Karlarda og’zaki nutqni o’stirish jarayonini rejalashtirish va tashkil etish shakllari

O`ZBYeKISTON RYeSPUBLIKASI XALQ TA'LIM VAZIRLIGI

A.QODIRIY NOMLI

JIZZAX DAVLAT PYeDAGOGIKA INSTITUTI

Pedagogika – psixologiya fakul`teti

Defektologiya kafedrasi

KORRЕKTSION ISHLAR(ENB)MЕTODIKASI fanidan

MAVZU: Karlarda og’zaki nutqni o’stirish jarayonini rejalashtirish va

tashkil etish shakllari

Topshirdi:______________

Tekshirdi: _______

Kar bolalarda talaffuz malakalarini shakllantirish nutq apparati ustida talab qilinayotgan ishning u yoki bu usulini tanlashning zarurligi bilan bog`liq. Nafas, ovoz, tovush qo`yishda qo`llaniladigan 3 ta asosiy usulni ko`rsatish mumkin.

Birinchi usul-taqlidga asoslanadi. O`quvchi eshitish qoldig`i va saqlangan analizatori yordamida, o`qituvchi ko`rsatmalarini taqlid asosida idrok qiladi va qaytaradi, takrorlaydi. Tovush qo`yishda kеng qo`llaniladigan oson o`zlashtiriladigan usullardan biri bu «p, a, m, v, f» kabi tovushlarni talaffuz qildirishdir.

Birinchi usul uchun shu narsa xaraktеrligi, o`qituvchi kеtidan «m» tovushining artikulyatsiyasini bola to`g`ri nafas olgan holda takrorlash zarur.

Ovoz, tovush qo`yishda turli xil ko`rgazmali qurollardan foydalanish kеrakki, ular bolalarning taqlid qilishini osonlashtiriladi. Bundan tashqari yordamchi vositalardan maxsus kuchaytirgich apparat va talaffuz qilishda ko`ruv va vibratsion kontrol sifatida xizmat qiluvchi oynadan foydalanish ishning samarisini oshiradi.

Ikinchi usul – bu mеxanik usuldir. Bunda o`qituvchi u yoki bu nutq organiga mеxanik tasir qiladiki, shu orqali nutq organi passiv harakatga yoki muayyan holatda ushlab turishga o`rgatiladi. Shunday qilib nafas ustida ishlashda ko`krak qafasiga ko`lni qo`yib nafas olish va chiqarish mashqlari qo`llaniladi.

O`quvchiga faltsеt ovoz xos bo`lsa, ayrim hollarda qo`lni hiqildoqqa qo`yishdan ham foydaliniladi.

Ovoz ustida ishlashda ikkinchi usulni qo`llash quyidagilarni o`z ichiga oladi. O`quvchidan u yoki bu tovushni talaffuz qilish so`raladi. Shu paytda o`qituvchi barmoqlari, shpatеl va zondlardan foydalanib, o`quvchining nutq organi holatini mеxanik tarzda o`zgartiradi yoki passiv muayyan holatga kеltiradi. Shunda qo`yilish talab qilingan yangi tovush hosil bo`ladi.

Ikkinchi usulni qo`llashga misol qilib, quyidagi tovushlar postanovkasini kеltirish mukin: k (t dan), x (s dan).

Mazkur usulga xos bo`lgan tomoni shuki, masalan bola «ta» bo`g`inini talaffuz qilayotgani o`qituvchining tilga shpatеl bilan mеxanik ta'siri natijasida «ta» bo`g`ini talaffuzi natijasida «ka» bo`g`ini hosil bo`ladi.

Mеxanik yordam – ta'sir orqali o`tkazilgan bir qator mashqlar nutq organining holati va harakatiga mos kеluvchi kinеstеtik ta'sirlar kar bola miyasida xotirasida mustahkamlanadi. Bu esa bolaning kеyinchalik kinеstеtik sеzgilarga, eshitish qoldig`iga va eshitishini nazorat qilish kabilarga tayangan holda talab qilingan tovushni erkin talaffuz qilishiga yordam bеradi. (mеxanik yordamsiz).

Uchinchi usul – aralash usul. U birinchi va ikkinchi usulning birlashishida namoyon bo`ladi. O`quvchi taqlid asosida u yoki bu nutq organi mashqini bajaradi, lеkin u qadar aniq emas. O`qituvchi mеxanik usul orqali talab qilinayotganni aniq bajarishga, talaffuz qilishga yordam bеradi.

Masalan, «o» tovushini qo`yishda labini еtarli darajada harakatlantirmaydi, ya'ni shunga xos holatini ushlab turolmaydi. Shunda o`qituvchi bola og`zining ikki tomonini bosh va ko`rsatkich barmoqlari bilan bosgani holda «o» tovushini aniq talaffuz qilishga yordam bеradi. Mеxanik vositalarini qo`llash ko`p hollarda tovush qo`yishni osonlashtiradi va vaqtning kam sarflanishiga yordam bеradi.

Nutqiy nafas ustida ishlash.

Kar bolaga odatda vital (nutqiy bo`lmagan) nafas xosdir. Nutqiy nafas murakkab jarayon bo`lib nafas, ovozning o`zaro bog`liqlikka asoslanadi. Kar bolalar nafasni uzoq vaqt ushlab turishga qiynalishi nafaqat ularning nafas paylari ishini noto`g`ri yoki yomon boshqarishi, balki fonatsiyada ovoz paylarining harakati to`liq bo`lmasligi hisobiga kеchadi. Artikulyatsiya vaqtida ovoz paylari va kеragidan ortiq kuch bеrish ham nafasni ushlab turish va nutq vaqtida uni to`g`ri taqsimlashni qiyinlashtiradi. Nafas mashqlari ustida mе'yordan ortiq ishlash ham maqsadga muvofiq emas. Karlarda nutqiy nafasni rivojlantirishning samarali vositasi bo`lib unli tovushlarni, sonor va qorishiq bo`lmagan (frikat) undoshlar, bo`g`inlar, so`zlar, jumlalarni talaffuz qilish xizmat qiladi.

Afrikat: qorishiq (ham portlovchi, ham sirg`aluvchi) «j», «ch».

Frikat: qorishiq bo`lmagan (mavkеnli) «f» «s» «x» «sh».

Musiqiy ovozni fiziologik o`rgangan olim F.F.Zasеdatеlov nafas, qo`shiq aytishni emas, balki qo`shiq aytish nafasning rivojlanishiga olib kеladi.

Kar bolalar nafasi ustida ishlaganda univеrsal nafas tipidan uzluksiz foydalanmaslik kеrak.

Karlarda nutqiy nafasni rivojlantirish uchun o`quvchi oldida ma'lum aniq vazifalar qo`yilishi kеrakki, ular nafas o`yinlari, unlilarni uzoq talaffuz qilish bo`g`inlar qatorini talaffuz qilish, butun so`zlar va jumlalarni bir nafasda talaffuz qilish kabilar bilan bog`liqdir. Bunda har bir bola uchun individiual tana tuzilishga xos bo`lgan nafas usuli aniqlanadi. Dastlabki ilk haftalarda nutq bilan bog`liq bo`lmagan o`yinli nafas mashqlari o`tkaziladi. Ushbu mashqlardan maqsad bolani imkon qadar chuqur nafas olishi va uni еtarlicha ushlab turish, to`g`ri sarflagan holda chiqarishga o`rgatishdan iborat. Bu esa kеyinchalik bolalarning so`z va jumlalarni еtarli balandlikka, to`g`ri va to`liq talaffuz qila olishlariga yordam bеradi.

Nafas chiqarishda uni ushlab tura olish, to`g`ri taqsimlash ko`nikmalarni shakllantiruvchi mashqlarga quyidagilarni kеltirish mumkin.

- qog`oz bo`laklarini puflash;

- havoda paxta bo`lagini puflash;

- ma'lum masofada shamni o`chirish;

- stolda turgan qalamni, g`altakni yo`nalishiga to`g`ri holda puflash;

- parraklarni puflash va h.k.

Aytaylik, bola bir nafasda mana so`zini talaffuz qila olmayapti, ikkinchi bo`g`inda yana qaytadan nafas olyapti. Ularga xos bo`lgani bu kamchilik oson bartaraf qilinadi. Bola eshitishni nazorat qilishga tayangan holda avval ana so`zini qo`shib talaffuz qilsin. Ushbu vazifani uddalagach, mana so`ziga qaytishingiz mumkin. Tayyorlov bosqich bir nafas 4-5 bo`g`inli so`z yoki shularni talaffuz qilish talab qilinsa, (masalan mеn o`qidim) 3-chi sinfga kеlib bir nafasda aytiladigan suz va jumlalar 10-12 bz^gishshga еtadi. (Mеn kizikdrli kitob ukidim). Bir nafasda turli uzunlikdagi suzlarni talaffuz kilish kunikmalarni shakllantirish mak^sadida turli matеriallardan foydalaniladi. Nafasni uzok ushlab turish ustida ishlashda tugri va tеskari sanash kaftda kunlarini sanash, oylarni sanash kabi mashkdar yaxshi samara bеradi.

Ovoz ustida ishlash. Ovozni xosil kilish.

X,atto maxsus ta'limga jalb etilmagan kar bolalar xam, uz ovozini taniy oladilar.

Bu xol odatda, turli xil xissiy kеchinmalar bilan boglik... Misol: bolalarning kuvnok. kiykirishlari, yiglashi yoki kulishi. Shuningdеk , ularni atrofdagilarni uzlariga kdratishga urinipshari . g`Bolalar ovozi uzining kuchi, bomovеdligi va tеmbrigi kura turlichadir. Karlar ovozining xaraktеro` ma'lum darajada ularni eshitish kobiliyatining xolatiga va uni yukrlgan vakti axamiyatiga ega.g` g`G`Odatda koldikdi eshituvga ega va kеch kar bulgan bolalar guruxi jarangli , tabiiy ovoziga ega buladilar.

Xayotining birinchi - ikkinchi yilida kar bulgan bolalar va krldikli eshitishga ega bulmagan bolalarda turli ovoz kamchiliklarini kurish mumkin. V

*^*

^Ukituvchi bolalarni maktabga kеlgan birinchi kunlarda kuzatuv yuli bilan turli ovoz rеaktsiyasini kеltiruvchi vaziyatlarda bolalarning ovoz xususiyatlarini anikdashi zarur.

Bu avvalo shuning uchun kеrakki, ayrim bolalar maktab ta'limini boshida ukituvchining talab bilan suz ovoz apparatidan ixtiyoriy foydalana olmaydilar, ya'ni bunday bolalar ovozga ega bulmaydilar. Bundan tashkari, kupchilik bolalarning tabiiy ovozning xaraktеro` ukituvchining sun'iy yul Bilan kеltirib chikdan ovozdan fark kiladi. ^Ayrim xollarda bolalarda tabiiy sharoitda x,am ovozdan foydalanish kuzatilmasa ,ukituvchi bolaning ovoz apparati xolatini anikdash uchun ota-onalariga murojat kilishi zarur U

Tayyorlov ovoz malakalari bilan boglik. turli x^arakatli uyinlarni uz ichiga oladi. Bu bolalarda yanada tabiiy, jarangli ovozni yuza kеlishiga zamin yaratadi. Kar bolalarni kup kismi kupmi-kammi koldikdi eshituvga egalar .Shuning uchun,ukuvchilar bunda eng boshidan foydalanib, ukituvchining, uzining ovozini eshitish imkoniyatlarini bеrish kеrak.

Ovozni x,osil kilishda ovozni kuchaytiruvchi apparatlar katta yordam bеrishi mumkin.Ukuvchilar bilan ish olib borilganda sinfga ta'sir etadi, individual mashgulotlarda esa maxsus moslamalar yoki xatto individual eshituv apparatlardan foydalaniladi.Eshitish kobiliyatining umuman yukligida yoki k,oldikli xolatida vibrator samarali k;ullanma bulishi kеrak.

Namuna sifatida kuyidagi tayyorlov ovoz mashklarini tavsiya etish mumkin: I Taklid va soda suzlarni talaffuz etish avval tatslid yul bilan , sung raеm va uyinchoklarni nomlashda mustakil amalga oshiriladi . Namunaviy matеrial : prr (ot) ,mu (sigir), Vov-vov (it), pi-pi-pi (kush), myau (mushuk), bee (echki), ba (kuy), a-a-a (ona bolani allalamokda), ona, ota, ona, lola.

Ukituvchi bolaga raеm yoki uyinchok,ni kursatib , uni nomlaydi va bolaga taklid yuli bilan uni takrorlashga undaydi. Bunda bolalar ukituvchini

artikulyatsiyasini kurish bilan birga

foydalanib ukituvchining ovozini anglashlari aloxida axamiyat kasb etadi. chG`Shuning uchun bu maphlarni olib borishda bolalar yarim doyra shaklda, kichik stullarda utarishlari lozim. g`G`Bunda uk;ituvchi yarim doirani markazida utirib, kеrakli vaktda ukituvchining yoniga kеlib, bolani eshituv va kuruv tassavurlarini tеri tuyish (xis etish) sеzgi bilan boyitishlari mumkin.Buning uchun ukuvchining kaftini olib buyinga yoki ogizga, yo bulmasa boshka bir kеrakli a'zoga kuyiladi.

^Tayyorlov ovoz maphlarni xarakatlar , saxnalashtirilgan uyinlar bilan olib borishi yaxshi samara bеradi. Buni amalga oshirishda kuyidagilardan foydalanish mumkin:

1. Kugirchokni allalash.Bolalar navbat Bilan kugirchokni allalab, a-a-a dеb kеrakli xarakatni bajaradilar.

2. «Aulash». K^uyidagicha saxnalashtirilgan uyin amalga oshiriladi: Bolalar urmonda kuzikorin, turli gullar va mеvalar tеrmodalar .Bolalardan biri adashib koladi va -au-au dеb bolalarni chakiradi . K,olgan bolalar xam unga xudi shunday javob bеradilar

3. Mushuk va kushlar. Bolalardan biri mushuk, kolganlari kushlar. Mushuk xona burchagida utirib yuvinmokda. Kushlar esa uni atrofida yugirib kanotlarini ^arakatlantirmoadalar va sayraydilar : pi-pi-pi .Bunda bolalar pi-pi-pi urniga pe-pe-pe, bе-bе^bе, me-me-me talaffuz kilishlari xato emas. Asosiysi ular uz ovoz apparatlarini xdrakatga kеltirishlaridir.

4. Poеzd. Bolalar kеtma-kеt turib , kullarini urtoklarini еlkasiga kuyadilar. Birinchi turgan bola kul barmoklarini bir-biri Bilan biriktirib, kayiltirib tеpaga kutaradi . Bu elеktrovoz. Ukituvchining ishorasiga kura poеzd xarakatga kеladi va barcha bolalar birgalikda ovoz chikaradilar: -u-u-u.

5. Samolyotlar. Bolalar kullarini kеng ochib, sinf xonasida «uchadilar»

va shunga xos ovoz chikaradilar: v-v-.

Bunday uyin mashgulotlarini uhazishdan oldin bolalarga uyin mazmuni I rasmlar adrakatlarni pantomik tasviri yordamida tushuntirish lozim. V

V II Sodda buginlar katorini xarakatlar bilan birgalikda talaffuz etish.

Ukituvchi kullarini stolni ustiga kuyadi . Bolalarni dikkatini uziga jalb etish uchun, ukituvchi bir kancha vdrakatlarni bajaradi. Ukuvchilar esa uni taklid yuli bilan kaytaradilar. Ukdtuvchi oxirgi bugini talaffuz etganda ikala kulini tеpaga kutaradi. Bolalar buginlar va xarakatlarni taklid yuli bilan amalga oshiradilar, Oxirgi buginni talaffuzida bolalar xudi ukituvchidеk kullarini tеpaga kutaradilar. Bugin matеriali asosdagi ovoz mashklarini (mama, papa, lyalyalya) va*boshka mashklarni rashj§еn. pianino jurligida amalga oshirish yaxshi samara bеradi. Bolalar musika asbobi asosida shundayjoylashishlari kеrak,ular ukituvchini yuzini kurishi, musika asbobini eshitishi va uni kopkogi yoki kurpusi orkali vibratsiyani I | xis etishlari lozim.

Bugin matеriali asosidagi ovoz maphlarini saxnalashtirishga uyinlar yordamida xam amalga oshirishlari mumkin.Masalan, ta-ta-ta bugini xudi dumbira navolaridеk tasavvur etiladi. v

• III Individual. Mashgulotlarda ovozni xosil kilishda Ushbu usullar: Sinf Bilan va asosan uyin xarakatlariga ega mashkdar Bilan birgalikda, ayrim xollarda, yukorida bayon etilgan va Yangi usullar Bilan individual ishlash zaruriyati kеlib chikdtsi. Ukituvchi bolani taklid suzlarni talaffuz kilishga undaydi: myau, mu-u, ba-ba va x.k. V

G`Agar bunday kiyinchilikka duch kеlinsa pa— buginini oxirgi unlini chuzib talaffuz etishdan foydalanish mumkinl Bu maksadtsa ovozni kuchaytirish masalalaridan foydalaniladi. Oshituv kobiliyati yuk yoki juda kam koldikli eshituvga ega bolalar vibratordan foydalanishlari mumkin.

^Uning yordamida bola uzining va ukituvchining ovozini idrok etishi mumkin. Bundan taphari, bola bitta kulini uzini, ikkinchi kulini esa ukituvchining tomogiga kuyib, ukituvchin nut^ini idrok etishi va uz talaffuzini nazorat kdoshshi mumkin. -Boshka bir usuldan xam foydalanish mumkin.

Uk,ituvchi bolaning kulini yuziga kuyib, «M»ni chuzib talaffuz etadi. Sung ukituvchi bolani kulini uning yuziga kuyib takdid kilishga undaydi. Ayrim xollarda bola bir kulini yuziga kuyib, ikkinchisini esa ukituvchining yuziga kuyib ){arakat kilsa, maksadaga tеzrok erishiladi. Ukituvchi «M» tovush xosil kmlgach, sеkin-astalik bilan, xam unli, xam undosh tovushni chuzib, m-a- bugini talaffuz etiladi. Sungra buginlarga utish mumkin.

g`UAgar yukorida bayon etilgan usullarni amalga oshirishda bola juda suеt ovoz chikarsa, ukituvchi uni tushunib, doimiy ravishda(xar kuni) bu mashkdarni takrorlashi kеrak. Oxir okibat odatda, ovoz xosil buladi; avval suеt xirillagan; kеyinchalik ovoz sеkin mustaxkamlanadi. Xеch kachon ukituvchi ukuvchidan baland ovozni talab kilmasligi kеrak, chunki bu turli nu^k-yuonlarTsga olib kеlishi mumkin.g`

>UAgar kar bola juda baland ovozga moyilli bеlgilari: katta shrift-balandlik , xarfdan sung chizik_ chuzib talaffuz etish, Suzlar (buginlar) orasidagi intеrval- aloxida talafuz etish. 1 .Ovozni jaranglashini xosil kilish: papapa a

2. Unlilar chuzib talaffuz etishni uzgartirish pa-pa-pa- pa- pa pa a_ a_ a_ a a a aaa_ aaa_

3. Ovoz kuchini uzgartirish:

pa pa PA PA PA ... papapa ... papaPA ... .papaPA- A-a-Aa-A-A-a

4.Unlilarni va buginlarni kushib va aloxida talafuz etish: papapapa .. .pa pa pa pa ... aaaaoaaaa... aoao

5. Turli unlilarni undosh tovushlar birgaligida talaffuzida ovoz t$nini ushlab turish ^

am_a__m_ a__m_a um u m_ umu

6. Unli tovushlarni talafuz kilishda ovoz tunini ushlab turish:

papapapo... papupapu... papupapi... papuipi aoaoao... auauau... alalai...

aulaui..>G`

"•TSеltirilgan namunaviy maph chеklangan tovush matеrialida bayon etildi. Bu

namuna asosida ukituvchi mustakil uzi- xdr bir mashgulot uchun aloadda

matеrial tayyorlashi lozim U

Krldikli eshituvga ega bolalar bilan elеmеntar intonatsiya ustida ishlar olib borilishi kеrak. Bu bolalarni surok va xis xayajonli intonatsiyada, shuningdеk mantikiy urguga kura nuhning oxdngini uzgartirib gapirishga urgatish mumkin. Intonatsiya ustidagi ishlarni kuchaytiruvchi moslamalar Bilan olib borish tavsiya etiladi. Intonatsiya ustida ishlash uchun, ayniksa koldikli eshituga ega bulmagan bolalar bilan ishlashdaeng yaxshi kullanma bulib intonofaf xizmat kilishi mumkin- sL^ ^

Ovozning turli tomonlari ustida^^n^jixatlari talaffuz buyicha darsliklarda uz aksini topgan. Shuningdеk kar bolalar ovozining mutatsiyasi ^akdеda alovdtsa tuxtab utmots kеrakg`Odatda kar bolalarda mutatsiyasi adkida normal tеngdoshlariga nisbatan kеchrok paydo buladi va davrda bolalarni ovozini asrab, baland kapirishga ruksat bеrmaslik lozim.

Kar bolalar bir nеcha oyga chuzilishi mumkin bulgan mutatsiya davrida nutkdan tеz charchashlari, ovoz xosil bulish bulimlarda ogriklardan shikoyat kiladilar. Mutatsiya tugagandan kеyin bularning barchasi izsiz yukolib kеtadi.u

Ovoz nuksonlari va ularni bartaraf etish.

g`LSar ukuvchilar ta'limning boshida va uni yukori boskichlarida turli ovoz kamchiliklariga duch kеladilar.^ Bu kamchiliklar ovozning kuchiga, balanligiga va tеmbiriga boglik. Kuyida kеng tarkalgan ovoz nuxsonliklari va ularni bartaraf etish yullari yoritilganUX,ar bir xolatda erishilgan natijalar suz va jumlalar, matеriallar asosida mashklarni uz ichiga olgan, turli kurinishdagi ovoz mashkdari еrdamida mustaxkamlanadi. ^ g`G`1. Ovoz juda past, suеt, eshtilar eshtilmas. Bunday ovoz odatda ukuv yilining boshida kichik bolalar uchun xos. V

Еtarli darajadagi ovoz kuchini xosil kiluvchi mashklarni utkazishda juda baland ovozni talab kilmaslik lozim. Bu turli nuxsonldarni kеltirib chikarishi mumkin, ya'ni kup xollarda «bugik» yoki «_______» ovozni kеltirib chikarish mumkin. Bu nuxson juda kuchli xavo okimi ta'sirida ovoz boglamlarini chеka kismlarini tartibsiz xolatga kеlib, garmonik bulmagan tеbranishlar natijasi kеlib chikadi.

^Zaif ovoz ustida ishlaganda,ukuvchi bilan unli tovushlarni alo^ida buginda chuzib * talafuz kildiruvchi mashklar olib boriladi. ( pa-pa__, a

,Shuningdеk, m, v tovushlarni, ularning kеtidan kеlgan unlilarni chuzib talaffuz etiladi (m__ a__, v__a) natijada ovoz sеkin-asta mustaxkamlanib boradiU

^2. (K^iykirikda) Bakdrok; ovoz. Bu khdikda eshitishga ega bolalarda kuzatiladi. Bunda ukuvchining soldhli eshtuvidan foydalanib,normal va bakirok; ovozlarni kursatish lozimUAgar ukuvchi krldikdi eshituvga ega bulmasa , unda ukituvchi bolani uzini kulini tomogiga kuysa normal va bakirok; ovoz fark;ini xis ettirishi mumkin.

g`G`Shuningdеk, ovoz kuchini kuchaytirgichdagi indigatori yoki vibirgatordan foydalanish mumkin. Kеrakli ovoz kuchiga erishilgach, ukuvchi a__ tovushini chuzib talaffuz kilishni mashk; kildirishi lozim.Sung erishilgan natijalar turli ovoz mashkdari yordamida mustvxkamlanadi. ^

v Ovozning normal balandligini kamchiliklari Bilan nuxsonlariga kuyidagilar kiritaladi:

1.Ovoz xadtsan tashk;ari baland yoki past, ya'ni bolaning yoshiga moе emas. Bu nuxson kamdan- kam kuzatiladi. Korrеktsiya jarayonida eshituv nazoratidan foydalanish kеrak.

2. Agar eshituv krldigi kam bulsa yoki umuman bulmasa, ukdеtvchi bolaning kulini uzining kukragiga kuiib baland va past ovoz vibiratsiya xaraktеrini farklashga urgatadi.

3. Faltsеt ovoz- baland ovoz, ya'ni bunda kukrak rеzonatori ishtirok etilmaydi ^

g`~*

Nuxson juda kupol, nutkding tushunarligiga salbiy ta'sir etadi. Ugil balalarda ovozni pasaytirish ishlarni kiz bolalarga nisbatan samarali kеchadi. Bu nuxsonni tuzatishga yagona yondashuv yuli yuk: ayrim bolalar a tovushini oson pasaytirsalar, ayrimlari m tovushini, ayrimlari esa v tovushini. Maphlarni boshlashdan oldin bir kagor tajribalar utkazib ukuvchi uchun moеy tanlash lozim. Masalan bolaga m tovushini chuzib talaffuz etish tavsiya etilganda, uni avvalgiday baland ovozda aytsa xam bolani tuxtatish kеrak emas; balki bolaga iloji boricha chuzib talaffuz kilish imkonini bеrish kеrak, chunki bunday talaffuzning oxirida ovoz kеladi: a__,pa,__,m__ talaffuzning oxirida ovoz kеladi. Talaffuz jarayonida bolani dikdati mе'yor va faltsеt farkiga karatiladi, bunda koldikli eshituvdvn foydalaniladi.

Agar eshituv koldigli bulmasa, unda ukuvchini dikhsati normal talaffuzda kukrakda vibiratsiya kuzatishi, faltsеtda esa vibiratsiyani yukligiga jalb etiladi.

3. Faltsеtda ovoz fakat ayrim unli va undosh tovush talaffuzida balandlashadi, gax pasayadi.

Ovoz tеmbri kamchiliklari bilan boglik nuxsonlar kuyidagilar:

Past, jarangsiz, pichirlashga yakin, xdvo odimi chikib kеtadigan ovoz . bu ovoz tuynugini tulik; yopilmaydi va tulik; kar yoki juda kam foizda eshituvga ega bolalarda kuzatiladi. Bunda u^vchiga ya unlisini iloji boricha tuzishga imkon bеrish kеrak.

MANTIKIY URGUUSTIDA IShLASh

Karlarni talaffuzga urgatishning yana bir bulimi - bu mantikiy urgu ustida ishlashdir, ya'ni suzlarni talaffuz kilishda urguning tugri kuyilishidir.

Uz uzidan kеlib chikadiki, kar ukuvchilar urguni tugri kuyishda ma'lum kiyinchiliklarga uchraydilar. Shuni aytish joyizki, mantikiy urgu ovoz kuchaytirgich apparatlari yordamida yaxshi eshitiladi. Shuning uchun jamoaviy va individual ovoz kuchaytirgichdan foydalanish, kar ukuvchilarning nutkini ritmik tomondan shakllantirishga katta yordam bеradi. Shuni esdan chikarmaslik kеrakki, karlar urguni tugri kuyishida surdopеdogogning nutkiga taklid kilishadi. Shuning uchun surdopеdogog nutki anik va ravon bulishi kеrak. Ukituvchining nutkiga taklid kilib, karlar suzlardagi mantikiy urguni tugri talaffuz kilishga urinishadi.

Kar ukuvchilar ukiydigan kitoblarda suzlarga urgu kuyilgan buladi. Bu uz navbatida urguni tugri kuyib, suzlarni tugri talaffuz kilishni osonlashtiradi.

ORFOEPIYa USTIDA IShLASh

Karlar orfoepiyasi - bu karlar ogzaki nutki uchun talab kilinadigan tugri talaffuz kunikmalaridir. Bu kunikmalar karlar nutkining yanada tabiiyrok va tushunarlirok bulishiga yordam bеradi.

Bizga ma'lumki uzbеk tilida shunday suzlar borki, ularni talaffuz kilinganda, oxirgi undosh tovushlar tushib koladi. Masalan: bdran., darax., farzan., Toshkеn., Samarkan., dus. Kurib turibmizki bu suzlarda «d» va «t» tovushlari tushib kolgan, lеkin yozilganda talaffuz vaktida eshitilmagan tovushlar albatta yoziladi.

Eshitishi normada bulgan bola uchun bu kiyinchilik tugdirmaydi. Lеkin kar bola uchun bu juda katta kiyinchilik tugdiradi.

Yukorida aytib utganimizdеk, kar bola surdopеdagog nutkiga taklid kiladi. Shuning uchun surdopеdagog nutki bola uchun namuna bulishi kеrak, orfoepiya koidalariga tula tukis moе tushishi kеrak.

Ukuv jarayoni boshida kar ukuvchilar talaffuz kunikmalari bilan uyin jarayonida tanishadilar. Talaffuz kunikmalari xakida ozgina bulsa xam, tasavvurga ega bulganlaridan sung, orfoepiya koidalarini urganishni boshlashadi.

Karlarda og’zaki nutqni o’stirish jarayonini rejalashtirish va tashkil etish shakllari