ИНСОН-КОМПЬЮТЕР-ИНСОН» МУЛОЉОТ ТИЗИМИДА ТИЛ ВА НУТЉ НИСБАТИ

12

Орзиљулов Ќ., Хњжоёрова С.

«ИНСОН-КОМПЬЮТЕР-ИНСОН» МУЛОЉОТ ТИЗИМИДА

ТИЛ ВА НУТЉ НИСБАТИ

«Инсон-инсон» мулољот схемасида нутљнинг яратилиши њз ичига бир љанча мураккаб ва руќий жараёнларни олиши ќаљида њзбек тилшунослигида књп ва хњп гапирилган (Усмонов 1972; Ирисљулов 1992). Бу схемадаги нутљ фаолиятини амалга оширувчи механизмнинг љурилиши, унинг унсурлари ќаљида ќам љимматли фикрлар баён љилинган (Неъматов 1994). Аммо, «инсон-компьютер-инсон» коммуникатив схемасида нутљ љандай юзага келишини, бу схемада амал љилувчи нутљ механизми љандай љурилишга эга эканлигини ва бу механизм унсурларини њрганиш соќасида њзбек тилшунослигида энди биринчи љадамлар љњйилмољда (Арзикулов 1996; Arzikulov 1997).

«Инсон-компьютер-инсон» мулољот схемаси љуйидаги таркибий љисмларни њз ичига олади: информация берувчи одам-информация љабул љилувчи кибернетик љурилма-информация узатувчи кибернетик љурилма-информация олувчи одам. Информация берувчи ва олувчи одам истифода љиладиган нутљ механизми, унинг компонентлари ва улар асосида юзага келадиган коммуникацион жараён масалалари назарий тилшуносликда кенг ёритилган (Saussure 1969; Блумфильд 1968; Ельмслев 1960; Щерба 1974; Дейк 1989; Гийом 1992). Информация љабул љилувчи ва узатувчи љурилма (компьютер) фойдаланадиган нутљ механизми ва уни ташкил љиладиган компонентларни њрганиш борасида жаќон тилшунослигида бир љатор диљљатга молик ишлар эълон љилинган (Виноград 1976; Мельников 1978; Пиотровский 1979; Шенк 1980; Teubert 1999; Oflazer 1994). Замонавий тилшунослик билан ќамнафас њзбек тилшунослиги ќам бу масалаларга њз ваљтида диљљат-эътиборини бирмунча љаратган эди (Якубова 1979; Мухамедов, Пиотровский 1980; Ризаев, Юсупова 1977). Мустаљилликнинг шарофати билан инсон-компьютер-инсон мулољот жараёнининг назарий ва амалий масалалари њзбек тилшуносларининг диљљатини љайтадан торта бошлади (Арзикулов, Сафаров 1997; Бекчанова 2001; Арзикулов 2002; Чориев 2004).

Биз ушбу маљоламизда юљорида зикр љилинган масалаларга муайян муносабатимизни билдишга ќаракат љиламиз.

Маълумки, замонавий тилшунослик инсон нутљ фаолиятининг динамик хусусиятини очиш, тил бирликларининг нутљ бирликларига њтиш йњлини, тил ќаётини матнда, сњзлашув жараёнида књрсатиш масалаларига эътиборини кундан-кун књпрољ љаратмољда (Арзикулов 1999). Натижада назарий тилшунослик билан амалий тилшунослик бир-бирига ниќоятда яљинлашиб, тил ва нутљнинг њзаро муносабатларига љизиљиш тобора кучайиб кетди.

Фердинанд де Соссюр томонидан «langue-parole» шаклида ифодаланган бу дихотомия тилшуносликда турли ёндошишлар билан тадљиљ этилиб, турли хил номлар билан аталиб келмољда: формал моделлар ва уларнинг тњлдирилиши (Э. Сэпир ); пассив ва актив грамматика (О. Есперсен); код ва хабар (А. Мартине); нутљ фаолияти маќсулининг мажмуаси ва конкрет матн (Г. Ќердан); ядровий структуралар ва уларнинг трансформациялари (З. С. Харрис); компетенция ва перформация (Н. Хомский); туб келишик ва юзадаги келишик (Ч. Филлмор); тил ва дискурс (Г. Гийом); статик ва динамик синтаксис (Л. Теньер); ибтидоий ва экспрессив тил (С.К. Шаумян); тил – система ва тил сњзлашув жараёни (Л.В. Щерба); тил системаси-узус-нутљ (Л. Ельмслев); тил системаси-норма-нутљ (Э. Косериу); тил системаси-норма-узус-ситуация-нутљ (Р.Г. Пиотровский) ва ќоказо.

Тил ва нутљ нисбатининг классик ва инновацион талљинларида лисоний бирликлар њзаро систем ва идиом муносабатлардан келиб чиљиб тадљиљ этилган. Аммо, тил бирликларининг нутљља њтиш йњли ёки умуман ёритилмаган, ёки ёритилсада, етарли даражада эмас. Натижада лисоний бирликлар тил системасидан тњђридан-тњђри нутљља (матнга) њтадими, ёки улар нутљ механизмининг љандайдир бњђинида «чиђириљ»дан њтиб, кейин конкрет нутљда (матнда) намоён бњладими деган саволлар ќануз жавобини кутиб ётмољда.

Бу масала ќозирги замон назарий ва амалий тилшунослиги учун муќим аќамият касб этади. Зеро, кадрлар тайёрлаш бњйича Миллий Дастурда ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маќкамасининг «2001-2005 йилларда компьютер ва ахборот технологияларини ривожлантириш» ќаљидаги 230- сонли Љарорида таъкидланганидек, миллий информацион технологиясини тиклаётган мустаљил Ўзбекистон Республикасида Давлат тилидаги машина муќаррирларини, ахборот ахтариш тизимларини, матн заќираларини, њзбекча-инглизча ва аксинча машина таржимаси тизимларини яратишга ижтимоий эќтиёж аллаљачон туђилган.

Инсон нутљ фаолияти компонентларининг классик талљинида тил системаси борлиљдаги объктларни ва улар њртасидаги муносабатларни англатадиган лисоний рамзлар, уларнинг ифодаловчиси ва ифодаланувчисини ќосил љиладиган атомлар (фонема, сема) мажмуаси сифатида талљин љилинади. Тил системасидаги лисоний рамзлар ифодаланувчилари књламини борлиљдаги объектлар ва улар њртасидаги муносабатлар ќаљидаги умумлашган тушунчалар ва асосий белгилар ташкил љилади. Тил системасининг ќар бир ифодаловчиси битта умумлаштирувчи тушунчани ифодалайди, яъни битта ифодаланувчига эга бњлади. Тил системасидаги лисоний рамз ифодаланувчисининг диапазони шу лисоний рамз љамрайдиган семантик майдоннинг књламига бођлиљ бњлиб, муайян тушунча майдонига алољадор барча маъно нозикликларини ќам љамраб олади. Лисоний рамзнинг ифодаловчиси ќам, ифодаланувчиси ќам тил системасида латент ќолатда, яъни ќаракатланмаган ќолатда бњлади. Бошљача љилиб айтганда, тил системасида лисоний рамз ифодаловчиси ва ифодаланувчисининг потенциал валентликлари ќали «ниш урмаган», аммо «њсиб чиљишга» доим тайёр туради (Пиотровский 1979, с. 22-26).

Агар биз тил системасини «хазойинул маоний» тарзида англасак, у ќолда лисоний бирликларни бу хазинадан конкрет нутљља (матнга) сараланиб олиниши ва сараланганларининг конкрет нутљда (матнда) фаоллашиши билан бођлиљ бњлган семантик ва формал элементлар мажмуасини аниљлашга имкон берадиган инсон нутљ фаолиятининг љандайдир бир босљичи борлигини мантиљан љабул љилган бњламиз. Инсон нутљ фаолиятидаги ана шу компонентни биз нутљ системаси деб атаймиз. Нутљ системаси лингвистик белгининг илк актуаллашган формаси ва маъносини, микро- ва макросинтаксик љурилманинг шаблонини (моделини эмас) њз ичига олади. Лисоний рамзларнинг нутљ системаси доирасида актуаллашган шакл ва маънолари изоќли луђатларда љайд этилади (Арзикулов 1994).

Инсон нутљ механизмининг учинчи компоненти – конкрет нутљ (матн). Сњзловчининг ва тингловчининг грамматикасига биноан ва нутљ системасида илк бор актуаллашган тил системаси бирликлари парадигматик ва синтагматик хусусиятлари асосида муайян коммуникатив эќтиёж учун лисоний рамзларни танлаш (Hаlliday 1970) натижасининг конкрет књринишини нутљ (матн) деб атаймиз. Нутљ (матн) лисоний рамзлар ранг-баранг шакллари ва маъноларининг, мкро- ва макросинтаксик бирликлари (сњз бирикмалари, гап, гапдан катта синтаксик бутунликлар) шаблонларининг конкрет вољеланиши сифатида намоён бњлади.

Лисоний бирликлар тил системасидагидан фарљли њларољ, нутљ системасида ва конкрет нутљда (матнда) њзига хос «ќаёт» кечиради ва њзига хос хусусиятларга эга бњлади. Бинобарин, уларни фарљлаш, бошља-бошља номлар билан аташ ва ќар бир ном онгимизда љандай тушунчани гавдалантириши ќаљида келишиб олииш маљсадга мувофиљ.

Классик тилшуносликда тил системаси муайян даврдаги у ёки бу тил лексик ва грамматик информациясининг умумлашган тарздаги статик ќолати ќисобланиб, у rgon деб аталади (Гумбольдт 1984). Тил системаси бирликларининг тавсифида ва уларнинг шажаравий таснифида љуйидаги бирликлар љайд љилинади: фонема морфема лексема фразема сентенцема суперсентенцема (Гак 2000). Бу бирликларнининг замонавий тилшуносликда љандай талљин љилиниши ќаљида љисљача тњхталамиз.

Турли сњз ва морфемалар фонетик љиёфасини фарљлашга имкон берувчи ва муайян дифференциал белгиларни њзида мужассамлаштирувчи тил системасининг энг кичик бирлиги фонема деб аталади (Ахманова 1969, с. 494). Тил системасининг бир ёки ундан ортиљ фонемадан иборат энг кичик маъно англатувчи бирлиги морфема саналади (Гак 2000, с.20). Тил системасининг структурал бирлиги сифатидаги сњз лексема ќисобланади (Ахманова 1969, с.214). Тил системасининг икки ёки ундан ортик лексемадан таркиб топган ва битта умумий тушунчани ифодалашга хизмат љиладиган идиоматик ёки ноидиоматик бирлиги фразема саналади (Арзикулов 2001). Икки ёки ундан ортиљ лексемадан (фраземадан) таркиб топган ва тугалланган ёки тугалланмаган фикрни ифодалашга хизмат љиладиган тил бирлиги сентенцема сифатида талљин љилинади (Арзикулов, Бекчанова 2000). Муайян мазмун фреймини љамрайдиган икки ёки ундан ортиљ сентенцемалар мажмуаси суперсентенцема сифатида талљин љилинади (Дейк 1989, с. 16-18). Фразема, сентенцема ва суперсентенцемалар тил системасида сњз бирикмалари, гаплар ва гапдан катта синтаксик бутуликларнинг моделлари сифатида мавжуд бњлади.

Классик тилшуносликда тил бирликларининг муайян љонун-љоидаларга мувофиљ ва прагматик маљсадга књра танлашнинг потенциал йњлини књрсатувчи динамик система мавжудлиги ќам љайд љилинади ва у enrgeia деб номланади (Гумбольдт 1984). Нутљ механизмининг ана шу бњђинини биз нутљ системаси деб атаймиз. Бирламчи актуализация ќодисасини бошидан кечирган, виртуал валентлик потенцияларини љисман шакллантирган лисоний бирликлар нутљ системасининг бирликлари саналади ва уларнинг шажаравий таснифида љуйидаги бирликлар љайд љилинади: аллофонема алломорфема аллолексема аллофразема аллосентенцема аллосуперсентенцема (Арзикулов 1994).

«Инсон-компьютер-инсон» коммуникатив схемасида нутљ яратилиш масалаларини талљин љилиш нутљ фаолиятининг маънодор бирликлари билан ишлашни таљозо этади. Бинобарин, биз љуйида нутљ системасининг ана шундай бирликларини ва уларнинг њзига хос хусусиятларини књриб чиљамиз.

Ќам бошља лисоний бирлик таркибида, ќам алоќида љњлланиши мумкин бњлган нутљ системасининг энг кичик маънодор бирлиги алломорфема саналади ва у шаклан њзгарувчи лисоний бирликларнинг њзак (асос), љњшимчалари, ва њзгармас сњзларнинг айнан њзлари сифатида онгимизда мавжуд бњлади, масалан: фран.: march ‘юр’ + er ‘иш’ = marcher ‘юриш’ ; di ‘айт’ + re ‘иш’ = dire ‘айтиш’; livre ‘китоб’ + s ‘лар’ = livres ‘китоблар’; ингл.: some ‘алла’ + thing ‘нарса’ = something ‘алланарса’; њзб.: љиш ‘йилнинг совуљ фасли’ + лољ ‘жой’ = љишлољ ‘љишлайдиган (азалда), яшайдиган (ќозир) жой’; љишлољ + лар + и + миз + да + ги + лар + дан + сиз + лар + ми ?.

Тил системаси ва нутљ системасининг њзаро нисбатини –tion француз морфемаси мисолида књздан кечирамиз.

Тил системасида -tion шаклида мавжуд бњлган бу морфема нутљ системасида –tion, -ation, -ition, -ution алломорфемик шаклларда дастлабки актуализация жараёнини бошидан кечиради. Бу дастлабки актуализация жараёнининг моќияти шундан иборатки, -tion морфемаси љайси њзак-морфемага љњшилиб, лексема ќосил љилиши мумкинлиги нутљ системасида аниљлашади ва шунга мувофиљ унинг тегишли алломорфемалари шаклланади. Бошљача љилиб айтганда, нутљ системасида –tion морфемасининг потенциал валентликлари дастлабки имкониятларини жунбушга келтиради ва муайян њзак морфемаларнинг танланиши томон илк љадамлар ташланади. Масалан, p жарангсиз лаблашган портловчи ундош билан тугаган њзак-морфемалар -tion билан (rception, dveption, acception); унлидан кейин келган тил олди жарангсиз t ундоши ва ёнма-ён келган жарангли ундошлар билан тугаган њзак-морфемалар –ation билан (habitation, constatation, confirmation, affirmation); –nt ундош товушлари билан тугаган њзак-морфемалар -ition билан (dentition); тил олди жарангли ундоши l билан тугаган њзак-морфемалар -ution билан (solution, rsolution) бирикишга мойиллик књрсатади.

Конкрет нутљ парчасида вољелашиши мумкин бњлган грамматик категорияларни књрсатувчи белгиларни њзида мужассамлаштирган лексик бирликларнинг вариатив формалари ва семантик вариантлари аллолексема саналади ва улар турфасига љуйидагилар киради: фран.: sort ‘чиљяпти’ ва sort ‘љисмат’; ингл. : look ‘љара’ ва look ‘љараш’; њзб.: књр (феълнинг 2-шахс буйруљ майли) ва књр (сифат).

Лексема ва аллолексема нисбатини француз тилидаги aider феъли мисолида кузатамиз. Тил системасида бу феъл ёрдамлашмољ маъносига эга. Trsor de la langue franaise (Paris, 1973, t. 2, p.262) луђатида љайд љилинганидек, нутљ системасида бу феълнинг љуйидаги маънолари илк бор актуализациялашади: 1) Prter son concours qch; 2) Secourir une personne dans le besoin; 3) Rendre service qn; 4) Interprter un texte sa fantaisie; 5) Faire travailler selon les rgles; 6) favoriser. Натижада aider лексемасининг љуйидаги књринишдаги аллолексемалар тизими ќосил бњлади:

Aider

aider aider aider aider aider aider

‘prtr son secourir une rendre interprter faire travailler favoriser

concours personne dans service un texte selon les rgles

qch le besoin qqn sa fantaisie

1 2 3 4 5 6

Конкрет нутљда муайян семантик, грамматик ва прагматик вазиятдан келиб чиљљан ќолда бу аллолексемалардан биттаси, энг муносиби љњлланади, масалан: Alors, en examinant avec soin sont extrait de baptme, dans l’original, il reconnut que l’L tait form de telle manire qu’il pouvait hardiment passer pour un D : on n’oserait pas affirmer que l’astucieux matre d’cole n’ait pas un peu aid la lettre (Balzac 1994, p. 18) ‘Ўшанда, њљувчининг исми шарифини ќужжатдагиси билан синчков солиштирар экан, њљитувчи L ќарфининг шакли-шамойили D ќарфиникига бемалол њхшаб кетишини туйди: муђомбир њљитувчи ёзувни њзича талљин љилмаслигини ќеч ким кафолатлай олмасди ’. Ушбу нутљ парчасида aider феълининг семантик вариантларидан тњртинчиси, яъни тњртинчи аллолексама актуализациялашганини илђаб олиш унчалик љийин эмас.

Тил системаси, нутљ системаси ва конкрет нутљ нисбатини яна бир француз феъли ngocier мисолида књриб чиљамиз. Тил системасида бу феъл иккита семантик унсурдан иборат: «аљлан њзаро таъсир љилиш» ва «жисмонан њзаро таъсир љилиш». Семантик унсурлардан ќар бири умумий категориал семага, яъни «таъсир љилиш» семасига эга бњлиб, таъсир љилишнинг дастлабки турларига (аљлий ва жисмоний) ишора љилади.

Тил системасидаги ngocier феъли маъноларининг њртасида муайян муносабатлар борки, улар, бир томондан, бу феълга алољадор сњзларни тегишли парадигматик љаторлардан жой олишини таљозо этса, бошља томондан, бу парадигматик љаторлар њртасида љандай семантик жиќатлар бњлиши мумкинлигига ишора этади. Ngocier феълининг тил системасидаги «аљлан њзаро таъсир љилиш» ва «жисмонан таъсир љилиш» семалари тушунчалар майдони муайян нуљтасининг этикеткаси ёки коди ќисобланади (Guiraud 1958, p. 302-318). Бу семантик кодлар нутљ системасида илк бор актуализациялашади ва «музокара олиб бориш» ва «савдо-сотиљ олиб бориш» маъноларига эга бњлган аллолексемаларни ќосил этади. Нутљ системасидаги бу икки маъно ќам тил системасидаги инвариант маънолардан таралганининг, яъни биринчиси «аљлан таъсир љилиш» семасидан, иккинчиси «жисмонан таъсир љилиш» семасидан шаклланганининг гувоќи бњлиб турибмиз.

Конкрет нутљда муайян семантик, грамматик ва прагматик вазиятдан келиб чиљљан ќолда бу аллолексемалардан биттаси љњлланади ва љайси бири љњлланганини ngocier феълининг контекстуал дистрибуцияси аниљлаб туради, љиёсланг: Le gouvernement a refus de ngocier avec les syndicats (Le Monde, 19 mars 1994, p. 25) ‘Ќукумат касаба уюшма фаоллари талаб љилган музокараларни рад этди’ ва Ces titres sont ngocis facilement (Le Monde, 19 mars 1994, p. 3) ‘Бу акцияларнинг бозори чаљљон’.

Тил ва нутљ нисбатини њрганиш натижалари шуни књрсатадики, тил системасининг бирликлари аввало нутљ системасида илк бор актуализациялашиб, кейин конкрет нутљда сњнгги актуализация стадиясини њтади. Тил системасида бњлмаган нарса нутљ системасида ва конкрет нутљда бњлиши мумкин эмас. У фаљат шаклан ва мазмунан, инчинун функционал нуљтаи назардан такомиллашган бњлади. Демак, тил системасидан конкрет нутљ томон лисоний бирликларнинг њзига хос ољими кузатилади. Нутљ фаолияти бу ољимнинг фаљат ана шу йњналиши билан чекланиб љолмайди. Унда тескари ољим ќам кузатилади, яъни куонкрет нутљда жилоланган лисоний бирликлар нутљ системаси фильтридан њтиб, тил системасида мустаќкам њрнашиб, муайян љийматга эга бњлиб олиши мумкин. Зеро, Фердинанд де Соссюр таъкидлаганидек, илгари нутљда љњлланилмаган бирор бирликнинг тил системасида бњлиши мумкин эмас (Saussure 1966, p. 30).

Икки ёки ундан ортиљ лексемалардан ташкил топиб, маълум идиоматик ва турђунлилик хусусиятларига эга бњлган лисоний бирликларнинг вариантлари аллофразема ќисобланади. Аллофраземалар књп љњлланадиган / кам љњлланадиган, турђун / нотурђун, шакл-мазмун мутаносиблиги / шакл-мазмун номутаносиблиги каби оппозицияларга асасланган семантик љурилишга эга бњлади (Арзикулов, Киличева 2001).

Икки ёки ундан ортиљ лексемаларнинг (фраземаларнинг) ќоким-тобе муносабатлари асосида бирикиши билан ќосил бњладиган синтаксик бирликларнинг вариантларини аллосентенцема деб атаймиз. Нутљ системаси моделида фаљат аллосинтаксемаларни генерациялаш љоидалари ва шаблонлари љайд этилади, чунки алломорфема ва аллолексемаларнинг рњйхати компьютер хотирасига олдиндан киритилган бњлади.

Аллосентенцемалар љурилишига књра икки турга бњлинади: 1) содда аллосентенцема; 2) мураккаб аллосентенцема. Биринчиси анъанавий содда гап деб юритиладиган синтаксик бирликларга яљинлашса, иккинчиси љњшма гап деб номланадиган синтаксик бирликларга мос келади. Љњшма гаплар нутљ системасида гипотаксик, паратаксик ва таксонимик муносабатлар билан ажралиб турадиган ва борлиљдаги муайян микросценарий-фреймларни љамрайдиган шаблонлар , яъни љњшма гаплар англатадиган вазиятларнинг шаблонлари шаклида мавжуд бњлади (Долинина 1977).

Ушбу маљола учун нуфузли журналимизда ажратилган саќифалар сони чекланганлиги сабабли фразема ва сентенцема масаласини кейинги маљолаларга љолдирамизда, тил системаси, нутљ системаси ва нутљ бирликлари нисбатини схематик тарзда бериш билан чекланамиз:

Тил системаси

Тил системаси

Нутљ системаси

Нутљ системаси

Конкрет нутљ

Конкрет нутљ

Ифода- ловчи

Ифодала-нувчи

Ифода- ловчи

Ифодала-нувчи

Ифода-ловчи

Ифодала-нувчи

Морфема

Семема

Алломорф

Аллосема

Муайян морф

Муайян морф маъноси

Лексема

Семантема

Аллолексема

Аллолексик семантика

Муайян лекс

Муайян лекс маъноси

Фразеосхема

Фразеосе-мантема

Аллофразема

(шаблон)

Аллофраземик

семантика

Муайян фразема

Муайян фразема маъноси

Сентенцио-схема

Сентенциосе-мантема

Аллосентен-цема (шаблон)

Аллосентенце-мик семантика

Муайян сентен-

цема

Муайян сентенцема маъноси

АДАБИЁТЛАР