян ымын тсініп алу керек. Табиата келтірілетін зиян бірнеше маынада тсіндірілуі ммкін. Мысалы, Бекішеваны С.Д. пікірі бойынша, экологиялы зиянды объектілер бойынша оршаан табиат ортасына келтірілген зиян жне жеке жне зады тлаларды, мемлекетті экологиялы ытары мен зады мдделеріне келтірілген зиян деп топтастыруа болады5.

оршаан табиат ортасына келтірілген зиян мына жадайларда:

— табиат ортасыны оршаан ортасыны ластануы кезінде;

— оршаан табиат ортасыны быланып алуы кезінде;

— табии ресурстарды таусылуы кезінде;

— табиат объектілеріні жойылуы, бзылуы, заымдануы кезінде;

— экологиялы байланыстарды бзылуы, табии ортадаы экологиялы тепе-тедікті бзылуы кезінде пайда болады.

Жеке жне зады тлаларды, мемлекетті экологиялы ытары мен зады мдделеріне келтірілген зиянды экономикалы зиян жне антропогендік зиян деп блуге болады.

Экономикалы зиян табиат пайдаланушыларды - жеке жне зады тлаларды, сондай-а мемлекетті мліктік ытары мен мдделеріне ол сады. Ол мыналардан:

— табиатты тауарлы німіні ысырабынан;

— млікті, ауыл шаруашылыы німдеріні асты тсіміні бзылуынан, жоалуынан;

— пайдаланылмаан шыындардан, айырылып алан пайдадан;

— табиат ортасыны бзылан жай-кйін алпына келтіруге жмсалан шыыстардан крінеді.

Антропогендік зиян — бл адамны зін оршаан ортаны сапасыны нашарлауы нтижесінде оан келтірілген зиян. Яни бл адам денсаулыына келтірілген зиян6.

Сйтіп, экологиялы ыты теориясында зиянды табиатты экологиялы жне экономикалы зиянына бліп топтастыруы бар. Экономикалы зиян табиат пайдаланушыларды мліктік мдделерін озайды жне материалды крінісін білдіреді. Мндай зиянды алпына келтіру азаматты-ыты жауапкершілікті жалпы негіздеріне сйкес жргізіледі.

Экологиялы зиян табиатты зіні жай-кйін озайды. Ол материалды крінісін білдірмейді, йткені табиат пен табиат объектілеріні з болмысында ны болмайды. Экологиялы зиянды алпына келтіру аша аражаттары арылы емес, керісінше табии объектіні заттай алпына келтіру жніндегі жмыстарды жргізу арылы ммкін болады.

Екінші жаынан табиатты зіне зиян келтіре алмайды. Экологиялы атынастар тек табиатты орау трысында ана емес, сонымен бірге оны пайдалану мселелері бойынша да туындайды. Демек, мемлекетті рсатымен табиат пайдалануды жзеге асыратын тлаларды мдделері де экологиялы ыты нормаларымен оралуа тиіс. Сондытан экологиялы кыты бзылуынан келтірілетін зиян табии ресурстарыны меншік иесі ретінде табиат пайдаланушыларыны мдделері мен мемлекетке келтірілуі ммкін.

Сонымен, табиат ортасына келтірілген зиян экологиялы ы бзушылы деген сз емес. Оны стіне табии ортаны ластануымен табиата келтірілетін зиян бірнеше жыл немесе ондаан жылдар ткен со білінуі ммкін. Экологиялы зиянны ошаы оршаан ортаны ластану аумаынан едуір алыста болуы ммкін. Бдан мынаны айтан жн: тек табиата ана емес, сондай-а табии ресурстарыны меншік иесі ретінде табиат пайдаланнушылары мен иеленушілеріні мдделері мен мемлекетке келтірілген зиян экологиялы ы бзушылыты ерекшелігі болып табылады.

3. оршаан ортаны орау туралы зады бзаны шін зады

жауапкершілікті трлері

Казастан Республикасыны Экологиялы кодексіні 320-бабына сйкес, азастан Республикасыны экологиялы занамасын бзу азастан Республикасыны задарына сйкес жауаптылыа кеп соады.

оамды ауіптілік дегейіне, субъектілер мен объектілерге, баса да белгілеріне арай экологиялы зады бзаны шін зады жауапкершілік трлерге блінеді, олара сйкес лауазымды адамдар мен азаматтар табиат орау задарын бзаны жне оршаан ортаа зиян келтіргені шін замен белгіленген тртіптік, материалды, кімшілік не оан наты ауіп тндіргені шін ылмысты жауапты болады.

оамды ауіптілікті жоары дегейі бар аса ауыр экологиялы ы бзу деп экологиялы ылмыс танылады. Экологиялы кылмыс деп Казастан Республикасыны заымен белгіленген экологиялы ы тртібіне, оамны экологиялы кауіпсіздігіне, оршаан табиат ортасына немесе адамны денсаулыына елеулі нсан келтіріп жасалан ол сушылытан крінетін елеулі зиян келтіруді ыну керек7. Экологиялы ылмыс жасааны шін кінлі адам азастан Республикасыны ылмысты Кодексінде кзделген ылмысты жауапкершілікке жауапты болады.

Р К-ні 11 тарауына - "Экологиялы ылмыстара" 18 экологиялы ылмысты рамы енгізілген.

ылмыстар рамына жатызылатын экологиялы ылмыстар трлері Р К-ні баса тарауларына кіргізілген. Олар:

161-бап —"Экоцид"

244- бап - "Атом энергетикасы объектілерінде ауіпсіздік ережелерін бзу"

247- бап - "Радиоактивті материалдармен засыз жмыс істеу"

249- бап - "Радиоактивті материалдармен засыз жмыс істеу ережелерін бзу".

Экологиялы ылмыстар субъектілері азаматтар, сондай-а, біра барлыы да 16 жаса толан лауазымды адамдар болуы ммкін. Біратар ылмыстар бойынша ылмысты жауапкершілік кінлі адама брын кімшілік жауапкершілік шаралары олданылан кінлі адама олдануды кздейді.

Экологиялы ылмыстар объектісі табиат объектілері мен ресурстарыны сапасы, мемлекетті экологиялы кауіпсіздігі, адам денсаулыы болып табылады. Экологиялы ылмыстарды мні ттастай аланда немесе наты табии ресурстарды сапасы немесе оршаан орта болады. Сондытан экологиялы ылмыстарды топтастыруа болады.

1. Объектісі оршаан орта болатын ылмыстар. Мнда экоцид шін жауапкершілікті реттейтін бапты ерекше атауа болады, одан оршаан орта шін жне адамны зіні тіршілік етуі шін айталанбас зардаптара жеткізетін табиат ортасына ылмысты (зиянкестік) ыпал тсініледі.

2. Объектісі жекелеген табии ресурстар — жер, жер ойнауы, су, орман, жануарлар дниесі, атмосфералы ауа болатын ылмыс.

3. Табиат ресурстары меншік иесіні немесе табиат пайдаланушыларыны меншік иесіні меншік ыы мен зге де мліктік ыына арсы ылмыстар. Бл жерде 284-бапты - "азастан Республикасыны рлыты шельфі туралы жне азастан Республикасыны айрыша экономикалы аймаы туралы задарды бзылуын" атауа болады.

4. Белгіленген экологиялы, шаруашылы, ветеринарлы зге де талаптарды бзатын ылмыстар, оларды орындамау оршаан ортаа ыпал жасауы ммкін.

Объективтік жаынан экологиялы ылмыстар рекет нысанында, сондай-а рекетсіздік нысаныда крінуі ммкін. Субъективтік жаынан жанама ниет жне абайсызды нысанында білдіріледі.

Экологиялы ылмыстарды жасааны шін Р-ны ылмысты Кодексі жазалауларды мына трлерін кздейді: айыппл салу; белгілі бір лауазымды атару немесе бір ызметпен айналысу ыынан айыру; тзеу жмыстары; бас бостандыын шектеу, амау; белгілі бір мерзімге бас бостандыынан айыру.

Экологиялы ы бзушылы шін жауапкершілік табиатты орау саласындаы аса ке таралан трлері болып табылады. кімшілік жауапкершілік шараларын олдану шін негіз кімшілік теріс ылы жасау болып табылады. олданыстаы занама бойынша КР-ны "кімшілік ы бзушылы туралы" кодексіне сйкес мынадай кімшілік жазалары кзделген: ескерту жасау; кімшілік айыппл салу; кімшілік ы бзушылыты жасау ралы немесе оны тікелей объектісі болан затты темін тлеп алып ою; кімшілік ы бзушылыгы жасау ралы немесе оны тікелей объектісі болан затты тркілеу; белгілі бір азаматка берілген арнаулы ытан айыру; тзеу жмыстары; кімшілік амау.

Р-ны кімшілік ы бзушылы туралы Кодексіне сйкес кімшілік жауапкершілікке 16 жаса толан азаматтар мен лауазымды адамдар, сондай-а зады тлалар тартылады.

Р-ны кімшілік ы бзушылы туралы Кодексіні 19-тарауына 240-306-баптар аралыындаы оршаан ортаны орау, табии ресурстарды пайдалану саласындаы кімшілік ы бзушылытары кіргізілген. Баптар табиат объектілері бойынша блінген:

— атмосфералы ауаны орау (243-249-баптар);

— жерді орау мен пайдалану (250-258-баптар);

— жер ойнауын орау мен пайдалану (259-275-баптар);

— суды орау мен пайдалану (276-281-баптар);

— орманды орау мен пайдалану (282-294-баптар);

— жануарлар дниесін орау мен пайдалану (295-299-баптар);

— крлытаы шельфті орау мен пайдалану (301-306-баптар);

— оршаан табиат ортасымен байланысты ызметке ойылатын жалпы экологиялы талаптар (240, 241, 245-баптар).

оршаан ортаны орау, табии ресурстарды пайдалану саласындаы кімшілік ы бзушылытар туралы істерді сот органдары, ішкі істер органдары, мемлекетік автомобиль инспекциясы, мемлекеттік ртке арсы ызметі, оршаан ортаны орау министрлігіні органдары мен осыан арнайы кілеттігі бар зге де органдар (ашылы инспекциясы, балы аулауды адаалау, жерге орналастыру ызметі жне т.б.) арайды.

Ксіпорындарды, мекемелер мен йымдарды здеріні ебек міндеттемелері мен ызметінен туындайтын табиат орау заын бзуа, ызмет жадайын, оршаан табиат ортасын жне табии ресурстарды орау жніндегі жоспарлар мен шараларды орындамауда кінлі ксіпорындарды, мекемелер мен йымдарды лауазымды адамдары ебек, ндірістік жне технологиялы тртіпті реттейтін Р Ебек кодексіне, ережелеріне, жарылара, ішкі ебек реті ережелеріне жне баса да нормативтік акілерге сйкес тртіпті жауапты болады. Тртіптік жазаны ксіпорынны немесе мекемені кімшілігі олданады жне бйрыпен ресімделеді.

ызметкер тртіптік теріс ылы жасааны шін жмыс беруші тртіптік жазаларды мынадай трлерін олдануа: ескерту жасауа; сгіс беруге; ата сгіс беруге; жмыс берушіні бастамашьшыы бойынша жеке ебек шартын бзуа ылы.

Егер ызметкерді засыз рекеттері нтижесінде ксіпорына материалды зиян келтірілетін болса, онда ызметкерге тртіптік жауапкершіліктен баса таы да материалды жауапкершілік жктеледі. Материалды жауапкершілікті мні ызметкерді міндетіне оны кінсінен ксіпорына келтірілген зиянды теуде болып табылады. ызметкерді засыз рекеттері нтижесінде аса кеінен таралан осымша жадайлармен оршаан ортаа ндіріс пен ттыну алдытарыны шыарындысын тастауы болады. Ксіпорын табиата келтірілген нсанды тегеннен кейін ызметкер зіні жалаысынан ксіпорына келтірілген зиянды тлейді. Занамада ызметкерді толы материалды жауапты болуы кезіндегі негіздер кзделген.

Азаматты-ыты жауапкершілік экологиялы ы бзушылыпен келтірілген материалды нсан телген жадайда олданылады. Бл жадайда табиата келтірілген нсанны материалды сыйаысы болуа тиіс, мны зі табиатты, ауаны, суды, орманны жне т.б. ластануымен келтірілген нсанды есептеген кезде барлы ретте ммкін бола бермейді. Осыан байланысты занамамен азамат немесе зады тла келтірген нсанды есептеуді екі дайы тетігі олданылады. Бірінші жадайда, экологиялы зады бзаны шін мліктік жауапкершілік тіркелген аша тлемдері, арнаулы наты тр немесе табиат кешеніні объектісі шін арнаулы кесімді баа нысанында белгіленеді. Бл кесімді баалар азастан Республикасында жер бетіндегі жануарлара, ормандара, балытара атысты белгіленген. Екінші жадайда, нсан Азаматты заны жалпы негіздері бойынша есептеледі, Р-ны Азаматты Кодексіне жне заа баынышты актілерге сйкес есептеледі. оршаан ортаны орау туралы задарды бзу салдарынан келтірілген зиянды теу ерікті трде не сотты немесе трелік сотты шешімі бойынша белгіленген тртіппен нсанды есептеуді бекітілген кесімді баасы мен дістемесіне сйкес, ал олар болмаан жадайда, келтірілген залалдарды ескере отырып, оршаан ортаны бзылан жай-кйін алпына келтіруге жмсалан наты шыындар бойынша жргізіледі.

4. оршаан ортаны орау туралы зады бзумен келтірілген зиянды теу

Туелділіктен тыс, кінлі адам ылмысты немесе кімшілік жауапкершілікке тартылады, оан табиат ортасына немесе табии ресурса келтірілген нсанды теуге уде етушілік трінде жаза олданылады. оршаан табии ортаа келтірілген нсанды теу мселелері азаматты ыты "теу" институтынан жне азастан Республикасыны Азаматты кодексіні жалпы негіздері бойынша реттеуден бастау алады, КР-ны АК—ні 917-бабына сйкес былай делінген: азаматтар мен зады тлаларды мліктік немесе мліктік емес игіліктері мен ытарына засыз рекеттермен келтірілген мліктік жне мліктік емес зиянды, оны келтірген тла толы клемінде теуге тиіс.

Экологиялы ы бзушылытар жасаан тлалар здері келтірген залалды осы Кодекске жне азастан Республикасыны зге де занамалы актілеріне сйкес теуге міндетті. Мыналарды:

1) табии ресурстарды жою мен блдіруді;

2) табии ресурстарды з бетімен жне тымсыз пайдалануды;

3) оршаан ортаны з бетімен ластауды, оны ішінде авариялы, келісілмеген жаппай шыарындылар мен тгінділерді, ндіріс жне ттыну алдытарын орналастыруды;

4) оршаан ортаны нормативтен тыс ластауды салдарынан оршаан ортаа, азаматтарды денсаулыына, жеке жне зады тлаларды, мемлекетті млкіне келтірілген залал телуге тиіс.

Экологиялы ы бзушылы жасаан тлаларды жеке тлаларды денсаулыына келтірілген зиянды, жеке жне зады тлаларды, мемлекетті млкіне келтірілген залалды теуі ерікті трде немесе азастан Республикасыны занамасына сйкес сот шешімі бойынша жргізіледі. Зиян жбірленушіні ебекке абілеттілігінен айырылу дрежесі, оны емделуіне жне денсаулыын алпына келтіруге жмсалан шыындар, ауруды ктіміне байланысты шыындар, зге де шыыстар мен жоалтулар ескеріле отырып, толы клемде телуге тиіс.

азастан Республикасыны экологиялы занамасын бзу салдарынан оршаан ортаа келтірілген залалды теу ерікті трде немесе жргізілу тртібі осы Кодекске сйкес айындалатын залалды экономикалы баалау негізінде сот шешімі бойынша жргізіледі.

ызметі оршаан ортаа жоары ауіптілікпен байланысты жеке жне зады тлалар, егер зиянны есерілмейтін кш немесе жбірленушіні теріс пиылы салдарынан туындаанын длелдей алмаса, жоары ауіп кзі келтірген зиянды теуге міндетті.

азастан Республикасыны экологиялы занамасын бзу нтижесінде келтірілген моральды зиян азастан Республикасыны азаматты занамасында белгіленген тртіппен телуге тиіс.

оршаан ортаа зиян келтірген тла келтірілген залалды ерікті трде жоюа не згеше тсілмен оны орнын толтыруа ылы. Тланы залалды жою не оны орнын толтыру туралы міндеттемесі кепілхатта жазылуа тиіс.

Зиянды теу оршаан ортаа зиян келтірген тланы з аражаты немесе сатандыру тлемдері есебінен нды нысанда жзеге асырылуы ммкін.

Зиянды теуді нды нысандарына оршаан ортаны зиян
келтірілгенге дейінгі жай-кйін алпына келтіруге, табии ресурстарды молытыру жніндегі іс-шараларды орындауа, талапкерге, алынбай алан пайданы оса аланда, зге шыындарды теуге арналан ашалай аражат жатады.

Тараптарды келісімімен сот шешімі бойынша зиян жауапкерге оршаан ортаны алпына келтіру жніндегі міндеттерді жктеу жолымен заттай нысанда телуі ммкін.

Зиянды теуді заттай нысандарына оршаан ортаны зиян келтірілгенге дейінгі жай-кйін алпына келтіру, жойылан не блінген табии ресурсты орнына оан ны те ресурс беру жніндегі шаралар жатады. Зиянды заттай нысанда теу келтірілген зиянды теуді тртібін, талаптарын, мерзімдері мен клемін регламенттейтін шарт жне (немесе) келісім жасасу жолымен жргізіледі.

Зиянды теуді ндіріліп алынатын сомасы мемлекеттік бюджетке, ал азастан Республикасыны занамасында белгіленген жадайларда жбірленуші тлаа аударылады.

Зиянды теу оршаан ортаа зиян келтірген тланы кімшілік жне ылмысты жауапкершіліктен босатпайды.

Негізгі дебиеттер:

  1. Байдельдинов Д.Л. азастан Республикасыны экологиялы ыы. – Алматы, 2005.
    1. Культелеев С.Т. Экологическое право Республики Казахстан. – Алматы, 2003.
    2. Кушумбаев А.А. Экологическое право Республики Казахстан: Учеб.пособие для студ.вузов,обучающихся на юрид.фак./ Кушумбаев А.А. - Астана: Фолиант, 2001. - 329с.
    3. Петров В.В. Экологическое право России. – М., 1995.

осымша дебиеттер:

  1. Абдраимов Б. Возмещение экологического вреда по законодательству Республики Казахстан/ Абдраимов Б., Жарылкасын Е. - Алматы: Юрист, 2001. - 80с.
  2. бдірайымов Б. Экологиялы зиян: сипаттамасы, денсаулыа сері, сот арылы телуі. - Алматы: Юрист, 2001. - 111 б.
  3. Еркинбаева Л.К. Правовое регулирование возмещения вреда земле. Автореферат диссертации на соискание ученой степени к.ю.н.- Алматы, 1995г.
  4. Абдукаримова Ж. Некоторые вопросы юридической ответственности за нарушение законодательства в области охраны окружающей среды в неблагополучных экологических зонах //Мир Закона. - 2003. - N8. - С.27-29
  5. Баимбетов Н. Порядок применения санкций, ограничивающих хозяйственную и иную деятельность природопользователей //Де-Юре. - 2006. - №11. - С.6-9
  6. Быстров Г.Е. Правовые проблемы земельной и аграрной реформ в зарубежных странах: теория, практика, опыт, перспективы. – Минск: БГЭУ,2001.
  7. Ильясова М.Т. Понятие и способы возмещения вреда по экологическому законодательству //КарГУ.Табии ы жне лтты занама=Естественное право и национальное законодательство. - 2003. - С.123-127
  8. Медетбекова Г.Т. Экологиялы ы бзушылытарды оама ауіптілігіні кейбір аспектілері //азУ хабаршысы: За сер. - 2005. - №1. - 84-89 б.
  9. Мисник Г.А. Субъективные экологические права //Государство и право. - 2004. - N12. - С.18-25
  10. Культелеев С. Т. Правовые проблемы экологии РК. // Право и государство, - 1997. - №5.

Нормативтік-ыты актілер:

  1. азастан Республикасыны экологиялы кодексі. 9.01.2007 ж. // "Егемен азастан", 2007 жылы 19 атар, N 12-13.
  2. азастан Республикасыны ылмысты кодексі. 16.07.1997 ж.
  3. азастан Республикасыны кімшілік ы бзушылы туралы кодексі. 30.01.2001 ж.
  4. азастан Республикасыны Азаматты кодексі. Жалпы блім. 27.12.1994 ж.

1 В. В. Петров. Экология и право. - М., 1981. - С.215.

2 Б. В. Ерофеев. Экологическое право. - М., 1998. С. 310.

3 Культелеев С.Т. Экологическое право Республики Казахстан. – Алматы, 2003. – С.277.

4 В. В. Петров. Экология и право. - М.,1981. –С.145-147.

5 Байдильдинов Д.Л., Бекишева С.Д. Экологическое право Республики Казахстан. – Алматы, 2004. – С.174.

6 Бринчук М.М. Экологическое право – М., 1998. – С.494.

7 азастан Республикасыны ылмысты Кодексіне тсіндірме. - Алматы, 2000. – 578 б.

Экологиялы задарды бзаны шін ыты жауапкершілік