Табиат пайдалану мен оршаан ортаны орау саласындаы басаруды йымдастырушылы-ыты нысандары

Дріс 5

Таырып. Табиат пайдалану мен оршаан ортаны орау саласындаы басаруды йымдастырушылы-ыты нысандары

Жоспар:

1. Экология саласындаы мемлекеттік басаруды тсінігі мен

ызметі

2. Экология саласында мемлекеттік басаруды жзеге асыратын

мемлекетгік органдарды жйесі мен зыреті

3. Экологиялы мониторингті ыты реттеу

4. оршаан ортаны сапасын нормалау

5. Экологиялы сараптаманы ыты реттеу

6. Табии ресурстарды кадастры, ымы мен жалпы сипаттамасы

7. оршаан ортаны орау саласындаы мемлекеттік

баылауды ыты негіздері

1. Экология саласындаы мемлекеттік басаруды тсінігі мен ызметі

Табиатты орау мен табиат пайдалану саласындаы басаруды йымдастыру мселелері азастан Республикасыны азіргі дамуы шін мейлінше ккейтесті мселелер болып табылады. Экономиканы аса маызды бір саласы табии ресурстарды пайдалану оршаан ортаны ластауды траты кзі жне халыты денсаулыы мен экологиялы сауаттылыына тнген атер болып табылады. Табиат пайдалануды тымды тртібін анытау, табии ресурстарды тиімді басару шін отайлы кыты негіз алау — бл олданыстаы зада кзделуі ажет міндеттер жне бізді курсты оып-йренуді нысаны болып табылады.

Экология саласындаы мемлекеттік басару проблемасына табиат орау мен табиат пайдалану теориясыны жалпы мселелерін зерттейтін алым-загерлер, сондай-а экологиялы кыты ресурсты салаларыны кілдері немі ден ойып келеді. рбір зерттеу елеулі трде ылыми ндылы болып табылды, йткені басаруды жалпы теориясын толытыра жне дамыта отырып, салалы задарда алымдар басару тетігіні айрыша белгілерін — басаруды зіндік нысандары мен дістерін бліп крсетті, блар осы леуметтік былысты аса серпінді сипаттамалары болып табылады.

Басаруды йымдастыру мселелері азіргі уаытта да мемлекеттегі экономикалы айта рулармен, меншікті сан-алуан нысандарымен байланысты ерекше ккейтесті сипат алып отыр. Бізді республикамызда болып жатан згерістерді осы жадайларында ол згерістер оамды мірді барлы салаларын, соны ішінде басару саласын да амтуда. Бдан ертеректе болан басаруды кімшілік-міршілдік жйе орнын барынша икемді аппарат басты, онда ыпалды басаруды билік дістері мен нысандары оамды атынастар субъектілеріні экономикалы тетіктерімен ауыстырылды. Меншікті мемлекеттік емес нысандарыны пайда болуы, жеке ксіпкерлікті дамуы, бізді республикамызды мірін демократияландыру азіргі басару органдарыны жйесін, з ызметіні сипатын згертуге мжбр етуде. азіргі кезеде, басару процесін йымдастыра отырып, мемлекет мемлекеттік басаруды саласында бола отырып, жаа экономикалы рылыма ыпал етуді нысандарын пайдалану керек, солай бола трса да, мемлекетгік нсаулара баынуа міндетті болуа тиіс. Сондытан бл экология саласында ерекше реттелуге тиіс, онда азаматтар мен мемлекетті экологиялы мдделеріні басымдыы сол мемлекетті, ксіпорынны жне жеке ксіпкерлерді экономикалы мдделерінен жоары труа тиіс.

Осыны брі экология саласындаы мемлекеттік басаруды ыты тетігіні республикадаы азіргі ахуал айындамасы трысынан аралуа тиіс екенін білдіреді.

Сонымен, табиат орау мен табии ресурстарды мемлекеттік басару дегеннен нені тсінеміз. Осы мселе бойынша алымдарды кзарастарындаы айырмашылыка назар аудармай болмайды.

О. С. Колбасов мемлекеттіктен наты мемлекеттік органдарды йымдастырушылы ызметін тсінеді1. Баса алымдар былай деп есептейді: мемлекеттік басаруды мнін сипаттау шін алы шарт "басарушы жйені (басару субъектісіні) басару жйесіне ыпалы ретінде басару туралы ілім (басару объектісі)"2.

Г. В. Атаманчук мемлекеттік басаруа анытама бере келіп, билік ыкпалы аидасын атап крсетеді. Ол былай деп жазады: "мемлекеттік басару — бл ылыми негіздеме, мемлекетті оамды жйеге ыпалы жоспарлы, здіксіз билік жргізу ыпалы...".

Бл аныгама брінен брын басаруды кімшілік жйесіні мніне сйкес келетінін аару иын емес, ол брын бізді мемлекетімізде болан. оамды азіргі реформалау республиканы леуметтік жне экономикалы міріні барлы салаларындаы демократиялы рдістерді кшеюі "оны сипаттамасына "мемлекеттік органдарды аткарушы-кімдік ызметін" оса отырып, "басару" ымын нерлым кеінен тсіндіруге мжбр етеді". Бл арада, бізді пікіріміз бойынша, осы заманы айындама Н. Б. Мхитдиновты айындамасы болып табылады, ол бл проблеманы тау-кен ыына балап талдайды. Ол былай деп есептейді: мемлекетті басару прменділігін белгілеу шін "ыпалдан" грі нерлым ке "атарушылы-кімшілік ызмет" терминін олдану тиімдірек болар . Оны длелдері мынаан негізделген: "басару тек оамды атынастара атысушылара ыпалды ана кздеп оймай, сонымен бірге оларды арасындаы зара іс-имылды да реттейді"3.

Мемлекетгік басаруды укілетті органдарыны бл "атарушылы-кімшілік" ызметі оам мен табиатты экологиялы трыдан негізді зара іс-имылын йымдастыру негізінде оршаан ортаны олайлы сапасын амтамасыз ету жніндегі мемлекет ызметін іс жзінде жзеге асыруа баытталан.

Сйтіп, жоарыда аталан анытамаларды негізінде мемлекеттік басару ымын тжырымдаймыз — бл оамны зара іс-имылы жадайында (оршаан ортамен, экологиялы ытарды жзеге асырумен жне мемлекет субъектілеріні экологиялы міндеттерін сатаумен) экологиялы тртіпті амтамасыз етуге баытталан мемлекеттік органдарды атарушылы-кімшілік ызметі.

Экология саласындаы мемлекеттік басару органдарыны ызметі белгілі бір басшылы бастаулары негізінде жзеге асырылады, соан сйкес мемлекетті экологиялы саясаты алыптасады. Бл басшылы идеялары, олар жиынтыында белгілі бір масаттара ол жеткізуде мемлекетті мнін, негізгі асиеттерін, ішкі бірлігін білдіруі мемлекеттік басаруды аидалары деп аталады.

Мемлекетгік басаруды аидалары белгілі бір оам дамуыны экономикалы жне леуметтік задарымен аныталады, жне, детте, олданыстаы зада крінісін тапан. Экологиялы кодексті жне зге де актілерді талдай келіп, экология саласындаы мемлекеттік басаруды аидалары жйесін анытауа болады:

— адамны мірі мен денсаулыын орауды басымдыы, халыгы мірі шін олайлы оршаан ортаны сатау мен алпына келтіру;

— табии ресурстара мемлекеттік меншік, мемлекет баылайтын жерге жеке меншік;

— мемлекетті леуметтік-экономикалы міндеттерін шешу кезінде оам дамуыны экологаялы міндеттерін тегерімді шешу;

— экологиялы тртіпті амтамасыз ету шін экономикалы ынталандыруды енгізу арылы басаруды экономикалы дістерін оддану;

— экономикалы проблемаларды шешуге азаматтарды, халыты, оамды бірлестіктер мен жергілікті зін-зі басару органдарын кеінен тарту жне белсенді трде атысу.

Бл экологиялы ы саласындаы мемлекеттік басаруды нерлым айрыша аидалары. Алайда мынаны ескеру керек: табиат пайдалану саласында басаруды жалпы аидалары да: задылы, жоспарлылы, баыныштылы жне т.б. олданылады.

Басару ызметін жзеге асыруды дістері за дебиетінде кпшілік абылдаан дістер, олар басаруды нысандары мен дістерін белгілейді.

Мемлекеттік басаруды нысандары ш негізгі трде крініс табады:

1) за шыарушылы нысаны — мемлекетгік органдарды басару атынастарын реттеуге баытталан нормативтік актілерін зірлеу мен абылдау;

2 ) кы олданушылы — бл наты іс-имылдарды абылдау мен жзеге асыру арылы басару нормативтік актілерін жзеге асыруа баытталан мемлекетті ызметі;

3) кыораушылы — бл мемлекеттік нормативтік актілерде кзделген талаптарды бзатын немесе орындамайтын адамдара жазалау шараларын олдану жніндегі ммлекетті ызметі.

Мемлекеттік басару дістері азіргі уаытта меншікті кптеген нысандарыны болуы ерекшелігін ескереді жне осыны салдары ретінде, суьектілерді кп екенін де ескереді. Сондытан азіргі кезеде мемлекетгік басару органдары аманатты дісті де (міндетті нсамалар дісін, мемлекеттік органдарды бйрытарын длме-дл орындауды), сынымдар дісін де (андай да бір шарттарды ескере отырып, мемлекеттік шешімдерді бірнеше нсада орындау кезіндегі дісін де) пайдаланады. Экологиялы тжірибеде мемлекеттік санкциялау дісі кеінен таралан, бл діс жадайында мемлекеттік емес органны шешімі оны мемлекет бекіткеннен кейін зады кшіне ие болады. Мны мысалы ретінде оамды экологиялык сараптаманы орытындысын атауа болады, ол оны мемлекет бекіткеннен кейін міндетті сипата ие болады. Рсат ету дісі мемлекеттік емес орган дербес болан жадайда олданылады. Барлыы шін міндетті шешім здеріні "ішкі" субъектілері шін абылданады. Мысалы, ПМК баскармасыны су пайдалану мселелері бойынша шешімі осы кооператив біріктіретін трындара міндетті болады. Басару процесіні сипаттамасындаы орталы буындарды бірі "ызмет" ымы болып табылады.

ызметтік кзарас басару ызметіні ерекшелігі мен мазмнына тереірек ілуге кмектеседі. Мемлекеттік басару ызметі дегеннен бір-бірінен нысаны, мазмны жне басарылатын объектілерді немесе зіні басару компоненттеріні саталуы мен айта крылу дісі жаынан згеше мемлекетті билік етуіні жоспарлау-йымдастыру жне реттеу ыпалдарыны объективті трдегі шартты трлері ынылады.

рбір ызметті жзеге асыру экологиялы зады олдану негізінде ммкін болады. Экологияны мемлекеттік басаруды ызметтері элемент болып табылады, ол басару ызметіні мазмнын басаруды мемлекеттік органдары жйесімен байланыстырады.

Бгінгі тада экология саласындаы мемлекеттік басару ызметіні мына ызметтерін бліп крсетуге болады:

1. оршаан табиат ортасыны нормаланан сапасы;

2 Экологиялы мониторингті жзеге асыру;

3. Экологиялы жне табиат пайдалану кадастрларын жргізу;

4. Экологиялы сараптаманы жргізу;

5. Экологиялы баылауды йымдастыру;

6. Экологиялы тлемдер мен салытарды алу;

7. Экология саласында мемлекеттік органдарды ы бзушылытар шін жазалау шараларын олдану .

2. Экология саласында мемлекеттік басаруды жзеге асыратын мемлекетгік органдарды жйесі мен зыреті

Республикада экология мселелерін ке клемді мемлекеттік органдар басарады. Жалпы малданан лгіге сйкес олар негізінен ш топа жіктеледі: кілді билікті органдары, атарушы билік, сот билігі. Осы топтарды райсысыны нысаналы масатымен, сипатымен жне жмыс клемімен, нысандары мен дістерімен зара згешелігі бар. Біра бл органдар мемлекеттік экологиялы ызметті жзеге асыруда алыпты жйеге тскен. Бізді зерттеуімізді міндеті осы органдарды зыретін талдау болып табылады; оларды экологиялы заны ыты олданылуы тетігіне атысуыны жне оларды жйесін жетілдіруді наты сыныстарын ала ою болып табылады.

Парламент сондай-а бірден-бір за шыарушы орган болып табылады, Республиканы Конституциясын, задарьн, кодекстерін жне зге де шешімдерін абылдайды, олара ресми тсіндірме береді. Парламент абылдайтын нормативтік актілер-мемлекетті экологиялы саясатын анытайды, барлы оамды экологиялы атынастарды реттейді, табии ресурстара меншік нысанын белгілейді. Парламент атарушы билікті жйесіндегі лауазымды адамдарды таайындауа келісім беру арылы атарушы органдарды баылайды. Олар сондай-а экономикалы мірді аса маызды мселелерін шешеді, республикалы бюджетті бекітеді жне оны орындалуын баылайды, Республиканы аша жйесі аныталады, мемлекеттік заемдар сынылады. Сонымен бірге Парламент ызметіні маызды баыттарыны бірі Республиканы сот жйесін ру болып табылады. Ол Жоары Сотты сайлайды, тменгі тран соттарды ру тртібін белгілейді.

Облысты, ауданны, аланы ауматарында кілді билікті жйесін азастан Республикасыны "азастан Республикасыны жергілікті кілді жне аткарушы органдары туралы" Заына (2001 ж. атар) сйкес мслихаттар - депутаттар жиналысы (1 -бап) жаластырады.

Жергілікті кілді органдарды зыретіне облысты, ауданны, аланы экологиялы ахуалына ыпал ететін маызды мселелер жатады. Мслихат ауматы басаруды схемасын, леуметтік-экономикалы дамуды жоспары мен бадарламасын, бюджетті жобасын бекітеді. Жергілікті кімшілікті абылдаан шешімдеріні орындалуын баылайды, ол шін траты комиссиялар рады. "азастан Республикасыны жергілікті кілді жне атарушы органдары туралы" За мслихаттарды жергілікті кілді органдарыны зыретіне міндетті ережелерді бзаны шін кімшілік жауапкершілікті кздейтін осы ережелерді бекіту ыын енгізді. Жоарыда крсетілген міндетті ережелер зірленетін тізбесіні арасында: "жерді, орманды, су ресурстарын, табиатты бірегей объектілерін орау, ктіп стау; ауматы санитарлы тазарту, жасыл екпелерді ктіп стау мен орау: елді мекендерді ауматарын салу бар". Бл ережелер экологиялы ережелер болып табылады жне оларды бзаны шін олданыстаы за бойынша казірді зінде кімшілік жауапкершілік кзделген.

Мслихаттар кабылдайтын ережелер олданыстаы заа айшы келмеуте тиіс. Осы трыдан аланда зады толытыран, сондай-а мслихаттар салатын аша айыпплдарыны ауымын крсеткен, яни кімшілік жауапкершілікті олдану тетігін аша тскен жн болар еді. Бдан баса, жалпы міндетті ережелерді арасында атмосфералы ауаны, жануарлар дниесін жне жер ойнауын орауды крсету керек еді. Ттастай аланда, жергілікті кілді билік органдары зіні нысаналы масаты бойынша табиатты орау мен табиатты тымды пайдалануда басшылы рл атарады. Олар за шыарумен айналысады, яни атарушы билік ызметіні негізгі баыттарын анытай отырып, мемлекетті экологиялы саясатын за тілімен білдіреді. Атап айтанда, сондытан да билікті кілді органдары за олдану процесіне тікелей атыспайды. Оларды масаты экологиялы ыты ру болып табылады, ал оны орындауа баылау жасау баса органдарды ызметтік міндеті болады.

ы олдану органдарды іс-имылындаы негізгі орынды атарушы билікті лауазымды адамдары алады. азастан Республикасыны Президенті - мемлекетті басшысы жне республиканы атарушы билігіні бірыай жйесін басарады (Казастан Республикасы Конституциясыны 40-бабы). Президентті экология саласыдаы басаруды йымдастыру жніндегі кілеттігі мейлінше ке ауымды. Президент республиканы бкіл аумаында міндетті кші бар мемлекеттік бадарламаларды бекітеді, жарлытар, каулылар мен кімдер шыарады. азіргі кні президентгік институтты орныуы кезінен бастап Президентті табиатты орау жне табиатты пайдалану туралы жзден астам жарлытары мен аулылары абылданды, оларды басару органдары жйесін тымды жетілдіру, табиат пайдалануды экономикалы тетігін енгізу, зады жауапкершілік шараларын олдану проблемаларына атысы бар. азастан Республикасыны оршаан ортаны орауды басару органдарыны рылымын жетілдіру жне табии ресурстарын тымды пайдалануды амтамасыз ету масатында Президент республикалы, облысты жне ауданды дегейлерде оршаан ортаны сатау мен сауытыруды, мемлекетті биоресурстарын молытыру мен тымды пайдалануды мемлекеттік басару мен баылауды мемлекеттік органдарыны бірыай тік жйесін руа аулы абылдады.

Республикада атарушы билікті ныайту процесі байалады, сондытан ы олдану тетігіндегі Президентті рлі орасан зор. Сонымен бірге атарушы билік те крделі рі тарматы жйе болып табылады. Бл жйеде негізгі орынды азастан Республикасыны кіметі алады.

Казастан Республикасы кіметіні ызметі ттастай аланда оршаан ортаны орауды жзеге асыратын жалпы зырет органыны ызметі болып табылды. Бл органны зерттеліп отыран мселе бойынша кзыретіні шектері азастан Республикасыны Конституциясында, сондай-а азастан Республикасыны Экологиялы кодексіні 16-бабында белгіленген. зіні кыты жадайына сйкес кіметті ызметі экология жніндегі аса маызды мселелерді шешумен, жалпы шараларды белгілеумен жне осы саладаы негізгі баыттарды белгілеумен, мемлекеттік экологиялы бадарламаларды зірлеумен жне жзеге асырумен, экологиялы нормативтерді, табии ресурстарды пайдалану лимиттерін жне табиат пайдалануды экономикалы тетігін анытаумен байланысты болады. кімет табиат ортасын орау, экологиялы трбие мен білім беруді йымдастыру жніндегі министрліктер мен ведостволарды ызметін йлестіру мселелері бойынша шешім абылдайды. Бл задылытарды мазмны мемлекеттік экологиялы шараларды мні болып табылады.

азір жмыс істеп отыран мемлекеттік басару жйесінде экология мен табиат пайдалануды йымдастыру мселелері екі министрлікте — оршаан ортаны орау министрлігіне жне Ауыл шаруашылыы министрлігіне шоырландырылан.

2002 жылы 6 арашада азастан Республикасыны кіметі «оршаан ортаны орау министрлігі туралы» Ережені бекітті. Осы Ережеге сйкес Министрлік оршаан ортаны орау саласындаы орталы атарушы орган болып табылады. Оан арасты ведомстволар крылымды блімшелерімен бірге ол бірыай орталыгандырылан жйені крайды. Министрлік крамына: шаруашылы жргізу ыында "азауарайынбайау" республикалы мемлекеттік ксіпорын, шаруашылы жргізу ыында "азавиамет" республикалы мемлекеттік ксіпорын, шаруашылы жргізу ыында "оршаан ортаны орауды апаратты-талдау орталыы" кіреді.

оршаан ортаны орау министрлігі мен оны рылымды блімшелеріні міндеттері: 1) оршаан ортаны орау саласындаы жне табиат орау заын, экологиялы талаптарды нормативтерін сатауа мемлекеттік баылауды амтамасыз ету; 2) мемлекеттік басару жйесін жне оршаан ортаны орау саласындаы баылауды, зіні зыреті шектерінде оршаан ортаны орауды экономикалы дістерін жетілдіру; 3) оршаан ортаны орау жйесін отайландыру жне табиат пайдалану жйесін оайландыруа атысу; 4) олданыстаы занаманы жетілдіру; 5) оршаан ортаны орау саласындаы халыаралы ынтыматастыты дамыту жне оан атысу; 6) оршаан ортаны орау саласындаы акпарат пен аарту ісін тарату жйесін дамыту.

зіне жктелген міндеттерді орындау шін оршаан ортаны орау министрлігі зіні кілеттігі шектерінде мына ызметтерді жзеге асырады: 1) бiрттас мемлекеттiк экологиялы саясатты жргiзедi жне оршаан ортаны орау саласындаы бадарламаларды орындалуын йымдастырады; 2) з зыретi шегiнде орталы жне жергiлiктi атарушы органдарды оршаан ортаны орауды жзеге асыру блiгiндегi ызметiн йлестiредi; 3) климатты жне Жердi озон абатын орау саласында мемлекеттiк басаруды жзеге асырады;  4) жеке жне зады тлаларды климатты жне Жердi озон абатын орау, биортрлiлiктi сатау, жердi шлейттенуi мен жтадауы саласындаы ызметiн йлестiрудi з зыретi шегiнде жзеге асырады; 5) з зыретi шегiнде шаруашылы жне зге де ызмет бойынша экологиялы нормативтер мен экологиялы талаптарды бекiтедi немесе келiседi; 6) оршаан орта сапасыны нысаналы крсеткiштерi бадарламаларын зiрлейдi; 7) оршаан ортаны орау жнiндегi iрлiк бадарламалар мен iс-шаралар жоспарларын келiседi; 8) экологиялы рсаттар бередi, оларда оршаан ортаа арналан эмиссиялара лимиттер белгiлейдi; 9) мемлекеттiк экологиялы баылауды жзеге асырады;10) оршаан ортаны орау саласындаы жмыстарды орындауа жне ызметтер крсетуге лицензиялар берудi жзеге асырады; 11) табии ресурстарды пайдалану саласындаы лицензияларды, рсаттарды, шарттарды (келiсiмшарттарды) з зыретi шегiнде келiседi; 12) з зыретi шегiнде мемлекеттiк экологиялы сараптаманы жргiзедi, сондай-а азастан Республикасында экологиялы сараптаманы жзеге асыру жнiндегi ызметтi йлестiредi жне оан дiстемелiк басшылыты жзеге асырады; 13) азастан Республикасыны экологиялы занамасы бзылан жадайда мемлекеттiк экологиялы сараптама орытындысын керi айтарып алу жне оны жою ыымен, жергiлiктi атарушы органдарды лауазымды адамдарыны мемлекеттiк экологиялы сараптаманы йымдастыру жне жргiзу ызметiне баылауды жзеге асырады; 14) мiндеттi экологиялы аудит жргiзу туралы шешiм абылдайды жне міндетті экологиялы аудит жргізу туралы орытындыны нысанын бекiтедi; 15) оршаан орта жай-кйiнi мемлекеттiк мониторингiн жне мониторингтi жекелеген арнайы трлерiн жргiзудi йымдастырады, сондай-а оршаан орта мен табии ресурстар мониторингiнi бiрыай мемлекеттiк жйесiн жргiзудi йлестiредi; 16) Табии ресурстар кадастрларыны бiрыай жйесiн жргiзедi; 17) ндiрiс жне ттыну алдытарыны мемлекеттiк кадастрын жргiзудi йымдастырады; 18) Зиянды заттарды, радиоактивтi алдытарды кмудi жне сарынды суларды жер ойнауына жiберудi мемлекеттiк кадастрын жргiзудi йымдастырады жне оны жргiзу жнiндегi нсаулы-дiстемелiк жаттарды бекiтедi;19) оршаан ортаны ластану учаскелерiн мемлекеттiк есепке алуды йымдастырады; 20) Парниктiк газдарды мемлекеттiк кадастрын жне Озон абатын бзатын заттарды ттынуды мемлекеттiк кадастрын жргiзудi йымдастырады; 21) озон абатын бзатын жне рамында соларды нiмдерi бар заттарды импорттауа, экспорттауа, озон абатын бзатын заттарды пайдалана отырып жмыстар жргiзуге, рамында озон абатын бзатын заттар бар жабдытарды жндеуге, монтаждауа, олара ызмет крсетуге рсат бередi; 22) Табиат пайдаланушыларды жне оршаан ортаны ластау кздерiнi мемлекеттiк тiзiлiмiн жргiзедi жне оларды есепке алу тртiбiн белгiлейдi; 23) Экологиялы апаратты мемлекеттiк орын жргiзудi йымдастырады, оршаан ортаа сердi баалау рсiмiне жне белгiленiп отыран шаруашылы жне зге де ызмет бойынша шешiмдер абылдау процесiне атысты экологиялы апарата ол жеткiзу мерзiмдерi мен тртiбiн белгiлейдi;  24) е озы олжетiмдi технологиялар тiзбесiн зiрлейдi жне оларды тiзiлiмiн жргiзудi йымдастырады; 25) р трлi дрежедегi полигондарда орналастыру шiн алдытар тiзбесiн айындайды; 26) оршаан ортаны орау саласындаы техникалы регламенттердi зiрлейдi; 27) мемлекеттiк экологиялы баылауды йымдастыру мен жргiзуге атысты жаттарды нысандарын зiрлейдi жне бекiтедi;  28) мемлекеттiк экологиялы сараптама жргiзу тртiбiн оса аланда, оршаан ортаа сердi баалау жне мемлекеттiк экологиялы сараптама жргiзу жнiндегi нсаулы-дiстемелiк жаттарды зiрлейдi жне бекiтедi; 29) мыналарды: оршаан ортаа эмиссияларды нормативтерiн айындау дiстемесiн; алдытар сыныптамасын; ауiптi алдытар бойынша есеп беру нысанын; табиат пайдалану шарттарын оршаан ортаа эмиссиялара берiлетiн рсаттара енгiзу тртiбiн, оршаан ортаны эмиссиялара рсат беру мселелерi бойынша жаттарды нысандарын жне оларды толтыру тртiбiн;  оршаан ортаны орау жнiндегi iс-шараларды лгiлiк тiзбесiн; оршаан ортаа эмиссиялар шiн тлемаыны есептеу дiстемесiн; жергiлiктi атарушы органдарды лауазымды тлаларыны экологиялы сараптама саласындаы ызметiне баылауды жзеге асыру ережесiн; мемлекеттiк экологиялы сараптама орытындысыны нысанын; техникалы реттеу саласындаы сараптама кеесiнi рамын жне оны ережесiн; оршаан орта мен табии ресурстар мониторингiнi бiрыай мемлекеттiк жйесiн жргiзу жнiнде апарат алмасуды тiзбелерiн, нысандарын жне мерзiмiн; топыратаы химиялы заттарды жол берiлетiн шектi шоырлануын; ндiрiстiк экологиялы баылау бадарламаларын келiсу тртiбiн бекiтедi жне ндiрiстiк экологиялы баылау нтижелерi жнiндегi есептiлiкке ойылатын талаптарды белгiлейдi; 30) мыналарды: оамды тыдау ткiзу тртiбiн; парниктiк газдар шыаруды жне озон абатын бзатын заттарды ттынуды шектi нормативтерiн зiрлеу мен бекiту тртiбiн; парниктiк газдар шыарындыларын жне озон абатын бзатын заттарды тгендеу тртiбiн; 31) мемлекеттiк экологиялы баылау органдары жйесiндегi зертханалы-талдамалы баылау ызметтерiнi жмысын жетiлдiредi; 32) су объектiлерiн кешендi пайдалану мен орауды бассейндiк схемаларын келiсуге, бассейндiк келiсiмдердi дайындауа, су объектiлерiн пайдалану, молытыру жне орау жнiндегi мемлекеттiк (iрлiк жне бассейндiк) бадарламалар зiрлеуге, сондай-а з зыретi шегiнде су ресурстарын басаруды бассейндiк принципiн iске асыруа атысады;  33) оршаан ортаны орау саласындаы халыаралы ынтыматастыты жзеге асырады;   34) оршаан ортаны орау саласында келiсiмдер, меморандумдар жасасады; 35) лтты экологиялы атласты зiрлеудi жне жариялауды йымдастырады; 36) мемлекеттiк экологиялы сараптамадан ткен нормативтiк ыты актiлер жобаларыны тiзiлiмiн жргiзедi; 37) осы Кодексте кзделген зге де кiлеттiктердi жзеге асырады.

«оршаан ортаны орау, табиат пайдалануды басару жне осы салада мемлекеттік баылау функцияларын жзеге асыратын арнайы укілетті органдарды тiзбесiн жне оларды ызметін йымдастыру ережесiн бекiту туралы» азастан Республикасы кіметіні 2004 жылы 12 наурыздаы N 311 аулысы бойынша  оршаан ортаны орау, табиат пайдалану жне осы салада мемлекеттiк баылау функцияларын жзеге асыратын арнайы укілетті органдара мыналар жатады:
      1) оршаан ортаны орау саласындаы, сондай-а оршаан ортаны орау жне табиат пайдалануды басару функцияларын жзеге асыратын зге де орталы атарушы органдарды ызметін йлестiрушi азастан Республикасыны орталы атарушы органы ретiнде азастан Республикасыны оршаан ортаны орау министрлiгi;

2) жер ресурстарын пайдалану жне орау функцияларын жзеге асыратын азастан Республикасыны Жер ресурстарын басару жнiндегi агенттігі;

3) орман жне су ресурстарын, жануарлар жне сiмдiктер леміні ресурстарын, суды, ерекше оралатын табии ауматарды орау, молайту, пайдалану саласындаы баылау-адаалау функцияларын жзеге асыратын азастан Республикасыны Ауыл шаруашылыы министрлiгi;

4) жер ойнауын пайдалану жне орау саласындаы функцияларды жзеге асыратын азастан Республикасыны Энергетика жне минералды ресурстар министрлiгi;

5) автоклiк ралдарынан атмосфераа зиянды заттарды шыарындыларын баылау, браконьерлiкке, ааштар мен бталарды засыз кесуге, а аулау мен балы аулау ережесiн бзуа арсы крес, экологиялы ылмыстарды тексеру функцияларын жзеге асыратын азастан Республикасыны Iшкi iстер министрлігі;

6) азастан Республикасыны занамасында белгіленген з зыреті шегiнде жергілiкті атарушы органдар.

 Арнайы укiлеттi мемлекеттiк органдарды зыретi азастан Республикасыны Жер, Су  жне Орман кодекстерiнде, сондай-а азастан Республикасыны жер ойнауы жне жер ойнауын пайдалану туралы, мнай туралы, жануарлар дниесiн орау, молытыру жне пайдалану туралы,ерекше оралатын табии ауматар туралы, азаматтарды денсаулыын сатау жне халыты санитарлы-эпидемиологиялы салауаттылыы, табии жне техногендiк сипаттаы ттенше жадайлар, ауiптi ндiрiстiк oбъектiлердегi нерксiптiк ауiпсiздiк, ветеринария, сiмдiктердi орау мен оларды карантинi, атом энергиясын пайдалану жне радиациялы туралы задарында белгiленедi.

Атарушы билік органдарыны жйесінде аудандар мен алаларды кімдіктері ерекше орын алады. Бл органдар экология саласындаы басаруды жзеге асыру кезінде мейлінше прменді болуа тиіс.

3. Экологиялы мониторингті ыты реттеу

Экология саласындаы мемлекеттік басаруды тиімділігін амтамасыз ететін маызды факторлрды бірі — бл табиат ортасыны жай-кйі мен сапасы туралы толы, объективті апаратты болуы жне оан ыпал етуді дегейі. Егжей-тегжейлі акпарат алу мемлекетті дербес ызметіні мазмны болатын экологиялы мониторинг.

Экологиялы мониторинг - оршаан ортаны жай-кйiн жне оан сер етудi жйелi трде байау мен баалау. Бл анытама азастан Репсубликасыны 2007 жылы 9 атардаы Экологиялы кодексінде берілген, онда оршаан орта мен табии ресурстар мориторингі туралы ереже жеке тарауда бліп крсетілген (16-тарау, 137-146-баптар).

Мемлекеттiк экологиялы мониторинг (оршаан орта мен табии ресурстар мониторингi) - табии жне антропогендiк факторларды серiнен оршаан ортаны, табии ресурстарды жай-кйiнi згеруiн баалау, болжау жне баылау масатында оларды жай-кйiн адаалауды кешендi жйесi.

Атмосфералы ауа, жер, жер стi мен жер асты сулары, жер ойнауы, жануарлар жне сiмдiктер дниесi, сондай-а климат пен Жердi озон абаты, экологиялы жйелер, оршаан ортаны халыты денсаулыына сер ететiн факторлары мемлекеттiк экологиялы мониторинг объектiлерi болып табылады. 

оршаан ортаны мориторингі жніндегі жмысты йымдастыру азастан Республикасында 1972 жылдан, Ауарайын-байау мемкомитеті жанындаы Табии ортаны ластануы дегейін байауларды Мемлекеттік ызметі рылан кезде басталан болатын, Экологиялы мориторингті мазмнына ол кезде біратар баыттар жатан еді.

оршаан орта мен табии ресурстар мониторингiнi бiрыай мемлекеттiк жйесiнi мiндеттерi:

1) оршаан ортаны, биологиялы ралуанды жне экожйелердi жай-кйi туралы, антропогендiк сер ету кздерi, тiршiлiк ету ортасыны халы денсаулыына сер ететiн факторлары туралы дрыс жне салыстырмалы апарат алу; 

2) оршаан ортаны жай-кйiн, антропогендiк сер ету дегейлерiн, биосфера жай-кйiнi крсеткiштерiн, экожйелердi функционалды ттастыын баалау жне болжау;

3) экологиялы ауiпсiздiктi амтамасыз ету бойынша абылданатын басарушылы шешiмдерi мен ткiзiлетiн iс-шараларды тиiмдi болуына талдау жргiзу шiн деректермен амтамасыз ету болып табылады.

оршаан орта мен табии ресурстар мониторингiнi бiрыай мемлекеттiк жйесi - экологиялы ауiпсiздiктi, табии ресурстарды сатауды, молытыруды жне тымды пайдалануды, сондай-а халыты санитарлы-эпидемиологиялы салауаттылыын амтамасыз ету масатында басарушылы жне шаруашылы шешiмдердi абылдануы шiн оршаан орта мен табии ресурстарды жай-кйiн байауды, сондай-а оларды наты жай-кйi туралы деректерге талдау жасауды амтитын кп масатты апаратты жйе.

оршаан орта мен табии ресурстар мониторингi бiрыай мемлекеттiк жйесiнi мазмнын мониторингтi мынадай кiшi жйелерi:

1) оршаан орта жай-кйiнi мониторингi;

2) табии ресурстар мониторингi;

3) мониторингтi арнайы трлерi райды.

оршаан орта жай-кйiнi мониторингi мынадай трлердi амтиды:

1) атмосфералы ауа жай-кйiнi мониторингi;

2) атмосфералы жауын-шашын жай-кйiнi мониторингi;

3) су ресурстарыны сапалы жай-кйiнi мониторингi;

4) топыра жай-кйiнi мониторингi;

5) метеорологиялы мониторинг;

6) радиациялы мониторинг;

7) трансшекаралы ластаулар мониторингi;

8) фонды мониторинг.

оршаан орта жай-кйiнi мониторингiн оршаан ортаны орау саласындаы укiлеттi орган йымдастырады.

Атмосфералы ауа жай-кйiнi мониторингi - азастан Республикасыны елдi мекендерiнде атмосфералы ауаны ластануыны жай-кйiне баылау жасау жйесi. Мемлекеттiк баылау бекеттерiнi санын жне оларды рбiр наты елдi мекенде орналастыруды халы саны, жер рельефi, ластануды наты дегейiн ескере отырып, оршаан ортаны орау саласындаы укiлеттi орган з зыретi шегiнде айындайды.

Атмосфералы жауын-шашын жай-кйiнi мониторингi - атмосфераны ластануыны крсеткiшi болатын атмосфералы жауын-шашынны химиялы рамына баылау жасау, сондай-а ыс кезiнде атмосфераны iрлiк ластануын баалау жне елдi мекендер мен нерксiп объектiлерiнен ластаушы заттарды таралу ауымын анытау шiн ар абатындаы заттарды болуына баылау жасау жйесi.

Су ресурстарыны сапалы жай-кйiнi мониторингi - жер стi жне жер асты сулары сапасыны жай-кйiне баылау жасау жйесi.

Топыра жай-кйiнi мониторингi - елдi мекен жерлерiнде, суармалы ауматар мен ауыл шаруашылыы алаптарында топыраты техногендiк ластануыны жай-кйiне баылау жасау жйесi.

Метеорологиялы мониторинг - мемлекеттiк органдарды, жеке жне зады тлаларды ауа райы туралы апаратпен амтамасыз ету, ыса мерзiмдi, за мерзiмдi метеорологиялы, агрометеорологиялы болжамдар жасау жне длей метеорологиялы былыстарды туындау ытималдыы туралы ескерту масатында атмосфера мен жер стiнi физикалы параметрлерiне, метеорологиялы, оны iшiнде актинометрикалы, жылу балансы, озонометрикалы, аэрологиялы баылау жасауды кешендi жйесi. Метеорологиялы мониторинг деректерiнi негiзiнде климатты жне Жердi озон абатыны мониторингiн жргiзу жзеге асырылады.

Радиациялы мониторинг - оршаан ортаны объектiлерi мен ауматарды техногендiк жне табии радиоактивтi ластануына баылау жасау жйесi.

Трансшекаралы ластану мониторингi - трансшекаралы сулар мен ауаны трансшекаралы ластануыны, сондай-а оршаан ортаа трансшекаралы сердi болызбау, шектеу жне азайту шiн олданылатын шаралар тиiмдiлiгiнi жай-кйiне шекаралас мемлекеттермен халыаралы ынтыматасты шеберiнде жзеге асырылатын баылау жйесi.

Фонды мониторинг - оршаан ортаны кешендi фонды мониторингi станцияларыны мамандандырылан желiсiндегi атмосфера мен баса да ортаны биосферамен зара iс-имылыны жай-кйiне баылау жасау жйесi. 

Табии ресурстар мониторингi мынадай трлердi амтиды:

1) жер мониторингi;

2) су объектiлерi жне оларды пайдалану мониторингi;

3) жер ойнауы мониторингi;

4) ерекше оралатын табии ауматар мониторингi;

5) таулы экожйелер мен шлейттену мониторингi;

6) орман мониторингi;

7) жануарлар дниесi мониторингi;

8) сiмдiктер дниесi мониторингi.

Табии ресурстар мониторингiн азастан Республикасыны занамалы актiлерiне сйкес арнайы укiлеттi мемлекеттiк органдар жзеге асырады.

Жер мониторингi болып жатан згерiстердi уатылы анытау, оларды баалау, оларды одан рi анат жаюын болжау жне терiс процестер салдарларыны алдын алу жне жою жнiнде сыныстар зiрлеу масатында жргiзiлетiн жер орыны санды жне сапалы жай-кйiне базалы (бастапы), жедел, мерзiмдi баылау жасау жйесi болып табылады. 
      Жер мониторингiнi деректерi Мемлекеттiк жер кадастрында орытылады.

Су объектiлерiнi мониторингi оларды жай-кйiнi гидрологиялы, гидрогеологиялы, гидрогеохимиялы, санитарлы-химиялы, микробиологиялы, паразитологиялы, радиологиялы жне уыттылы крсеткiштерiн траты баылау, терiс процестердi уатылы анытау, оларды анат жаюын баалау жне болжау масатында алынан апаратты жинау, деу жне беру, жзеге асырылатын су шаруашылыы iс-шараларыны зиянды салдарларын болызбау жне тиiмдiлiк дрежесiн айындау жнiнде сынымдар зiрлеу жйесi болып табылады.

Жер ойнауыны мониторингi мемлекеттiк жер ойнауы орыны тымды пайдаланылуын амтамасыз ету жне оларды згерiстерiн уатылы анытау, терiс процестердi баалау, оларды алдын алу жне салдарларын жою шiн жер ойнауыны жай-кйiне баылау жасау жйесi болып табылады. Жер ойнауы мониторингiнi деректерi Мемлекеттiк жер ойнауы кадастрында орытылады.

Ерекше оралатын табии ауматарды мониторингi - табии процестердi алыпты туi мен оршаан ортаны жай-кйiндегi згерiстердi ерекше оралатын табии ауматарды экологиялы жйелерiне серiн зерттеу шiн баылау жасау жйесi. Ерекше оралатын табии ауматар мониторингiнi деректерi Ерекше оралатын табии ауматарды мемлекеттiк кадастрында орытылады. 

Таулы экожйелер мен шлейттену мониторингi - шлейттену мен оны зардаптарына жне таулы экожйелердi жай-кйiне баылау жасау.

Орман мониторингi орман орын кзету, орау жне ормандарды молытыру, орман орын пайдалану, биологиялы ралуандыты жне ормандарды экологиялы функцияларын сатау саласындаы мемлекеттiк басару масатында орман орыны жай-кйi мен серпiнiн баылау, баалау жне болжау жйесiн бiлдiредi. Орман мониторингiнi деректерi Мемлекеттiк орман кадастрында орытылады.

Жануарлар дниесiнi мониторингi жануарлар дниесiн орау, молытыру мен пайдалану жне биологиялы ралуандыты сатау саласындаы мемлекеттiк басару масатында жануарлар дниесi объектiлерiнi жай-кйi мен динамикасын баылау, баалау жне болжау жйесi болып табылады. Жануарлар дниесi мониторингiнi деректерi Жануарлар дниесiнi мемлекеттiк кадастрында орытылады.

сiмдiктер дниесiнi мониторингi сiмдiктер дниесiн зерттеу, орау, молытыру жне траты пайдалану масатында оларды объектiлерi жай-кйiнi баалануын баылау жйесiн бiлдiредi. 

Мониторингтi арнайы трлерiне:

1) скери-сына полигондарыны мониторингi;

2) "Байоыр" зымыран-арыш кешенiнi мониторингi;

3) парниктiк газдарды жне озон абатын бзатын заттарды ттынуды мониторингі;

4) санитарлы-эпидемиологиялы мониторинг;

5) климатты жне Жердi озон абатыны мониторингi;

6) ттенше экологиялы жадайлар жне экологиялы зiлзала аймаыны мониторингi;

7) арышты мониторинг жатады.

скери-сына полигондарыны мониторингi - скери, оны iшiнде зымыранды техниканы сынатан ткiзуден, жабы жне олданыстаы полигондар ауматарында бейбiт масаттарда ядролы жарылыстар жасаудан туындайтын оршаан ортаны ластануына баылау жасау жйесi.

"Байоыр" зымыран-арыш кешенiнi мониторингi - "Байоыр" кешенiнi зымыран-арыш ызметi сер еткен ауматарда оршаан ортаны жай-кйiне баылау жасау жйесi.

Парниктiк газдарды жне озон абатын бзатын заттарды ттынуды мониторингi - парниктiк газдарды атмосфераа шыарылатын шыарындыларын жне озон абатын бзатын заттарды ттынуды жне оларды кздерiне баылау жасау жне есепке алу жйесi.

Санитарлы-эпидемиологиялы мониторинг - халыты денсаулыы мен тiршiлiк ету ортасыны жай-кйiне, оларды талдауды, баалауды жне болжауды, сондай-а халыты денсаулыы жай-кйi мен тiршiлiк ету ортасы факторларыны серi арасындаы себеп-салдар байланыстарын айындауды мемлекеттiк баылау жасау жйесi. Мониторингтi халыты санитарлы-эпидемиологиялы салауаттылыы саласындаы укiлеттi мемлекеттiк орган жзеге асырады.

Климатты жне Жердi озон абатыны мониторингi - климатты згерiстерi мен Жердi озон абатыны динамикасына, оларды жай-кйiн кешендi баалау мен болжауа баылау жасау.

Ттенше экологиялы жадайлар жне экологиялы зiлзала аймаыны мониторингi - ттенше экологиялы жадай жне экологиялы зiлзала айматарыны ауматарында оршаан ортаны жай-кйiне баылау жасау жйесi.

арышты мониторинг - арышты орналастыру жне дистанциялы тексерiп крудi баылау ралдарын пайдалана отырып, оршаан ортаны жай-кйiне баылау жасау жйесi, оны жмыс iстеуiн йымдастыруды аэроарышты ызмет саласындаы укiлеттi мемлекеттiк орган жзеге асырады.

оршаан орта мен табии ресурстар мониторингi бiрыай мемлекеттiк жйесiнi мониторингiн жргiзу мынадай ш дегейде жзеге асырылады:

1) жергiлiктi (ндiрiстiк мониторинг жне елдi мекендердi наты учаскелерiнi, су тоандары мен зендердi, ерекше оралатын табии ауматарды мониторингi);

2) iрлiк (iрлердi физикалы-географиялы жне экономикалы ерекшелiктерiн, экологиялы трыдан ауыртпалыты айматарды бар-жоын жне оршаан ортаны жай-кйi мен табии ресурстарды пайдаланылуына сер ететiн табии жне техногендiк факторлар кешенiн ескере отырып, кiмшiлiк-ауматы бiрлiктер шегiндегi мониторинг); 

3) республикалы (ажет болан кезде жалпы мемлекеттiк мнi бар iрi iрлер мен жекелеген объектiлердi блiп крсете отырып, азастан Республикасыны бкiл аумаын амтитын мониторинг).

4. оршаан ортаны сапасын нормалау

Экология саласындаы мемлекеттік басаруды маызды міндеттеріні бірі оршаан орта сапасыны норматавтерін белгілеу болып табылады. Басарушылы процесс экологиялы нормативтерді белгілеуге негізделіп, содан басталады деп айтуа болады.

В. В. Петров оршаан орта сапасыны стандарттарын сипаттай келіп, былай деп атап крсетті: "Бл оршаан ортаны жай-кйіне, ндірістік-шаруашылы жне зге де объектілерді ызметіне мемлекетті зыретті органдары оятын бірыай, ылыми-техникалы ілгерілеуді ол жеткен дегейіне сай келетін талаптар, ережелер, норматавтер".

Кейіннен В. В. Петров зіні тжырымын толытырып, былай деп анытай тсті: "оршаан ортаны сапасын нормалау адамны оршаан ортаа жол берілетін шекті ыпалдарыны нормативтерін белгілеу жніндегі ызметі болып табылады".

Тжірибені азіргі кезеінде алымдар да мынаны тсініп отыр: адамны табиата шаруашылы ызметі мен алдытарды зиянды ыкпалын толы жоюа болмайды. Біра табии ортаны ластануы мен оны алыпты ызмет істеуіні арасындаы белгілі бір тепе-тедікті орнату арылы осы ыпалды біртіндеп тмендетуге ол жеткізуге болады, ол табиат тегерімі бзылуынан аула болуа ммкіндік береді. Бл міндет те экологиялы нормативтерге жктеледі.

оршаан орта сапасыны нормативтерi - оршаан ортаны жне табии ресурстарды адам мiрi мен денсаулыы шiн олайлы жай-кйiн сипаттайтын крсеткiштер.

Р Экологиялы кодексіні 22-бабына сйкес, экологиялы нормалауды масаты экологиялы ауiпсiздiктi, экологиялы жйелер мен биологиялы ртрлiлiктi сатауды амтамасыз ететiн оршаан орта сапасын реттеу жне оан жол беруге болатын сердi белгiлеу болып табылады.

Экологиялы нормалау процесiнде оршаан орта сапасыны нормативтерi, эмиссиялар нормативтерi жне табии ресурстарды пайдалану мен орау саласындаы нормативтер белгiленедi".

      оршаан орта сапасыны нормативтерiне:

1) оршаан орта жай-кйiнi химиялы крсеткiштерiне сйкес белгiленген нормативтер, оны iшiнде радиоактивтi заттарды оса аланда, жол беруге болатын шектi шоырлану, химиялы заттарды шамалап алынан ауiпсiз дегейлерiнi нормативтерi;
     оршаан табии ортада зиянды заттарды жол беруге болатын шекті млшерде шоырлану нормативтері (ЖШШ) адама жне белгілі бір кезеге орташалануа жататын жне мезгіл-мезгіл ыпалы жадайында немесе бкіл адам мірі бойында оан жне оршаан ортаа ттастай аланда зиянды ыпал етпейтін зиянды заттарды барынша шоырлануы ретінде аныталады. Нормативтер Казастан Республикасыны бкіл аумаында бірегей болып табылады. Оларды Денсаулы сатау министрлігі зірлейді. ЖШШ нормативтерін белгілеген кезде табиатты ластануыны екі трі — е кп бір жолы жол берілетін шекті шоырлану жне орташа туліктік жол берілетін шоырлану ескеріледі. Біріншісі, адам организміні алыпты жмыс істеуіне зиянды заттарды ыса уаытты ыпалыны дегейін анытайды. Екіншісі, оршаан орта ластануыны жол берілетін дегейін анытайды, ол за кезе жадайында адам организміне ыпалы оны денсаулыыны жай-кйіндегі згерістерді пайда болуын туызбайды. ЖШШ зиянды заттарыны нормативтерін топтастыру негізі шін бізді республикамызда оршаан орта ластануыны трт дегейі ескеріледі — олар ыпалды болмауы, тітіркену, созылмалы ауру, ткір ауру. Аталан дегейлерді Дниежзілік денсаулы сатау йымы зірлеген.

Занда кзделген ережеге сйкес ажет болан жадайда кейбір аудандар шін жеке жол берілетін заттарды нерлым ата нормативтері белгіленеді. Мндай нормативтер табиатты олайсыз жадайларына арай оршаан ортаны елеулі трде ластануы байалатын немесе бл аума курортты немесе рекреациялы айма болып табылатын аудандара атысты белгіленеді. оршаан ортаа ластаыш заттарды жол берілетін шекті шыарындылары (ЖШШ) — бл уаыт бірлігіне шыарылатын зиянды заттарды млшері, ол жиынтыында зиянды заттар кздеріні шыарындыларынан белгілі бір ір немесе елді мекен бойынша белгіленген нормаларынан артып кететін осы заттарды шоырлануын ОЗШ болдырмайды.

ЖШШ нормативтерін осы ірді оршаан ортаны зиянды заттармен ластануыны жалпы орта дегейіндегі деректеріні негізінде ксіпорындар зірлейді. Зиянды затгы рбір трі бойынша орта дегейін ксіпорына сол ауданны ауа райын зерттейтін ызметі хабарлавды, ол оршаан ортаны мониторингін жргізеді. ЖШШ-ны нормативтерін зірлеу шін ксіпорын ылыми-зерттеу институттарын тартады. Содан со бл нормативтер экология жне табии ресурстар органдарына хабарланады, олар ЖПТТТТ нормативтеріні дрыс зірленуін тексереді жне кейіннен оларды сагалуына баылауды жзеге асырады.

2) оршаан орта жай-кйiнi физикалы крсеткiштерiне сйкес белгiленген, оны iшiнде шуды, тербелiстi, магнит рiстерiнi, радиоактивтiлiктi, жылуды жне зге де физикалы серлердi жол беруге болатын шектi дегейлерiнi нормативтерi;
     Шуды, тербелісті, магнит рістері мен зге де зиянды фи-зикалы серлерді жол беруге болатын шекті дегейін (ЖШД) республиканы денсаулы сатау органдары белгілейді жне де-цибеддерде лшенеді.

деттегі трмысты шуа 20 децибел клемінде жол беріледі, адамны ауруды сезінуі 90 децибел шу кезінде пайда болады. Магаит рістері, элекгр-магнитті сулелену, радиоактивті сер де адамны денсаулыына жне оршаан ортаа ауіпті ыкдал етеді. Бл нормативтерді Денсаулы сагау министрлігі зірлейді жне саатына микрорентгенмен лшенеді. Экология жне табии ресустарды орау министрлігінде радиациялы ауіпсіздік блімі бар, ол екі баыт бойынша баылауды жзеге асырады: табии радиация, яни жер сулеленуі де, жасанды радиация да - адам ызметіні нтижесі.

3) оршаан орта жай-кйiнi биологиялы крсеткiштерiне сйкес белгiленген, оны iшiнде оршаан орта сапасыны индикаторлары ретiнде пайдаланылатын сiмдiктердi, жануарларды жне баса да организмдердi трлерi мен топтарыны нормативтерi, сондай-а санитарлы-эпидемиологиялы ережелермен жне нормалармен, гигиеналы нормативтермен регламенттелетiн, микроорганизмдердi жол беруге болатын шектi шоырлану нормативтерi:

    - топыра бонитетi, арашiрiндiнi рамы, топыраты су жне жел эрозиясына шырау, оларды батпатану, сортадану, тздану крсеткiштерi жне жер топыраыны баса да сипаттамалары;

 - ауматы ормандылыы жне онда орман сiру, орманны оыстануы, ормандарды санитарлы жай-кйi, орман орыны жекелеген учаскелерiнi баса да санды жне сапалы крсеткiштерi; 

 - ауыз суа жне зге де масаттара пайдаланылатын су сапасыны нормативтерi; 
     - табии ресурстар жай-кйiнi азастан Республикасыны занамасында кзделген зге де нормативтерi;

4) оршаан орта сапасыны азастан Республикасыны занамасында кзделген зге де нормативтерi жатады.

Халыты санитарлы-эпидемиологиялы салауаттылыы саласындаы укiлеттi мемлекеттiк орган жол беруге шектi шоырлану нормативтерiн белгiлеу масатында зиянды заттарды ауiптiлiк дрежесiне арай сыныптауды амтитын, ытимал ауiптi химиялы заттарды мемлекеттiк тiркеудi жргiзедi. Мемлекеттiк тiркеуден ткен химиялы заттарды азастан Республикасыны аумаында олдануа жол берiледi.

Жол беруге болатын шектi шоырлану жне заттарды шамамен алынан ауiптiлiк дегейлерiнi нормативтерiн белгiлеу тртiбi азастан Республикасыны халыты санитарлы-эпидемиологиялы салауаттылыы туралы, жануарлар дниесiн орау, сiмiн молайту жне пайдалану туралы занамаларында, азастан Республикасыны  жер занамасында айындалады. 

Табии ресурстар жай-кйiнi нормативтерi азастан Республикасыны занамасына сйкес табии ресурстарды рбiр трi бойынша белгiленедi. 

Жекелеген ауматар шiн оршаан орта сапасыны нысаналы крсеткiштерi белгiленуi ммкiн.

оршаан орта сапасыны нысаналы крсеткiштерi оршаан орта сапасын бiрте-бiрте жасарту ажеттiгi ескерiле отырып, оршаан ортаны нормаланатын параметрлерiнi белгiлi бiр уаыт кезеiне арналан шектi дегейiн реттейдi.

оршаан орта сапасыны ртрлi нысаналы крсеткiштерi:

1) оныстану аумаы;

2) ерекше оралатын табии ауматар;

3) рекреациялы айматар;

4) шл жне шлейт аудандар;

5) су объектiлерi шiн белгiленуi ммкiн. 

оршаан орта сапасыны нысаналы крсеткiштерi облыстарды (республикалы маызы бар аланы, астананы) жергiлiктi атарушы органдары зiрлейтiн жне жергiлiктi дегейде - жергiлiктi кiлдi органдар, республикалы дегейде жне ерекше оралатын табии ауматарда азастан Республикасыны кiметi бекiтетiн оршаан ортаны орау жнiндегi тиiстi бадарламаларда белгiленедi.

оршаан орта сапасыны нысаналы крсеткiштерiн белгiлеу:

1) азастан Республикасыны бкiл аумаында оршаан орта сапасыны нормативтерiне кезе-кеземен ол жеткiзiлуiн;

2) экологиялы ауiпсiздiктi жне халы денсаулыы шiн атердi азайтуды;

3) леуметтiк-экономикалы жадайлар, азастан Республикасыны жне оны iрлерiнi экономикалы дамуыны жоспарлары мен бадарламалары, сондай-а экожйенi, жануарлар мен сiмдiктер дниесiнi гендiк орын сатау ажеттiгi ескерiле отырып, оршаан орта сапасыны нормалануын амтамасыз етуге тиiс.

оршаан орта сапасыны нысаналы крсеткiштерiн айындау тртiбiн азастан Республикасыны кiметi белгiлейдi. 

Эмиссиялар нормативтерiне:

1) эмиссияларды техникалы лестiк нормативтерi;

2) ластаушы заттарды жол беруге болатын шектi шыарындылары мен тгiндiлерiнi нормативтерi;

3) ндiрiс жне ттыну алдытарын орналастыру нормативтерi; 

4) жол берiлетiн физикалы сер (жылу млшерiнi, шу, тербелiс, иондаушы суле жне зге де физикалы серлер дегейiнi) нормативтерi жатады.

Эмиссиялар нормативтерi ауматарды жне акваторияны табии ерекшелiктерi ескерiле отырып, оршаан орта сапасы нормативтерiнi саталуын амтамасыз етуге тиiс жне жол берiлетiн шектi шоырлану немесе оршаан орта сапасыны нысаналы крсеткiштерi негiзiнде есептеледi.

Эмиссиялар нормативтерiнi шамалары шаруашылы жне зге де ызметтi оршаан ортаа жне халыты денсаулыына терiс серiн азайту масатында экологиялы рсаттар беру мен ажеттi техникалы iс-шаралар ткiзу ажеттiгi туралы шешiмдер абылдауа негiз болып табылады. 

Ластаушы заттар шыарындылары мен тгiндiлерiнi жол берiлетiн шектi нормативтерi оршаан орта сапасыны нормативтерiне ол жеткiзудi амтамасыз ететiндей шартпен рбiр шыарынды кзiне жне ттас ксiпорына есептеулер негiзiнде белгiленетiн эмиссияларды шамалары болып табылады.

Ластаушы заттар шыарындылары мен тгiндiлерiнi жол берiлетiн шектi нормативтерi оршаан ортаа эмиссиялара арналан рсаттар беру кезiнде, нормативтердi есептеу мндерiн, табиат пайдаланушыларды ластаушы заттар шыарындылары мен тгiндiлерiнi жол берiлетiн шектi нормативтерi дегейiне жету жоспар-кестелерiн, жылжымалы жне стационарлы шыарынды кздерi, технологиялы процестер мен жабдытар шiн эмиссияларды техникалы лестiк нормативтерiнi белгiленген мндерiн амтитын жобалар рамында пайдаланылады. Ластаушы заттар шыарындылары мен тгiндiлерiнi белгiленген жол берiлетiн шегiнi олданылу мерзiмi нормативтерi бар жобалара берiлген мемлекеттiк экологиялы сараптама орытындыларыны олданылу мерзiмiмен айындалады.

Эмиссиялар нормативтерiнi жобалары шаруашылы жне зге де ызметтi оршаан ортаа серiн баалау рамында не жекелеген жаттар трiнде негiзделедi.

Эмиссиялар нормативтерiн зiрлеудi оршаан ортаны орау саласындаы жмыстарды орындау мен ызметтер крсетуге лицензиясы бар жеке жне зады тлалар жзеге асырады

Жекелеген кздер бойынша эмиссиялар нормативтерi эмиссияларды техникалы лестiк нормативтерiне теестiрiлiп белгiленедi не оршаан орта сапасыны нормативтерi негiзiнде есептеу арылы айындалады.

Эмиссиялар нормативтерiн есептеу арылы айындау дiстемесiн оршаан ортаны орау саласындаы укiлеттi орган бекiтедi.

Эмиссиялар нормативтерiн белгiлеу кезiнде оршаан ортаны іс жзiндегi ластануы ескерiледi. оршаан орта сапасы параметрлерiнi фонды шоырлануы жнiндегi деректердi азастан Республикасыны гидрометеорологиялы ызметi жобаны тапсырыс берушiсi немесе жобалау йымымен жасалан шарт бойынша табыс етедi.

Жылжымалы кздерден туындайтын эмиссиялар нормативтерi азастан Республикасыны техникалы реттеу туралы занамасына сйкес, жылжымалы кздерге арналан техникалы регламенттерде  шыарынды газдардаы атмосфералы ауаны негiзiнен ластайтын заттарды шектi шоырлануы трiнде белгiленедi.

Табии ресурстарды орау мен молытыру масатында табии ресурстар жай-кйiнi нормативтерi белгiленедi

Табии ресурстар жай-кйiнi нормативтерi жне оларды белгiлеу тртiбi азастан Республикасыны жер ойнауы жне жер ойнауын пайдалану туралы, жануарлар дниесiн орау, молытыру жне пайдалану саласындаы занамасында, азастан Республикасыны жер, су, орман занамасында айындалады.

5. Экологиялы сараптаманы ыты реттеу

Экологая саласындаы мемлекетті басаруьшы келесі ызметі экологиялы сараптама жргізу болып табылады. олданыстаы зада экологаялы сараптаманы йымдастыру мен оны ыты реттеуге Р Экологиялы кодексіні жеке 7-тарауы арналан.

Аталан занда экологиялык сараптамаа мынадай анытама берілген. Экологиялы сараптама - кзделiп отыран шаруашылы жне зге де ызметтi оршаан орта сапасыны нормативтерi мен экологиялы талаптара сйкестiгiн белгiлеу, сондай-а осы ызметтi оршаан ортаа тигiзуi ммкiн олайсыз серлерiнi жне солармен байланысты леуметтiк зардаптарды алдын алу масатында сараптама объектiсiн iске осуа жол берiлуiн айындау.

Осы анытамадан экологиялы. сараптаманы негізгі масаттары мен міндеттері келіп шыады.  Экологиялы сараптама:

1) жоспарланып отыран басарушылы, шаруашылы, инвестициялы, норма шыару жне зге де ызметтi iске асыруды оршаан орта мен халыты денсаулыына ытимал терiс зардаптарын айындау жне шектеу;

2) экономикалы даму мен оршаан ортаны орау мдделерiнi балансын сатау, сондай-а табиат пайдалану процесiнде шiншi тараптара залал келтiрудi болдырмау масатында жргiзiледi. 

      азастан Республикасында мемлекеттiк экологиялы сараптама жне оамды экологиялы сараптама жзеге асырылады.

  Мiндеттi мемлекеттiк экологиялы сараптамаа мыналар жатады: 

1) жоспарланып отыран шаруашылы жне зге де ызмет жобалары жне олара iлеспе, осы Кодекстi 37-бабында айындалан кезедерге сйкес оршаан ортаа сердi баалау материалдары;

2) табиат пайдалану мселелерiне атысты жоспарлау алдындаы жне жобалау алдындаы жаттаманы барлы трлерi, болжамдарды, экологиялы жне зге де бадарламаларды жобалары, мемлекеттiк органдар мен йымдар ызметi негiзгi баыттарыны тжырымдамалары, мемлекеттiк инвестициялы бадарламалар, шарттар, келiсiмшарттар, оны iшiнде меншiк жне жекешелендiру нысандарын згертуге атыстылары;

3) олданыстаы oбъектiлер шiн оршаан ортаа сердi баалау материалдарымен оса реконструкциялау жобалары; 

4) оршаан ортаа эмиссиялар нормативтерiнi жобалары;

5) iске асырылуы оршаан ортаа терiс серлерге кеп соуы ммкiн азастан Республикасыны нормативтiк ыты актiлерiнi жобалары, нормативтiк-техникалы жне нсаулы-дiстемелiк жаттарды жобалары;

6) ксiпорындарды, объектiлер мен кешендердi, имараттар мен рылыстарды орналастыруа, салуа, реконструкциялауа, дамытуа, техникалы айта жаратауа, айта бейiмдеуге, жоюа арналан техникалы-экономикалы негiздемелер (есептер) жне жобалар,  жануарлар мен сiмдiктер дниесi ресурстарын ндiру мен пайдалануа арналан биологиялы негiздемелер;

7) ауматарды йымдастыру схемаларыны жобалары;

8) алалар мен ауматарды, оны iшiнде арнайы экономикалы айматар ауматарын жне шаруашылы ызметтi жргiзудi айрыша режимiндегi ауматарды салуды (дамытуды) бас жоспарларыны жобалары;

9) осы ауматара ерекше оралатын табии ауматар, экологиялы зiлзала аймаы немесе ттенше экологиялы жадай аймаы ыты мртебесiн берудi негiздейтiн, ауматар учаскелерiн кешендi экологиялы зерттеу материалдары, сондай-а осы ауматарды оалту бадарламалары;

10) кршiлес мемлекеттердi оршаан ортасына сер етуi ммкiн немесе оны жзеге асыру шiн кршiлес мемлекеттермен орта табии ресурстарды пайдалану ажет болатын немесе кршiлес мемлекеттердi халыаралы шарттарда белгiленген мдделерiн  озайтын шаруашылы жне зге де ызмет жобалары;

11) жаа техникаа, технологиялара, материалдар мен заттара, соны iшiнде шетелден сатып алынатындарына ойылатын экологиялы талаптарды негiздейтiн жаттама;

12) табии ресурстарды пайдалануа жне (немесе) алуа рсаттар (лицензиялар) берудi негiздейтiн жаттама

Мемлекеттiк экологиялы сараптама объектiлерi мынадай жадайларда: 

1) экологиялы сараптама объектiсi брын жргiзiлген мемлекеттiк экологиялы сараптама ескертпелерi бойынша жетiлдiрiлген;

2) мемлекеттiк экологиялы сараптаманы о орытындысы алынаннан кейiн жобалау жне зге де жаттамаа згерiстер енгiзiлген жадайда;

3) сот шешiмiнi негiзiнде, айтадан мемлекеттiк экологиялы сараптамадан тедi. 

Мемлекеттiк экологиялы сараптама объектiлерi осы Кодекстi 40-бабында келтiрiлген объектiлердi сыныпталуына сйкес I, ІІ, III, IV санаттара блiнедi.

I саната орталы мемлекеттiк органдар зiрлейтiн нормативтiк ыты актiлердi жобалары да, сондай-а осы бапты 1-тармаыны 6-9) жне 11) тармашаларында аталан объектiлер жатызылады. 

II саната жергiлiктi мемлекеттiк басару органдарыны нормативтiк ыты актiлерiнi жобалары, iрлiк жоспарлар мен бадарламаларды жобалары, облысты жне ауданды маызы бар ауматарда рылыс салуды бас жоспарларыны жобалары да жатады. 

Мемлекеттiк экологиялы сараптаманы оршаан ортаны орау саласындаы укiлеттi орган жне з зыретi шегiнде жергiлiктi атарушы органдар жзеге асырады.

2. Мемлекеттiк экологиялы сараптаманы I санат объектiлерiне - оршаан ортаны орау саласындаы орталы атарушы орган, II жне III санат объектiлерiне - оршаан ортаны орау саласындаы укiлеттi органны ауматы органдары, IV санат объектiлерiне жергiлiктi атарушы органдар жргiзеді.

Мемлекеттiк экологиялы сараптамаа жаттаманы:

1) белгiленiп отыран басарушылы, шаруашылы, инвестициялы жне зге де ызметтi тапсырыс берушiсi (инвестор);

2) мемлекеттiк экологиялы сараптамаа жататын нормативтiк ыты актiлердi, жоспарлар мен бадарламаларды жобаларын зiрлеудi жргiзетiн мемлекеттiк органны басшысы табыс етедi. 

Мемлекеттiк экологиялы сараптама жргiзудi тртiбiн оршаан ортаны орау саласындаы укiлеттi орган айындайды.

Мемлекеттiк экологиялы сараптаманы жргiзу мерзiмi мемлекеттiк экологиялы сараптаманы жзеге асыратын органдара алдын ала сараптамадан ткен ажеттi барлы жаттама берiлген кезден бастап ш айдан аспауа тиiс.

Алдын ала сараптамадан ткiзу мерзiмi жаттаманы мемлекеттiк экологиялы сараптамаа келiп тскен кнiнен бастап екi аптадан аспауа тиiс. Табыс етiлген жаттама толы болмаан жадайда ол табыс еткен тлаа айтарылуа жатады. 

Мемлекеттiк экологиялы сараптаманы орытындысы оны жргiзу нтижелерi бойынша берiледi.

Мемлекеттiк экологиялы сараптаманы о орытындысы экологиялы сараптама объектiсiн iске асыру жнiнде шешiм абылдауа болатындыы мен ммкiндiгi туралы тжырымдарды амтиды.

Мемлекеттiк экологиялы сараптаманы терiс орытындысы болан кезде тапсырысшы сараптамаа сынылан материалдарды сараптамалы орытындыны сыныстары мен ескертпелерiне сйкес пысытауды амтамасыз етуге жне ол белгiлеген мерзiмде барлы материалдарды айтадан экологиялы сараптамаа табыс етуге не белгiленiп отыран ызметiнен бас тартуа мiндеттi.

Мемлекеттiк экологиялы сараптама жргiзу мiндеттi болатын шаруашылы жне зге де ызмет жобаларын мемлекеттiк экологиялы сараптаманы о орытындысынсыз банктердi жне зге де аржы йымдарыны аржыландыруына жне iске асыруына тыйым салынады.

Мемлекеттiк экологиялы сараптама орытындысына азастан Республикасыны, облысты (республикалы маызы бар аланы, астананы) Бас мемлекеттiк экологиялы сарапшысы не з зыретi шегiнде жергiлiктi атарушы органны сараптама блiмшесiнi басшысы ол ояды.

Жобалы жаттамаа мемлекеттiк экологиялы сараптаманы о орытындысы берiлген кнiнен бастап бес жыл iшiнде олданыста болады.

Мемлекеттiк экологиялы сараптаманы жзеге асыратын сарапшылы блiмшелерi басшыларыны: 

1) мемлекеттiк экологиялы сараптама жргiзу шiн белгiленген тртiппен экологиялы сарапшылы комиссияларын, топтарын руа, жмыса атысуа отанды жне шетелдiк мамандарды, сондай-а зады тлаларды тартуа; 

2) сарапшылы блiмшелерiнi, рылатын комиссиялар мен топтарды ызметiне баылау жасауды жзеге асыруа;

3) мемлекеттiк экологиялы сараптаманы сараптама кеестерiн басаруа, оларды ызметiн йымдастыруа;

4) мемлекеттiк экологиялы сараптама жргiзу дiстерiн айындауа; 

5) азастан Республикасыны экологиялы занамасыны талаптарына сай келмейтiн, мемлекеттiк экологиялы сараптамаа сынылан материалдарды абылдамай тастауа;

6) есептеулерде ате жне баса да олылытар жiберiлген, оны тзету осымша зерттеулердi, iздестiру жмыстарын не осымша аражат блудi ажет ететiн жаттар мен материалдарды пысытау шiн айтаруа;

7) мемлекеттiк экологиялы сараптама орытындыларына ол оюа;

8) сараптама объектiсiн iске асыруды оршаан ортаа жаымсыз зардаптарын куландыратын мн-жайлар аныталан не тапсырыс берушi жоарыда аталан орытынды талаптарын орындамаан кезден бастап бiр ай iшiнде брын берiлген мемлекеттiк экологиялы сараптаманы о орытындыларын керi айтарып алуа;

9) мемлекеттiк экологиялы сараптама жргiзуге ажеттi осымша материалдарды сратуа;

10) мемлекеттiк экологиялы сараптаманы о орытындысы алынбаан объектiлер туралы млiметтердi банктер мен зге де аржы йымдарына табыс етуге; 

11) азастан Республикасы занамасыны бзылуына кiнлi тлаларды жауапа тарту туралы мселелердi шешу шiн тиiстi материалдар дайындап, ы орау органдары мен зге де органдара тапсыруа ыы бар.

оршаан ортаны орау саласындаы укiлеттi органны сараптама блiмшелерiнi басшылары азастан Республикасыны, облыстарды (республикалы маызы бар аланы, астананы) Бас мемлекеттiк экологиялы сарапшылары болып табылады.

Мемлекеттiк экологиялы сараптаманы йымдастыру мен жргiзу кезiнде сараптама блiмшелерiнi басшылары туелсiз болады жне азастан Республикасыны экологиялы занамасына сйкес iс-рекет жасайды.

Сарапшылы блiмшелерi басшыларыны туелсiздiгi оршаан ортаны орау саласындаы укiлеттi орган жне жергiлiктi атарушы органдар бекiткен, оларды таайындау жне босату тртiбi мен азастан Республикасыны занамасына айшы келмейтiн зге де шарттарды амтитын солар туралы ережелермен амтамасыз етiледi.

Мемлекеттiк экологиялы сараптама сарапшысы - арнаулы бiлiмi бар жне экологиялы сараптама жргiзуге ажеттi жеткiлiктi тжiрибесi бар жне мемлекеттiк экологиялы сараптама органы белгiлеген тртiппен мемлекеттiк экологиялы сараптама жргiзуге тартылан адам мемлекеттiк экологиялы сараптама сарапшысы болып табылады.

Экологиялы сараптама жасалуа тиiстi жаттама тапсырыс берушiнi кiлi немесе мемлекеттiк экологиялы сараптама объектiсiн зiрлеушi, сондай-а тапсырыс берушiмен немесе зiрлеушiмен ебек немесе зге де шартты атынаста тран зады жне жеке тлалар мемлекеттiк экологиялы сараптама сарапшысы бола алмайды. 

Мемлекеттiк экологиялы сараптама сарапшысы зi жасаан сараптама шiн азастан Республикасыны задарына сйкес жауапты болады. 

Сарапшыны мемлекеттiк экологиялы сараптама жргiзуге байланысты ызметiне мемлекеттiк органдарды, жеке, зады тлаларды жне лауазымды адамдарды араласуына тыйым салынады. 

Мемлекеттiк экологиялы сараптама сарапшысы ытарыны бзылуы сот жне кiмшiлiк тртiппен оралуа тиiс, ал мндай жолсыздытара кiнлi тлалар азастан Республикасыны задарына сйкес жауапты болады. 

Мемлекеттiк экологиялы сараптама сарапшысыны:

1) мемлекеттiк экологиялы сараптама жасалатын объектiге жан-жаты жне объективтi баа беру шiн мнi бар осымша материалдар табыс етiлуiн талап етуге;

2) экологиялы сараптама жргiзуге мамандарды осымша тартуа; 
      3) сараптама жмысын, дiснамасын йымдастыруды жетiлдiру, оны жзеге асыру тртiбi мен принциптерi жнiнде сыныстар енгiзуге;

4) мемлекеттiк экологиялы сараптама объектiсi жнiнде, мемлекеттiк экологиялы сараптама орытындысына оса тiркелетiн ерекше пiкiр алыптастыруа ыы бар.

Мемлекеттiк экологиялы сараптама сарапшысы: 

1) мемлекеттiк экологиялы сараптаманы кешендi, объективтi жне сапалы жргiзiлуiн амтамасыз етуге;

2) азастан Республикасы экологиялы занамасыны талаптарын сатауа; 

3) олданылып жрген нормалар мен ережелер негiзiнде мемлекеттiк экологиялы сараптама жргiзуге;

4) мемлекеттiк экологиялы сараптаманы жзеге асыруды белгiленген мерзiмi мен тртiбiн сатауа; 

5) мемлекеттiк экологиялы сараптаманы длелдi орытындыларын дайындап, оларды сараптама объектiсiн iске асыру туралы шешiм абылдайтын органдара жне тапсырысшылара уатылы беруге; 

6) сараптама жасалатын объектiлердi одан рi арауа абылдамаан не оларды негiздейтiн материалдар пысытауа айтарылан кезде мемлекеттiк экологиялы сараптаманы орытындысын объективтi баалап, длелдi трде негiздеуге;

7) материалдарды саталуын амтамасыз етуге жне зiнi пия жаттара атысты рекеттерiн оларды иесiмен келiсуге, зiне сенiп тапсырылан млiметтердi жария етiлуiне жол бермеуге мiндеттi.

Мемлекеттiк экологиялы сараптама жргiзу сырттан сарапшылар тартуды талап еткен жадайда, мемлекеттiк экологиялы сараптама органдарыны сараптамалы орытындылар алу шiн баса мемлекеттiк органдара, зге де йымдара, сондай-а жекелеген мамандара тiнiш жасауа ыы бар. Сырттан сарапшылар тартуды оршаан ортаны орау саласындаы укiлеттi орган азастан Республикасыны мемлекеттiк сатып алу туралы занамасына сйкес жзеге асырады. 

оршаан ортаны орау саласындаы укiлеттi органны жанынан консультациялы-кеесшi органдар болып табылатын жне здерi туралы ережелерге сйкес рекет ететiн мемлекеттiк экологиялы сараптаманы сарапшылы кеестерi рылады.

оршаан ортаны орау саласындаы укiлеттi органны мемлекеттiк экологиялы сараптамасыны сарапшылы кеестерi туралы ережелердi жне оларды жеке рамдарын оршаан ортаны орау саласындаы укiлеттi органны басшысы бекiтедi. 

Функциялары оршаан ортаны ораумен байланысты мемлекеттiк органдарды лауазымды адамдары, ылыми-зерттеу мекемелерiнi, жоары оу орындарыны алымдары, практик-мамандар мен жртшылы кiлдерi мемлекеттiк экологиялы сараптаманы сарапшылы кеестерiне мше бола алады.

Мемлекеттiк экологиялы сараптаманы сарапшылы кеестерiнi арауына: 
      1) экологиялы сараптама жргiзу кезiнде экологиялы ауiпсiздiктi амтамасыз етудi, оршаан ортаны орауды, табии ресурстарды пайдалану мен молытыруды крделi проблемаларын талылау; 

2) мемлекеттiк экологиялы сараптаманы экологиялы ауiптiлiгi жоары объектiлерге атысты орытындыларын арау жатады.

оршаан ортаа эмиссиялар нормативтерiнi жобаларына мемлекеттiк экологиялы сараптама жргiзуге тiнiмдердi оспаанда, мемлекеттiк экологиялы сараптама жргiзуге тiнiмдi белгiленiп отыран ызметке тапсырыс берушi баралы апарат ралдарында мiндеттi трде жариялауа тиiс.

Мемлекеттiк экологиялы сараптама жргiзу кезеiнде барлы мдделi азаматтар мен оамды бiрлестiктерге з пiкiрiн бiлдiру ммкiндiгi берiледi.

Iске асырылуы оршаан ортаа жне азаматтарды денсаулыына тiкелей ыпал етуi ммкiн жобалар бойынша оамды тыдау ткiзiледi.

Мемлекеттiк экологиялы сараптаманы аржыландыру бюджет аражаты, сондай-а тапсырыс берушiлердi аражаты есебiнен жзеге асырылады. 

оамды экологиялы сараптама - оамды бiрлестiктер ратын сараптама комиссиялары ерiктi негiзде жзеге асыратын ызмет трi. 

оамды экологиялы сараптама кез келген шаруашылы жне зге де ызметтi азаматтарды мiрi мен денсаулыына олайлы оршаан ортаны сатау жнiндегi оамды мдделердi саталуы трысынан арайды.

оамды экологиялы сараптама объектiсi iске асырылан жадайда мдделерi озалатын жеке тлалар немесе оамды бiрлестiктер оамды экологиялы сараптаманы бастамашысы болуы ммкiн. 

оамды экологиялы сараптаманы йымдастырушы - оамды бiрлестiктер, оларды атынан экологиялы сараптама жргiзу туралы тiнiш берiледi жне сараптама комиссиясыны ызметiн йымдастыру жнiнде шаралар олданылады. 

оамды экологиялы сараптаманы йымдастырушыны:

1) оамды экологиялы сараптама объектiсiнi тапсырыс берушiсiнен оамды экологиялы сараптама жргiзуге ажеттi жаттар мен материалдар сратуа; 

2) сараптама жргiзу шiн сарапшылы комиссия руа; 

3) оамды экологиялы сараптаманы орытындысын жергiлiктi атарушы органдара жне аржы йымдарына табыс етуге ыы бар.

оамды экологиялы сараптаманы йымдастырушы:

1) оамды экологиялы сараптаманы осы Кодексте жазылан талаптара сйкес йымдастыруа; 

2) оамды экологиялы сараптаманы барысы мен нтижелерi туралы жртшылыты хабардар етiлуiн жне оамды экологиялы сараптама орытындысын зiрлеуде оамды пiкiрдi есепке алынуын амтамасыз етуге;

3) оамды экологиялы сараптама орытындысыны барлы мдделi тараптар шiн ашы болуын амтамасыз етуге мiндеттi. 

 оамды экологиялы сараптаманы сарапшылары - аралатын мселе бойынша ылыми жне (немесе) практикалы бiлiмi бар жне оамды экологиялы сараптаманы йымдастырушы оамды сараптама жргiзуге тартан жеке тла оамды экологиялы сараптаманы сарапшысы болып табылады.

оамды экологиялы сараптаманы сарапшысы мыналар бола алмайды: 

1) оамды экологиялы сараптама объектiсiнi тапсырыс берушiсiнi кiлi;

2) оамды экологиялы сараптама объектiсiн зiрлеушiнi кiлi;

3) оамды экологиялы сараптама объектiсiнi аталан тапсырыс берушiсiмен немесе оны зiрлеушiмен ебек немесе зге де шартты атынаста тран жеке тла; 

4) оамды экологиялы сараптама объектiсiнi аталан тапсырыс берушiсiмен немесе оны зiрлеушiмен шартты атынаста тран зады тланы кiлi.

оамды экологиялы сараптаманы сарапшысы оны жргiзуге азастан Республикасыны занамасына жне оамды экологиялы сараптаманы йымдастырушы берген тапсырмаа сйкес атысады.

оамды экологиялы сараптама сарапшысыны оамды экологиялы сараптама жргiзу кезiнде оамды экологиялы сараптама объектiсi жнiнде оамды экологиялы сараптаманы орытындысына оса тiркелетiн ерекше пiкiр бiлдiруге ыы бар

оамды экологиялы сараптама сарапшысы:

1) азастан Республикасы экологиялы занамасыны талаптарын сатауа;

2) экологиялы сараптама объектiсi бойынша з орытындысы тжырымдарыны объективтiлiгi мен негiздiлiгiн, сондай-а оамды экологиялы сараптаманы атына мдделi жеке тлалар мен оамды бiрлестiктерден келiп тскен ескертпелер мен сыныстарды ескерiлуiн амтамасыз етуге; 

3) материалдарды саталуын жне оамды экологиялы сараптамаа сынылан млiметтердi пиялылыын, сондай-а зияткерлiк меншiктi оралуын амтамасыз етуге мiндеттi. 

Жоспарланып отыран басару, шаруашылы, инвестициялы жне зге де ызметтi жеке немесе зады тласы оамды экологиялы сараптама объектiсiне тапсырыс берушi болып табылады.

оамды экологиялы сараптама объектiсiне тапсырыс берушiнi: 

1) белгiленiп отыран ызмет бойынша жаттамада амтылан замен оралатын пия млiметтердi оралуына; 

2) оамды экологиялы сараптама жргiзудi барысы мен нтижелерi туралы апарат алуа жне апарата ол жеткiзуге; 

3) оамды экологиялы сараптама аясында ткiзiлетiн оамды тыдауа жне зге де iс-шаралара атысуа;

4) мемлекеттiк экологиялы сараптаманы жзеге асыратын органа, жергiлiктi атарушы органдара оамды экологиялы сараптаманы орытындысына з тсiндiрмелерi мен тсiнiктемелерiн беруге ыы бар.

оамды экологиялы сараптама объектiсiнi тапсырыс берушiсi:

1) оамды экологиялы сараптамаа ажеттi жаттар мен материалдарды беруге;

2) оршаан ортаны орау саласындаы укiлеттi органа оамды экологиялы сараптама орытындысында баяндалан сынымдара жазбаша жауап беруге мiндеттi. 

 оамды экологиялы сараптаманы аржыландыру:

1) оамды экологиялы сараптаманы йымдастыратын жне жргiзетiн оамды бiрлестiктердi з аражаттары; 

2) ерiктi айырмалдытар, теусiз негiзде сынылан гранттар; 

3) азастан Республикасыны занамалы актiлерiнде тыйым салынбаан зге кздер есебiнен жзеге асырылады. 

оамды экологиялы сараптама сараптаманы йымдастырушыны оны жргiзу туралы тiнiш тiркелген жадайда жзеге асырылады.

оамды экологиялы сараптаманы тiркеу туралы тiнiштi оны йымдастырушысы аумаында сараптама объектiсiнi ызметi жоспарланып отыран жергiлiктi атарушы органдара бередi.

Жергiлiктi атарушы органдар оамды экологиялы сараптама жргiзу туралы тiнiш берiлген кннен бастап он жмыс кнi iшiнде оны тiркеуге немесе тiркеуден бас тартуа мiндеттi. Крсетiлген мерзiм iшiнде оамды экологиялы сараптама жргiзу туралы тiнiштi тiркеуден бас тартылмаса, ол тiркелдi деп есептеледi.

Егер: 

1) брын осы oбъектiге атысты екi рет оамды экологиялы сараптама жргiзiлсе;

2) оамды экологиялы сараптама объектiсi мемлекеттiк, коммерциялы жне замен оралатын зге де пия болып табылатын млiметтердi амтитын болса; 

3) оамды экологиялы сараптаманы йымдастырушыны жарысында осы оамды бiрлестiктi оамды экологиялы сараптама жргiзу жнiндегi ызметi кзделмесе;

4) оамды экологиялы сараптама объектiсiнi белгiленiп отыран мемлекеттiк экологиялы сараптамасы аяталса, оамды экологиялы сараптаманы йымдастыру туралы тiнiштi тiркеуден бас тартылуы ммкiн.

Жергiлiктi атарушы орган оамды экологиялы сараптама жргiзу туралы тiнiштi тiркеуден бас тартан жадайда, бл жнiнде оамды экологиялы сараптаманы бастамашысы мен йымдастырушысына бас тартуды себептерiн длелдi трде негiздей отырып, жазбаша хабарлайды.

оамды экологиялы сараптаманы нтижелерi сынымды сипатта болатын оамды экологиялы сараптаманы орытындысы трiнде ресiмделедi.

оамды экологиялы сараптаманы орытындысында: 

1) экологиялы сараптаманы йымдастырушыны атауы мен зады мекенжайы;

2) тапсырыс берушiнi тегi, аты, кесiнi аты немесе толы атауы, оамды экологиялы сараптама объектiсiнi атауы мен орналасан жерi

3) оамды экологиялы сараптама жргiзу туралы тiнiштi жергiлiктi атарушы органда тiркелгенi туралы млiметтер;

4) оамды экологиялы сараптама жргiзу мерзiмдерi;

5) оамды экологиялы сараптамадан ткен жаттаманы рамы, оамды экологиялы сараптама процесiнде пайдаланылан баса да жаттарды тiзбеленiп крсетiлуi;

6) оамды экологиялы сараптаманы сарапшылы комиссиясы мшелерiнi рамы; 

7) сараптама нтижелерiнi баяндалуы;

8) оамды экологиялы сараптаманы йымдастырушысы айындаан, оамды экологиялы сараптаманы жргiзу жнiндегi тапсырмаларды сипаты; 

9) оамды экологиялы сараптама процесiнi, оны iшiнде жртшылыпен, тапсырыс берушiмен жне баса да мдделi тараптармен зара iс-имыл жасасуды сипаттамасы;

10) оамды экологиялы сараптаманы тжырымдары амтылуа тиiс. 

оамды экологиялы сараптама тжырымдарында:

1) оамды экологиялы сараптама объектiсiнi азастан Республикасы экологиялы занамасыны талаптарына сйкестiгi туралы орытынды;

2) тапсырыс берушiнi оршаан ортаа серге жргiзген  баалауыны толымдылыы, сапасы мен дрыстыы жнiндегi сипаттама; 

3) жртшылыты ртрлi топтарыны белгiленiп отыран ызметке кзарасыны сипаттамасы, жртшылыты сыныстары мен ескертпелерiне жасалан шолу;

4) сарапшыларды оамды экологиялы сараптама объектiсiн iске асыруа экологиялы жне леуметтiк трыдан жол беруге болатыны жнiндегi пiкiрi;

5) мемлекеттiк экологиялы сараптаманы жзеге асыратын органа, тапсырыс берушiге, сараптама объектiсiн iске асыруа байланысты шешiмдер абылдайтын мемлекеттiк органдара жне зады тлалара берiлетiн сыныстар мен сынымдар амтылуа тиіс.      оамды экологиялы сараптаманы орытындысына оамды экологиялы сараптаманы йымдастырушыны укiлеттi кiлi, сараптамалы комиссияны траасы мен мшелерi ол ояды.

оамды экологиялы сараптаманы орытындысы:

1) оамды экологиялы сараптама жргiзуге берiлген тiнiштi тiркеген жергiлiктi атарушы органа; 

2) осы объектiнi мемлекеттiк экологиялы сараптамасын жзеге асыратын органа; 
      3) жоспарланып отыран ызметтi тапсырыс берушiсiне;

4) оамды экологиялы сараптама объектiсiн iске осуа байланысты шешiмдер абылдайтын органдара; 

5) баралы апарат ралдарына жiберiледi. 

Жоспарланып отыран ызметтi тапсырыс берушiсi оамды экологиялы сараптаманы орытындысын алан кннен бастап бiр ай iшiнде онда амтылан тжырымдар мен сынымдарды арауа жне зiнi тсiндiрмелерiн мемлекеттiк экологиялы сараптама органына жне оамды экологиялы сараптаманы йымдастырушыа жiберуге мiндеттi.

оамды экологиялы сараптаманы орытындысы мемлекеттiк экологиялы сараптама жргiзу кезiнде аралуа тиiс. арау нтижелерi оамды экологиялы сараптаманы йымдастырушыа жне оршаан ортаны орау саласындаы укiлеттi органа жiберiлуге тиiс.

оамды экологиялы сараптаманы орытындысы жергiлiктi атарушы органдар, аржы йымдары жне белгiленiп отыран ызметтi тапсырыс берушiсi шешiмдер абылдаан кезде де ескерiлуi ммкiн. 

6. Табии ресурстарды кадастры, ымы мен жалпы сипаттамасы

Экология саласындаы мемлекеттік басаруды ызметі Экологиялы кодексті зіні ыты крінісін 18-тарауда тапан. Экологиялы кы жніндегі монографиялар мен оулытарда басаруды бл ызметін де бліп крсетпейді жне жеткілікті толы талдау жасалмаан. Сонымен бірге, біз былай деп ойлаймыз: оны мазмны экологиялы процесті басаруды ажыраысыз блігі болып табылады, йткені толы жне кміл сенімді апаратты болуы тиімді басару шешімдерін абылдауа жрдемдеседі. Бл ызмет мемлекеттік табии ресурстар кадастры жне табии ресурстар есебін жргізуді ызметі деп аталады.

Мемлекеттік кадастрлар барлы оршаан ортаа атысты жргізілмейді. Есеп ерекшелігін ескере отырып, табиат объектілеріні р алуан дістемелері, физикалы асиеттері, олар орындайтын міндеттері, р трлі нысандары — бірыай табиат кадастрын белгілі бір кезеде жргізу ммкін болмайды, оны стіне тиімді де емес.

Табии ресурстарды мемлекеттiк кадастрлары осы Кодексте жне азастан Республикасыны зге де занамалы актiлерiнде белгiленген тртiппен табии ресурстарды санды жне сапалы крсеткiштерi туралы апаратты жйелендiрiлген жиынтыы болып табылады.

оршаан ортаны рамдас блiктерi: жер, су, орман, топыра, жер ойнауы, зара байланыста болатын жануарлар мен сiмдiктер дниесi Кадастрларды бiрыай жйесiнi объектiлерi болып табылады.

азастан Республикасыны табии ресурстары мемлекеттiк кадастрларыны бiрыай жйесi (бдан рi - Кадастрларды бiрыай жйесi) азастан Республикасыны табии жне экономикалы леуетiнi бiрыай жалпы мемлекеттiк кешендi есебiн жргiзу мен баалауды амтамасыз ету масатында азастан Республикасыны табии ресурстары мемлекеттiк кадастрларыны барлы трлерiн бiрiктiретiн салааралы апаратты жйе ретiнде рылады жне жргiзiледi.

Кадастрларды бiрыай жйесiн оршаан ортаны орау саласындаы укiлеттi орган табии ресурстарды жай-кйi мен оларды пайдалану есебi деректерiнi негiзiнде табии ресурстарды тиiстi трлерiнi мониторингiн жзеге асыратын арнайы укiлеттi мемлекеттiк органдармен бiрлесiп жргiзедi.

Табии ресурстарды мемлекеттiк кадастрлары жйесiнде географиялы байланысы мен йымды-ыты нысаны крсетiле отырып, рбiр есепке алынан кадастрлы объектiге оны жай-кйi туралы цифрлы трдегi жаттамалы млiметтер амтылады.

олданыстаы занамада арастырылан табиат кадастрларыны бірыай тізбесін бліп крсетуге болады:

1) мемлекеттiк жер кадастры бойынша - жер ресурстарын басару саласындаы орталы укiлеттi орган - жалпы республика бойынша, ал оны ауматы органдары - кiмшiлiк-ауматы бiрлiктер шегiнде;

2) мемлекеттiк су кадастры бойынша (жер стi жне жер асты су кздерi, су ресурстарын пайдалану) - оршаан ортаны орау, су орын пайдалану мен орау, жер ойнауын зерттеу мен пайдалану саласындаы укiлеттi мемлекеттiк органдар - жалпы республика бойынша, ал оны ауматы органдары - зендер бассейнi жне кiмшiлiк-ауматы бiрлiктер шегiнде;

3) мемлекеттiк орман кадастры бойынша - орман шаруашылыы саласындаы укiлеттi мемлекеттiк орган - жалпы республика бойынша, ал оны ауматы органдары - кiмшiлiк-ауматы бiрлiктер шегiнде;

4) кен орындарыны жне пайдалы азбалар крiнiстерiнi, техногендiк минералды тзiлiмдердi мемлекеттiк кадастры бойынша - жер ойнауын зерттеу жне пайдалану саласындаы укiлеттi мемлекеттiк орган - жалпы республика бойынша, ал оны ауматы органдары - кiмшiлiк-ауматы бiрлiктер шегiнде;

5) ерекше оралатын табии ауматарды мемлекеттiк кадастры бойынша - ерекше оралатын табии ауматар саласындаы укiлеттi мемлекеттiк орган - жалпы республика бойынша, ал оны ауматы органдары - кiмшiлiк-ауматы бiрлiктер шегiнде;

6) жануарлар дниесiнi мемлекеттiк кадастры бойынша - жануарлар дниесiн орау, молытыру жне пайдалану саласындаы укiлеттi мемлекеттiк орган - жалпы республика бойынша, ал оны ауматы органдары - кiмшiлiк-ауматы бiрлiктер шегiнде.

Жер кадастры азастан Республикасыны жер ресурстарыны жай-кйі, оларды пайдалану мен орау, жер учаскелерін млшерлері мен шекаралары, оларды сапалы сипаттамалары, жер учаскелеріні есепке алынуы мен баалануы мліметгеріні, белгілі бір жадайларда жер пайдалануды мліметгері туралы малматтар жйесі болып табылады.

Жер кадастрын жргізу шарттары, оны мазмны, мемлекеттік арнайы укілетті органдарды задылыы, рсімі азастан Республикасыны кіметіні 2003 жылы 20 ыркйектегі "азастан Республикасыны мемлекеттік жер кадастрын жргізуді тртібін бекіту туралы" аулысымен баянды етілген4. Осы аулыа сйкес "мемлекеттік жер кадастрыны деректерін есепке алу мен сатау бірлігі тйы шекарада бліп шыарылан, белгіленген тртіппен жер атынастарыны субъектілеріне бекітіліп берілетін жер учаскесі болып табылады.

рбір жер учаскесіні кадастрында оны кеістікте бірдей блуге, клемі мен орналасан жерін анытауа ммкіндік беретін физикалы сипаттамасы, сондай-а нды баасы (жерді баасына шамалас) белгіленеді.

Жер учаскелері туралы мліметтер жер-кадастр карталарымен араатыста болады, оларда осы учаскеге бекітілген нмірі, орналасан жері, шекаралары мен мтіндік сипаттамасы крініс табады".

Мемлекеттік жер кадастрын азастан Республикасыны жер ресурстарын басару жніндегі агенттік жргізеді. Жер кадастрын енгізген кезде біратар негізді жаттар ресімделеді, оларда жер учаскелері туралы мліметтер тіркеледі жне оларда болатын згерістер крініс табады. Мндай жаттара:

• жер учаскесіні жер-кадастр ісі (кадастр ісі);

• тиісті кімшілік-ауматы бірлікті жер-кадастры кітабы;

• жер-кадастр картасы (кадастр картасы) жатады. кіметті аталан аулысында осы жаттара сипаттама беріледі.

Кадастр ісі - жаа жер учаскесін рсімдеу жне азіргі жер учаскесін айта йымдастыру туралы іс, онда жер учаскесі туралы жаттар орналастырылады.

Мемлекеттік жер - кадастр кітабы жер учаскелері ескерілетін жат, онда жерді кеістіктегі, табии жне шаруашылы жадайы туралы дрыс мліметтер мазмндалады.

Жерді кадастр картасы жер учаскелеріні млшерлері мен шекараларыны крнекті бейнеленуі, біріктіру мен блу кезінде оларды згерістерін есепке алу масатында крылып, жргізіледі.

Жерді рбір картасы Жер кадастрында бейнеленеді, оан кадастр нмірі беріледі, оны Ауыл шаруашылыы министрлігіні Жер ресурстарын басару жніндегі органдары тіркейді.

Орман кадастрын жргізуді жалпы сипаттамасы азастан Республикасы Орман Кодексіні 60-бабында баянды етілген. Осы бапа сйкес "мемлекеттік орман кадастры орман орыны ыты режимі, оны орман иеленушілер арасында блу, орман орыны санды жне сапалы жай-кйі, мемлекеттік орман оры санаттары бойынша блу туралы мліметтер жйесін жне орман орыны орман шаруашылыын жргізу мен шаруашылы ызметті нтижелерін баалау шін ажетті баса да экологиялы жне экономикалы сипаттамалары туралы деректерді амтиды".

Мемлекеттік орман кадастрыны деректері мемлекеттік орман орыны жерлерін беру немесе жерлерді алып ою процесінде, сондай-а орманды пайдалананы шін тлемдер млшерін анытаан жне орман пайдаланушылар мен орман иеленушілерді шаруашылы ызметін баалаан жадайларда орманды басару жйесінде олданылады.

Мемлекеттік орман кадастры мен мемлекеттік орман орын есепке алу орман орналастыру материалдарыны, тгендеу мен зерттеулерді негізінде азастан Республикасыны орман шаруашылыын басаруды мемлекеттік органдары жргізеді. Мемлекеттік орман кадастры мен мемлекеттік орман орын есепке алу жаттамаларын орман орыны учаскелерін иеленушілерді барлыы жргізеді.

Жер ойнауы кадастрын жргізуді йымдастыруды бірнеше трі бар. Бл кеніштерді кадастры, зиянды алдытар кмбесіні кадастры, техногендік минералды тзілістерді кадастры. Кадастрларды осы трлеріні сипаттамасы азастан Республикасы Президентіні "Жер ойнауы жне жер ойнауын пайдалану туралы" Жарлыыны 59, 60, 61-баптарында берілген. Осы баптара сйкес, кеніштер мен пайдалы азындыларды пайда болуыны кадастрына негізгі жне сонымен бірге жатан пайдалы азындыларды, оны рамындаы компоненттерді саны мен сапасын сипаттайтын рбір кеніш бойынша мліметтер, кеніштерді игеруді кен-техникалы, гидрогеологиялы, экологиялы жне баса да шарттары мен оны геологиялы-экономикалы баалануы, сондай-а пайдалы азындыларды пайда болуыны аныталуы бойынша мліметтер жатады.

Зиянды заттар кмбелеріні, радиоактивті алдытар мен жер ойнауына сарынды су тастандыларыны мемлекеттік кадастры рамында кмілген затгарды жне сарынды суларыны тастандыларыны санды жне сапалы крсеткіштерін, кмбелер мен шайынды суларды кен-техникалы, арнайы инженерлік-геологиялы, гидрогеологиялы жне экологиялы жадайларын крсете отырып, оларды лгісі мен трін сипатгайтын мліметтер болады.

Техногендік минералды тзілістерді мемлекеттік кадастрыны рамында сатауды санды жне сапалы крсеткіштерін, кен-техникалы, экологиялы шарттарын крсете отырып, техногендік минералды тзілістерді лгісі мен трін сипаттайтын мліметгер болады.

Мемлекеттік кадастрды бл трлерін Энергетика жне минералды ресурстар министрлігіні Геология жне жер ойнауын орау комитеті жргізеді.

Жануарлар дниесін орау мен тымды пайдалануды амтамасыз ету шін жануарларды мемлекеттік есебі жргізіледі жне жануарларды географиялы таралуы туралы, оларды жай-кйі, мен саны, оларды мекендейтін жеріні сипаттамасы, жануарларды шаруашылы масатында пайдалану туралы мліметтер жиынтыы жне баса да деректер болады (азастан Республикасыны "Жануарлар дниесін орау, сімін молайту жне пайдалану туралы" 9.07.2004жылы Заыны 54-бабы). Жануарлар дниесіні кадастры азастан Республикасыны Ауыл шаруашылыы Жануарлар мен сімдіктер дниесін орау мен тымды пайдалану Басармасы бекіткен арнайы дістемелер бойынша жргізіледі.

азастан Республикасыны "Ерекше оралатын табии ауматар туралы" 2006 жылы 7 шілдедегі N 175 Заыны 71,72-баптары ерекше оралатын табии ауматар кадастрын жргізуді йымдастыру мен жргізу тртібін реттейді.

Ерекше оралатын табии ауматарды мемлекеттік есебіне осы айматарды мртебесі туралы, оларды географиялы жадайы мен шекаралары, айматара блу, осы ауматарды орау мен пайдалану режимдері, мемлекеттік табиат- оры орыны олардаы объектілеріні санды жне сапалы згерістері мліметтерін жинау жатады.

Ерекше оралатын табии ауматарды мемлекеттік кадастры ресми жат болып табылады, онда осы аумагар туралы рдайым жаартылып отыратын мліметтер мазмндалады. Ол апаратты сатауды бір ізге тсірілген нысандарын пайдалана жне табии ресурстарды кадастрларымен салыстыру аидаларын сатай отырып, бірыай ережелер бойынша жргізіледі.

Табии ресурстарды кадастрлары шеберiнде алынан oбъектiлердi есепке алу мен тiркеудi нтижелерiн арнайы укiлеттi мемлекеттiк органдар оршаан ортаны орау саласындаы укiлеттi органа теусiз бередi.

7. оршаан ортаны орау саласындаы мемлекеттік баылауды ыты негіздері

оршаан ортаны корау мен табии ресурстарды тымды пайдалануа мемлекеттік басаруды жзеге асыруды ажетті элементі экологиялы баылау жргізу болып табылады. Басаруды бл ызметі бдан кп брын алыптасан болатын. За дебиетінде экологиялы баылауды йымдастыру, жргізу шарттары мен тртібі жеткілікті толы жазылды, біра ол брын болан экономикалы жйеге сйкес келген еді5.

Сонымен бірге, жаа нарыты катынастары экологиялы ба-ылауды мні ымына елеулі згерістер енгізді, сондыган атал-ан ебектерді талдау ммкін болып отыр.

Мысалы, В. В. Петровты пікірі бойынша, экологиялы баылау дегеніміз ттастай аланда "ксіпорындарды, мекемелерді, йымдарды, яни барлы шаруашылы жргізуші субъектілер мен азаматтарды оршаан ортаны орау жне оамны да экологиялы ауіпсіздігін амтамасыз ету жніндегі экологиялы талаптарды сатауын тексеру".

Профессор Н.Б.Мхитдиновты пікірін талдай келіп, біз мемлекетті оамдаы ыпалыны шектелуі туралы ойа тап бо-ламыз. "Мемлекет — деп есептейді ол — табии рерурстарды меншік иесі ретінде мны алыптасан материалды жадайларда бл байлытарды тымды, кешенді пайдалануды жне орауды амтамасыз ету шін аншалыты ажет болса, зіне соншалыты кытарды алуына болады"6.

Экологиялы баылауды зіні трлері мен нысадары болады: олданыстаы заа сйкес экологиялы баылау мына трлерге блінеді:

1) мемлекеттік баылау;

2) ндірістік баылау;

3) оамды баылау;

Мемлекеттiк экологиялы баылау - оршаан ортаны орау саласындаы укiлеттi органны азастан Республикасы экологиялы занамасыны, оршаан орта сапасы нормативтерiнi жне экологиялы талаптарды саталуын баылау жнiндегi ызметi.

оршаан ортаны орау, табии ресурстарды орау, молытыру мен пайдалану саласындаы мемлекеттiк баылауды масаты экологиялы ауiпсiздiктi амтамасыз ету, табии жне энергетикалы ресурстарды немдеу, биологиялы ресурстарды орныты пайдалану, лтты нiмнi бсекеге абiлеттiлiгiн арттыру болып табылады.

оршаан ортаны орау, табии ресурстарды орау, молытыру мен пайдалану саласында мемлекеттiк баылауды мынадай трлерi олданылады:

1) экологиялы баылау;

2) жерлердi пайдаланылуы мен оралуын баылау;

3) су орын пайдалану мен орау саласындаы баылау;

4) жер ойнауын зерттеу мен пайдалану саласындаы баылау;

5) азастан Республикасыны орман занамасы саласындаы баылау;

6) жануарлар дниесiн орау, молытыру жне пайдалану саласындаы баылау;

7) ерекше оралатын табии ауматар саласындаы баылау. 

Мемлекеттік баылау арнайы укілетті органдарды ызметі болып табылады, ол кандай да бір ведомстволы мдделерге туелді болмайды жне белгілі бір задылыа ие болады. Оны жзеге асыру оршаан ортаны орау министрлігіне жктеледі.

оршаан ортаны орау, табии ресурстарды орау, молытыру мен пайдалану саласындаы мемлекеттiк баылауды жзеге асыратын органдар: 

1) оршаан ортаны орау саласындаы укiлеттi орган;

2) су орын пайдалану мен орау саласындаы укiлеттi мемлекеттiк орган;

3) жер ресурстарын басару жнiндегi орталы укiлеттi орган;

4) орман шаруашылыы саласындаы укiлеттi мемлекеттiк орган;

5) жануарлар дниесiн орау, молытыру жне пайдалану саласындаы укiлеттi мемлекеттiк орган; 

6) ерекше оралатын табии ауматар саласындаы укiлеттi мемлекеттiк орган;

7) жер ойнауын зерттеу мен пайдалану жнiндегi укiлеттi мемлекеттiк орган;

8) нерксiп ауiпсiздiгi саласындаы укiлеттi мемлекеттiк орган;

9) халыты санитарлы-эпидемиологиялы салауаттылыы саласындаы укiлеттi мемлекеттiк орган; 

10) ветеринария саласындаы укiлеттi мемлекеттiк орган;

11) сiмдiктердi орау мен оларды карантинi саласындаы укiлеттi мемлекеттiк орган; 

12) атом энергиясын пайдалану саласындаы укiлеттi  мемлекеттiк орган;

13) клiктi баылау органдары болып табылады. 

Мемлекеттiк экологиялы баылау мынадай мiндеттердi:

1) табиат пайдаланушыларды оршаан ортаа жауапкершiлiкпен арауын алыптастыруды; 
      2) азастан Республикасыны экологиялы занамасы саласындаы бзушылытарды алдын алуды орындау шiн ызмет етедi.

Инспекторлы экологиялы тексеру - мемлекеттiк экологиялы баылауды жзеге асыратын лауазымды адамдарды табиат пайдаланушыларды азастан Республикасыны экологиялы занамасын сатауы туралы апаратты жинауы мен талдауы арылы жзеге асырылатын iс-шаралар кешенi.

Инспекторлы экологиялы тексерулер мынадай трлерге блiнедi:

1) жоспарлы - оршаан ортаны орау саласындаы укiлеттi орган жоспарлаан жне алдыы тексерулерге атысты осы Кодексте жне азастан Республикасыны зге де занамалы актiлерiнде белгiленген уаыт аралыы ескерiлiп жргiзiлетiн тексеру;

2) жоспардан тыс - оршаан ортаны орау саласындаы укiлеттi орган ттенше экологиялы жадайлара жедел ден ою ажеттiлiгi, азастан Республикасыны экологиялы занамасын бзушылыты тiкелей анытаан не бл жнiнде апарат келiп тскен, сондай-а объектiлер пайдалануа берiлген жне одан шыарылан, ндiрiс технологиясында елеулi згерiстер болан, жоспарлы тексеру нтижесiнде аныталан бзушылытарды жою туралы нсамаларды орындалуын баылау жадайларында белгiлейтiн тексеру;

3) арсы - егер тексерулер жргiзу кезiнде шiншi тлалара байланысты осымша апарат алу ажеттiгi туындайтын болса, осы тлалара атысты жргiзiлетiн тексеру;

4) рейдтiк - азастан Республикасы экологиялы занамасыны жекелеген талаптарын сатауы мселелерi бойынша бiрнеше шаруашылы жргiзушi субъектiнi бiр мезгiлде тексеру; 

5) кешендi - оршаан ортаны орау саласындаы укiлеттi орган арнайы укiлдiк берiлген мемлекеттiк органдармен бiрлесiп жргiзетiн тексеру.

Мемлекеттiк экологиялы инспекторлар тексерулердi нтижелерi бойынша мынадай актiлер:

1) азастан Республикасыны экологиялы занамасын сатау жнiндегi акт-нсаманы; 

2) кiмшiлiк ы бзушылы туралы хаттаманы;

3) кiмшiлiк жаза олдану туралы аулыны шыарады.

Арнайы табиат пайдалануды жзеге асыратын жеке жне зады тлалар ндiрiстiк экологиялы баылауды жзеге асыруа мiндеттi (128-бап).

ндiрiстiк экологиялы баылауды масаттары: 

1) табиат пайдаланушыны экологиялы саясатына, оршаан орта сапасыны нысаналы крсеткiштерiне жне оршаан ортаа ыпалды сер ететiн ндiрiстiк процестердi реттеу аспаптарына атысты шешiмдер абылдау шiн апарат алу; 

2) азастан Республикасыны экологиялы занамасы талаптарыны саталуын амтамасыз ету;

3) табиат пайдаланушыны ндiрiстiк процестерiнi оршаан ортаа жне адам денсаулыына сер етуiн мейлiнше азайту;

4) табии жне энергетикалы ресурстарды пайдалану тиiмдiлiгiн арттыру;

5) тосын жадайлара жедел кiдiрiссiз ден ою;

6) табиат пайдаланушыларды басшылары мен ызметкерлерiнi нерлым жоары дегейде экологиялы хабардар болуы мен жауапкершiлiгiн алыптастыру;

7) ксiпорындарды экологиялы ызметi жне халыты денсаулыы шiн атер туралы жртшылыты хабардар ету;

8) экологиялы талаптара сйкестiктi дегейiн арттыру;

9) оршаан ортаны орауды басару жйесiнi ндiрiстiк жне экологиялы тиiмдiлiгiн арттыру;

10) инвестициялау жне кредит беру кезiнде экологиялы туекелдердi есепке алу болып табылады. 

ндiрiстiк мониторинг ндiрiстiк экологиялы баылауды белгiленген кезедiлiкпен толы деректер алу шiн орындалатын элементi болып табылады.

ндiрiстiк экологиялы баылауды жзеге асыру шеберiнде операциялы мониторинг, оршаан ортаа эмиссиялар мониторингi жне сер ету мониторингi орындалады. 

оамды экологиялы баылау жртшылыты мемлекеттi экологиялы проблемаларына тарту масатында жргiзiледi (135-бап).

оамды экологиялы баылау жргiзу тртiбiн оамды бiрлестiктер з жарыларына сйкес айындайды. 

Жеке жне зады тлалар оршаан ортаны орау, табии ресурстарды орау, молытыру жне пайдалану саласындаы мемлекеттiк баылауды жзеге асыратын мемлекеттiк органдарды жмысы жне оны нтижелерi туралы апарата ол жеткiзуге тиiс.

оршаан ортаны орау, табии ресурстарды орау, молытыру жне пайдалану саласындаы мемлекеттiк баылауды жзеге асыратын мемлекеттiк органдар жекелеген тексерулер нтижелерiнi жне жылды есептiлiктi жариялануын амтамасыз етедi.

оршаан ортаны орау саласындаы укiлеттi орган ынтыматасу жне зара iс-имыл жасауды жзеге асыру шiн жарыларында оамды экологиялы баылау функциясы кзделген оамды бiрлестiктердi тiзбесiн жасайды.

Мемлекеттiк органдар азастан Республикасыны экологиялы занамасын бзушылытарды анытау жнiндегi жмыса жеке жне зады тлаларды ерiктi негiзде тартуы ммкiн. 

Негізгі дебиеттер:

1. Байдельдинов Д.Л. азастан Республикасыны экологиялы ыы. – Алматы, 2005.
   1. Стамллы . азастан Республикасыны экология ыы. Оу ралы. – Тараз, 2003.
   2. Культелеев С.Т. Экологическое право Республики Казахстан. – Алматы, 2003.
   3. Ерофеев Б.В. Экологическое право. – М., 1998.

осымша дебиеттер:

1. Баимбетов Н. С. Правовые основы экологической экспертизы в Республике Казахстан: Учеб.пособие/ Баимбетов, Н.С. - Алматы: аза ун-ті, 2001. - 188с.
2. Асылбеков А.П. Проблемы правового регулирования экологического контроля в Республике Казахстан. - Автореферат диссертации на соискание ученой степени к.ю.н.- Алматы, 1998г.
3. Каримов А. Н. Экологиялы сараптама. Баалау. Баылау: Оу ралы/ А. Н. Каримов. - Алматы: аз. ун-ті, 2003. - 174 б.
4. Стамкулов А. Правовой режим экологической информации/ Стамкулов А. //Правовая реформа в Казахстане. - 2003. - N1. - С.87-90.
5. Ахметов А.С. Некоторые вопросы правового регулирования применения программно- целевого метода государственного контроля в области охраны окружающей среды в Республике Казахстан/ Ахметов, А.С. //Вестник КазНУ:Сер.Юридическая. - 2004. - N2. - С.191-193
6. Курманова, А.К. Понятие эколого-правового обеспечения санитарно-эпидемиологического благополучия населения //Вестник КазНУ:Сер.Юридическая. - 2006. - №2. - С.46-49
7. Кыдырханова Г. Правовая политика и экология/ Кыдырханова, Г. //Вестник КазНУ:Сер.Юридическая. - 2004. - N1. - С.53-58
8. Нрали А.А. Азаматтар мен оамды бірлестіктерді оршаан табии ортаны орауа атысуды реттейтін задарды алыптасуы жне даму тарихы // азУ хабаршысы:За сер. - 2004. - N2. - 209-213 б.

Нормативтік-ыты актілер:

1. азастан Республикасыны экологиялы кодексі. 9.01.2007 ж. // "Егемен азастан", 2007 жылы 19 атар, N 12-13.
2. азастан Республикасы Президентіні «2004-2015 жылдара арналан экологиялы ауіпсіздігі Тжырымдамасы туралы» Жарлыы. 3.12.2003 ж. №1241
3. азастан Республикасыны кіметіні «оршаан ортаны орау министрлігі туралы Ережені бекіту туралы». 2002 жылы 6 араша.
4. «азастан Республикасы Энергетика жне минералды ресурстар министрлігі Геология жне жер ойнауын пайдалану комитетіні мселелері туралы» азастан Республикасы кіметіні аулысы. 28.10.2004 ж.
5. «оршаан ортаа эмиссиялара рсат беру шін жаттарды нысандарын жне оларды толтыру тртібін бекіту туралы» азастан Республикасыны оршаан ортаны орау министріні 2007 жылы 30 наурыздаы N 94 Бйрыы.
6. «олайсыз табиат былыстарын айындауды лшемдері мен сипаттамаларын бекіту туралы» азастан Республикасы кіметіні 2007 жылы 4 суірдегі N 270 аулысы // "Егемен азастан" 2007 жылы 18 суір, N 96
7. «Мемлекеттік экологиялы сараптамасын жргізу ережелерін бекіту туралы» Р оршаєан ортаны орау министріні 2007 жылы 28 маусымдаы N 207 Бйрыы.
8. «оршаан ортаны орау, табиат пайдалануды басару жне осы салада мемлекеттік баылау функцияларын жзеге асыратын арнайы укiлетті органдарды тiзбесiн жне оларды ызметiн йымдастыру ережесiн бекiту туралы» азастан Республикасы кіметіні 2004 жылы 12 наурыздаєы N 311 аулысы // азастан Республикасыны ПАЖ-ы, 2004 ж., N 14, 174-жат
9. «Ттенше экологиялы жадайды жариялау ережесiн бекiту туралы» азастан Республикасы кіметіні 2005 жылы 5 мамырдаы N 431 аулысы // "Егемен азастан" 2005 жылы 3 маусым N 121-122. азастан Республикасыны ПАЖ-ы, 2005 ж., N 19, 233-жат

1 Колбасов О.С. Экология: политика-право. – М.,1976. – С.176.

2 Ю. С. Шемшученко. Государственное управление охраны окружающей среды в СССР. Автореферат доктор. Дисс. - Киев, 1978. – С.10.

3 Мухитдинов Н.Б. Основы горного права. – Алматы, 1983. – С.153.

4 азастан Республикасы кіметіні «азастан Республикасында мемлекеттiк жер кадастрын жргiзудi ережесiн бекiту туралы» 2003 жылы 20 ыркйектегі N 958 аулысы // Р ПАЖ-ы, 2003 ж., N 38, 389-жат.

5 Петров В.В. Экологическое право России. – М., 1995. – С.239.

6 Еренов А.Е., Мхитдинов Н.Б., Л.В.Ильяшенко. Правовое обеспечение рационального использования природных ресурсов. – Алматы, 1985. – С.51-52.

Табиат пайдалану мен оршаан ортаны орау саласындаы басаруды йымдастырушылы-ыты нысандары