Міндеттемені орындалуын ыты амтамасыз ету

Мазмны

Кіріспе......................................................................................................................3

Міндеттеме туралы жалпы ережелер...........................................................6

Міндеттемелер ымы, элементтері жне оны баса ы атынастарынан айырмашылыы...........................................................6

Талап ету ыын беру жне арызды аудару. Міндеттемені тотатылуы.............................................................................................15

Міндеттемені орындалуын ыты амтамасыз ету......................30

Міндеттемелерді орындау. Орындау пні бойынша міндеттемелерді трлері......................................................................30

Міндеттемені орындалуын амтамасыз ету дістері........................39

Азаматты-ыты міндеттемелердегі жауапкершілікті ымы мен мні...................................................................................................55

орытынды.....................................................................................................64

олданылан дебиеттер тізімі....................................................................66

Кіріспе

Азаматты ы – бл азастанды ы салаларыны ішіндегі оам мірінде мейлінше маызды роль атаратын салаларды бірі. Біз міріміздегі кез-келген кнні оиаларын есімізге тсіретін болса, бндай оиаларды ішінен азаматты-ыты тртіптегі былыстарды белгілі бір маызды орын алатынын байауымыз иына сопайды. Біз оу орнына не жмыса, т.с.с. жерлерге жеткізетін автобуста жолаысын тлей отырып, тасымалдау шарты бойынша атынастара тсеміз. имарата келген со сырт киімімізді киім ілгішке тапсыра отырып, сатау шартын жасасамыз. Киімдерімізді химиялы тазалауа тапсыруымыз шін біз мердігерлік шартын жасасуымыз керек. Мейрамханадан немесе асханадан таматана отырып, біз сатып алу-сату шарты бойынша атынастара тсеміз.

Жоарыда аталан жадайларды барлыы тараптар шін белгілі бір міндеттемелерді туындатады. Негізінен, міндеттемелер оам мірімен, адам мірімен тыыз байланысты болады. рине, белгілі бір кемшіліктер немесе ы бзушылытар орын алмаан болса, біздер детте зіміз тсіп отыран атынастарды зады табиаты туралы ойланбайды екенбіз. Алайда оиаларды алыпты озалысы бзыланда кезде, дереу бл атынастарды ыты сипаты туралы мселе туындайды: оларды атысушылары бір-біріне трлі талаптар оя бастайды, міндеттемені тиісінше орындауын талап етеді, зырлы мемлекеттік органдардан кмек срап жгінеді, осылайша здеріні ытарын орауды талап етеді.

Мен дипломды жмысымны таырыбы ретінде азаматты ытаы міндеттеме ымы мен оны азаматты-ыты сипаттамасын тадап алдым. Баса да посткеестік мемлекеттермен атар, азастан экономикалы мірді басаруды бйрыты-кімшілік дістерінен бас тартты. Бгінде елімізде экономиканы басаруды нарыты аидалары бекімін тапан. атысушыларды тедігі бл аталан нарыты атынастарды зегі болып танылады. Банктік ызмет, азастан Республикасыны шетелдік инвестицияларды тартуы, сырты экономикалы ызмет, жерге, сондай-а оны ойнауына ытар т.б. салаларда дамуы на осы нарыты айта рылумен байланысты. Оларды нтижелілігі нарыты басты ыты ралымен, яни азаматты ыпен тікелей байланысты болады.

Азаматты-ыты атынастарды кпшілігі міндеттемелерге сйене отырып рбиді. Аталан нарыты атынастара тскен кезде, осы атынастара атысушылар зара жасасан шарт негізінде белгілі бір міндеттемелерді атаруы тиіс болады. Жалпы аланда, шарттарды жасасу кезінде оны тараптары тек ытары мен міндеттерін ана емес, сонымен бірге сол міндеттемені орындалуын амтамасыз ететін ережелерді де арастырады. Осылайша, азаматты ыты маызды бір саласы болып міндеттемелер, соны ішінде оларды орындалуын амтамасыз ету мселелері табылады.

Дипломды жмысты жаза отырып, мен азаматты ытаы маызды мселелерді бірі болып табылатын міндеттемелер ымын ашуды, оларды азаматты ыты атынастардаы алатын орнын анытауды жне оларды занамалы трыдан реттелуіне талдау жасауды масат етіп отырмын. Осы масата сйкес мынадай міндеттерді ойдым:

Міндеттемелер ымын беру;
Міндеттемелерді элементтерін ашып крсету;
Міндеттемелерді орындау мселесіні зекті жатарын крсету,
Талап ету ытарын беру ерекшеліктерін арастыру;
арызды аудару бойынша атынастара талдау жасау;
Міндеттемені бзанды шін жауапкершілікті ерекшеліктеріне тоталу;
Аталан мселелер бойынша наты проблемаларды тауып, оларды шешу жолдарын сыну.

ойылан міндеттерге байланысты мені жмысым кіріспеден, екі тараудан жне орытынды блімнен трады. Бірінші тарау «Міндеттемені ымы жне элементтері» деп аталады жне ол ш блімнен трады. Ол екі блімнен трады. Онда міндеттемеге тсінік беріліп, оны орындау ымына жне элементтеріне тоталады. Сондай-а, міндеттемелік атынастарды баса ы атынастарынан айырмашылыы туралы сз болып, ондаы субъектілік рамдарыны ауысуы ерекшеліктері туралы мселелер озалады.

«Міндеттемені бзанды шін азаматты-ыты жауапкершілік» деп аталатын екінші тарау да ш блімнен трады. Онда мен азаматты-ыты міндеттемелердегі жауапкершілікті ымы мен мнін, жауапкершілікті негіздемесі мен мазмнын, міндеттемені бзыландыы шін жауапкершілікті талабы ретіндегі кінні мазмнын ашып крсеттім.

Міндеттеме институтыны оам міріндегі маыздылыына байланысты арастырылып отыран таырып біршама тере зерттелген. Мысалы, О.С.Иоффе «Обязательственное право» атты ебегінде міндеттемеге жан-жаты талдау жасайды. Сонымен бірге Т.Боднарды «Об исполнении договорных обязательств» атты ебегі де аталан таырыпты мнін аша тседі. Блардан баса кптеген алымдар азаматты ы оулытарында жне дрістер курсында міндеттемелер мселесіне біршама лкен мн береді.

азастан Республикасыны азаматты кодексінде міндеттемені жекелеген трлерін ыты реттеуге за шыарушы лкен мн берген. Сондай-а, міндттемелер туралы нормаларды туындататын кейбір нармативтік-ыты актілер де бар. Мысалы, Р Президентіні «Жылжымайтын млік пен онымен жасалатын ммілелерді мемлекеттік тіркеу туралы», «Жылжымайтын млік ипотекасы туралы» Жарлытары, «Теіз саудасы жзуі туралы» Р Заы, Теіз кепілі мен ипотекалары туралы халыаралы конвенцияда т.б. бекімін тапан.

Дипломды жмысты жазу барысында мен осы аталан нормативтік-ыты актілерге сйене отырып, азастанды жне ресейлік авторларды ебектерін арастырдым. Атап айтса, .А.Жайлинні, М.К.Слейменовты, Т.Боднарды, А.Г.Диденконы, М.М.Агарковты, Ф.О.Богатыревты, О.С.Иоффені, Ю.Г.Басинні, т.б. авторларды ебектері мені бітіру жмысымды жазуыма арау болды.

Міндеттеме туралы жалпы ережелер

Міндеттемелер ымы, элементтері жне оны баса ы атынастарынан айырмашылыы

Трлі азаматты-ыты атынастар міндеттемелерге жатады. Оларды басым кпшілігін азаматты-ыты шарттар райды: комиссия, сатау, сатып алу-сату, экспедиция, мердігерлік, тапсырма, тасымалдау, сатандыру т.б. кімшілік актілерден шарттан тыс міндеттемелер туындауы ммкін. Мысалы, имараттар мен рылыстарды мемлекеттік органдарды бірінен екіншісіне беру туралы зырлы басару органдарыны шешімінен туындайды. Негізсіз алынан немесе саталан млікті айтару бойынша жне залалдарды теу бойынша міндеттемелерге айрыша мн беріледі.

Міндеттемелер туралы нормалармен реттелетін оамды атынастарды сипаты да ртрлі. німді таратумен, жмысты жргізумен, ызмет крсетумен т.б. байланысты азаматты ы субъектілеріні арасындаы туындайтын алыпты атынастар да, сонымен бірге млікті негізсіз иелену мен сатау, зиян келтіру трізді жол берілмейтін, алыпты емес рекеттерді нтижесінде туындайтын атынастар да міндеттеме кейпіне ие болады. Міндеттемелік ы атынастарына атысушыларды шебері де сондай ке. Міндеттемелер зады тлалар мен азаматтар, мемлекет арасында, зады тлалар арасында, сондай-а азаматтарды здеріні арасында да туындауы ммкін.

Сонда да, міндеттемелерді сипаты бойынша, масаты мен субъектілік рамы бойынша ртрлілігіне арамастан, олар белгілі бір экономикалы, сондай-а зады бірлікке ие болады. Бл оларды міндеттеме деген жалпы тсінікке енетін ы атынастарыны бірттас трі ретінде арастыруа, сондай-а зада міндеттемелерді сан алуан тлері баынатын жалпы ережелерді жне сонымен бірге оларды райсысына атысты олданылатын арнайы за нормаларын алыптастыруа ммкіндік береді.

Міндеттемені экономикалы функциясын мынадан круге болады: млік пен ебекті зге де нтижелері ндіріс саласынан айналым саласына жне соысы арылы – ттыну саласына (ндірістік немесе жеке) ткізіледі. Мысалы, ндіруші зі дайындаан німді айналым саласында жзеге асыратын, ал ттынушы сол саладан зіне ндірістік немесе жеке ттыну ажеттіліктері шін керекті заттарды алатын тасымалдау немесе сатып алу-сату бойынша міндеттемелер осындай сипата ие болады.

Міндеттемелік атынастар саласында тек заттай нысандаы мліктерді ана емес, сонымен атар ебекті мліктік сипатта болатын баса да нтижелеріні де орнын ауыстыру жзеге асуы ммкін. Мысалы, сенім білдірілген тланы тапсырма шарты бойынша сенім білдіруші шін ытар мен міндеттерді алуы барлы жадайларда соысына андай да бір заттарды беруін туындата бермейді, біра сенім білдірілген тланы жзеге асыран рекеттеріні нтижесі ретінде сенім білдіруші шін мліктік ытар мен міндеттерді туындатады.

Осылайша, зіні экономикалы мазмны бойынша иелікке алынан млікті орнын ауыстыру тсілі ретінде крінеді. Бл орын ауыстыруды масаты болып алынанды тарату ызмет ете алады, бндайда міндеттеме меншік ыын жзеге асыру нтижесі ретінде туындайды. Біра оны масаты иемденуді жаа актісі шін алышарттарды алыптастыруда болуы ммкін, бл жадайда міндеттеме меншік ыыны пайда болу негізі ретінде крінеді. Тжірибеде аталан екі масата ол жеткізу кбінесе бір актімен амтамасыз етіледі. Мысалы, иеліктен шыарушы шін сатып алу-сату німді таратуды ралы болса, сатып алушы шін – оны иемденуді алышарты болады.

Сатып алу-сатуды екіжаты рекеті былайша тсіндіріледі: меншік ыы мен міндеттемелік ытар бір-бірінен ерекшеленіп ана оймайды, сонымен бірге зара тыыз байланысты. Бл бір жаынан меншік ыы, екінші жаынан міндеттемелік ы ызмет крсететін экономикалы атынастарды табиатымен алдын ала айындалан. Азаматты-ыты атынастарды арнайы трі ретіндегі міндеттемелерді зады ерекшеліктері де осы айнар кздерден туындайды.

Біріншіден, міндеттемелер млікті немесе ебекті баса да мліктік сипаттаы нтижелеріні орын ауыстыру рдісін амтамасыз етеді. Сондытан олар рдайым мліктік азаматты ы атынастары ретінде крінеді. Аталан белгі міндеттемелерді жеке атынастардан ажыратады. Біра ол міндеттемелерді баса азаматты-ыты мліктік атынастармен салыстырандаы ерекшеліктерін крсетпейді.

Екіншіден, міндеттемелер тек ата айындалан тлалара ана берілуі ммкін млікті орын ауыстыру рдісін амтамасыз ететіндіктен, олар рдайым андай да бір наты субъектімен белгіленеді, сйкесінше, салыстырмалы сипата ие болады. Осылайша міндеттемелер азаматты абсолюттік мліктік атынастардан, соны ішінде меншік ыы атынастарынан ерекшеленеді. Біра бндай шектеу сол ы атынастары мазмныны да, объектілеріні де ерекшеліктерін озамастан, тек субъектілік рамына ана сйенеді.

шіншіден, меншік ыыны зады объектісі болып міндетті тлаларды бсе рекеті танылса, млікті орын аустыруын амтитын міндеттемелерде олар белгілі бір белсенді, о рекеттерге шаырылады. Тек кей жадайларда ана міндеттемені атысушысына бсе функцияларды атару жктеледі. Мысалы, жала берілген млікті меншік иесі оны жалдаушыны алыпты пайдалануы шін кедергі келтірмеуі тиіс. Алайда меншік ыы атынастарына араанда бсе функция ешашан да міндеттемені зады объектісін жоа шыармайды, детте субъектілеріні о рекеттеріні нтижесі немесе толытырушысы ретінде крінеді. Мысалы, жала берушіні жала алушыа млікті пайдалануда кедергі келтірмеу міндеті оны млікті пайдалануа беру бойынша брын жзеге асыран о рекетіні салдары болып табылады. Міндеттемелерді оларды зады объектісі трысынан араандаы ерекшелігі де осында.

Тртіншіден, меншік ыы атынастарыны зады мазмнында бірінші орында белгілі бір рекеттерді меншік иесіні зіні жзеге асыру ммкіндігі трса, міндеттемелерді зады мазмны шін ы иеленушіні міндетті тлалардан белгілі бір рекеттерді талап ету ммкіндігі шешуші мнге ие болады. Сондытан да міндеттемелік ыта субъективтік ы талап ету ыы деп, міндеттер – арыз, ы иеленуші – несие беруші, міндетті – борышор деп аталады. Бл терминдер міндеттемелік ы атынастарыны зады мазмныны ерекшеліктерін крсететіндіктен, олар сондай-а міндеттемені жалпы тсінігін алыптастыру кезінде де ескерілуі ажет.

Міндеттеме – бл млікті немесе ебекті баса да мліктік сипаттаы нтижелеріні орын ауыстыруы бойынша азаматты занамамен бекітілген оамды атынас. Міндеттеме бойынша бір тла (несие беруші) екінші тладан (борышордан) белгілі бір рееттерді жзеге асыруын жне осыан сйкес белгілі бір баса рекеттерді жзеге асырудан тартынуын талап етуге ылы [1:492].

Келтірілген теориялы анытама тиісті зады формулаа сйенеді: «Мiндеттемеге сйкес бiр адам (борышор) баса адамны (несие берушiнi) пайдасына млiк беру, жмыс орындау, аша тлеу жне т.б. сияты белгiлi бiр рекеттер жасауа, не белгiлi бiр рекет жасаудан тартынуа мiндеттi, ал несие берушi борышордан з мiндеттерiн орындауын талап етуге ылы. Несие берушi борышордан атарыланды абылдауа мiндеттi» [2:268].

Міндеттемені ымын анытай отырып, кптеген авторлар заны зінде келтірілген рылыммен шектелу ммкін деп есептейді. Алайда за формулаларыны здері кп жадайларда жетілдіруді ажет етеді. Мысалы, 1922ж. Азаматты кодексті 107-бабы міндеттемені тсінігін бере отырып, зіні назарын тек несие берушіні ытарына ана аударды, ал борышорды міндеттері туралы тікелей ереже онда болан жо. Е алаш бл ереже тек 1961ж. Негіздерді 33-бабында пайда болды жне барлы одатас республикаларды азаматты занамаларынан орын алды. Егер де сол кездерде теория за мтініне длме-дл ілесумен шектелген болса, ол занаманы жетілдірудегі зіні маызды ролін атара алмас еді.

Кейбір жекелеген авторларда аталандай, за мтініндегі кейбір сздерге ана мн беруге болмайды. Мысалы, жоарыда аталандай, «несие беруші» жне «борышор» ымдары міндеттеме мніні зіне тн, сондытан олар посткеестік кеістікте брын олданылан жне бгінде рекет ететін азаматты кодекстерде тиісті анытамаа негізді трде осылан. Біра теориялы жмыстарда гіме кбінесе бюорышор мен несие беруші туралы емес, жалпы ы атынастарды тлалары немесе субъектілері туралы болады. Осыны салдарынан міндеттемелерді баса азаматты-ыты атынастардан ажыратуа ммкіндік беретін елеулі белгісі жоалады.

ылыми тсініктерді алыптастыру кезінде зады анытамалар шін олданылатын жекелеген тсілдер тіптен орынсыз. Соны ішінде, за мтініні жалпыа тсініктілігін амтамасыз ету шін АК 268-бабында несие берушіні борышордан талап ете алатын рекеттеріні (млікті беру, жмысты орындау, аша тлеу) лгі тізімі келтірілген. Біра ылыми тсінік аныталатын былыстарды барынша жалпы белгілерінде крсетуі тиіс боландытан, оны табиатыны зі лгі тізмді , сондай-а тпкілікті тізімді олдануа жол бермейді. Сонымен бірге, зада несие беруші борышордан не рекетті орындауын, не оны орындаудан тартынуын талап етуге ылы деуге болатын болса, ылыми тсінікте іске асан бндай альтернатива белгілі длсіздіктен зардап шегер еді. Шынды мірде борышорды тек бсе рекетіне ана негізделген міндеттемелер жо. Борышор рашан да не тек белсенді рееттерге, не сонымен бірге белгілі бір рекеттерден тартынуа міндеттенеді. Бл жерде бсе рекеттер борышорды белсенді рекеттерін ауыстырмайды, тек солармен атар жреді.

Кез-келген ыты былыстар зады, сондай-а материалды мазмна ие. Оны зады мазмнын сипаттайтын белгілері занамада бекітіледі. Теория зады белгілерімен атар осы былысты айындайтын жне оны тере мазмнына арау болатын, оны ыты рылымына объективтік негіз ретінде ызмет ететін материалды факторларды да анытауы керек. Міндеттемелік ы атынастары шін бндай негіз болып млікті немесе ебекті баса да мліктік сипаттаы нтижелеріні орын ауыстыруыны экономкалы рдісі танылады. Тсінікті себептер бойынша істі бл жаы занамада крініс таппайда жне крініс таба алмайды. Біра оны міндеттемені ылыми тсінігі жоа шыармауы тиіс [3:69].

Осы себептер бойынша міндеттеме ымын айындауда занамалы нормалауда жне іс жзіндегі жадайында міндеттемелік атынастарды здеріне тн зады жне материалды белгілерін крсету ажет.

Міндеттемеге тсе отырып, оны атысушылары здеріні алдына белгілі бір масаттарды ояды – жалпы жне тікелей. Міндеттемені жалпы масаттары меншік ыы атынастарыны немесе оамдаы баса азаматты ы атынастарыны жалпы масаттарынан ешандай ерекшеленбейді.

Алайда, сонымен бір мезгілде, азаматты ы атынастарыны жекелеген трлері, соны ішінде міндеттемелерді жекелеген трлері белгілі бір тікелей масаттара ол жеткізу шін белгіленеді.

Аталан масаттар, рине, бір-бірінен ошауланбаан.

Міндеттемені элементтері. Кез-келген азаматты ы атынасына тн элементтер міндеттемеге де тн. Алайда, олар міндеттемелерді зіндік спецификасын крсететін наты ерекшеліктерге ие болады.

Баса кез-келген азаматты ы атынастары трізді, міндеттемені субъектілері болып азаматтар, зады тлалар жне мемлекет бола алады. Біра баса ы атынастарымен салыстыранда, міндеттемені ы иеленуші атысушысы несие беруші деп, ал міндетті атысушысы – борышор деп аталады. Сонымен бірге, жоарыда крсетілгендей, бл атаулар оларды міндеттемелік ы атынастары субъектілері ретіндегі белгілі бір зады позициясын крсетеді.

Кейбір міндеттемелерде атысушыларды бірі тек несие беруші, ал екіншісі – борышор болады. Мысалы, залалды теу бойынша міндеттемелерде несие берушіні ызметін жбірленішу, ал борышорды ызметін зиян келтірген тла атарады.

Алайда міндеттемелік ы атынастарыны кпшілігінде атысушыларды райсысы бір мезгілде несие беруші ретінде де, борышор ретінде де крінеді. Мысалы, тапсырмасыз бтенні ісін жргізуден туындайтын міндеттемені алайы. Басаны ісін жргізген тла жмсалан шыындарды орнын толтыруа ылы, біра барлы пайданы мдделі тлаа беруге міндеттенеді. Ал мдделі тла, з кезегінде, оларды алуа ылы, біра зіні мддесі шін жмсалан шыындарды орнын толтыруа міндетті. Сатып алу-сату, мердігерлік, млік жалдау т.с.с. шарттарынан туындайтын міндеттемелер де осындай сипатта болады. Бндай міндеттемелерде тланы несие беруші немесе борышор деп наты андай объектіге атысты санау керектігін анытау маызды. Бл зада борышора атысты немесе несие берушіге таратылатын ережелерді тобы боландытан ажет. Оларды олдануда шатаспау шін, міндеттемеге атысушыны арастаралып отыран объектіге атыстылыын алдын ала анытау керек. Мысалы, АК 365-бабы борышорды мерзімді ткізіп алуыны салдарын арастырса, АК 366-бабы несие берушіні мерзімді ткізіп алуыны салдарын арастырады. Тауар жеткізілімі шарты сияты шартта келтірілген нормаларды райсысы оларды айсысы жне наты ай объектіге атысты мерзімді ткізіп аланына байланысты жеткізушіге де, сатып алушыа да олданылуы ммкін.

Кез-келген азаматты ы атынастарындаыдай, міндеттемені зады объектісі болып міндетті тланы белгілі бір жріс-трысы танылады.біра баса кптеген ы атынастарымен салыстыранда, мнда бірінші орына о рекеттер ойылады, ал негативті рекеттер (андай да бір рекеттерді орындаудан тартыну) тек борышор орындайтын белсенді рекеттеріні толытырушысы немесе салдары болуы ммкін. Сонымен атар, егер міндеттемені екі атысушысы да бір мезгілде несие беруші жне борышор ретінде крінсе, екі зады объект айын крінеді – борышор функциясын атаран кездегі рбір атысушыны рекеттері.

Материалды объектіге келетін болса, кейбір міндеттемелерде ол млдем болмайды. Мысалы, жмысты орындау мен ызмет крсету бойынша кейбір шартты міндеттемелерде материалды объект жо. Кейде, екі зады объект болан кезд, міндеттемеде тек бір ана материалды объект болады. Мысалы, аысыз сатау шартыны жалыз материалды объектісі сатауа тапсырылан мліктен крінеді, біра клиент сатаушыны млікті сатауына, ал соысы клиентті млікті уаытында алына ылы. Сонымен атар, екі зады объектіге материалды объектіні осындай саны сйкес келетін міндеттемелер де кездеседі [4:244]. Мысалы, сатып алу-сату шартында сатушыны млікті беру бойынша рекеттері мен сатып алушыны ашаны тлеу бойынша рекеттері ыты атынасты зады, ал млікті зі мен тленетін аша – материалды объектісі болады.

Міндеттемені зады мазмнын, кез-келген азаматты ы атынастарындай, оны субъектілеріні ытары мен міндеттері райды. Біра баса ыты атынастара араанда, ы иелену бнда талап ету ыы нысанында, ал міндет – арыз нысанында болады. Материалды мазмн трысынан араанда міндеттеме мліктік атынастарды білдіреді. дебиеттерде мліктік емес сипаттаы міндеттемелік ы атынастарын белгілеу ммкіндігін длелдеу рекеттері ола алынып крді. Мысал ретінде зіне абылдаан міндеттерді орындамаан жадайда одан не белгіленген айыпаыны ндіріп алу туралы, не сол арылы келтірілген зиянны орнын толтыру туралы талаппен сот процесінде аысыз орау туралы адвокатпен келісім жасасу келтірілді. Біра, бндай ыты атынастарды мір сру ммкіндігіні зі туралы айтпай-а, оларды зады кші ттастай мліктік амтамасыз етумен (айып тлеу немесе келтірілген зиянны орнын толтыру нысанында) байланысты. Гер мліктік амтамасыз ету болмаса, мліктік атынас орын алмас еді, сондытан міндеттеме де туындамас еді.

Міндеттеме элементтеріні арасынан санкция ерекше орын алады. «санкция» термині кп маыналы. Зады норманы рылымды блігі ретінде санкция норманы біреу бзан жадайда орын алуы ммкін жалпы салдарларды айындайды. Міндеттемені элементі ретінде ол зады нормаа негізделуі керек жне міндеттемені бзушыа олданылатын наты шараа айнала отырып, соан сай болуы керек. Кез-келген міндеттемені орайтын шаралар мынадан ралады: егер борышор з міндеттерін адал орындамаса, несие беруші оны орындалуын мжбрлеу тртібімен талап ете алады. Міндеттемені орау баса да мжбрлеу шараларына сйенуі ммкін.

Міндеттемені бзылуы жадайынан оны ораушы мжбрлеу шаралары міндеттемедегі санкциялар деп аталады.

Белгілі бір мжбрлеу шаралары кез-келген азаматты ы атынастарын ммкін болатын бзушылытардан ораанымен, айрыша элемент ретінде санкция тек міндеттемелік ы атынастарында ана бліп арастырылады. Бл тсінікті де. Міндеттеме тек баса тланы ытарын сатау міндетімен ана емес, белсенді, о рекеттер кмегімен орындалатын арыздармен де тікелей байланысты. Міндетті тла бл рекеттерді з еркімен орындамаан жадайда бндай рекеттерді орындауа жетелеу шін, ажет болан жадайларда орын алан бушылыты салдарын жойып ана оймай, сонымен бір мезгілде міндеттемені зін орындауа итермелейтін шараларды ола алу ммкіндігін иелену керек [5:94]. Міндеттемелік ы атунастарын орайтын мжбрлеу шараларыны ерекшелігі міндеттемедегі санкциялар деген арнайы атауда крініс табады. Міндеттеме оны амтамасыз етенін санкциясынан айрылан жадайда зіні кшін жояды, міндеттеме болуын тотатады.

Міндеттемені орындалуын амтамасыз ететін санкцияны жзеге асыруды тікелей тсілі болып азаматты талап-арыз танылады. Біра ескіру мерзіміні туіне байланысты талапа ы жойылады, сйкесінше, на сол кезде міндеттеме зіне тн санкциясын жоалтады. Санкциясыз міндеттеме мір сре алмайтындытан, ол талап мерзіміні туі фактісіне байланысты тотатылады деген орытынды жасауа болады. Шындыында, іс рашан тек міндеттемені тотатылуымен ана шектеліп оймайды. Біра ескіру мерзіміні туі фактісі андай жаа ыты былыстара кеп соса да, ол орын алан со брыны зады салдарды айсысы саталса да, ескіру мерзімі ткен со, бл міндеттеме санкциясын жоалтады, ал санкцияны жоалуы міндеттемені тотатылуымен бірдей.

Міндеттемелік атынастар саласында тек заттай нысандаы мліктерді ана емес, сонымен атар ебекті мліктік сипатта болатын баса да нтижелеріні де орнын ауыстыру жзеге асуы ммкін. Мысалы, сенім білдірілген тланы тапсырма шарты бойынша сенім білдіруші шін ытар мен міндеттерді алуы барлы жадайларда соысына андай да бір заттарды беруін туындата бермейді, біра сенім білдірілген тланы жзеге асыран рекеттеріні нтижесі ретінде сенім білдіруші шін мліктік ытар мен міндеттерді туындатады.

Міндеттемені пайда болуы оны орындалу ажеттілігін туындатады. Міндеттемені орындалуы ретінде борышорды зады мні бар нтижеге ол жеткізуге, яни меншік ыын белгілеуге, арызды теуге, деби шыарманы жасауа, зиянны орнын толтыруа (міндеттемелерді орындалу масаттары) баытталан белгілі бір рекеттерді жзеге асыруы тсініледі [1:21].

Борышорды ммкін болатын рекеттеріні тізімі те ке жне туындаан міндеттемені мазмнына байланысты болады. Мысалы, сатып алу-сату шарты бойынша сатушы сатып алушыа тауарды беруге, ал соысы – оны абылдауа жне сатушыа сатып алу нын тлеуге міндеттенеді. АК-ті 683-бабына сйкес, телмелі ызмет крсету шартын орындау тапсырыс берушіні тапсырмасымен жне аысына материалды трде іске аспайтын рекеттерді (аржылы кеестер беру, медициналы тексеру, экскурсиялы ызмет крсету, жктерді экспедициялау т.б.) жзеге асыруды білдіреді.

Кепіл шарт негізінде туындайды. Кепiл за жаттарыны негiзiнде, егер за жаттарында андай млiк жне андай мiндеттеменi орындалуын амтамасыз ету шiн кепiлде жатан деп танылатыны кзделсе, оларды крсетiлген мiндеттемелердi пайда болуы кезiнде де туындайды. Азаматты кодекстi шарта сйкес пайда болатын кепiл туралы ережелерi, егер за жаттарында згеше кзделмесе, тиiсiнше за жаттары негiзiнде пайда болан кепiлге сйкес олданылады.

Шарт кепіл ыты атынастарыны пайда болуыны басты негізі болып табылады.

За актілерінде сондай-а андай да бір міндеттемені бзан кезде кепіл пні ретінде борышорды млкінен ндіріп алуды арастыруы ммкін. Азаматты кодекс бл жадайда за актілерінде борышорды андай млкінен жне андай міндеттеме бойынша ндірілетіндігін наты белгіленуін талап етеді.

Реквизициялау кезінде, зада тікелей крсетілгендіктен, кепілдегі реквизицияланан млікті орнына берілген млік кепіл пніне айналады [4:324]. Рентаны стаушы рента тлеушіге берілген жер учаскесі немесе баса да жылжымайтын млік шін сол млікке кепіл ыын иеленеді [4:521]. Кепіл шартына ммілелер мен шарттар туралы жалпы ережелер: жарамсыз ммілелер трлері мен жарамсыздыты салдары туралы, шарт жасасу т.б. тртібі туралы ережелер олданылады.

Затты кепіл берушісі ретінде оны меншік иесі немесе, егер за актілерімен згеше белгіленбесе, меншік иесіні келісімімен зата шаруашылы жргізу ыын иеленетін тла бола алады. Егер кепіл стаушы ретінде тек негізгі міндеттеме бойынша несие беруші ана болса, кепіл беруші ретінде тек негізгі міндеттеме бойынша борышор ана емес, шінші тла да болуы ммкін. Кепіл беруші ретінде шінші тланы атысуымен орын алатын атынастар заттай кепіл болушылы деп, ал кепіл беруші шінші тла – заттай кепіл болушы деп аталды. Кепіл беруші ретінде шінші тла крінген реттерде кепілге салынан мліктен ндіріп алуды ерекшеліктері бар.

Талап ету ыын беру жне арызды аудару.

Міндеттемені тотатылуы

Азаматты ы теориясы міндеттемені згеруі мен міндеттемедегі тлаларды згеруін ажыратады. Бірінші жадайда міндеттемелік байланыстарды брыны трі жойылады жне жаасы пайда болады, ал екіншісінде міндеттемені сол брыны трі саталады, ол тек баса тлаларды арасында болады [8:184].

Талап ету ыын беру немесе цессия несие берушіні мміле бойынша немесе за актісіні кшімен зіне тиесілі ыты баса тлаа беруін білдіреді. ыты беруші тла (бастапы несие беруші) цедент, ал ы берілетін тла цессионарий деп аталады.

Цессия – тіпті рим ыына белгілі болан те ежелгі институт, оны жекелеген аспектілеріні жаалыы негізінен брыны оама белгісіз болан атынастарды сипатынан шыады. Сондытан жаа белгілерді тратанан ыты модельдермен зара лшемдерін орнатуда иындытар туындайды. Біра, сонымен берге, ыты былыстарды салыстырмалы дербестігіні арасында кейбір жаалытар ыты рылымдардаы згерістерден, мысалы, занамалы техника дістері сияты салалардан крінеді.

Посткеестік шындыты келесі былыстары цессия мселесін зектілендірді жне оны азаматты-ыты ылым мселелеріні арасындаы орнын арттырды: шарт еркіндігі аидасыны бекітілуімен жне жоспарлы-реттеуші алышарттар жйесіні бзылуымен байланысты цессияны олдану диапазоныны кееюі; талап ету ыын берумен байланысты атынастарды арнайы реттеу саласыны кееюі; шарттарды цессияны жалпы ережелерімен толы сйкестігі жо жаа трлеріні пайда болуы; цессия институтымен бір баыттандыруды талап ететін жаа ыты институттарды пайда болуы; талап етуді беруді теріс пайдалануды жаа тсілдеріні пайда болуы.

Азаматты кодексті 37-бабыны (729-738бб.) азаматты ыты жаа институты – факторинг арастырылан. Оны мні арапайым сзбен айтанда бір тланы арызды талаптарын басасыны сатып алуында. Кбінесе бндай жол беру несие берушіні арызды ала алмауынан, ал шінші тлада бндай ммкіндікті болуынан жне осыны белгілі бір аы шін жасауа дайындыынан орын алады. Осындай ке тараан атынастарды ыты зегі болып нормалары жалпы сипата ие болатын цессия танылады, ал факторинг туралы нормалар арнайы сипатта болады. Сондытан АК-ті 729-бабыны 3-тармаына сйкес, цессия туралы жалпы ережелер факторинг туралы ережелермен згеше кзделмеген жадайларда ана олданылады [1:267].

Заманауи жадайлардаы цессияны мні экономикалы айналымдаы шарт роліні тбегейлі згеруіні арасында арта тсті. Шарт зіні бастапы масатына – жеке мдделер йлесіміні нысаны болуа жауап бере бастады. Жеке мдде зіні негізі бойынша дербес жне сырттай араласуа жол бермейді. Ол тере негізделген болуы ммкін, алайда барынша субъективті де бола алады. Біра ол андай болса да, оны иеленуші осы мддені шарт мтінінде крініс табуын талап еткен жадайда шарт шін елеулі мнге ие болады. Ешкім де бнымен санаспауа ылы емес. Шаруашылы жргізуді социалистік дістерінде осындай тсілдер орын алан еді. Шаруашылы шарттар міндетті трде жасалуы керек болды, барлы шарт алдындаы айшылытар мемлекеттік арбитражда шешілген болатын. Мемлекеттік арбитраж тараптарды зі елеусіз деп тапан талаптарын арастырмады жне тараптарды белгіленген жадайларда шарт жасасуа міндеттеді [9:167].

Біраз шектерде шарттарды міндетті жасасу бгінде де саталан (АК 387,399,400 бб.), алайда тауар-аша айналымындаы ауа-райын жасамайды. Шарт еркіндігі нары атысушыларыны араатынастарындаы стем аидаа айналды.

ы олдану кейде бл аиданы брмалайды.

азастан Республикасыны Жоары Соты тжірибесінен мысал.

Жауапкер – «Солтстік азастан асты комитеті» МКК Р Жоары Сотына облысты сот шешіміне шаыммен жгінді. Облысты сотты шешімі бойынша «АК Голден Трейд» ЖШС-ні пайдасына жауапкерден 138 млн. теге сомасында арыз ндірілуі тиіс. Талапкер аталан арызды талап ету ыын Павлодар мнай деу зауытынан аландытан, жауапкер талап арызды тиісті емес талапкер берді деп есептейді. Алайда «Солтстік азастан асты комитеті» МКК-мен жасалан шарт бойынша зауыт зіні талап ету ытарын МКК-ні жазбаша келісімімен ана бере алатын еді, ал жауапкер бндай келісімді берген жо. Р Жоары Соты облысты сотты шешімін згеріссіз алдырып, жауапкерді шаымын анааттандырмады. Жоары Сотты длелдемелеріні бірі ретінде жауапкерді «талапкер оны келісімінсіз талап етуді беруі ытарына алайша нсан келтірді» деген сраа наты жауап бере алмауы болды. Бл себеп негізсіз. Жауапкерді ытарына шартты зі елеулі деп тапан ережесіні бзылуымен нсан келтірілді, ол ешкімні алдында оны маыздылыы туралы есеп беруге міндетті емес (рине, егер гіме ыты теріс пайдалану т.б. туралы болмаса).

Міндеттемедегі адамдарды ауыстырылуына Азаматты кодексні 19-тарауы арналан. Оны 10 бабыны 9-ы талап ету ыын беру туралы айтады.

Несие берушіні ытарын баса тлаа аудару шін борышорды келісімі талап етілмейді – заны жалпы ережесі осылай дейді [2:339].

АК-ті 346-бабында талап етуді беру нысанына ойылатын талаптар аталады. Оан сйкес, жазбаша (жай немесе нотариалды) трде жасалан ммiлеге негiзделген талап етудi беру тиiстi жазбаша трде жасалуа тиiс.

Мемлекеттiк тiркеудi талап ететiн ммiле бойынша талап етудi беру осы ммiленi тiркеу шiн белгiленген тртiп бойынша тiркелуге тиiс. Ордерлік баалы ааздан туындайтын талаптар шін талап ету ыын беруді ерекше тртібі бар. Ордерлi баалы ааз бойынша талап етудi беру осы баалы ааздаы индоссамент арылы жасалады.

Мiндеттеме жнiндегi несие берушiнi ытары за жаттары жне соларда крсетiлген мынадай жадайларды болуы негiзiнде:
1) несие берушiнi ытарындаы мбебап ыты мирасорлы

нтижесiнде. мбебап ы мирасорлы несие берушіні барлы

ытары мен міндеттеріні баса тлаа ауысуын білдіреді.

мбебап ы мирасорлы азаматты айтыс болуы, зады

тланы айта рылуы кезінде орын алады;

2) за жаттарында мндай ауысу ммкiндiгi кзделсе, несие берушi

ытарыны баса адама ауысуы туралы сот шешiмi бойынша. Сот шешімі бойынша несие беруші ытарыны ауысуыны мысалы ретінде шінші тланы лестік меншік атысушысыны лесті сатып алуа басым ыын ескерместен алан орта мліктегі леске ыты сот шешімімен орта лестік меншік атысушысына кшуі бола алады;

мiндеттеменi оны кепiл болушысы, тапсырушысы немесе осы мiндеттеме бойынша борышор болып табылмайтын кепiлге зат берушiнi орындалуы нтижесiнде. зіні амтамасыз етуші міндеттемесін орындаан кепілдік беруші, кепіл болушы немесе кепіл беруші-заттай кепілдік беруші орындалан блігінде негізгі міндеттемені несие берушісіні ытарын алады;
сатандырушы сатандыратын жадайды басталуына жауапты борышора несие берушiнi ытарын алып берген кезде. ытарды алып беру сатандыру тлемін жзеге асыран сатандырушыа сатандыру жадайыны орын алуына жауапты тладан тленген тлем шегінде залалдарды теуді талап ету ыыны ауысуын білдіреді.
за жаттарында кзделген зге жадайларда баса адама ауысады.

Бастапы несие беруші жаа несие берушіге ытармен атар сол ыты куландыратын жаттарды, сондай-а ыты жзеге асыруа ажетті мліметтерді беруге міндетті. Шарттан туындайтын ытарды цессиясы кезінде контрагент (борышор), з кезегінде, жаа несие беруші-тараптан оан ытарды туі туралы длелдемелерді табыс етуін талап ете алады [2:342]. Осындай мліметтер табыс етілгенше борышор мерзімді ткізіп алуа туекел етпестен, міндеттемені орындамауа ылы.

Бгінгі кні біратар авторлар цессияны дербес шарт ретінде арастырса, енді біреулері оан дербес шартты мн бермейді [10:24-26].

Ресейлік авторларды цессия шартыны дербестігін жоа шыаратын жне тжірибелік мнге ие болатын мейлінше салматы длел мынадай: егер цессия шарты – дербес, соны ішінде сыйа тарту шартынан блек шарт болса, бл коммерциялы йымдар арасындаы ытарды теусіз беруге салынан тыйымды айналып туге ммкіндек береді, ол шін ы аысыз берілетін шартты «цессия» деп атаса жеткілікті [11:466]. Алайда бл длел коммерциялы йымдар арасында сыйа тартуа тыйым салынбаан за жйелерінде жмыс жасамайды. азастанды занама арастырылып отыран салада ресейліктен біршама ерекшеленеді. РФ АК-ні 575-бабы коммерциялы йымдар арасында сыйа тартуа тыйым салады; Р АК-ні 509-бабында бндай тыйым салу арастырылмаан. Сондытан Ресейді ы олдану тжірибесінде талап ету ыын беру жзеге асатын шартты аылылыы немесе аысыздыы елеулі мнге ие болады, ал азастанды шін бл жадай онша маызды емес.

Талапты беру ыы субъективтік ыты иеленушіні ы абілеттілігіні элементі болып табылады. ыты атынаса тсе отырып жне субъективтік ытар мен міндеттерді иесіне айнала отырып, азаматты ы субъектілері здеріні ы абілеттілігін жаа элементтермен толытыра отырып, байыта тседі.

Цессияа жол берілмейтін жадайлар. Занамаа немесе шарта айшы келмейтіндіктен, несие берушіні талап ету ыын беруге жол беріледі. Цессияа замен тыйым салынан негізгі жадайларды атап тейік.

Азаматты кодексті 340-бабы несие берушіні жеке басымен ажырамас байланыста болатын ытарды, соны ішінде алимент жнiндегi жне азаматты мiрiне немесе денсаулыына келтiрiлген зиянны орнын толтыру жнiндегi талаптарды баса адама ауысуына тыйым салады. АК-ті 216-бабыны 4-тармаы бойынша лестi сатып алуды басым ыын баса бiреуге беруге рсат етiлмейдi. 523-б. 1-т. траты рента шарты бойынша рента алушыны ытары берілуі ммкін тлалар шеберін шектейді. Тек ана азаматтар мен коммерциялы емес йымдар, егер бл оларды ызмет масаттарына сйкес келсе, траты рентаны алушылар бола алады. 573-б. 2-тармаына сйкес, жала берушiнi тиiстi ызметпен айналысуа берiлген лицензия негізінде алан ытары, егер за актілерінде згеше белгіленбесе, жала алушыа берiлмеуге тиiс. Шарт бойынша берiлетiн ксiпорынны рамына осындай арнаулы рсаты (лицензиясы) болмаан жадайда жала алушыны орындауы ммкiн болмайтын мiндеттемелердi енгiзу жала берушiнi кредит берушiлер алдындаы тиiстi мiндеттемелерден босатпайды. Прокат шарты бойынша жала алушыны з ытарын беруіне жол берілмейді [2:600]. АК-ті 734-бабы бойынша, егер ашалай талапты берiп аржыландыру шартында згеше кзделмесе, аржы агентiнi ашалай талапты кейiн беруiне жол берiлмейдi.

ытарды беру ммкіндігін шектеуді зада тікелей аталмаан, біра норманы мазмнынан шыатын таы бір трі туралы айтылады. гіме болашата туындайтын ыты беруге жол берілмейтіндігі туралы болып отыр, себебі АК егер за жаттарында немесе шартта згеше кзделмесе, бастапы несие берушiнi ыы жаа несие берушiге ыты ауысуы кезiнде болан клемде жне сондай жадайларда ауысатндыын арастырады.

Цессияа тыйым салу немесе шектеу жадайлары біратар нормативтік актілерде айтылады.

Негізгі жне акцессорлы міндеттеме бойынша ытарды беру. Азаматты Кодексті 341-бабына сйкес, жаа несие берушіге міндеттемені орындалуын амтамасыз ететін ытар кшеді. Осылайша, егер шартта ытарды тек негізгі міндеттеме блігінде ана беру туралы келісім болмаса, жаа несие беруші акцессорлы міндеттемелер бойынша ытара ие болады: айыпаыны алуа, кепілплды алуа т.б.

Бір ана осымша міндеттемені, мысалы, айыпаыны ндіру туралы міндеттемені цессиясын жзеге асыруа жол берілмейді. Алайда акцессорлы міндеттеме бойынша ытарды беруді (айталы, айыпаыны ндіру ыы) сот шешімі бойынша ндірілген, біра цедент лі алмаан айыпаыны алу ыын берумен араластырмау керек. Соы жадайда арызды алу ыын беру жзеге асады. Міндеттеме акцессорлы болуын тотатты.

Цессия жекелеген міндеттемелерде зіндік ерекшеліктерге ие. Кепіл кезіндегі талап ету ыын беруді ерекшеліктерін арастырайы.

Кепiл туралы шарт бойынша кепiл стаушыны з ытарын баса адама беруi, егер кепiлмен амтамасыз етiлген негiзгi мiндеттеме бойынша борышора талап ету ытары на сол адама берiлсе, зады болады.

Кепіл ытарын беруді негізгі міндеттеме бойынша ытарды берумен де, кепіл пніне ытарды бір тладан екіншісіне туімен де шатастыруа болмайды. Жоарыда аталандай, негізгі міндеттемедегі несие берушіні ауыстыру, егер тараптарды келісімімен згеше кзделмеген болса, акцессорлы міндеттемелер бойынша барлы ытарды жаа несие берушіге туін білдіреді; ал акцессорлы міндеттеме бойынша ытарды беру негізгі міндеттемедегі несие берушіні ауысуына кеп сопайды. Кепілге салынан млікке ытарды баса тлаа ауысуы соысы шін кепіл атынастарын тотатпайды.

Кепіл шарты бойынша ытарды беру ытарды беруге атысты жалпы ережелер бойынша жргізіледі, яни борышорды ытарды берілетіндігі туралы жазбаша ескерту, борышорды жаа несие берушіні талаптарына бастапы несие берушіге келтірген себептермен арсылы білдіру ммкіндігі т.б.

Жекелеген кепілдік міндеттемелерде ытарды беру тртібі мен салдарларында ерекшеліктер бар.

Кепілге салынан баалы ааздар бойынша ытарды баса тлаа беруді тіркеу кезінде реестр стаушы келесі рекеттерді жзеге асырады:

баалы ааздар ипотеасы кезінде – кепіл берушіні дербес шотына кепіл стаушыны ытарды басаа бергендігі туралы жазба жасайды, сондай-а осы тланы дербес шотыны нмірін, немесе ол туралы мліметтерді енгізеді;
баалы ааздар кепілі кезінде – оларды баса тланы дербес шотына аударады, тіркеу журналында кепіл стаушыны ытарды беру туралы жазбаларыны нмірін крсете отырып, кепіл берушіні дербес шотыны нмірін енгізеді.

арызды аудару. Талап ету ыын берумен салыстыранда, арызды аударуа тек несие берушіні келісімімен ана жол беріледі. Аталан ережені императивтілігі несие беруші шін борышорды жеке басыны маызыны елеулілігімен тсіндіріледі. Несие берушіні келісімі азаматты-ыты ылымда біржаты мміле ретінде арастырылады. детте бндай келісім арызды аудару шін беріледі. Егер несие беруші з келісімін арызды аудараннан кейін берсе, осы арылы ол брыны жне жаа борышорды арасындаы келісімге арсы еместігін крсетеді, осылайша ол зады кшке ие болады.

Біратар жадайларда арызды аудару шаруашылы айналым атысушылары арасындаы зара атынастарды жеілдетеді. Егер бір тла екіншісіне белгілі бір аша сомасын бережа болып, біра зі осы сомада шінші тлаа атысты несие беруші болса, ол арызды тлеу бойынша зіні міндетін аталан шінші тлаа бере алады. Есептесу бндай жадайларда біршама жеілдей тседі [13:142].

арызды аудару брыны жне жаа борышорды келісімімен жасалады. Бл келісімді оан ол жеткізген ыты атынастан ажырату керек. Бндай ыты атынас ретінде кез-келген шарттар, зиян келтіру салдарынан туындайтын міндеттемелер т.б. бола алады. арызды аудару туралы келісім негізгі ы атынасы элементтеріні басаларына сер етпестен, біреуін ана озайды, несие берушіні келісімі, негізгі ы атынасыны баса ытары мен міндеттерін озамастан, осы элементке атысты келісімге ана жатады. Сондытан арызды аудару нтижесінде бір борышор екіншісімен ауыстырылады, ал міндеттеме брынысынша ала береді.

Кейбір міндеттемелерде арызды аударуа жол берілмейді. Мысалы, жер ойнауын пайдалану шарты бойынша міндеттерді ызметті осы тріне лицензиясы жо тлаа беруге болмайды.

арызды аудару нысаны талап ету ыын беру нысаны сияты ережелерге баынады.

Егер кепiл берушi жаа борышор шiн жауап беруге несие берушiге келiсiм бермесе, кепiлмен амтамасыз етiлген мiндеттеме бойынша кепiл борышты баса адама аудару арылы тотатылады.

Жаа борышор несие берушiмен бастапы борышорды арасындаы атынастара негiзделген арсылытарын несие берушiнi талабына арсы оюа ылы. Крделі, кпаспектілі шарттарда борышты аудару кезінде жаа борышорларды арыз сомасыны дрыс есептелмеуі, несие берушіде арызды жекелеген бліктері бойынша ы белгілейтін андай да бір жаттарыны болмауы т.б. сияты брыны борышорлардан кшкен арсылы білдірулері кездеседі.

арызды аударылуы тек несие беруші мен борышор шін ана емес, сонымен атар баса тлалар шін де белгілі бір салдарлар туындатуы ммкін. Мысалы, АК 365-бабыны кшімен кепiлдiк жне кепiл болушылы, егер кепiлдiк берушi немесе кепiл болушы несие берушiге жаа борышор шiн жауап беруге келiсiм бермесе, кепiлдiкпен немесе кепiл болушылыпен амтамасыз етiлген мiндеттеме жнiндегi борышты баса жаа ауыстырумен тотатылады.

Осындай ереже кепілмен амтамасыз етілген міндеттеме шін де белгіленген: егер кепiл берушi жаа борышор шiн жауап беруге несие берушiге келiсiм бермесе, кепiлмен амтамасыз етiлген мiндеттеме бойынша кепiл борышты баса адама аудару арылы тотатылады.

Міндеттемедегі адамдарды ауыстырылуы, з кезегінде, несие берушіні ауыстыру жне борышорды ауыстыру деп блінеді, сйкесінше, талап ету ыын беру (цессия) жне арызды аудару деп аталады. Талап ету ыын беру немесе цессия несие берушіні мміле бойынша немесе за актісіні кшімен зіне тиесілі ыты баса тлаа беруін білдіреді. ыты беруші тла (бастапы несие беруші) цедент, ал ы берілетін тла цессионарий деп аталады.

Кепіл шартыны тарабы белгіленген тртіппен оан сйкесінше зіні ытары мен міндеттерін жктей отырып, зін баса тламен ауыстыруа ылы.

Кепіл стаушы талапа жол беру арылы несие берушіні ытарын беру туралы ережелерді сатай отырып, кепіл шарты бойынша зіні ытарын баса тлаа беруге ылы.

Кепіл ытарын беруді негізгі міндеттеме бойынша ытарды берумен де, кепіл пнінен ытарды бір тладан екінші тлаа ауысуымен де шатастырмаан жн. Егер тараптарды келісімінде згеше белгіленбеген болса, негізгі міндеттемедегі несие берушіні ауысуы акцессорлы міндеттемелер бойынша барлы ытарды жаа несие берушіге ауысандыын білдіреді. Ал акцессорлы міндеттеме бойынша ытарды беру негізгі міндеттемедегі несие берушіні ауысуына кеп сопайды. Кепілге салынан млікке ытарды баса тлаа ауысуы соысы шін кепіл атынастарын тотатпайды [14:45].

Кепіл шарты бойынша ытарды беру (цессия) ытарды беруге жататын жалпы ережелер бойынша жзеге асырылады, яни борышорды ытарды берілетіндігі туралы жазбаша хабарландыру, борышорды жаа несие берушіні талаптарына брыны несие берушіні талаптарына арсылы білдірген негіздер бойынша арсылы білдіру ммкіндігі, жаа несие берушіде брыны несие беруші ытарыны клеміні саталуы т.б.

Кепіл ытарын беру ерекшелігі болып мына жадай танылады: кепіл ытары баса тлаа, егер кепілмен амтамасыз етілген міндеттеме бойынша ытары да осы тлаа ауыспаса, ауыса алмайды.

Жылжымайтын млік ипотекасы бойынша ытарды беру тртібі мен салдары ипотеканы тек ипотека шартымен немесе ипотекалы кулікпен рсімделгеніне байланысты болады. Бл жерде шартпен бе, лде шартсыз ба – мні жо. Бірінші жадайда талап ету ытарын беру процедурасы цессия туралы жалпы ережелерге баынады (АК 339-347бб.). екінші жадайда – «Жылжымайтын млік ипотекасы туралы» Жарлыа сйкес, ипотекалы кулік бойнша ытарды беру онда баса тланы пайдасына беру туралы жазбаны жазу арылы жне оны сол тлаа беру арылы жзеге асырылуы тиіс. Ипотекалы кулік бойынша ытарды баса тлаа беру негізгі міндеттеме бойынша ытарды да сол тлаа ауысандыын білдіреді. Ипотекалы кулікті зады иеленушісіне негізгі міндеттеме бойынша кепіл стаушын ытары мен несие берушіні ытарын оса аланда, оны мазмнынан шыатын барлы ытар тиесілі болады.

Міндеттемені тотатылуы несие беруші мен борышор арасындаы ыты байланысты мір сруіні тотатыландыын, ыты атынас пен оны райтын субъективтік ытар мен міндеттерді жойыландыын білдіреді.

Кейде бл мн-жай шартты міндеттемені тотататындыы аны. Мысалы, тараптар жеке-дараланан затты сату туралы келісті, ал ол зат жойылды. рине, мндайда шарт зіні рекет етуін тотатады.

Міндеттемелерді тотатылуына Азаматты кодексті 21 тарауы (367-377бб.) арналан. АК-ті 367-бабында тотатылуды 10 негізі аталан: мiндеттеме орындалуы, талаптан бас тарту тлемiні тленуі, борышты есепке жатызу, жаыртылу, борышты кешiру, борышор мен несие берушiні бiр тла болуы, орындауа ммкiндiкті болмауы, мемлекеттiк орган жатыны шыарылуы, азаматты айтыс болуы, зады тланы таратылуы.

Замен немесе шартпен міндеттемені тотатылуыны зге де негіздеріне жол берілуі ммкін.

Міндеттемелер тотатылуыны Азаматты кодексті ерекше блімінде кзделген баса негіздеріні мынадай кріністері бар.

АК-ті 496-бабы бойынша борышты аударуа з келiсiмiн беру туралы сатушыа жазбаша хабарламаан кредит берушi ксiпорынны сатылатындыы туралы хабар алан кннен бастап ш ай iшiнде мiндеттемелердi тотатуды немесе мерзiмiнен брын орындауды жне сатушыны осыдан келген залалдарды теуiн не ксiпорынды сату шартын толы немесе оны тиiстi блiгiн жарамсыз деп тануды талап етуге ылы.

АК-ті 529-бабына сйкес, траты рента тлемi ретiнде тлеу шiн берiлген млiк кездейсо жойылан немесе кездейсо блiнген кезде тлеушi тиiсiнше рента тлеу жнiндегi мiндеттемесiн тотатуды немесе оны тлеу талаптарын згертудi талап етуге ылы.

АК-ті 560-бабы бойынша егер млiк жалдау шартында згеше кзделмесе, млiк жалдау шартын мерзiмiнен брын тотату соан сйкес жасалан осымша жалдау шартын тотатуа кеп соады.

Егер тапсырысшы 628 бапты 1-тармаында аталан мн-жайлар туралы мердiгер тарапынан уаытылы жне негiзделген Ескерту аланына арамастан, исынды мерзiмде жарамсыз жне сапасыз материалды ауыстырмаса, жмысты орындау дiсi туралы нсауды згертпесе немесе жмысты жарамдылыына немесе берiктiгiне ауiп тндiретiн мн-жайларды жою шiн баса да ажеттi шаралар олданбаса, мердiгер шарттан бас тартуа жне оны тотатылуынан келтiрiлген залалдарды теудi талап етуге ылы [2:628].

АК-ті 699-бабы жк жнелтушіні немесе жкке билік ету жаты иесіні тасымалдаушыдан тасымалдауды тотату немесе жкті айтару ыын бекітеді. Бл жадайда тасымалдаушы жасалан тасымала аы тлеуді, сондай-а жасалан кімге байланысты келтiрген шыындарды теуiн талап етуге ылы.

Жк берушi шарт бойынша сатауды зге мерзiмi кзделгенде де кез келген уаытта сатаушыдан затты талап етуге ылы. Алайда бл жадайда жк берушi, егер шартта згеше кзделмесе, сатаушыа мiндеттеменi мерзiмiнен брын тотатылуынан туан залалдарды теуге мiндеттi [2:773].

АК-ті 815-бабыны 8-тармаына сйкес, сатанушы болып табылмайтын, оан атысты мндай жадайды кздемейтiн жеке басты сатандыру шарты жасалан сатандырылан адам айтыс болан жадайда, егер за актiлерiнде немесе шартта сатандырылан адамды ауыстыру кзделмесе, бл шарт тотатылуа жатады.

Тапсырма шарты міндеттердi тотатуды жалпы негiздерiмен атар:

сенiм бiлдiрушiнi тапсырманы ауыстыруы;
сенiм бiлдiрiлген кiлдi бас тартуы;
сенiм бiлдiрушiнi немесе сенiм бiлдiрiлген кiлдi айтыс болуы, оларды бiреуiн рекетке абiлетсiз, рекетке абiлетi шектеулi немесе хабарсыз кеттi деп тануды салдарынан тотатылады.

Егер сенiм бiлдiрiлген кiл тапсырма шартыны тоталаны туралы бiлмесе жне бiлуге тиiс болмаса, онда сенiм бiлдiрушiнi нсауы бойынша жасалан оны iс-рекетi сенiм бiлдiрушiнi (оны ыты мирасорын) шiншi тлаа жне сенiм бiлдiрiлген кiлге атысты мiндеттейдi. Сенiм бiлдiрiлген кiлмен жасалан шарттан бас тартан, ксiптер ретiнде iс-рекет жасайтын тарап, егер шартта бдан да за мерзiм кзделмесе, екiншi тарапа шартты тотатыланы туралы бiр ай клемiнде хабарлауы тиiс.

Комитенттi мерзiмi крсетiлмей жасалан комиссия шартынан, егер шартта хабарлауды бдан да за мерзiмi кзделмесе, бас тарту туралы комиссионерге бiр айдан кешiктiрмей хабарлап, кез келген уаытта бас тартуа ыы бар.

Бл жадайда комитент комиссионерге шарт тотатылана дейін ол жасаан ммiлелер шiн сыйаы тлеуге, сондай-а комиссионерге шарт тотатылана дейін ол шеккен шыындарды орнын толтыруа мiндеттi [2:880].

АК-ті 890-бабы бойынша млiктi тиiсiнше басармаан жадайда рылтайшы немесе пайда алушы сота сенiмгерлiкпен басаруды тотату жне залалдарды теу туралы талап оя алады. Бл орайда мiндеттердi тиiсiнше орындау шiн зiне атысты барлы шараларды олдананын длелдей алмаса, сенiмгер басарушы мiндеттерiн тиiсiнше орындамааны шiн, кiнлi деп саналады.

АК-ті 908-бабы негізінде мерзiмi крсетiлiп жасалан кешендi ксiпкерлiк лицензия шарты Азаматты кодекстi ережелерiне сйкес бзылуы ммкiн.

Шартта тараптар мерзiмсiз кешендi ксiпкерлiк лицензия шартынан, егер шартта хабарлауды нерлым за мерзiмi кзделмесе, ол туралы баса тарапты алты ай брын хабардар ете отырып, бас тартуа ылы.

Шартты тотатылу салдарлары замен немесе шартпен айындалады.

Міндеттемені тотатылу тсілдері. Міндеттемелерді тотатылуыны барлы тсілдерін ш топа бліп арастыруа болады:

тотатылу міндеттемені екі тарабыны ерік білдіруі бойынша жзеге асырылса. Бан міндеттемені орындалуы, талаптан бас тарту тлемiні тленуі мен жаыртылу жатады;
міндеттемені тотатылуы бір тарапты ерік білдіруі нтижесінде болса. Бл топа борышты есепке жатызу мен борышты кешіру жатады;
міндеттемені тотатылуы тараптарды ерік білдіруіне байланысты болмаса. Бл топа борышор мен несие берушiні бiр тла болуы, орындауа ммкiндiкті болмауы, мемлекеттiк орган жатыны шыарылуы, азаматты айтыс болуы, зады тланы таратылуы сияты тсілдер жатады.

Екі тарапты еркі бойынша міндеттемені тотатылуы.

Міндеттемені орындау міндеттемені тотатылуыны мейлінше табии тсілі болып табылады. Бл жерде міндеттеме тек тиісінше жзеге асырылан орындау ана тотататындыын ескеру ажет, сондытан егер тауар беруші, мысалы, сатып алушыа рылыларды жеткізіп, біра шартпен талап етілетін техникалы жаттаманы бермесе, не мердігер орындалан жмыстардаы жасырып алан кемшіліктерді уаытылы реттемесе т.с.с., онда тараптар арасындаы міндеттеме тотатылмайды.

Талаптан бас тарту. АК 369-бабына сйкес, «тараптарды келiсiмi бойынша мiндеттеме орындалуды орнына бас тарту тлемiн беру (аша тлеу, млiк беру жне т.б.) арылы тотатылуы ммкiн. Бас тарту тлемiнi млшерiн, мерзiмдерiн жне тртiбiн тараптар белгiлейдi».

Бас тарту борышор жаында тадау ыы болатын альтернативтік міндеттеме ретінде крінеді. Оны альтернативтік міндеттеме ретінде арастыру экономиканы нары негіздеріне кшуінен кейін ммкін болды, себебі міндеттемені наты орындау аидасы рекетіні брыны атадыы осы принципке андай да бр альтернативалар туралы айтуа жол бермейтін еді. азіргі азаматты занама да міндеттемені заттайорындау аидасынан бас тартпайды. Міндеттемені пнін беруді талап ету ммкіндігі туралы ереже саталды, сондай-а міндеттеме тиісінше орындалмаан жадайда айыпаы тлеу мен залалдарды теу арастырылан. Алайда, бгінде аталан ережелер диспозитивтік сипата ие жне тараптара кез-келген уаытта здеріні келісімі бойынша міндеттемені рекет етуін тотатуа ммкіндік береді.

Жаыртылу (новация) бойынша міндеттемен тотатылуы тараптарды келісімі бойынша бастапы міндеттемені басасына ауыстыруды білдіреді. «Novatio» термині латынша «жаыртылу», «згерту» деген ымды береді. Алайда, брыны міндеттеме талаптырыны кез-келген згерісі новация болып есептеле бермейді. Азаматты кодексті 372-бабы новацияны зады болуы шін мынадай талаптарды болуын атайды: атысушыларды рамыны саталуы, орындау пнін немесе тсілін згерту. Сондытан, шарт баасын арттыру немесе тмендету, шарт тарабыны згеруі сияты не пнні згеруіне, не орындау тсіліні згеруіне кеп сопайтын шарт талаптарыны згеруін новацияа жатызуа болмайды.

Бастапы жне жаа міндеттеме міндетті трде жарамды болуы керек, болмаса новация зады кшке ие болмайды. Міндеттемені кейбір трлері шін за новацияа тыйм салуларды белгілейді. Мысалы, мірге немесе денсаулыа келтірілген зиянны орнын толтыру бойынша жне алименттерді тлеу бойынша міндеттемелерге атысты новацияа жол берілмейді.

Бір тарапты ерік білдіруі бойынша міндеттемені тотатылуы.

арызды кешіру. Азаматты кодексті 373-бабы несие берушіні борышорды оны міндеттерінен босатуы арылы міндеттемені тотатуа жол береді. Бндай босату несие берушіні млкіне атысты баса тлаларды ытарын бзбауы тиіс, сондытан егер несие беруші бір бір тланы арызын кешіре отырып, сол арылы зіні несие берушілерін олара тиесілі арызды алу ммкіндігінен айырса, бндай арызды кешірулер жарамсыз болып саналады.

арызды кешіру сырттай араанда пні талап ету ыы болатын сыйа тартуа сайды [1:149]. Біра бл трлі ыты былыстар болып табылады. арызды кешіру – біржаты мміле, онда арызды алу ыы бір тланы еркі бойынша жойылады, сйкесінше борышорды арсы міндеті де жойылады. Борышорды з міндеттерін тотатуы шін арызды кешіруін аламауы зады мнге ие болмайды. Талап ету ыын беру шарт болып табылады, оан сйкес ытар мен міндеттер тек тараптарды келісіміне ол жеткізілген жадайда ана жойылуы ммкін.

зара талаптарды есепке жатызу. Міндеттемені тотатылуыны АК-ті 367-бабында аталан негіздеріні бірі болып есепке жатызу танылады.

Есепке алу экономикалы айналымда аша массасыны клемін ысартуа, есептесуді жеілдетуге жрдемдесетін біршама нтижелі рал ретінде крінеді.

Азаматты кодексті 370-бабы есепке жатызуды олдану ммкін болатын жне оан жол берілмейтін жадайлар туралы талаптарды атайды. АК-ті біратар баптары жекелеген жадайларда есепке жатызуды олдануды ерекшеліктері туралы айтады (АК 88-б.3-т., 289-б., 313-б.6-т., 357-б.3-т.).

зара талаптарды есепке жатызу туралы негізі ережелер мынаан саяды.

зара талаптар мен міндеттемелерді есепке алуа негізделген есептесулер ретінде борышор мен несие берушіні бір-біріне зара талаптары мен міндеттемелері те сомаларда телетін жне осы талаптар мен міндеттемелер сомалары арасындаы айырмашылыа ана тлем жзеге асырылатын олма-ол емес есептесулар тсініледі.

зара талаптарды есепке алу бойынша есептесулерді ксіпорындарды тініші бойынша банктер іс жзінде жіберілген немесе тсірілген тауар-материалды ндылытары мен негізгі ызметі бойынша крсетілген ызметтері шін жргізеді.

Есепке алуды нерлым арапайым нсасы тараптарды райсысы бір міндеттемеде несие беруші ретінде жне екіншісінде борышор ретінде крінетін екіжаты шартта орын алады. Алайда, трлі шарттардан туындайтын немесе бір жаында шарттан жне сондай-а екінші жаында арсы жне біртектес шартты емес міндеттемелерден туындайтын арсы талаптарды есепке алу шін де ешандай кедергі жо [11:452].

Есепке алу талаптары:

талаптарды зара арсы келуі;
талаптарды біржатылыы;
орындау мерзіміні орын алуы;
тараптарды біріні тініші;
есепке алуды жргізуге тыйым салынатын негіздерді болмауы.

Есепке алу шін бір тарапты тініші болса жеткілікті. Біра осымен бір мезгілде арсы талаптарды тараптар, ал дау туындаан кезде – сот мойындауы тиіс.

Тараптарды еркіне байланысты емес себептер бойынша міндеттемені тотатылуы.

Орындауды ммкін болмауы. Міндеттемені орындауды ммкін еместігіні негізінде жатан себептер бір немесе екі тарапа байланысты болуы немесе олара байланысты емес сипатта болуы ммкін. Біра, сонда да, бір не екі тарапты еркі емес, міндеттеме субъектілеріні ытар мен міндеттерді жзеге асыруыны объективтік ммкін еместігі міндеттемені тікелей тотатады.

За орындауды ммкін болмауымен міндеттемені тотатылуы туралы жай айтып ана оймайды, сонымен бірге бндай аяталуа жол берушілікті орын алан ммкін еместік шін тараптарды жауапкершілігімен байланыстырады. Егер ммкiндiктi болмауы борышор жауап бермейтiн жадайлардан туындаса, орындауа ммкiндiк болмаандытан мiндеттеме тотатылады. Бл ереженi кшi ашалай мiндеттемелерге олданылмайды.

Тарапты зi де, екiншi тарап та мiндеттеменi орындауа жауап бермейтiн мн-жайдан тарап мiндеттеменi орындай алмайтын ретте, егер зада немесе шартта згеше кзделмесе, бiр тарапты екiншi тараптан мiндеттеменi орындауды талап етуге ыы жо. Бл орайда мiндеттеменi орындаан рбiр тарап орындаланды айтаруды талап етуге ылы.

Борышор несие берушiнi рекеттерi кiнсiнен мiндеттеменi орындауа ммкiндiк болмаан жадайда несие берушiнi одан мiндеттеме бойынша атаранын айтаруды талап етуге ыы жо.

Мемлекеттік органны актісі негізнде тотатылуы. Егер жергiлiктi кiлдi жне атарушы органдарды оса аланда, мемлекеттiк органдарды жат (жария жат) шыаруы салдарынан мiндеттеменi толы немесе iшiнара орындау ммкiн болмаса, мiндеттеме толы немесе тиiстi блiгiнде тотатылады. Осыны салдарынан залал шеккен тараптар осы Кодекске сйкес оларды орнын толтыруды талап етуге ылы.

Мiндеттеменi тотатылуына негiз болан жария жат белгiленген тртiп бойынша жарамсыз деп танылан жадайда, егер тараптарды келiсiмiнен немесе мiндеттеменi мнiнен згеше жадай туындамайтын болса жне мiндеттеменi орындалуына несие берушiнi мдделiгi жоалмаса, мiндеттеме айтадан алпына келтiрiледi.

Борышорды айтыс болуына байланысты міндеттемені тотатылуы. Егер мiндеттеменi орындау борышорды жеке зiнi атысуынсыз жргiзiлмейтiн болса не мiндеттеме басаша трде борышорды жеке басымен ажырамастай байланысты болса, борышорды айтыс болуымен мiндеттеме тотатылады. Егер мiндеттеменi орындау несие берушiнi жеке зiне арналса, не мiндеттеме басаша трде борышорды жеке басымен ажырамастай байланысты болса, несие берушiнi айтыс болуымен мiндеттеме тотатылады.

Зады тланы таратылуы. Таратылан зады тланы мiндеттемесiн орындау задармен баса зады тлаа (азаматты мiрi мен денсаулыына зиян келуi салдарынан туындаан мiндеттемелер бойынша) жктелген жадайлардан баса реттерде, мiндеттеме зады тла (борышор немесе несие берушi) таратыланда тотатылады. Жергiлiктi кiлдi жне атарушы органдарды оса аланда, мемлекеттiк органдарды ызметiн тотату немесе оларды айта ру осы органда борышор болан мiндеттемелердi тотатуа келiп сотырмайды. Егер тиiстi органдарды ызметiн тотату немесе оларды айта ру туралы шешiмде згеше кзделмесе, крсетiлген мiндеттемелердi орындау арамаында бюджет аражаты бар органа жктеледi.

Борышор мен несие берушіні бір тлада сйкес келуі. Мiндеттеме борышор мен несие берушi бiр тла болуы себептi тотатылады. Міндеттемені тотатылуыны тсілі ретінде борышор мен несие берушіні бір тлада сйкес келуі міндеттеме бойынша борышора оны несие берушісіні ытары ауысан жадайда ммкін болады. Бндай жадай, мысалы, несие беруші айтыс болан кезде оны млкі мрагерлік бойынша борышора ауысанда немесе бірі несие беруші, ал екіншісі борышор болан екі зады тла осылан кезде орын алуы ммкін.

Міндеттемені орындалуын ыты амтамасыз ету

Міндеттемелерді орындау. Орындау пні бойынша міндеттемелерді трлері

Міндеттемені туындауы оны орындау ажеттелігіне келеді. Міндеттемені орындау ретінде борышорды зады маызы бар нтижеге (міндеттемені орындау масаттары) – зата меншік ыын белгілеуге, арызды теуге, деби шыарманы жасауа, зиянны орнын толтыруа т.б. ол жеткізуге баытталан белгілі бір рекеттерді жзеге асыруы тсініледі [3:85].

Борышорды ммкін болатын рекеттеріні тізімі ерекше ке жне туындаан міндеттемені мазмнына байланысты. Мысалы, сатып алу-сату шарты бойынша сатушы сатып алушыа тауарды беруге, ал сатып алушы оны абылдауа жне сатушыа тауарды нын тлеуге міндетті [2: 406/1]. Азаматты кодексті 683-бабына сйкес телмелі ызмет крсету шартын орындау орындаушыны тапсырыс берушіні тапсырысы бойынша жне аысы шін материалды нысаны болмайтын рекеттерді (аржылы кеестер беру, медициналы тексерулер, экскурсиялы ызмет крсету, тауарларды экспедициялау т.б.) жзеге асыруынан крінеді. Міндеттемелерді орындау мысалдары, осы институтпен тыыз байланысты былыстар сияты, шексіз.

Азаматты кодексті 268-бабында тек орындауды типтік жадайларыны ана тізімі берілген: млікті беру, жмыстарды орындау, ашаны тлеу.

Міндеттемелерді орындау институтыны ерекшеліктері оны негізгі белгілерінде крініс тапан.

Біріншіден, орындау шарт ережелерінде (баса ммілелерді ережелерінде) немесе занамада бекітілген тртіп бойынша кезектілікпен жзеге асырылады. Егер де міндеттемені орындауа атысты олданылатын мміле ережелері мен занама талаптары болмаса, оны атысушыларыны жріс-трысы іскерлік айналым дадыларына (мысалы, ксіпкерлік дадыларына) немесе ойылатын зге де деттегі талаптара сйкес реттеледі.

Екіншіден, міндеттемені орындау тараптарды белсенді, масатты ызметін, оларды аыл-ой жне физикалы кш жмсауларыны іс жзінде орындалуын білдіреді. рекеттер бір реттік (кеестер беру, жедел медициналы кмек крсету, вагондарды тиеу т.б.) немесе мерзімді (затты пайдалану мерзімінде аренданы тлеп тру, ндірістік рдісті здіксіз техникалы амтамасыз ету, кешенді экспедициялы ызмет крсету т.б.) болады.

шіншіден, бас тарту немесе біржаты згерту тек борышорды келісімімен немесе зада арнайы кзделген жадайларда (АК 273-б.) ана ммкін болады, себебі мнда «міндеттеме орындалуы тиіс» аидасы олданылады. Бгінгі азаматты ы бл ережені антикалы цивилистикадан млдем згертпестен абылдады. Рим жеке ыыны «pacta sunt servanda», яни шартты орындау керек деген аидасы – оны тарихи бейнесі.

Міндеттемені орындауды негізгі аидалары ретінде дстрлі трде тиісінше жне іс жзінде орындау танылады. Алашы аиданы тиісінше орындауды бірнеше критерийлерін бекітетін ережелер (АК 272-б.), яни субъектілері, пні, орны, мерзімі жне тсілі бойынша ережелер райды. Екінші аиданы мні міндеттемені заттай орындалу ажеттілігінде (АК 354-б.), яни міндеттемені талаптарында жазылан рекетті жзеге асыру ажеттілігінде болып отыр. Мысалы, сатушы сатып алушыа шартта кзделген тауарды беруге міндетті, сот зиян келтірушіге блінген затты алпына келтіру немесе оны орнынан сондай сападаы жне сондай трдегі затты беру міндетін жктеуі ммкін т.б.

Тиісінше орындауа арналан нормалар міндеттемені орындалуы институтыны іргетасын алптастырады.

Міндеттемелік ыты аталан аидаларыны тізімі тпкілікті емес. Белгіленген бастапы айнар кздерге осымша ретінде ылыми дебиеттерде орындауды баса да базалы ережелері туралы сз болады. Мысалы, тратылы, немділік, аыла онымдылы, шын ниеттілік [1:500].

Егер ажетті рекеттер тиісті тлаларды, тиісті нысананы, тиісті орынны жне тиісті тсілді арасында жзеге асырылан болса, жзеге асырылан болса, міндеттеме тиісінше орындалан болып есептеледі. Бдан кретініміздей, «тиісті» термині негізгі болып табылады жне «міндеттемені шарттарына, за талаптарына, іскерлік айналым деттеріне, детте ойылатын баса да талаптара сйкес келетін» маынада тсініледі.

Азаматты кодексті 17 тарауында «міндеттеме талаптары» термині тар маынада олданылады. Атап айтса, шарттар мен кейбір біржаты ммілелерді (мысалы, сиет талаптары) ережелері міндеттеме талаптары ретінде крсетілген. Ке талдау жасаанда міндеттеме талаптары за актілерінен, іскерлік айналым деттерінен т.б. туындайды.

Орындауды тиісті субъектілері. Міндеттеме субъектілеріні ыты мртебесі азаматты занаманы трлі ережелерінде бекітіледі (мысалы, Азаматты кодексті 269, 270бабы, 339-348 бб. араыз).

Міндеттеме тиісті тламен жне тиісті тлаа атысты орындалуа тиіс.

а) Міндеттемені тиісті тлаа орындау. Несие беруші немесе ол укілдік берген тла (мысалы, кіл) борышорды тиісінше орындауды баса да талаптарын сатай отырып ол жеткізген нтижесін абылдауы арызды теуді негізі болып табылатындытан, борышор орындалан нтижені кімге беріп отырандыына сенімді болуы керек. Оны талабы бойынша абылдау фактісін несие беруші арнайы куландыруы тиіс. Куландыру тсілдері Р АК-ні 290 бабында бекітілген:

борышора орындалуды абылдаандыы туралы олхатты рсімдеу жне беру. Тжірибеде екіжаты жаттар: абылдап алу-ткізу актісі, жмысты не ызметті толы (ішінара) аяталуы туралы акт, салыстыру актісі, шартты орындаландыы туралы хаттамалар т.б. жиі жасалады. Оларда, ереже бойынша, белгілі бір міндеттерді тиісінше орындаландыы жне осы жадай бойынша тараптарда зара шаымдарды жо екендігі туралы келісім бекітіледі. Егер мміле бір блігінде ана орындалса, бл кезде атарылмаан рекеттер, жзеге аспаан талап ету ытары (алан арыз) натыланады;
несие берушіні міндеттеме пайда болан кезде алан борыш жатын борышора айтаруы. Мысалы, ашалай заем алан кезде борышор несие берушіге соан сйкес олхат береді. арыз телгеннен кейін ол дереу айтарылуа жатады, біра жойылуа емес! Борышорда борыш жатыны болуы міндеттемені тотатыландыын білдіреді. Бл презумпция несие беруші басаша длелдемейінше рекет етеді. Яни, борыш жаты борышорды олында болан жадайда несие беруші міндеттемені орындалмаандыын немесе тиісінше орындалмаандыын длелдеуі тиіс [4:78].

б) Міндеттемені тиісті тланы орындауы. Жалпы ережеге сйкес, міндеттемені борышорды зі орындауы тиіс. Борышорды зі емес, шінші тла, егер де бл тменде крсетілген ш айнар кзді бірінде арастырылан болса ана, міндеттемені толытай немесе ішінара орындауа ылы:

занамада (мысалы, мемлекеттік сатып алу ережелері бойынша бас мердігер тапсырыс берушіні ызытыратын жмысты жалпы клеміні штен екісінен аспайтын блігін ана осалы мердігерге айта тапсыра алады);
борышор мен несие берушіні арасында жасалан шартта (мысалы, тжірибеде тараптар кп жадайларда арызды борышорды сенім серіктестігінен несие берушіге аудару жолымен теу туралы келіседі),
шінші тла мен міндеттеме тараптарыны – несие беруші мен борышорды біріні арасында жасалан шартта (мысалы, тауар жеткізілімі шарты бойынша тауарды келісілген жерде алуа міндетті сатып алушы бл рекетті жзеге асыруды баса тлаа, мысалы, кеден брокеріне тапсыруа ылы).

Орындауды борышорды тапсырмасы бойынша шінші тлаа жктеу орындауды айта тапсыру деп аталады.

Орындауды тиісті пні. Міндеттемені орындау пні дегеніміз – борышор несие берушіге ткізуге тиіс болатын наты мліктік нтиже – зат, аша, шінші тладан талап ету ыы, деби шыарма т.б. «Міндеттеме пні» тсінігі маынасы жаынан «млік» тсінігімен сйкес келеді жне азаматты ытар объектілеріні келесідей трлерін білдіреді:

а) белгілі бір физикалы нысаны бар наты заттар, солар арылы субъектілерді материалды ажеттіліктері анааттандырылады(мліктік игіліктер);

б) мліктік игіліктерге субъективтік азаматты ытар. Мысалы, иелену, пайдалану жне билік ету ытары, борышты талаптар жне баса да мліктік ытар.

«Орындау пні» мен «міндеттеме пні» - синонимдер, олар ксіби (заи) тілде бірдей олданылады.

рбір міндеттемені з орындау пні бар – бл елеулі шарт. Блай болмаан жадайда міндеттеме млдем туындамайды да. Мысалы, тараптар шартты пні туралы келісімге ол жеткізбейінше, шарт жасалынбаан болып саналады [4:393]. Шындыында да, егер бір тарап андай затты алатынын, ал екіншісі нені сататынын білмесе, сатып алу-сату шартын орындау ммкін емес, сйкесінше, оны жасалуы туралы да сз болмайды. Шартты міндеттемені пніне сілтеме, детте, зада бекітіледі. Мысалы, лизинг шартыны пні туралы АК-ні 566-бабында айтылады, сатып алу-сату шартыны пні АК-ні 407-бабына сйкес тауар болып табылады т.с.с.

Міндеттемені пні мен объектісі - ртрлі тсініктер. Егер алашы терминмен белгілі бір мліктік нтиже белгіленсе, екіншісімен борышорды міндеттеме талаптарымен арастырылан жне несие берушіні мдделеріне жауап беретін белсенді жріс-трысы (рекеті) белгіленеді. ытарды объектісі жне міндеттерді объектісі болып бір рекеттер танылады [8:590].

Міндеттеме пні оан ойылатын талаптара сйкес болуы ажет. Оларды айнар кзі болып ыты атынасты тараптармен келісілген ережелері, за актілері, іскерлік айналым деттері жне баса да детте ойылатын талаптар есептеледі. Орындауды тиісті пнініжалпы лшемдері: тиісті млшер жне сапа.

Орындауды тиісті орны ретінде міндеттеме орындалуа жататын географиялы учаске (орын) тсініледі. Бл талапты мні міндеттемелік ыты біратар сратарын шешу кезінде крінеді. Мысалы, жкті жеткізу пункті туралы наты мліметтер тасымалдауды тиімді маршрутын жоспарлауа, жеткізу бойынша шыындарды есептеуге, жеткізуді ммкін болатын уаытын белгілеуге ммкіндік береді. Экономикалы тиімділікпен атар, стті тадалан орындау орны зады артышылытар алыптастырады. Мысалы, орындау орны крсетілген шарттар бойынша даулардан туындайтын талаптар сол жерде берілуі тиіс [9:32]. Шартты орындалу орны бойынша олданылатын ы – мемлекетті заы тадалынады. Халыаралы жеке ытаы тиісті коллизиялы байлам «шартты орындалу орны заы» (lex loci solutions) деп аталады.

Несие берушіге млікті іс жзінде беру орны мен тлемді жзеге асыру орны барлы жадайларда орындау орнымен сйкес келе бермейді. Мысалы, тараптар былайша келісуі ммкін: тауар жеткізілімі міндеттемесі баса талаптар саталан жадайда тауарды бірінші тасымалдаушыа ткізген кезде орындалан болып есептеледі. Мнда міндеттемені орындалу орны – тиеу пункті (темір жол бекеті, автобаза, порт, пристань, уежай, т.б.), ал млік, егер шартта згеше кзделмесе, несие берушіні трылыты (орналасан) жерінде ткізіледі. Таы да мысал. олма-ол емес тлем тлеушіні банкінде жзеге асырылады, біра аша алушыны есебіне тскен кезде аяталан деп есептеледі [6:24].

Орындау орны, е алдымен, замен немесе міндеттеме шарттарымен айындалады. Нормативтік-ыты актілерді орындау орны туралы императивтік ережелері тараптарды бл мселені шешуіне кедергі келтіреді. Мысалы, ашалай міндеттемені орындалу орны «Тлемдер мен аша аударымдары туралы» Заны 24-бабымен айындалады. ажетті нормативтік ережені немесе мміле таоаптарыны болмауы жадайында орындау орны міндеттемені мніне не іскерлік айналым дадыларына сйкес белгіленеді. Бл айнар кздер тізіміні АК 281-бабындаы кезектілігі оларды арастырылатын мселе бойынша зады кшін білдіреді. лкен мнге, рине, за нормалары ие болады. Егер олар диспозитивтік болса не бір-біріне ашы айшы келетін болса жне талылау жолымен шындыты анытау ммкін болмаан жадайда талаптарды тадау ыы тараптара тиесілі болады. Алайда орындау орны туралы келісім міндеттемеде жо болуы ммкін. Мысалы, деликтілік міндеттемелер шарттан тыс, жбірленушіге зиян келтіру негізінде туындайды. Мысалы, С.деген азамат мас кйінде автоклікті жргізе отырып, нтижесінде жеке трын й-жайды апасы мен оны абырасыны бір блігін бзан жол-клік оиасына жол берді. Алматы . Тркісіб ауданды соты зиян келтірушіні зиянны орнын заттай нысанда – апаны алпына келтіруге жне йді крделі жндеуден ткізуге міндеттеді.

Бл жадайда міндеттемені орындалу орны міндеттемені негізіне байланысты аныталады: жндеу-рылыс жмыстары жартылай ираан объектіні на зінде жргізілуі тиіс.

Жоарыда аталан айнар кздерді ешайсысы міндеттемені орындау орнын дл айындауа ммкіндік бермейтін жадайларда, АК 281-бабында млік айналымыны негізгі тсілдерін амтитын тмендегідей жалпы ережелер алыптасан:

а) жылжымайтын млікті беру міндеттемелері бойынша тиісті жылжымайтын млік объектісі орналасан жер орындау орны болып табылады;

) тасымалдауа арналан млікт беру бойынша міндеттемені орындалу орны болып сол млікті алашы тасымалдаушыа тапсыру пункті танылады;

б) млікті беру бойынша ксіпкерлік міндеттемені орындалу орны болып міндеттеме туындаан кездегі несие берушіге белгілі болан млікті дайындау немесе сатау орны танылады.

в) жоарыда императивтік норма арастырылан еді: ашалай міндеттеме несие берушіні трылыты жерінде орындалады. Бл жерде несие берушіні ашалай міндеттеме пайда болан кездегі тран географиялы пунк туралы гіме болып отыр.

г) баса барлы міндеттемелер бойынша орындау борышорды трылыты жерінде немесе орналасан жерінде жзеге асырылады.

Тиісті орындау мерзімі. Орындау мерзімі ыты айнар кздерді ке тізімімен айындалады: міндеттеме шарттары, за талаптары, іскерлік айналым дадылары, детте ойылатын баса да талаптар, сот актілері.

Мерзімдер туралы жалпы ережелер АК-ті 6-тарауында реттелген. Егер міндеттеме мніне айшы келмесе, орындау шарттарын ыты саралау кезінде бл ережелер АК-ті 277-бабына осымша ретінде олданылады.

За тмендегідей орындау мерзімдерін белгілейді:

а) белгілі бір мерзім – тараптара белгілі орындау кні;

) аныталатын мерзім – белгіленген уаыт кезеі шеберіндегі орындауды кез-келген сті;

б) белгіленбеген мерзім – бл тараптара белгісіз жне орын алан жадайда дл математикалы есептеуге жатпайтын уаыт кезеі.

Тиісті орындау тсілі тараптарды міндеттеме нтижесіне ол жеткізуі шін жзеге асыратын реттер жйесін білдіреді. Мысалы, клік экспедициясына клиенттік тапсырмасыз экспедитор алынан жкпен жмыстануа кіріспейді; ресімдеуге несие беруші жауапты болатын есеп-фактура болмаан кезде борышор олма-ол емес аша тлемін жзеге асыруа ыы жо; сенім білдірушіден наты тапсырма алмай трып сенім білдірілген тла оны тапсырмасын орындай алмайды т.б.

Келісілген жерде ттас млікті немесе оны бір блігін беру не сыну жолымен екі тарапты бір мезгілде немесе белгілі бір кезектілікпен беруі – бларды барлыы міндеттемені орындау тсілдеріні дстрлі кріністері. Міндеттемені орындау туралы азаматты-ыты нормаларды кпшілігі тиісті тсілдерге жатады. Кейбір ережелер жоарыда арастырылды. лестік, субсидиялы регрестік жне ортатасан міндеттемелер шін арнайы орындау тртібі арастырылан.

Орындау дісінен баса категорияны – міндеттемені орындалуын амтамасыз ету дісін ажырата білу керек. міндеттемені орындалуын амтамасыз ету дісі міндетті тарапты дрыс жріс-трыс ережесіне осымша мдделі ететін шараларды білдіреді. Бндай шаралара айып тлеу, кепіл, кепілдік, кепіл болушылы, кепілпл, борышорды млкін стап алу, задарда не шарттарда кзделген зге де амтамасыз ету шаралары жатады.

Тиісінше тсілді бастапы ережесі: несие беруші борышордын міндеттеме пнін блшектеп емес, ттастай абылдайды. АК-ті 274-бабыны мнінен шыатын бл орытынды азаматты айналымны тратылыын бекітеді жне тараптарды мдделерімен келісіледі. Сондытан, костюмді, стел сервизін немесе заттарды баса да кешенін сатан кезде сатушы тауарды блшектеп сата алмайды.

АК 274-бабы диспозитивтік болып табылады. Егер міндеттеме шарттарында, задарда кзделсе немесе міндеттеме мнінен не іскерлік айналым дадыларынан туындаса, несие беруші ішінара орындауды абылдауа міндетті.

Ксіпкерлер атысатын мсілелерді басым блігі сатылар бойынша орындалады. Осылайша, тараптар белгілі бір мерзім ішінде тауарды те партиялармен жеткізу туралы келісуі ммкін.

Заа негізделген актілер дегейінде, трлі рылыс нормалары мен ережелерінде детте мердігерлік жмыс нтижелерін блшектеп абылдау арастырылады.

АК-ті 284-бабына сйкес, егер задардан, iскерлiк ызмет рiсiндегi деттегi ытардан, мiндеттеме шарттарынан немесе оны мнiнен згеше туындамайтын болса, тараптар зара мiндеттердi бiр мезгiлде орындауа тиiс.
Тараптарды бiрiнi мiндеттеменi орындамауы немесе тиiсiнше орындамауы зара мiндеттердi орындау жне арсы талаптарды анааттандыру кезiнде, егер за жаттарында немесе мiндеттеме шарттарында згеше белгiленбесе, екiншi тарапты з мiндеттерiн орындаудан босатады. Бл бекім диспозитивтік – зада не мміле ережелерінде бдан ауытушылытар арастырылуы ммкін.

Орындамау немесе тиісінше орындамау «міндеттемені бзылуы» санатына жатады. Контрагентті ыа айшы рекетіні тріне (орындамау немесе тиісінше орындамау) арамастан, осындай бзушылы орын алан сттен жбірленуші тарап зіні арсы міндеттерін орындаудан автоматты трде босатылады.

284-бапты 2-тармаында кпше трде олданылан «здеріні міндеттерін» термині за шыарушыны жбірленуші тарапты міндеттемені бзан тланы мддесіндегі андай да бір (барлы) рекеттерден толытай босату ниетін білдіреді. Осылайша, егер тауар жеткізілімі шарты бойынша тауар беруші тауар алушыа алдын ала тлем талаптарымен затты дайындауа жне беруге міндеттенді, ал соысы талап етілетін тлемді мерзімінде ткізбеді, мндайда тлем мерзімі орын алан кезден бастап тауар беруші тек тауар жеткізілімінен босатылып ана оймайды, сонымен атар оны дайындау бойынша жмыстарды тотата труа (бастамауа) ылы. Жбірленуші тарапты бндай іс-рекеттеріні теріс салдарлары тлем мерзімін ткізіп алан борышора жктеледі.

Азаматты кодексті 291-бабыны талаптарымен міндеттеме арызды депозитке аудару арылы орындалуы ммкін[4: 265].

Орындау пні бойынша міндеттемені трлері. Орындау пні бойынша міндеттемелер заттарды санына жне рамына байланысты бірнеше трлерге блінеді.

Заттарды саны бойынша топтастыру кезінде бір затты жне кп затты міндеттемелерді ажыратады.

Бірінші жадайда борышор несие берушіге бір затты (бір затты райтын заттарды жиынтыын) береді, белгілі бір мліктік ыты (талапты) бередінемесе наты міндетті (арызды) шінші тлаа аударады.

Заттарды кпшілігі альтернативті жне факультативті міндеттемелерге тн.

Заттарды рамы бойынша топтастыруда міндеттемелерді ашалай жне заттай деп блу олданылады.

Ашалай міндеттемелер арнайы мазмна ие, ерекше леуметтік-экономикалы жне саяси мні бар. АК 17-тарауында олара нормаларды арнайы блогы арналан. Ашалай міндеттемелерді пні туралы сондай-а АК 127-бабында жне арнайы за актісі – «Тлемдер мен аша аударымдары туралы» Зада айтылады.

Заттай міндеттемелерге ашалай міндеттемелерден баса барлы міндеттемелер жатады. Оларды орындалуы «заттай нысанда» немесе, баса сзбен айтанда, «заттай» трде – заттарды иеліктен шыару, азаматты ытарды ашадан баса иеліктен шыарылатын кез-келген объектілеріне атысты мліктік ытарды (талаптарды) беру жне міндеттерді (арызды) аудару (АК 115-б. 2-т.) жолымен жргізіледі. Заттай нысанда орындалатын міндеттемелерді классикалы мысалдары – айырбас жне сыйа тарту шарттары.

Альтернативті міндеттемені орындау. Тараптар міндеттемені орын алан мн-жайларда рекет етуші борышорды тадауы бойынша ммкін болатын екі немесе бірнеше заттарды бірімен орындау туралы келісімге келуге ылы. Осылайша, борышорды алдын ала келісілген нсалардан бір затты тадау ыы болады. Бл міндеттеме альтернативті деп аталады. Оны жалпы анытамасы борышорды Азаматты кодексті «екі немесе бірнеше рекеттерді бірін» тадау ыы туралы айтылатын 285-бабында алыптасан.

Альтернативті міндеттемені орындауды бастауы болып тиісті пнді тадау танылады. Тадау ыы за бойынша детте тиісінше орындаан жадайда борышора тиесілі болады. Міндеттеме бзылан жадайда, ереже бойынша, бл ммкіндік несие берушіге кшеді. Мысалы, егер кепіл беруші кепіл ммілесін бза отырып, кепілге салынан млікті саталуын амтамасыз ету бойынша шараларды (шаралар ртрлі болуы ммкін – зады несесе наты, масат біреу – кепілді ауіпсіздендіру) олданбаса, несие беруші сатау талаптарын сатауды талап етуге немесе борышора арызды мерзімінен брын теу туралы талап оюа ылы болады [2:321/2].

Осы негіз бойынша алтернативті міндеттемені екі трін арастыруа болады:

борышорды тадау ыымен – бл ы жалпы ереже бойынша белгіленеді жне шартты барлы талаптары саталан жадайда рекет етеді;
несие берушіні тадау ыымен – борышор міндеттемені бзан жадайда немесе ол орындауды тиісті пнін тадау ммкіндігін олданбаан жадайда туындайды.

Егер тадау борышора тиесілі болса, ол міндеттемені алан пнмен орындауа міндетті. Бл кезде альтернативті міндеттеме арапайым міндеттемеге айналады. Егер тадау ыы несие берушіге берілсе жне міндеттемені бір ана пні бар болып, альтернатива жоалан болса, ол алан пн мен орындаудан бас тарту арасында тадау жасайды.

Факультативті міндеттемені орындау. Белгіленгендей, міндеттеме ата айындалан пнмен орындалуы тиіс. Жалпы ереже бойынша, борышорда баса нсалар болмайды. Алайда, шарт еркіндігі аидасын басшылыа ала отырып, тараптар бір затты екінші затпен ауыстыру ммкіндігі туралы келісуге ылы. Мысалы, тылсым кш мн-жайлары орын алан жадайларда. Бндай келісім алдын ала, яни жаа зата жол беру арылы шартты талаптары згерген кезде емес, шарт жасасан кезде жасалуы керек. Тараптар орнына берілетін млікті міндетті сипаттамасы туралы емес, ауыстыру фактісіні зі туралы келіседі. Факультативті міндеттемені атауы да оны осы ерекшелігімен тсіндіріледі: «факультативті» жне «міндетті емес» сздері – синонимдер.

Факультативті міндеттемені басты ерекшелігі: міндеттеме борышорды алауы бойынша ауыстырылуы ммкін баса бір (келісілген) затпен орындалады. Жаа затпен орындау за ережелеріне, мміле талаптарына, ыты атынасты мніне, іскерлік айналым дадыларына жне детте ойылатын талаптара сйкес болуы тиіс.

Мысалы, ауыл шаруашылы німдерін жеткізіп беруші жне скери блім тауы етін жеткізу туралы келісімге келді. Ммілені жасасу кезінде скери блім орналасан аймата с тмауы жадайлары тіркелді. Тараптар мына жадайды алдын ала арастырды: егер жергілікті кімшілік карантин жариялап, тауы етін таратуа тыйым салса, ксіпкер скери блімні асханасына нарыты конъюктураа сйкес сол сатып алу баасы шегінде баса таам німдерін жеткізуді йымдастырады. Карантин жариялананнан кейін тауарды жеткізілмеген блігі сияр жне ой етіні партияларымен толытырылды.

Ашалай міндеттемені орындау. Ашалай міндеттемені орындау пні болып «Тлемдер мен аша аударымдары туралы» Заа сйкес ашалай белгілер нысанында белгіленген аша танылады. Тлемдер ааз негізіндегі банкноталар немесе металл тиындар (олма-ол аша), сондай-а банктік шоттар бойынша жазбалар нысанында жргізіледі [5:5]. Соылары мліктік ытара жатады.

азастанда жзеге асырылатын ашалай міндеттемелер тегемен орындалуы жне крінуі тиіс [2:282]. За актілерімен бл ережеден алып тастаулар белгіленеді. «Валюталы реттеу жне валюталы баылау туралы» Р Заында ашалай міндеттемелерде шетелдік валютаны олдану жадайларыны ке тізімі келтірілген [6:13]. Мысалы, тараптарды бірі Р лтты Банкі немесе Р аржы министрлігі болатын ммілелерде, банкке немесе банктік ызметті жекелеген трлерін жзеге асыратын йымдара (микронесиелік йымдара, несие серіктестігіне) берілген лицензия негізіндегі банктік операцияларда ммілені шетелдік валютамен тлеуге жол беріледі.

Тлемдер мен есеп айырысуларды тртібі мен тсілдері банктік занама актілерімен реттеледі. Тлемдер мен есеп айырысуларды (аша аударымдарыны) мейлінше ке тараан тсілдеріні тізімі «Тлемдер мен аша аударымдары туралы» Заны 7-бабында келтірілген: тлем тапсырмаларын сыну, чектер мен вексельдерді беру,тлем карточкаларын олдану т.б.

Ашалай міндеттемені орындауды тараптар тадаан тсілі туралы талап елеулі болып табылады жне шартта крсетілуге жатады.

Тлемдер тртібі жалпы белгілері бойынша Азаматты кодексті 282-бабыны 2-тармаында крсетілген. Ашалай мiндеттеменi орындау шiн жеткiлiксiз тленген тлемнi сомасы тараптарды зге келiсiмi болмаан жадайда е алдымен несие берушiнi орындау жнiндегi шыындарын, сонан со айыпаы мен сыйаыны (мдденi), ал алан блiгiнде - борышты негiзгi сомасын тейдi. Бл келісім банктерді атысуымен жасалатын ммілелерді мтініне дстрлі трде кірістіріледі. Оны масаты – борышормен атынастарда зіні немесе зіне сеніп тапсырылан активтерімен туекел ететін несие берушініытары мен мддесін орау.

за мерзiмдi (бір жылдан астам мерзімге жасалатын) мiндеттемелерде тараптар келiскен шарттарда тлемдi индекстеу кзделуi ммкiн, яни оны згеруі инфляцияны аымдаы дегейіне, валюта баамыны згеруіне т.б. пропорционалды болады.

2.2. Міндеттемені орындалуын амтамасыз ету дістері

Азаматты ыта міндеттемелерді кптеген трлері бар. Несие беруші оларды райсысыны орындалуына мдделі болады, сйкесінше, осындай орындауды амтамасыз ететін ыты шараларды пайдалануа мтылады. Тараптар з мдделеріні саталуын арнайы амтамасыз ету шараларын олдану ажеттілігі туындамайтындай дрежеде шартты негізгі талаптарымен кепілдік ете алады. Осыдан, егер шартта німні нын алдын ала тлеу кзделген болса, бл жадайда уаытылы тлемегендігі шін айрыша санкцияларды белгілеу ажеттілігі де болмайды. Біра кп жадайларда міндеттеме тараптары здеріні мдделерін амтамасыз ету шін арнайы ралдарды олдануа мтаж болады. Алайда мндай амтамасыз ету шаралары шартты міндеттемелерде де, сонымен атар шарттан тыс міндеттемелерде де пайдаланылуы ммкін, сонда да олардан туындайтын ммкіндіктерді барлыы шарттар саласында крініс табады.

Азаматты-ыты міндеттемелерді бзушылара сер етуді трлі тсілдері шін трлік категориясы ретінде Азаматты кодексті 9-бабыны мазмнынан шыатын «ыты орау шаралары» тсінігі крінеді. Бл норма ыты орау тсінігін жекелеген ы ораушы шараларды білдіретін тсінік ретінде бекітеді. ытарды орауды негізгі шаралары азаматты кодексті на осы бабында белгіленген жне аталан.

Азаматты кодексті 9-бабында аталан ы ораушы шараларды ішінен арнайы амтамасыз ету шаралары дербес топты райды.

Азаматты айналым атысушылары, шартты атынастара тсе отырып, здеріні жасасан шарттары арылы кздейтін мдделерін амтамасыз етуге мтылады. Осы масатпен олар здері шін барынша тиімді шарттара ол жеткізеді жне е маызды талаптарды кмекші міндеттемелермен амтамасыз етілетіндей жадайда осы шарттарды белгілі бір жйеге енгізеді. Аталан маызды талаптар зара ерекшеленетін екі топа блінеді:

1) баса талаптарды орындауды алышарттарын алыптастыру мен бекітуге баытталатын талаптар (мысалы, шартты бір талабы тарапты німді сату міндетін кздесе, баса талаптар оны сатуа ажетті лицензияны алуа, кедендік тазалауды жзеге асыруа міндеттейді; бір шартты талап млікті кепілге беру міндеті туралы айтса, басасы – осы млікті сатандыру міндеті туралы, т.б.);

2) баса талаптарды орындамаан жадайда олайсыз салдарларды орын алу аупін тудыруа баытталан ережелер.

Бірінші топа жататын амтамасыз ету шараларын жанама амтамасыз етуші шаралар деп, ал екіншілерін – тікелей амтамасыз етуші шаралар деп атауымыза болады.

Міндеттемелерді орындалуын амтамасыз ету тсілдеріне борышорды оан жктелген міндеттерді орындауа жетелеуге жне несие берушіні мдделері бзылан жадайда сол мдделерді амтамасыз ету кепілдіктерін алыптастыруа арнайы баытталан екінші топтаы шаралар жатады.

Міндеттемелерді орындалуын амтамасыз ету тсілдері Азаматты кодексті 292-бабында аталан: «Мiндеттеменi орындау, задарда немесе шартта кзделген айып тлету, кепiл, борышорды млкiн алып алу, аманат, кепiлдiк, кепiлпл жне баса да дiстер арылы амтамасыз етiлуi ммкiн». Аталан тсілдер зада арнайы реттеуге шырайды, сонымен атар жекелеген тсілдерді блай реттеу клемі мейлінше ерекшеленеді: азаматты кодексте тек бір рет ана аталып туден (стап алу) немесе кодексті бірнеше баптарынан (айып тлеу, кепілпл) бастап азаматты кодекстегі кптеген баптармен жне бірнеше арнайы нормативтік актілермен (кепілдік, кепіл болушылы, кепіл) реттеледі.

Міндеттемелерді орындалуын амтамасыз ету тсілдеріні тізімі тпкілікті сипата ие болмайды: замен немесе шартпен баса да тсілдер арастырылуы ммкін. Бл міндеттемелерді орындалуын амтамасыз ету тсілдерін реттеудегі азіргі Азаматты кодексті 30 жылдан астам уаыт бойы олданылан аза КСР-ні азаматты кодексінен ерекшелігі деуге болады. Шартты тжірибе те икемді жне ртрлі, сондытан тараптар здеріні араатынастарыны ерекшеліктерін ескере отырып, кп жадайларда дстрлі дістерге араанда нтижелірек болып шыатын міндеттемелерді орындалуын амтамасыз етуді жаа шараларын тауып отырады.

амтамасыз етуші міндеттемелер акцессорлы сипатта болады. Акцессорлы міндеттемелерге бірнеше белгілер тн. Е алдымен, олар негізгі міндеттемені болуына абсолютті туелді жне дербес мір сре алмайды. Сол шаралармен амтамасыз етілген міндеттеме болмаан жадайда, айып тлеу, кепілпл жне баса да дстрлі амтамасыз ету шаралары туралы шартты да болуы ммкін емес. Азаматты кодексте сонымен атар негізгі міндеттемені жарамсыздыы амтамасыз етуші міндеттемені де жарамсыздыына кеп соатындыы туралы айтылады.

Райхман «Вита» ЖШС-нен 4 991 350 тегені ндіру туралы талап-арызбен сота жгінді. Талапкер «Вита» ЖШС-ні Комарцовты міндеттемесіні орындалуыны кеплдігі болып табылатындыына ара сйеді. Комарцов з міндеттемелерін орындамаан, соан байланысты жауапкер, яни «Вита» ЖШС-гі оны міндеттемесі бойынша орта жауапкершілікте болуы тиіс дейді. Талапты негізі ретінде тараптарды арасындаы келісім болды, ол келісім бойынша «Вита» ЖШС-гі Райхманны алдында Комарцовты Райхмана арызын айтару міндеттемесіні орындалуына толытай жауап беруге міндеттенді.

Сот Комарцовты заемді ресімдеген кезде зады тланы басарушы органы ретінде рекет еткендігін анытады. Ал кепілдікті кші тарап ретінде Комарцовты зі болатын міндеттемелер шін ана болады. Сйкесінше, Комарцов тарап ретінде крінетін негізгі міндеттемені болмауы себебінен кепілдік акцессорлы міндеттеме ретінде зады мнге ие болмайды.

Алайда, тек бір ана негізгі міндеттемеге туелділік белгісі бойынша акцессорлы міндеттемелерді олара сас туелді міндеттемелерден шектеуге болмайды, мысалы, кейбір субконтрактілі атынастар да негізгі шарт болмаан ретте з мнінен айрылады. йді сырлауа арналан осымша мердігерлік шартыны осы йді салу шарты болмаан жадайда ешандай мні болмайды; егер негізгі бйымды дайындаушы сол бйымды сату шартын жасаспаан болса, бйымны керек-жара блшектерін сатып алу шартыны мні болмайды. Біра аталан шарттарды арасындаы туелділік баса сипатта болады. Болаша негізгі шартты жасасу сынысында осымша шарт жасасуды мміледегі себептер санатына жатызу керек; бл себептерді жзеге аспауы ммілені жарамдылыына сер етпейді. осымша шартты зі мен негізгі шарт зады жаынан автономды, оларды біріні жарамдылыы екіншісіні жарамдылыынан туелді болмайды.

Тікелей амтамасыз етуші жне жанама амтамасыз етуші шараларды арасындаы айырмашылыа келсек, тікелей амтамасыз етуші шараларда арнайы баыт бар – орындауды амтамасыз ету жне жаымсыз салдарларды туындау аупін алыптастыру, екіншілерінде – орындауды амтамасыз ету детте жанама ыты нтиже болып табылады, ал жаымсыз салдарларды туындау аупі болмайды.

Акцессорлы міндеттемеде рашанда негізгі міндеттемеге сілтеме болуы керек. амтамасыз етуші белгілері бар баса міндеттемелер шін бл міндетті емес.

Трлі амтамасыз етуші шаралар жекелей де, сондай-а жиынтыта да олданылуы ммкін. Мысалы, ауылшаруашылы ндірушілерінен бидайды мемлекеттік сатып алу кезінде банктер алдымен себу кампаниясын жргізуге, содан со астыты жинауа заем береді. Заем берушілер детте ауылшаруашылы ндірушілері берген кепілге анааттанбайды жне борышорлардан кепілдік трінде амтамасыз етуді талап етеді. ондырыларды сатып алуа несие беру кп жадайларда алдымен кепілдікпен, соынан ондырылар партиясыны келіп тсу шамасына арай оларды кепілімен бірге жреді. Сырта сауда атынастарында кепіл болушылыа кепіл болушылы тріндегі шара олданылады. Казкоммерцбанк атысатын кепіл шарттарында кепіл беруші-заттай кепіл болушы борышорды кепілдігі болып табылатын сілтемелерді кездестіруге болады [2:536]. Кепіл стаушы осындай жолмен кепілге салынан млік ынны тмендеуі кезіндегі туекелден сатануа, сауданы ткізуге байланысты иындытардан тылуа, егер кепілдік беруші дулетті болса жне ндіріп алушыларды кезегі жо болса, арызды тезірек ндіріп алуы мтылады.

Бірнеше шаралар бір шартты амтамасыз етуі ммкін, немесе тсілдерді бірі негізгі шартты амтамасыз ететін баса шараны амтамасыз етуі ммкін. Бл ретте тек кейбір тсілдерді бір-бірімен йлеспейтіндігін естен шыармаан жн. Мысалы, бір мезгілде кепілдікті жне кепіл олушылыты олдануа болмайды, себебі бір тлаа бір мезгілде субсидиялы жне ортатасан жауапкершілікті жктеуге болмайды. Біра бір мезгілде кепілдік пен негізгі борышорды міндеттемесін орындамааны шін айып тлетуді арастыруа болады (бл жерде борышорды орнына айып тлеу емес, борышорды міндеттемені орындамааны шін кепілдік беруші тлеуге тиіс болатын дербес айып тлеу).

«Айып тлеу» («неустойка») термині з бастауын «тратай алмады» («не устоял»), яни бзды сздерінен алады, сондытан айып тлеу тланы андай да бір тыйым салуды бзу алдында тра алмаандыы шін аы тлеуді білдіреді. Зады анытамаа сйкес, айып тлеу (айыппл, сімаы) деп борышор мiндеттемесiн орындамаан немесе тиiсiнше орындамаан ретте, атап айтанда, орындау мерзiмiн ткiзiп алан ретте несие берушiге тлеуге мiндеттi, задармен немесе шартпен белгiленген аша сомасы танылады [4:293].

Айып тлеуді келтірілген анытамасы 1964ж. азКСР-ні АК-де келтірілген анытамамен барынша дстрлі жне сзбе-сз сйкес келеді. Бнда айып тлеуді орындауды мерзімін ткізіп алан кезде олдану жадайына сілтеме жасауы артыыра болып крінеді, себебі мерзімді ткізіп алуды баса да шартты бзу трлерінен ешандай айырмашылыы жо.

Айып тлеуді зады анытамасы бойынша, ол замен (зады айып тлеу) немесе шартпен (шартты айып тлеу) айындалады.

Тжірибеде шарт бойынша бір тарапты екінші тарапа тлейтін аша сомасын саралау кейде иынды туызады.

Азаматты кодексті 353-бабына сйкес, аша мiндеттемесiн орындамау салдарынан бiреудi ашасын засыз пайдалананы не оларды тлеу мерзiмiн ткiзiп жiбергенi, не оларды негiзсiз аланы немесе баса адамны есебiне сатааны шiн трасызды айыпаы тленуге тиiс. Айыпаыны млшерi аша мiндеттемесiн немесе оны тиiстi блiгiн орындаан кнгi азастан Республикасыны лтты Банкi белгiлеген айта аржыландыруды ресми ставкасы негiзiнде есептеледi.

АК-ті 353-бабыны бл редакциясында брын олданылан «пайыздар» терминін ауыстыратын «айыпаы» термині олданылады. Осыан байланысты пайыздар дегеніміз нені білдіреді - айып тлеуді бір трі ме, немесе шыындарды нысаны ма деген таырыптаы пікірталастар шін формальды негіз де жойылды. Бл сраты жауабына белгілі бір тжірибелік салдарлар, мысалы, ндірілетін сома пайыздарын тмендету ммкіндігі байланысты болды (егер пайыздарды шыындар ретінде тсінетін болса, оларды млшерін тмендетуге жол берілмейді; егер айып тлеу ретінде тсінсек, тмендету ммкіндігі бар).

АК-ті 353-бабы, борышора басаны ашасын засыз пайдалананы шін жауапкершілікті жктей отырып, несие берушіні ашасын жай ана тлемеу немесе айтармау туралы емес, ашаны іс жзінде з мддесіне немесе з пайдасына пайдаланандыы туралы айтып отыр.

Алматы алалы соты Карибаеваны Кардеологиялы ЗИ-нан басаны ашасын пайдалананы шін 556 250 теге айыпаы сомасын ндіру туралы талап-арызын арап, талапты анааттандырудан бас тарта отырып, тмендегідей орытындыа келді. Жауапкер зіне берілген ш блмелі птер шін талапкерге 906 840 тегені уаытылы тлемеген. Себебі, Кардеологиялы ЗИ-ны млкіне оны баса міндеттемелері бойынша тыйым салынандытан, арыз сомасын уаытылы тлеу ммкіндігі болмаан. Сйкесінше, аша шоттарына салынан тыйым алынбайынша, ашаны айналыма салу, оларды баса тлалара беру немесе олардан баса да жолдармен пайда табу ммкіндігінен іс жзінде айрылан болатын.

Айып тлеу мен оан жаын ымдарды ажыратуды тжірибелік мні бар. Атап айтса, азаматты занама бір мезгілде айып тлеу млшерін тмендету ммкіндігін арастыра отырып, сотты ндірілетін залалдарды млшерін тмендетуіне жол бермейді.

Шартты бзу несие берушіде залалды пайда болуына келіп соан-сопаанына арамастан айып тлеуді ндірілуі оны кмнсіз белгісі мен несие беруші шін артышылыы болып табылады. Сондытан АК 293-бабына сйкес, айып тлеуді ндіру талабы бойынша несие беруші зіне зиян келтірілгендігін длелдеуге міндетті емес. Алайда, несие берушіні залалдарыны клемі ндірілетін айып тлеу млшерін тмендету туралы мселені шешкен кезде есепке алынуы ммкін.

Айып тлеу – бл басалай материалды ндылытар емес, аша сомасы. Сондытан, егер шартта андай да бір млікті ндіру арастырылан болса, бл тсіл, жоарыда атап крсеткендей, міндеттемені амтамасыз етуді АК тікелей атап крсетпейтін, біра занамамен немесе шартпен арастырылуы ммкін «баса тсілдеріне» жатады (АК 292-б.,1-т.).

Атап ту керек, нолрмативтік актілерде сияты, шарттарда да санкция ретінде ндірілуге жататын аша сомаларыны атауы кезінде ртрлілік бар.

«Айып тлеу» термині кп мнді. Ол туысты тсінік ретінде де, кейде трлік тсінік ретінде де олданылады. Мысалы, кейде «айыппл» терминіне мндес олданылады. Олар кейде синонимдер ретінде тсініледі.

сімаыа, айып тлеуді зіне жне айыппла жалпы «айып тлеу» тсінігіні трлері ретінде мынадай анытама беруге болады.

сімаы – бл міндеттемені бзан тарап тлейтін, замен немесе шартпен белгіленген, млшері міндеттемені орындауды кейінге алдыруды затыына тікелей байланысты болатын аша сомасы.

Осылайша, сімаы атауына, мысалы, мердігерді жмыс пен рылыстаы кемшіліктерді уаытылы жоймааны шін рбір кн шін 100 тегеден айыппл, басаны ашасын пайдалананы шін жылды 20%-дан айыппл жатады. Аталан санкцияларды елеулі арнайы белгісі болып млшерді орындау мерзімін ткізіп алуды замен немесе шартпен белгіленген затыына туелділік танылады.

Айыппл – бл міндеттемені бзан тарап тлейтін, замен немесе шартпен белгіленген, млшері міндеттемені орындау мерзімін ткізіп алу затыына байланысты болмайтын жне бзылан міндеттемені нымен байланысты емес наты млшерде белгіленетін аша сомасы.

Айып тлеуді зі – бл міндеттемені бзан тарап тлейтін, замен немесе шартпен белгіленген, млшері міндеттемені орындау мерзімін ткізіп алу затыына байланысты емес, біра бзылан міндеттемені нымен тікелей байланысты болатын аша сомасы.

Атап ту керек, за ртрлі санкцияларды бірдей атай отырып немесе бірдейлерді трліше атай отырып, терминологияны бірлігін ктере алмайды.

Айып тлеу туралы келісім шін міндетті жазбаша нысан белгіленген. Р АК 294-бабында былай делінген: «Айып тлеу туралы келiсiм, негiзгi мiндеттеменi нысанына арамастан, жазбаша трде жасалуа тиiс. Жазбаша нысанны саталмауы айып тлеу туралы келiсiмнi жарамсыздыына келiп сотырады»[4:294]. Зады айып тлеу шін жазбаша нысан міндетті емес.

Залалдармен араатынасы бойынша айып тлеуді трлері. Азаматты-ыты жауапкершілікті негізгі нысаны болып зиянны орнын толтыру танылады. Айып тлеу, жоарыда крсетілгендей, жбірленушіде зиянны пайда болан-болмаанына арамастан ндіріледі. Сондытан, блар несие берушіні мддесін орауды амтамасыз ететін дербес жне бір-бірінен туелсіз екі шара деген орытынды шыаруа болады. Егер несие берушіде борышорды шартты бзандыы салдарынан залал пайда болса жне осы бзушылы шін айып тлеу кзделсе, онда несие беруші залалдар сомасын да, айып тлеу сомасын да алуа ылы. Алайда, занама залалдар мен айып тлеуді араатынасы туралы мселені шешуге икемдірек арайды. Бл ретте АК-ті 351-бабы айып тлеуді залалдара араатынасы бойынша трт трін атап крсетеді:

Залалдар айып тлеумен жабылмаан блігінде теледі. Бл айып тлеу жалпы ереже болып табылады, яни шартта немесе зада айып тлеу мен залалды араатынасы бойынша ешбір арнайы сілтемелер болмаан жадайларда олданылады. Бл айып тлеуді саналмалы деп атайды. Айып тлеуді баса трлері замен немесе шартпен арастырылуы ммкін;
Залалдар емес, тек трасызды айыпаысы ана ндіріледі. Бл айып тлеу айрыша деп аталады;
Залалдар айып тлеуді стінен толы сомасында ндіріледі. Бл айып тлеу айыпплды деп аталады (дебиеттерде сондай-а оны «кумулятивтік айып тлеу» деп аталатын баса атауы кездеседі);
Несие берушіні тадауы бойынша не залалдар, не айып тлеу ндіріледі. Бндай айып тлеу альтернативті деп аталады.

Осылайша, егер міндеттемені бзылуы нтижесінде несие берушіде 10 мы теге клемінде залал туындаса жне осы бзушылы шін 8 мы теге клемінде айып тлеу арастырылан болса, онда саналмалы айып тлеу бойынша несие беруші 8 мы теге айып тлеу мен 2 мы теге (залалдарды млшері айып тлеу млшерінен асып тсетін) залалдарды алады; айрыша айып тлеуде – 8 мы теге айып тлеуге; айыпплды айып тлеуде – 10 мы теге залалдар мен 8 мы теге айып тлеуге; альтернативті айып тлеуде – не 8 мы теге айып тлеуге, не 10 мы теге залалдара ол жеткізеді [2:541].

Брын олданылан занама бойынша несие беруші залалдарды орнын толтыру мен айып тлеуді талап еткен жадайда ндірілетін соманы есептеу сонымен атар залалдарды теу туралы талаптара талап оюды жалпы мерзіміні олданылуымен, ал айып тлеуді ндіру талаптарына – ысартылан алты айлы мерзімні олданылуымен крделенген болатын. Ал азіргі занама бойынша талап оюды жалпы ш жылды мерзімі залалдарды ндіру туралы талаптара да, сондай-а айып тлеуді ндіру талаптарына да бірдей дрежеде олданылады.

Кепіл – е ежелгі ыты институттарды бірі. Кепіл туралы ранда айтылады. Осыдан, 2 Срені 283-тармаында мынадай мазмндаы ереже бар: «Егер де сіз жол жрген болсаыз жне жазатын адамды таппасаыз, онда кепіл алыыз». Сондай-а ол туралы Библияда да айтылан. Мысалы, «Исход» деп аталатын кітапта былай делінген: «Егер з жаыныны киімін кепілге алан болса, оны кн батанша айтар»; «Второзаконие» кітабында: «Егер сен зіні жаыныа бір нрсені арыза берген болса, одан кепіл алу шін йіне барма; сыртта кте тр, ал арыз берген адамы кепілді саан сырта алып шыады» т.б.[2;564].

Азаматты кодексті 299-бабында кепілге мынадай анытама берілген: мiндеттемеге сйкес несие берушiнi (кепiл стаушыны) борышор кепiлмен амтамасыз етiлген мiндеттеменi орындамаан ретте кепiлге салынан млiк нынан осы Кодексте белгiленген алып тасталатындарды оспай, осы млiк тиесiлi адамны (кепiл берушiнi) баса несие берушiлердi алдында артышылыпен анааттандырылуа ыы бар мiндеттеменi атаруыны осындай дiсi кепiл деп танылады.

Кепіл атынастарыны тараптары кепіл беруші жне кепіл стаушы деп аталады.

«Кепіл» сзі трлі маыналарда олданылады. Бгінде ол ым ылмысты іс жргізу занамасында сезіктіні немесе айыпталушыны алдын ала тергеу, тергеу не сот органдарына келуін амтамасыз етуші рал ретінде сезіктіні, айыпталушыны не баса да жеке немесе зады тлаларды сот депозитіне салатын ашаны, баса да ндылытарды, жылжымайтын млікті белгілеу шін олданылады [8; 148]. Кнделікті мірде кепіл деп детте несие берушіні борышордан алан жаттарды: тлжат, жргізуші кулігі т.б. айтады.

Азаматты-ыты кепіл атынастарыны моделі жария ыта олданылады. Осыдан, айрыша кепіл атынастары кеден органдарыны ызметінде бар. Алайда, азаматты-ыты нормалар бндай кепілге атысты олданыла алмайды, себебі Р АК-ні 1-бабыны 4-тармаына сйкес, За жаттарында кзделген реттердi оспаанда, бiр тарапты екiншiсiне кiмшiлiк немесе зге де билiк жаынан баынуына негiзделген млiктiк атынастара, соны iшiнде салы жнiндегi жне баса бюджеттiк атынастара азаматты задар олданылмайды.

Міндеттемені орындалуын амтамасыз етуші баса тсілдермен салыстыранда кепіл белгілі бір артышылытара ие. Мысалы, оны маызды ерекшелігі болып несие беруші-кепіл стаушыны талаптарын борышорды аржылы жадайына арамастан анааттандыру ммкіндігі, ал баса ке тараан амтамасыз ету шаралары – айып тлеу мен кепіл болушылы борышорда аржы ралдары болан жадайда ана жзеге асырылуы ммкін.

Кепіл азаматты занамада белгілі міндеттемелерді барлы трлеріне атысты олданыла алады. Алайда кепілді тжірибеде олдану саласы, е алдымен, шартты міндеттемелерді, соны ішінде заем, сатып алу-сату жне т.б. амтамасыз етуге баытталады.

Кепіл акцессорлы міндеттеме болып табылады, сйкесінше, негізгі (амтамасыз етілетін) міндеттемені тадырын бліседі.

Кепіл міндеттемесіні акцессорлыы туралы ереже бір алып тастауды біледі. Егер ипотека шарты бойынша ытарды баса тлаа берсе, бл (ипотека ипотекалы кулікпен рсімделген жадайда) сондай-а негізгі міндеттеме бойынша ытарды да берілуін білдіреді. Бнда негізгі міндеттеме осымша міндеттемені тадырын бліске салып отыр, керісінше емес. Аталан жадайда за шыарушы кепілді акцессорлыын алып тастай отырып, ипотекалы куліктерді айналым абілеттілігін арттыру шін ыты жадайларды алыптастыру масатын кздейді.

Р АК-ні 299-бабыны мтіні бойынша кепілді мні кепіл стаушы шін оан берілген млікті зіні жеке меншігіне айналдыру ммкіндігінде емес, баса несие берушілерге араанда кепілге салынан млік нынан басым анааттандыруды алу ммкіндігінде.

Кепіл міндеттемесіні нтижесінде кепіл стаушы з талаптарын анааттандыруды осымша ммкіндігін алады, біра сонымен бір мезгілде деттегі несие берушіні ммкіндіктерін жоалтпайды. Бл ммкіндіктерді арасында тадау жасау ыы кепіл стаушыа тиесілі болады. Сондытан, дауларды біріндегі кепіл стаушыны кепіл пнінен ндіріп алу туралы талап-арызын, кепіл берушіні пікірінше, кепіл стаушы кепіл беруші шін оны есепшотынан стап алу, аккредитивтен ашаны даусыз алып ою сияты мейлінше жеілірек ммкіндіктерді пайдаланбаандытан, анааттандырмау туралы кепіл берушіні талабын негізсіз деп тану керек.

Кепіл стаушы зіне тиесілі арызын кепіл берушіні баса несие берушілерінен брын алады. Біра бл артышылы тек борышорды кепілге салынан млкіне атысты олданылады. Борышорды баса млкі несие берушілерді азаматты жне азаматты іс жргізу занамаларымен айындалатын жалпы кезектілігі бойынша ндіру пні болып табылады.

Кепіл стаушыны талаптарын артышылыпен анааттандыру туралы ережеден алып тастаулар тек Азаматты кодекс ана арастыра алады. Алайда кепіл стаушыны з талаптарын анааттандыруа басым ытары оны талаптарыны кезектен тыс анааттандырылуын білдірмейді. детте кепіл стаушылар несие берушілерді шінші кезегіне жатады. Баса кезектілік те белгіленген, атап айтса, АК 21-бабы – банкрот болан жеке ксіпкерді талаптарын анааттандыру шін кепілдік несие берушілер екінші кезекке жатызылады; АК 1080-бабы бойынша мра алдырушыны жерлеумен, сондай-а мраны ораумен жне басарумен, сиетті орындаумен, сиетті орындаушыа немесе мраны сенімгерлікпен басарушыа сыйаы тлеумен байланысты шыындар мраны нынан баса барлы талаптардан, соны ішінде кепілмен амтамасыз етілген талаптардан брын басымдыпен теледі. «азастан Республикасындаы банктер жне банктік ызмет туралы» Заны мжбрлі тртіппен таратылатын банкті несие берушілеріні талаптарын анааттандыру кезектілігіне арналан 74-2 бабында несие берушілерді 10 кезектілігін арастырылан. Бнда таратылатын банк млкіні кепілімен амтамасыз етілген міндеттемелер бойынша несие берушілерді талаптары алтыншы кезекке жатызылады [9; 74-2].

Кепіл трлері. Кепіл трлеріне Азаматты кодексті 303-бабы арналан. Бл бап кепілді трлері ретінде ипотеканы, кепілзат пен ытарды кепілге салуды атайды. Осы трлермен атар, занама айналымдаы тауарларды кепілі мен ломбардтаы кепілді де арастырады. Аталан бл кепіл трлері кепіл пніне билік ету бойынша жне кепіл стаушыны ыты мртебесіні ерекшеліктеріне байланысты кепілді ыты реттеуді айрыша тобын райды.

Ипотека – кепiлге салынан млiк кепiл салушыны немесе шiншi бiр жаты иелiгiнде жне пайдалануында алатын кепiл трi [4;303].

Континентальды жйе ыы елдері ипотеканы жылжымайтын млік кепілі ретінде арастырады. Р АК-ні 03-бабыны 1-тармаы ипотеканы дстрлі тсінігін тбегейлі згертетін норманы енгізді. азастанды занама бойынша ипотеканы жалыз белгісі болып кепілге салынан млік арамаында болатын субъект табылады. Сондытан бл тсінікке кепіл берушіні немесе шінші тланы иелігінде жіне пайдалануында алатын озалатын млік кепілі де саяды.

Жылжымайтын млікті кепіл пні ретіндегі айрыша мніне байланысты ипотеканы бл трін ыты реттеуге «Жылжымайтын млік ипотекасы туралы» жне «Жылжымайтын млікке ытарды жне олармен жасалатын ммілелерді мемлекеттік тіркеу туралы» Р Президентіні арнайы Жарлытары арналан.

Ипотека тсінігіне сондай-а кепіл берушіде алатын ытарды кепілі де жатады.

Кепілзатты кепіл трі ретіндегі негізгі асиеті –кепіл берішіні кепіл пнін кепіл стаушы иелігіне беруінде. Алайда, АК-ті 303-бабыны 2-тармаына сйкес, кепiл стаушыны келiсiмiмен кепiлге салынан зат кепiл стаушыны лпы салынып, мрi басылып, кепiл салушыда алдырылуы ммкiн. Кепiл мнi кепiл туралы куландырылатын белгiлер салынып (аны кепiл), кепiл берушiнi иелiгiнде алдырылуы ммкiндігі арастырылан.

азастанды занама бойынша кепілзат пні болып озалатын, сондай-а озалмайтын млік табылады. Мысалы, азаматты меншігіндегі екі йіні бірі ипотека пні, ал екіншісі кепіл стаушыны иелігіне берілуі ммкін.

Кепілзат пні кепіл берушіде алдырылатын жадайда кепіл пнін баса мліктен жекелеу мен шектеуді андай тсілін, яни кепіл стаушыны мрі мен лпы салынатынын немесе белгілер салатындыын тараптар здері шешеді.

Егер бл шартта кзделсе, кепіл стаушы зіне берілген кепіл пнін пайдалануа ылы.

Кепіл пні кепіл берушіде алдырылан жадайда кепіл стаушы мдделеріні оралуыны азаматты-ыты кепілдігі ретінде кепіл берушідегі млікті жаттар бойынша жне оны іс жзінде бар екендігін, млшерін, жай-кйі мен саталу жадайларын тексеру ммкіндігі, кепіл пніні жоалуы немесе блінуі нтижесінде келтірілген залалдарды орнын толтыруды талап ету т.б. ммкіндіктері сияты шаралар крінеді [18:64].

Мліктік ытар кепіл пні ретінде олар ажыратылуы ммкін болатын жадайларда ана бола алады. Азаматты кодексті 303-бабыны 3-тармаы осындай ытарды тізімін береді. ксiпорындарды, рылыстарды, йлердi, имараттарды жала беру ытары, шаруашылы серiктестiк млкiндегi леске ы, борышты талап ою, авторлы, нертапышты жне зге де млiктiк ытар кепiл мнi болып табылады.

Жер учаскесiне ытарды, сондай-а зге табии ресурстара ытарды кепiлге беруге, жер жне зге табии ресурсты задарда белгiленген шектер мен ережелер бойынша жол берiледi.

Айналымдаы тауарлар кепілі. Айналымдаы тауарлар кепілі ретінде тауарларды кепіл берушіде алатын кепіл танылады. Бл жадайда кепіл берушіге кепілге салынан млікті (тауар запастары, шикізат, материалдар, жартылай фабрикаттар, дайын нім т.б.) рамы мен табии нысанын оларды жалпы ны кепіл шартында крсетілген ннан тмендемейтіндей талаппен згерту ыы беріледі [4;327].

Ломбардта заттарды кепілге салу. Кепілді бір трі болып ломбардта заттарды кепілге салу танылады. ыса мерзімді арыздарды амтамасыз ету шін азаматтардан жеке пайдалануа арналан жылжымалы млікті кепілге абылдауды ломбардтар ретінде тіркелген зады тлалар ксіпкерлік ызмет ретінде жзеге асыра алады.

2004ж. 16 апанда Р аржы нарыы мен аржы операцияларын реттеу мен адалау бойынша агенттігі басармасыны аулысымен бекітілген Ломбардтар ызметін лицензиялау, реттеу жне тотату ережелеріне сйкес, ломбард деп банк болып табылмайтын, аржы нарыы мен аржы операцияларын реттеу мен адалау бойынша укілетті органыны жне лтты Банкіні лицензиясы негізінде біратар банктік жне бса операцияларды жзеге асыруа ылы зады тла [11;35] аталады.

Ломбардта заттарды кепілге салу шарты ломбардты кепілге салу билетін беруімен рсімделеді.

Кейiнгi кепiл (кепiлдi айталап салу). Егер кепiлге салынан млiк баса талаптарды амтамасыз ететiн баса бiр кепiлдi нысанасы болса (кепiлдi айталап салу), кейiнгi кепiл стаушыны талабы алдыы кепiл стаушыларды талаптары анааттандырыланнан кейiн кепiл мнiнi нынан анааттандырылады.

Егер кепiл туралы брыны шарттарда тыйым салынбаса, айтадан кепiл салуа жол берiледi. Кепiл берушi келесi кепiл стаушысыны райсысына осы млiктi брыннан бар барлы кепiлдерi жнiндегi млiметтердi хабарлауа мiндеттi жне осы мiндеттi орындалмауы себептi кепiл стаушылара келтiрiлген залалдар шiн жауап бередi.

Кепiлге салынан млiктi сатандыру. Кепiл стаушыа оны иеленуiне берiлген кепiлге салынан млiктi сатандыру мiндетi шартпен немесе за жаттарымен жктелуi ммкiн.

Кепiл берушiнi пайдалануында алатын кепiлге салынан млiктi сатандыру кепiл берушiге жктеледi.

Сатандыру жадайы туан кезде кепiл берушiнi кепiлге салынан млiктi сатандыру шарты бойынша талап ету ыы одан кепiл стаушы бас тартан ретте ана пайда болады.

Егер сатандыру тлеміні сомасы кепiлмен амтамасыз етiлген мiндеттеме сомасынан асып кетсе, кепiл стаушы оны алан кезден бастап банктiк ш кннi iшiнде кепiл берушiге айырмасын аударуа мiндеттi.

Кепілдік пен кепіл болушылыты мні мынада: белгілі бір тла несие

берушіні алдында негізгі борышорды шартты бзаны шін жауапкершілікті з мойнына алады.

Гегельді зі атынастарды бл тріні кепілмен салыстырандаы айрыша ерекшелігін атап кеткен: «Кепілдік амтамасыз етуді ерекше трі болып кепіл болушылы танылады, бнда андай да бір тла мені міндеттемелерімні орындалуыны кепілдігі ретінде зіні удесін, з несиесін сынады. Кепіл болушылыта кепіл кезінде заттай жзеге асырылатын нрсе тла арылы жзеге асады.» [14:136]. Басаша айтанда, амтамасыз етуді бл трі несие берушіні мдделерін кепілдік беруші мен кепіл болушыны жеке басынан зады трде блінбеген барлы млікті кмегімен орайды. Ал кепіл осы мдделерді кепілдік беруші мен кепіл болушыны жеке басынан зады трде шектелген белгілі бір млік арылы амтамасыз етеді.

Азаматты кодекс кепілдік пен кепіл болушылыа былайша анытама береді. «Кепiлдiк бойынша кепiлдiк берушi, за актiлерiнде кзделген жадайларды оспаанда, баса жаты (борышорды) несие берушiсi алдында осы жаты мiндеттемесiнi орындалуына толы немесе борышормен ортатасып iшiнара жауап беруге мiндеттенедi»[4:329]. «Кепiл болушылы бойынша кепiл болушы баса жаты (борышорды) несие берушiсi алдында осы жаты мiндеттемесiнi орындалуына толы немесе iшiнара осалы жауап беруге мiндеттенедi»[4:330].

«Толы жне ішінара» сздері ретінде кепілдік берушіні жне кепіл болушыны борышорды міндеттемесін орындаандыы шін арызды толы клемінде немесе тек блігінде жауап беру міндетін зіне алу ммкіндігі тсініледі.

Азаматты кодексті 329-бабыны 1-тармаында аталан «за актілерінде кзделген жадайларды оспаанда» деген сзкепілдік пен кепіл болушылыты ажыратудаы формальды натылыты жоа шыарады. Егер за актілерімен андай да бір жадайда кепілдік берушіні осымша (ортатасан емес) жауапкершілігі кзделетін болса, онда бл аталан амтамасыз ету шарасын кепіл болушылы санатына ауыстыруы тиіс. Кепілдік пен кепіл болушылыты ажыратуды жалыз белгісі болып тиісті субъектіні жауапкершілігіні сипаты танылады [20:164].

аза КСР-ны Азаматты кодексінде бл екі тсіл арасында субъектілік рамы бойынша айырмашылы болды. Кепілдік тек социалистік йымдар арасында ана болуы ммкін еді жне бл йымдарды бірі басасына атысты жоары труы тиіс болды. Ал кепіл болушылы азаматтар арасында да, сол сияты баыныстылы атынастарымен байланысты емес йымдар арасында да олданылды. азастан Республикасыны Азаматты кодексі кепілдік пен кепіл болушылы арасындаы айырмашылыты оларды субъектілік рамымен байланыстырмайды.

Тжірибеде кепілдікті (кепіл болушылыты) бірнеше трлері кездеседі: бірлескен кепілдік (кепіл болушылы), кепілдік беруші шін (кепіл болушы шін) кепілдік (кепіл болушылы), кері кепілдік (кепіл болушылы). Соысы кепілдікпен (кепіл болушылыпен) борышорды з міндеттемесін орындаан кепілдік берушіні (кепіл болушыны) алдындаы міндеттемесі амтамасыз етілген жадайда орын алады, яни алашы кепілдік беруші (кепіл болушы) борышор шін арызды тлеген жадайда тленген соманы борышордан, сондай-а екінші кепілдік берушіден (кепіл болушыдан) алуы шін борышордан екінші кепілдік берушіні сыну туралы міндеттеме алады.

«Кепілдік» термині ресейлік занамада бір жаынан банк, баса да несиелік мекеме, сатандыру йымы (кепілдік беруші) мен екінші жаынан – принципал арасындаы принципалды несие берушігеберілген кепілдікке сйкес аша сомасын тлеу туралы ерекше атынастарды белгілеу шін олданылады. азастанды Азаматты кодекс кепіл болушылы пен кепілдікті ыты режимін бліп арастырады.

Кепілдік пен кепіл болушлы шарттары шін оларды жарамсыздыы рейімен жазбаша нысан белгіленген. «Кепiлдiк немесе кепiл болушылы шарттары жазбаша нысанда жасалуа тиiс. Жазбаша нысанда жасалуын сатамау кепiлдiк немесе кепiл болушылы шартыны жарамсыз болуына келiп сотырады» [4:331]. Сот тжірибесіне сйкес, кепілдік беруші мен борышор кепілдік берушіні міндеттеме бойынша жауапкершілігі туралы жазбаша шарт жасасып, болашата несие беруші кепілдік берушіні (кепіл болушыны) атысуынсыз осы шартта кепіл болушылыты абылдаандыы туралы белгі жасаан жадайда шартты жазбаша нысаны саталан деп есептеледі.

Егер кепiлдiк берушi немесе кепiл болушы борышорды мiндеттеменi орындауын з жауапкершiлiгiне алатынын несие берушiге жазбаша трде хабарласа, ал несие берушi кепiлдiк берушiнi немесе кепiл болушыны сыныстарынан бл шiн жеткiлiктi болатын ажеттi уаыт iшiнде бас тартпаса, кепiлдiк немесе кепiл болушылы шарттарыны жазбаша нысаны саталан деп есептеледi. Кеплдік жне кепіл болушылы шарттары жеке жат нысанында, сондай-а ш жа – несие беруші, борышор жне кепілдік беруші (кепіл болушы) ол оятын негізгі шартты рамдас блігі ретінде де болуы ммкін. Кепілдікті (кепіл болушылыты) жеке шартын жасау ммкіндігі мына жадаймен тсіндіріледі: бндай шарт несие беруші мен кепіл болушыны (кепілдік берушіні) арасында тек борышормен келіспей жне оан хабарламай ана емес, тіпті оны еркіне арсы да жасалынуы ммкін [3:394].

Кепілдік пен кепіл болушылы арасындаы айырмашылытар.

	Кепілдік	Кепіл болушылы
1	Кепілдік беруші борышорды несие берушісі алдында борышормен ортатасып жауап береді.	Кепіл болушы борышорды несие берушісі алдында субсидиялы жауаптылыта болады.
2	За актілерімен кепілдік берушіні ортатасан жауапкершіліктен баса жауапкершілік тртібі арастырылуы ммкін.	Кепіл болушыны субсидиялы жауапкершіліктен баса жауапкершілік тртібін белгілеу ммкіндігі арастырылмаан.
3	Кепілдік шарт немесе занама негізінде туындайды.	Кепіл болушылы текшарт негізінде ана туындауы ммкін.
4	Егер шартпен згеше кзделмесе, кепілдік беруші несие берушіні алдында айып тлеуді, сыйаыны, арызды ндіру бойынша сот шыындарын жне баса да шыындарды оса аланда, борышор сиятыклемде жауап береді.	Егер кепіл болушылы талаптарында згеше кзделмесе, кепіл болушы шартта кзделген сома шегінде жауапкершілікте болады.
5	Несие беруші кепілдік берушіге тікелей талап оя алады.	Кепіл болушыа талап ойана дейін несие беруші осы талаптарды борышорды анааттандыруы шін аыла онымды шараларды ола алуы тиіс.
6	Кепілдік беруші несие берушіні талаптарын анааттандырана дейін бл туралы борышорды хабардар етуге, ал егер кепілдік берушіге талап-арыз ойылан болса, борышорды іске атысуа тартуа міндетті.	Кепіл болушыда борышорды іске тарту бойынша андай да бір міндеттер болмайды.
7	Кепілдік шарты болашата туындайтын міндеттемені амтамасыз ету шін жасалуы ммкін.	Кепіл болушылы шартын болашата туындайтын міндеттемені амтамасыз ету шін жасау арастырылмаан.

Кепілпл – шарттарды орындалуын амтамасыз етуді барынша ке тараан дістеріні бірі, алайда сот тжірибесінде кепілплды ндіру бойынша даулар азаматты-ыты дауларды ішінде елеулі орына ие болмайды. Бл кеплпл шартыны арапайымдылыымен, айшылытар туындайтын жадайларды оса аланда, оны орындау тртібіні тсініктілігімен тсіндіріледі. Алайда кейбір сотты даулар бл дстрлі амтамасыз етуші ралды ыты табиатын тсінуде иындытарды барын крсетеді [22:293].

Кепілпл амтамасыз етуші рал ретінде тжірибеде азаматтар арасындаы зара атынастарда брынысынша олданылады жне, е алдымен, трын йлерді, птерлерді, автокліктерді сатып алу-сату шарттарын амтамасыз ету ралы ретінде крінеді. Р-ны жаа Азаматты кодексі, 1964ж. аза КСР-ны АК-не араанда, кепілпл келісімге атысушыларды субъектілік рамын да, кепілпл кмегімен амтамасыз етілетін шарттарды трін де шектемейді, сондытан кепілпл туралы келісімдерді атысушылары зады тлалар да бола алады.

«Уадаласушы тараптарды бiреуiнi шарт бойынша зiнен алынатын тлемнi есебiнен екiншi тарапа жне шарт жасау мен орындауды не зге мiндеттеменi орындауды амтамасыз етуге берiлетiн ашалай сома кепiлпл деп танылады» [4:337].

Кеплпл туралы келісім оны жарамсыздыы аупімен жазбаша нысанда жасалуы тиіс.

Ресей Федерациясыны АК-де кепілпла 380,381 баптар арналан. Оларды Р АК-ні 337,338 баптарынан айырмашылыы мынада: азастанды азаматты занама бойынша кепілпл туралы келісімні жай жазбаша нысанын сатамау бл келісімні жарамсыздыына кеп соады, ал ресейлік АК бойынша жазбаша нысанны саталмауыны салдары ретінде берілген соманы аванс ретінде тануды атайды, біра басаша длелдеуге болады, яни ресейлік АК тленген соманы авансты мнін крсетеді. Р АК-де бндай норма жо, оны тжірибелік мні де жо, йткені кепілплды жазбаша рсімдеу оны жарамсыз болмауы шін талап етіледі. Жазбаша мтінде, рине, кепілпл туралы гіме болып отырандыы крсетілуі тиіс. Сйкесінше, контрагенттерді аванс туралы не кепілпл туралы келіскендері жнінде кмн шін де негіздер жойылады [21:369].

Дстрлі трде кепілплды амтамасыз етуші, тлемдік жне длелдемелік функциялары ажыратылады.

стап алу ретінде несие беруші зінде зады негіздер бойынша болатын борышорды млкін соысы шарттан немесе оны бзылуынан туындайтын міндеттемесін орындаана дейін айтармайтын амтамасыз ету дісі танылады [23:246].

стап алуды олдану негіздері субъектіні з ытары мен мдделерін з рекеттерімен орайтын зін-зі ораудан ерекшеленеді (АК 9-бабыны 3-тармаын араыз). зін-зі орау тек за актілерінде арастырылан жадайларда ана олданылады, ал стап алу тек за актілерімен ана емес, сондай-а шартпен кзделгенде де олданылады.

стап алуа Азаматты кодексті бірнеше арнайы нормалары арналан. АК-ті 624-бабына сйкес, шартты орындалуына байланысты мердiгерге тиесiлi белгiленген бааны не зге соманы тлеу мiндетiн тапсырысшы орындамаан жадайда мердiгердi жмыс нтижесiн стап алуа, сондай-а затты деуге берiлген тапсырысшыа тиесiлi жабдытарды, олданылмаан материалдарды алдытарын жне зiнде тапсырысшыны баса да алып ойан млкін тапсырысшы тиісті сомасын тлегенше стап алуа ыы бар.

Міндеттемені орындалуын амтамасыз етуді азаматты кодексті 292-бабында айтылатын «баса да дістері» жалпылама зерттеуді пні болан жо. Оларды шартты арым-атынастарда алыптасуы мен олданылу тжірибесі жекелеген зады тлаларды шарттарыны мтінінде аталып кеткен, тек азантай блігі ана сот дауларында кездеседі, бл шараларды здері кбінесе ытарды орауды баса маыздыра шараларымен клекеленген. Сондытан, азаматты-ыты ылымны бгінгі жадайында бл салада андай да бір жаа амтамасыз ету шарасын жне оны жалпылама баалауды атап крсетумен шектелуге тура келеді. азастанды тжірибеге таныс амтамасыз етуді бндай «баса дістеріне» жедел санкциялар, кепілдік жарналар, депозит, баа жеілдіктері жне т.б. жатады.

Жедел санкциялар. Міндеттемелерді орындалуын амтамасыз етуді «баса да дістері» санатына жатызылатын тікелей амтамасыз етуші шаралар тобын жедел санкциялар райды.

«Жедел санкциялар» термині ыты лексикаа мыым енді, алайда кейбір авторлар баса атауларды олданады: «делегирленген санкциялар», «жедел сипаттаы (сер етуші) шаралар». Занамада сер ету шараларыны жекелеген трлері туралы айтлады, оларды біратар белгілері бойынша біртектілігі бір саната – жедел санкциялар санатына жатызуа ммкіндік береді. Олара есептесу тртібіні згеруі; зара міндеттемелер бойынша арсы анааттандыруды тотату; шыындарын мердігерге жктей отырып орындалан жмыстардаы кемшіліктерді з бетінше жою; мердігерлік шарты бойынша орындалан, біра тапсырыс беруші сатып алмаан бйымды сату; тлемдерді алмаан сатушыны тауарды жолда тотатуа ыы т.б.[24:323].

Жедел санкцияларда оларды баса амтамасыз ету шараларынан блу шін жеткілікті болатын андай да бір диагностикалы белгі жо. Сондытан бл масатта жедел санкцияларды сипаттайтын белгілерді жиынтыы олданылады: бзушыны млкін азайтуа тікелей баыттылыты болмауы, яни сер етуді йымдастырушылы сипаты; осы санкцияларды шартты контрагентті дербес олдануы немесе оны тапсырмасымен санкцияларды баса субъектіні сзсіз олдануы; жол берілген бзушылы фактісіні зі шін санкцияларды олдану.

На осы белгілер арылы жедел санкциялар ытарды орауды баса дістерінен ерекшеленеді.

Кепілдік жарна. Нормативтік-ыт актілерді біратары міндеттемені орындалуын амтамасыз ету шаралары жйесі саласыны тсінігі – «кепілдік жарнаны» олданады. Азаматты кодексті 319-бабына сйкес, сауда басталарды алдында сот немесе сенiм бiлдiрiлген жа (Азаматты кодекстi 320-бабы) саудаа атысушыны райсысынан кепiлдiк жарна тлеудi талап етуге ылы. Кепiлдiк жарналар сауда аяталаннан кейiн айтарылып берiлуге тиiс. Саудада тып шыан атысушыны кепiлдiк жарнасы тпкiлiктi бааны есебiне есептеледi. Саудада тып шыан, бiра тпкiлiктi бааны тлемеген атысушыны кепiлдiк жарнасы айтарылмайды жне сотты немесе сенiм бiлдiрiлген жаты билiгiнде алады.

Кепілдік жарна ымы сондай-а азастан Республикасы Президентіні «Жекешелендіру туралы», «Жылжымайтын млік ипотекасы туралы» за кші бар Жарлытарында олданылады.

Бны амтамасыз етуші шара екендігі аны, себебі ол, міндеттемені амтамасыз етуші баса да дістер трізді, борышор шін жайсыз салдарларды орын алуы аупін туызады.

Млікті несие берушіні меншігіне беру. Айып тлеуді зады анытамасы мынаан саяды: айып тлеу – бл ашалай сома. Ал жауапкершілік ашалай нысанда емес, мліктік нысанда юолатын болса, бл – орындауды амтамасыз етуді «баса тсілі».

Депозит. Депозит бойынша несие беруші міндеттеме орындалан жадайда борышора айтарып беруге міндетті болатын, біра шарт бзылан жадайда стап ала алатын ашаны алады. Борышорды да мддесін амтамасыз ететін кепілплмен салыстыранда, ол біржаты амтамасыз етуші сипатта болады. Ол АШ-та жай депозит емес, secured deposit – амтамасыз етуші депозит деп аталады. Депозитті есебінен борышорды млікке келтірген шыыны, тленбеген тлем амтамасыз етіледі. Ол птерлерді, кесе жайларды жалдау, автокліктер прокаты шарттарында ке тараан. Птер жалдау кезінде депозитті млшері тлемні айлы ставкасыны бір есебінен бірнеше есебіне дейін барады.

Баа жеілдіктері. Тараптар шартты орындау кезінде белгілі бір бзушылытар (мысалы, тауар жеткізіліміні кідіруі, рылысты аяталу мерзіміні заруы т.б.) орын аланда несие берушіні міндеттеме тиісінше орындалан жадайда екінші тарапа тиесілі болатын бааны тмендетуге ылы болатындыы туралы келісуі ммкін.

Азаматты-ыты міндеттемелердегі жауапкершілікті

ымы мен мні

Азаматты-ыты жауапкершілікті негізі ретінде, АК-ті 349-бабына сйкес, борышорды несие беруші алдындаы зіні міндеттерін бзуы танылады. Міндеттемені бзу ретінде оны орындамау, сондай-а тиісінше орындамау тсініледі.

Бірінші жадайда (орындамау) борышор жасауа тиіс боланны ешайсысын млдем орындамайды: ашалай арызды айтармайды, тауарларды жеткізіп беруден бас тартады не млдем жеткізбейді. Орындамау деп борышор орындау шін бір нрсені жасаса да, орындалан нтижені несие берушіні зады себептер бойынша абылдаудан бас тартуы да танылуы ммкін.

Екінші жадайда міндеттеме орындалады, біра тиісінше емес: мерзімінде емес, жартылай, тауарлар мен жмыстар кемшілігімен, міндеттеме мазмнымен айындалатын зге де талаптарды бзу арылы.

Бзушылыты мынадай нысаны да орын алуы ммкін: борышор міндеттеме талаптарымен тыйым салынан рекеттерді жасайды. Мысалы, баспаханамен шарт бойынша автор баспаа зіні шыармасын шыару шін беруге міндетті жне оны баса ешкімде шыаруа тиіс емес. Алайда, автор бл талапты бзды. Наты мн-жайлара байланысты бндай бзушылы не орындалмаан, не тиісінше орындалмаан міндеттеме деп танылуы ммкін [25:153].

Міндеттемені бзылуы – бл борышорды теріс рекеттері не рекетсіздіктері, сондытан жалпы ереже ретінде на борышор бзумен келтірілген барлы шыындар мен залалдарды ктеруі тиіс. Азаматты-ыты міндеттемені бзан тла тартылатын жауапкершілік азаматты ыты маызды элементі болып табылады. Бзушыны жауапкершілікке тарту ммкіндігінсіз азаматты міндеттемені орындалуыны зі міндеттілік асиетін жоалтады жне борышорда орындауа салырт араушылыты туындатады.

Азаматты-ыты жауапкершілік ретінде зіне жктелген міндеттерді бзан азаматты ы атынасыны субъектісіне олданылатын жне ы иеленушіні бзумен келтірілген мліктік залалдарыны орнын толтыратын мліктік ндіріп алу немесе мліктік ауыртпалы тсініледі. Жауапкершілік сондай-а бзушы-борышорды оан тиесілі ытан айыру трінде де крінуі ммкін.

Жауапкершілікке тарту азаматты-ыты бзу жадайы шін белгіленген ыты норманы санкциясын жзеге асыруа ызмет етеді.

Азаматты-ыты жауапкершілікті негізгі ызметі – темаылы: несие берушіні бзылан мдделерін толы алпына келтіру. Сонымен бірге жауапкершілік борышор шін теріс салдарлара кеп соады – ол міндеттемені тиісінше орындаан жадайда жоалтпайтын андай да бір млкінен айырылады. зіні осымша мліктік ндіріп алу асиетінсіз жауапкершілік міндеттемені бзан борышора олданылатын жазалау шарасы ретінде ызмет ете алмайды жне оны тиісті жріс-трысын ынталандыра алмайды.

Мысалы, тракторды жала алушы машинаны аренда мерзімі ткеннен кейін айтару міндетін бзан жадайда жауапкершілік тек машинаны мжбрлеп айтарумен ана шектелетіндігін біледі. Бндай «жауапкершілік» міндеттемені бзуды тек олдаан болар еді жне оны жауапсызды деп атауа болар еді.

Азаматты-ыты жауапкершілікті асиеттерін тереірек арастыра отырып, міндеттемені бзаны шін жауапкершілік, біріншіден, борышорды міндеттемені бзуымен несие берушіге келтірілген мліктік залалдарыны орнын толтыратындыын; екіншіден, борышорды міндеттемені тиісінше орындауа итермелейтіндігін; шіншіден, борышорды орындамааны немесе тиісінше орындамааны шін жазалайтындыын; тртіншіден, баса тлаларды алдында борышорды тртіпсіздігі фактісін бекітетіндігін атап ту керек [26:211].

Жауапкершілікті осы аталан асиеттері барлы міндеттемелерде крінеді.

Осылайша, жауапкершілікті темаылы, жазалаушылы, жалпы трбилеушілік, ынталандырушылы жне апаратты ызметтері туралы айтуа болады.

Міндеттемені бзу шін жауапкершілік тікелей занан туындауы ммкін (мысалы, міндеттемені бзумен келтірілген зиянны орнын толтыру), не міндеттеменні пайда болуыны немесе шарттарын айындауына негіз болатын тараптарды келісімен белгіленуі ммкін. Жауапкершілік осымша келісіммен, мысалы, орындау мерзімін бзаны шін ндірілетін айыпаы туралы келісіммен белгіленуі де ммкін.

Азаматты-ыты жауапкершілік мынадай жолдармен жзеге асырыла алады:

тзелмейтін жауапкерді жауапкершілік сомасын несие берушіні шаымдарын анааттандыру тртібімен ерікті трде тлеуі;
борышор-бзушыдан жауапкершілік сомасын ндіретін немесе сол сомаларды борышора міндеттемені орындааны шін тленетін тлемдерінен стап алатын несие берушіні біржаты рекеттері арылы. Бл ретте біржаты рекеттерге арсы екінші тарапты арсылытары детте дауды сотта шешілуін талап етеді;
зырлы органдарды (е алдымен сот) борышора міндеттемені орындамааны не тиісінше орындамааны шін жауапкершілікті жктеу туралы шешімдерін орындау.

Кейбір дебиеттерде жауапкершілікті тек міндеттемені бзан тлаа жктелетін мжбрлі мліктік ндіру деп есептеу керектігі туралы пікірлер айтылады. Ал айыппл сомасын ерікті трде тлеу жауапкершілік деп есептелмейді. Алайда бндай пікірмен келісуге болмайды. Мысалы, борышорды несие беруші талабы бойынша тлеген айыпаысы замен кзделген жауапкершілік ымына толыымен сйкес келеді жне оны барлы функцияларын жзеге асырады.

Азаматты-ыты жауапкершілік – ы бзушылы шін зады жауапкершілікті бір трі ана. Сонымен атар зады жауапкершілікті баса да трлері олданылады: ылмысты, кімшілік, тртіптік, материалды т.б. азаматты-ыты жауапкершілік жеке мдделерді бзыландыы шін олданылады, ал ылмысты – оамды ауіпті рекетті жасааны шін, яни, баралы мдде шін олданылады.

Азаматты-ыты жауапкершілікті субъектілері болып азаматар, зады тлалар, мемлекет пен кімшілік-ауматы бліністер болуы ммкін. Ал ылмысты жауапкершілік субъектісі тек азаматтар ана бола алады.

Азаматты-ыты жауапкершілік мліктік сипатта болады жне ы бзушыны жеке басына атысты олданылмайды.

ылмысты-ыты жауапкершілік ы бзушыны жеке басына да олданылады, кей елдерде – тіпті оны міріне де атысты олданылуы ммкін.

«Жауапкершілік» пен «санкция», «азаматты-ыты жауапкершілік» пен «азаматты ытарды орау» ымдары арасында наты айырмашылыты таба білу керек.

ыты нормамен арастырылан санкция ретінде осы нормамен белгіленген міндетті ережені бзушыа олданылуы ммкін шараларды тсіну керек. Ал жауапкершілік тек ы нормаларымен ана емес, сондай-а тараптарды келісімімен де кзделуі ммкін.

Осыан сас айырмашылы жауапкершілік пен ыты орау арасында жргізіледі. ытарды орау тсінігіне АК-ті 9-бабы тек бзушыа бзаннан кейін олданылатын шараларды ана емес, сонымен атар наты бзуды алдын алатын, мысалы, «ыты мойындау» шараларын да жатызады. Сондай-а, ыты орау шаралары бзушыа рашан осымша мліктік ауыртпалыты жктей бермейді (мысалы, міндетті мжбрлі орындатумен шектеледі).

Ал жауапкершілік шін, жоарыда аталандай, бндай ауыртпалы те ажет. Жауапкершілік рашан ытарды орау шарасы ретінде азмет етеді, біра керісінше емес.

Азаматты-ыты жауапкершілікті жалпы теориясында шартты жне шарттан тыс жауапкершілікті ажырату алыптасан. Шартты жауапкершілік деп шартты міндеттемені бзандыы шін жауапкершілікті тсінеміз; ал шарттан тыс жауапкершілік шартты емес, зге негіздерден туындайтын азаматты-ыты міндеттемелерді бзу шін орын алады [12:680].

Жауапкершілікті олдану. Борышор міндеттемені бзандыы шін несие берушіні еркі мен шешімі бойынша жауапкершілікке тартылады.

Ондаан жылдар бойына бізді занама, орталытандырылан жоспарлы экономикаа сйене отырып, міндеттемелік атынастарды маызды принциптеріні бірі ретінде наты орындау принципін бліп крсетті. Оан сйкес, борышорды міндеттемені орындамааны немесе тиісінше орындамааны шін жауапкершілікке тару здігінен міндеттемені тотатпайды. Несие берушіні шеккен шыындарын теген немесе айып тлеген борышор мідеттемені оны заттай, табии трінде орындау міндетін сатап отырды.

Бл аида тпкілікті згеріске шырады. Азаматты кодексті 354-бабы салдарларды наты айындайды: а) міндеттемені тиісінше орындамау; б) міндеттемені орындамау.

Тиісінше орындамау (тиісті мерзімде орындамау, кемшіліктермен орындау, тиісті жерде орындамау т.с.с.) борышорды жауапкершілікке тарту негізі болып ызмет етеді, біра міндеттемені тотатпайды. Керісінше, борышор орындаудаы кемшіліктерді жоюа жне соында міндеттемені тиісінше орындауа тиіс.

Міндеттемені орындамаан жне сол шін борышорды несие берушіні шеккен барлы шыындары толыымен телетіндей жауапкершіліке тартан кезде міндетті трде тотатылуы тиіс. Несие беруші борышордан алан ашамен міндеттеме пнін баса тладан алуды еркін нарыта амтамасыз ете алады.

АК 354-бабыны мтінінен кретініміздей, аталан екі нса да диспозитивтік сипатта болады.

АК-ті 354-б. 3-тармаына сйкес, мерзiмi тiп кеткендiктен зi шiн ендi керегi болмай алан мiндеттеменi орындалуынан несие берушiнi бас тартуы (осы Кодекстi 365-бабы), сондай-а бас тарту тлемi ретiнде белгiленген ашалай соманы тлеу (осы Кодекстi 369-бабы) борышорды мiндеттеменi заттай орындаудан босатады. Мысалы, маусымды ажеттілікте болатын тауарларды жеткізу.

Борышор бас тарту деп аталатын ашалай соманы тлеген жадайда да осындай салдарлар орын алады. Азаматты кодексті 369-бабына сйкес, бас тарту туралы тараптарды келісімі борышора міндеттемені орындау ажеттілігінен босататын бас тарту тлемін тлеуге ы беру немесе оны бзылуына андай да бір тсілдермен осымша жауап беру шін міндеттемені туындататын немесе оны талаптарын белгілейтін шарта арнайы кірістіріледі.

Міндеттемені бзыландыы шін жауаптылы лестік, субсидиялы, ортатасан немесе регрестік сипатта болуы ммкін. Оны бл ерекшеліктері бір бзушылы шін бірнеше тлалар трлі клемде жне трлі кезектілікпен жауап беретін кезде крінеді. Бл тсініктер лестік, ортатасан, судсидиялы жне регрестік міндеттемелермен сйкес келеді (АК 286-289бб.).

лестік жауапкершілік борышор жаында бірнеше тла болатын жне оларды райсысы з лесіне ана жауап беретін жадайларда орын алады. Мысалы, орта мдделері бар бірнеше тла здеріні ызметтесінен 20 мы теге арыза алды, оларды райсысыны бл арызда з лесі болды. Белгіленген мерзімде аша толы айтарылмады. Бл ретте рылымы бойынша е арапайым лестік жауапкершілік туындайды. з лесін толы айтаран тла шін міндеттеме тотатылды. аландары «ркім зі шін» аидасы бойынша жауап береді.

«Барлыы бірі шін жне бірі брі шін» аидасына негізделетін ортатасан жауапкершілік бдан грі крделірек. Бзылан бір міндеттемені бірнеше борышорларыны ортатасан жауапкершілігі кезінде несие беруші з алауы бойынша борышорларды кез-келгенін толы жауапкершілікке тарта алады. Егер біреуінен толы анааттандыруа ол жеткізілмеген болса, несие беруші басасын жауапкершілікке тартуа ылы. Осылайша жауапкершілікті толы сомасын алана дейін жаласа береді. Несие берушіні алдында зі шін де, борышор шін де жауап берген борышор (борышорлар) басаларынан здеріні шыындарын тиісті млшерде теуін талап етуге ылы. Біра бл борышорларды зіне тиесіліні олайлы тсілмен ндіріп алан несие берушіні млдем ызытырмайтын ішкі істері болып табылады.

Жауапкершілікті бндай нысаны несие беруші шін олайлыра, себебі ол араларында дулеттісі мен кедейі, орналасан жері белгілісі мен белгісізі, адалы мен онша адал еместері де болатын бірнеше борышорларды ішінен жауапты тарапты зі тадайды. Алайда жауапкершілікті бл нысаны несие беруші жгінетін ортатасан борышор шін мейлінше тиімсіз. Сондытан бір міндеттемеде бірнеше борышор болатын кездерде міндеттемені бзаны шін оларды лестік жауапкершілігі арастырылатын ереже олданылады.

Ал ортатасан жауапкершілік тек тікелей зада немесе міндеттемеге атысушыларды келісімінде кзделгенде ана олданылады.АК-ті 287-бабыны кшімен, мысалы, ортатасан жауапкершілік міндеттеме пніні блінбеген кезінде, сондай-а міндеттеме ксіпкерлік ызметпен байланысты боланда пайда болады.

Ортатасан тртіппен борышор да, борышор несие берушіге шін кепілдік берген тла да жауап береді.

Субсидиялы жауапкершілік АК 357-бабында тікелей белгіленген. Оны 1-тармаына сйкес, задара немесе мiндеттеменi шарттарына сйкес негiзгi борышор болып табылатын (субсидиялы жауапкершiлiк) баса адамны жауапкершiлiгiне осымша жауапты болатын адама талап ойана дейiн кепiл берушi талапты негiзгi борышора оюа тиiс [27:428].

Егер негiзгi борышор несие берушiнi талабын анааттандырудан бас тартса, не оны толы орындамаса немесе несие берушi одан ойылан талапа аыла онымды мерзiмде жауап алмаса, бл талапты орындалмаан блiгi субсидиялы жауапкершiлiгi бар адама ойылуы ммкiн.

Сйкесінше, рбір субсидиялы міндеттемеде негізгі борышор мен субсидиялы (осымша, орнын толтырушы) борышор ажыратылады. Субсидиялы борышор негізгі борышорды міндеттемені бзандыы шін оны бзан шегінде жауап береді. Мысалы, азамат жазбаша нысанда оны досы баса адамнан арыза алан аша сомасын уаытында айтаратындыы туралы кепіл болды. Борышорды ашалай арызды айтару мерзімін бзандыы шін кепіл болушыны жауапкершілігі субсидиялы болады.

Осылайша, міндеттеме бзылан кезде бзылуды жою туралы талап алдымен негізгі борышора ойылуы керек, ал бл талап орындалмаан жадайда ана орындалмаан блігі субсидиялы борышора жктеледі.

Субсидиялы борышора талаптарды ою шін алдымен негізгі борышорды банкрот деп тану немесе оны млкіне мжбрлеп ндіруге тырысу міндетті емес. Негізгі борышорды міндеттемені тиісінше жне толы клемінде орындаудан бас тартуы жеткілікті.

Субсидиялы жауаптылыта болатын тла несие берушіні талаптарын анааттандырана дейін бл туралы негізгі борышорды хабардар етуі тиіс, ал егер бл тлаа талап-арыз ойылан болса, негізгі борышорды іске атысуа тартуы керек.

йтпегенде негізгі борышор субсидиялы жауап беретін тланы регрестік талабына арсы зіні несие берушіге атысты болан арсылытарын білдіруі ммкін.

Алдымен негізгі борышора жолданан талаптарды анааттандыран субсидиялы борышор негізгі борышора ол бзан міндеттемесі бойынша шеккен шыындарыны орнын толтыру туралы регрестік талап ою ыына ие болады.

357-баптан баса субсидиялы міндеттеме немесе субсидиялы жауапкершілік туралы АК-ті зге де бірнеше баптарында (288,33,332) айтылады. Бл баптар зара йлестірілмеген. Мысалы, АК 288-бабында негізгі борышорды міндеттемені орындау туралы несие беруші талаптарын анааттандырмау фактісіні бір ана негізінде субсидиялы талап ою ммкіндігі туралы айтылады. Ал 332-бап бойынша субсидиялы талапты ою шін алдымен негізгі борышора оны млкінен ндіруге дейін ке талаптарды олдану ажет.

Байаумызша, субсидиялы жауапкершілікке тарту шін детте негізгі борышорды млкінен ндіру ажеттілігінсіз несие берушіні негізгі борышора ойан талаптарын анааттандырмау жеткілікті.

Регрестік жауапкершілік азаматты-ыты атынастарда кеінен тараан. Регрестік жауапкершілікті пайда болуы шін екі міндеттемені – негізгі жне регрестік міндеттемелерді байланысы ажет. Негізгі міндеттеме бойынша борышор регрестік міндеттеме бойынша несие беруші (регрессант) болады.

Регрестік жауапкершілікті клемі негізгі міндеттемеде борышор жіберген бзушылытарды сипатына емес, бзаны шін одан ндірілген, соны ішінде ол регрессантты рекетіне аншалыты туелді болан соманы млшеріне байланысты. Егер борышор негізгі міндеттеме бойынша жауапкершілікке тартылмаан болса, онда регрестік жауапкершілік те болмайды.

Регрестік жауапкершілік борышор баса тлаларды рекеттері шін жауаптылыа тартыланнан кейін, ортатасан борышорларды біріні жауапкершілік сомасын тлегеннен кейін, кепілдікпен не кепіл болушылыпен амтамасыз етілген міндеттеме бойынша борышорды арызын кепілдік беруші не кепіл болушы тлегеннен кейін олданылады.

Тжірибеде кп жадайларда міндеттемені бзан борышор зады сырттай бзбайтын айналма рекеттерді жасау арылы жауапкершіліктен тылып кетуге тырысады (млікті баса тлалара жасанды трде беру не сату, з арыздарын бліп шыарылатын зады тлаа ткізу масатымен айта ру, филиалдарды сенім серіктестігі ретінде айта ру, жалан тарату мен зге де сас актілер).

Осындай рекеттерді ізін кесу шін азаматты кодексті 350-бабыны 5-тармаы бойынша егер мны зi мiндеттеменi бзаны шiн жауапкершiлiктен жалтару масатымен жасаланын длелдесе, несие берушi борышорды, сондай-а оны млiк иесiнi кез-келген iс-рекетiн жарамсыз деп тануды талап етуге ылы.

Жоарыда шартты жне шарттан тыс жауапкершіліктерді айырмашылыы туралы айтан едік. Бл айырмашылы жауапкершілікті олдану тсілін тадаан кезде біршама маыза ие болады, себебі жауапкершілікті негізі де, шарттары да, оны ашалай млшері де оны тріне арай ртрлі болады. Бл айырмашылы, ереже бойынша, ы бзушылыты белгілері шартты та, шарттан тыс та жауапкершілікті олдануды абстрактілі ммкіндігін беретін жадайларда залалдарды теу туралы талаптарды ойан кезде кріне алады [28:261].

Мысалы, жала алушы жала алынан млікті блінуіне салырттыпен жол берді. Жала беруші бл ретте аренда шартын реттейтін нормаларды олданады ма, лде млікке зиян келтіру туралы нормаларды олданады ма деген сра туындайды. Немесе мердігер тапсырыс бойынша затты дайындап, оны пайдаланан кезде тапсырысшы зіні баса затьтарын блдіріп алды. Мердігерді андай жауапкершілікке тарту керек: шартты па, лде деликтілік пе?

Бл сратара жауап берген кезде жалпы ереже олданылады. Оан сйкес, ыбзушылы за мтінімен шартты жауапкершілікті де, шарттан тыс жауапкершілікті де олдануа жол беретін жадайда шартты жауапкершілік басымдыа ие болады.

Жоарыда келтірілген мысалдарды біріншісінде – аренда шарты шін арастырылан жауапкершілік, ал екіншісінде – мердігерлік шарты шін белгіленген жауапкершілік олданылады, бнда деликтілік жауапкершілік орын ала алмайды.

Біра бл жалпы ережеден зада екі алып тастаулар арастырылады.

Бірінші. Заны зі арастырылып отыран мселеде шартты емес, деликтілік жауапкершілік олданылатын жадайларды императивті трде белгілейді. Мысалы, Азаматты кодексті 936-бабына сйкес, азаматты шартты мiндеттемелердi, ебек (ызмет) мiндеттерiн, скери ызмет мiндеттерiн орындауы кезiнде мiрi мен денсаулыына келтiрiлген зиян, егер за актiлерiнде немесе шартта ктерiкi жауаптылы кзделмесе, деликтілер шін белгіленген ережелерi бойынша теледi. Бл алып тастау жбірленушіні мддесін барынша толы орауа баытталан.

Екінші. Кей жадайларда, азаматты ытары тауарларды, жмыс пен ызмет нтижелерін оларды ттынушыларына дейін жеткізуге атысан трлі тлаларды рекеттері нтижесінде орын алуы ммкін болан кемшіліктермен бзылан жбірленуші бл тлаларды айсысын жауапкершілікке тартатындыын зі тадауа ылы. Мысалы, теледидарды сатып алушы оны кемшіліктерін тапты. Ол (сатып алушы) зіні кемшіліктерді жою туралы талаптарын з алауы бойынша тек сатушыа емес, сонымен атар оны дайындаушыа да оюа ылы. Алайда соысы сатып алушымен шартты атынастарда болан жо, сондытан ндірушіні (дайындаушыны) жауапкершілігі шарттан тыс болады.

Азаматты кодексті 672-бабыны 3-тармаы бойынша жобалау жаттамасыны кемшiлiктерiнен туындайтын талаптарды оны дайындау жнiнде тапсырысшы болмаса да, жобалау жаттамасын пайдаланатын тланы оюы ммкiн.

Бнда, зіміз кріп отырандай, шарта сйкес орындалан жмысты теріс нтижелері шін шарттан тыс жауапкершілік ммкіндігі арастырылан.

орытынды

Міндеттеме – бл млікті немесе ебекті баса да мліктік сипаттаы нтижелеріні орын ауыстыруы бойынша азаматты занамамен бекітілген оамды атынас. Міндеттемені экономикалы функциясын мынадан круге болады: млік пен ебекті зге де нтижелері ндіріс саласынан айналым саласына жне соысы арылы – ттыну саласына (ндірістік немесе жеке) ткізіледі. Мысалы, ндіруші зі дайындаан німді айналым саласында жзеге асыратын, ал ттынушы сол саладан зіне ндірістік немесе жеке ттыну ажеттіліктері шін керекті заттарды алатын тасымалдау немесе сатып алу-сату бойынша міндеттемелер осындай сипата ие болады.

Міндеттемелік атынастар саласында тек заттай нысандаы мліктерді ана емес, сонымен атар ебекті мліктік сипатта болатын баса да нтижелеріні де орнын ауыстыру жзеге асуы ммкін. Осылайша, бл жмысты жазуда мен млік жалдау атынастарыны реттелу ерекшеліктерін, оларды занамада крініс табуын, оларды занамалы реттеудегі кейбір олылытарды крсетуге тырыстым. Жалпы аланда, млік жалдау шартыны бгінгі тада зор маыза ие болатындыын атап ту керек. Себебі, млік жалдау бойынша атынастарыны жан-жаты реттелуі ондаы андай да бір млік бойынша дау туындаан реттерде оны атысушыларыны мддесін толыымен ескеріп, діл де зады шешім шыару – азаматты занаманы, тіпті жалпы аланда бкіл за шыару жйесіні басты масаты деуге болады.

Жмысты жазуда мен алдыма белгілі бір наты масаттарды ойан болатынмын. Атап айтса, азаматты ытаы маызды мселелерді бірі болып табылатын міндеттемелер ымын ашуды, оларды азаматты ыты атынастардаы алатын орнын анытауды жне оларды занамалы трыдан реттелуіне талдау жасауды масат ете отырып, міндеттемелер ымын бердім, элементтерін ашып крсеттім, міндеттемелерді орындау мселесіні зекті жатарын крсетіп, талап ету ытарын беру мен арызды аудару бойынша атынастарды ерекшеліктерін арастырдым, міндеттемені бзанды шін жауапкершілікті ерекшеліктеріне тоталып, аталан мселелер бойынша наты проблемаларды тауып, оларды шешу жолдарын сынуа ыты талдау жасап, бгінгі тада азаматтарды экономикалы л-ауатын арттырудаы міндеттемелерді ролін крсеткім келді.

орытындылайтын болсам, жмыста баяндалан мн-жайлар жалпы міндеттемелерді, соны ішінде міндеттемелік ыты бгінгі тадаы маыздылыын айын крсетеді. Байауымызша, азірде оамымызда міндеттемелер те ке таралан. Олар тек ксіпкерлік ызметті жзеге асыруда ана емес, сонымен атар арапайым азаматтарды кнделікті мірінде де олданыста болады. Азаматтарды аржы йымдарымен несиелік атынастара тсуі осыны айын мысалы бола алады. сонымен атар, ксіпкерлік ызмет субъектілеріні рекеттері кезінде де бл атынастар кеінен крініс табады. Кнделікті мірді трлі салаларынан крінетін міндеттемелік атынастар азаматтарды л-ауатын арттыруда з лесін осады жне бл орайда соы орында емес деп топшылауа толы негіз бар.

олданылан дебиеттер тізімі

01.07.1999ж. азастан Республикасыны Азаматты Кодексі (ерекше блім).
А.Г.Диденко. Гражданское право//Курс лекций. А.,2006
27.12.1994 ж. азастан Республикасыны Азаматты Кодексі (жалпы блім).
Т.Боднар. Исполнение договорных обязательств (сравнительный анализ законодательства Республики Казахстан, Российской Федерации и Украины). А.,2004
А.Г.Диденко. Фикции и презумпции в гражданском праве. Избранное.(Постсоветский период). Алматы, 2004
С.Сарбаш. Общие вопросы исполнения обязательства в депозит. А.,2004
«Тлемдер мен аша аударымдары туралы» Р Заы. «За» мліметтер базасы
О.С.Иоффе. Гражданское правоотношение//«Критика теории хозяйственного права». М., Статут, 2000
13.07.1999ж. азастан Республикасыны Азаматты іс жргізу кодексі. Л.Новоселова. Сделка уступки права требования и основания ее совершения. // Хозяйство и право, 2003,№7
М.И.Брагинский, В.В.Витрянский. Договорное право. Книга первая. Общие положения. М.,1999
М.Н.Малеин. Гражданское право. Часть первая. М.,2003
А.А.Молчанов.Гражданское право в схемах. Общая и особенная части. М.,2010
31. 08.1995ж. «азастан Республикасындаы банктер жне банктік ызмет туралы» Р заы.
16.02.2004ж. Р аржы нарыы мен аржы операцияларын реттеу мен адалау бойынша агенттігі басармасыны аулысымен бекітілген Ломбардтар ызметін лицензиялау, реттеу жне тотату ережелері.
«Жылжымайтын млікке ытарды жне олармен жасалатын ммілелерді мемлекеттік тіркеу туралы» Р Президентіні за кші бар Жарлыы.
М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. Гражданский кодекс Республики Казахстан. Общая часть. Комментарий. А., 2003
1998ж.12-азандаы Р ІІМ Бйрыымен бекітлген азастан Республикасында Автомотоклік ралдары мен оларды тіркемелерін мемлекеттік тіркеу Ережелері.
А.Г.Калпин. Гражданское право. Часть первая. М.,2000
Жайлин .А. Азаматты ы. Жалпы блім. А.,2003
Жайлин .А. Азаматты ы. Ерекше блім. 1том. А.,2005
Халфина Р.А. Современный рынок: правила игры. М., Проспект, 1993.
Тлеуалиев . Р Азаматты Кодексіне комментарий (Ерекше блім). Алматы:Жеті жары, 2000
Тулеугалиев Г.И. Гражданское право Республики Казахстан. (Часть общая). Учебное пособие. Том 2 – Алматы: Гылым, 1998
Тулеугалиев Г.И., Мауленов К.С. Гражданское право Республики Казахстан. Учебное пособие (часть особенная). Том ІІІ. А., 2001.
Шершеневич Г.Ф Учебник гражданского право. М., 1997.
Гражданское право. Учебник. ч.3.изд.3. Под ред.А.П.Сергеева, Ю.К.,Толстого М.,1998
Калпин А.Г., Масляев А.И. Гражданское право. Часть 1. Учебник. М., Юристъ,2000
Муленов К.С. азастан Республикасыны Азаматты ыы//Оу ралы. А., 1998.

Міндеттемені орындалуын ыты амтамасыз ету