XVII асрда Европада халаро муносабатлар муаммолари

Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Бухоро давлат университети

Тарих факультети

3 “Б” гуру талабаси Абдурахмонова Ситоранинг

“Европа ва Америка мамлакатлари янги тарихи” фанидан ёзган

РЕФЕРАТИ

Мавзу: XVII асрда Европада халаро муносабатлар муаммолари

Бажарди: Абдурахмонова С.

Текширди: Сабирова Н

Бухоро – 2011

Режа:

  1. 30 йиллик урушдан сўнг халаро майдондаги сиёсий воеалар.
  2. Шимолий уруш тамом бўлиши буюк Франция буржуа инилоби.
  3. 17 асрда Россиянинг Европа малакатлари билан олиб борган алоалари.
  4. Россияга арши блокнинг ташкил топиши.

Ўттиз йиллик уруш тугагандан кейинги халаро муносабатларда аввало учта энг муи воеа рўй берди. Англияда буржуа революция алаба илгандан сўнг халаро ижтимоий-сиёсий системалари турлича бўлган икки хил группа, яъни буржуа давлатлари (Англия ва Голландия) ада феодал (дворян) давлатлари бир-бирига таъсир кўрсатмода эди. Бу зиддият Европадаги халаро аволни мураккаблаштириб юборди. Тўри, феодал монархиялар коалициясининг Англияга арши интервенцияси, яъни инглиз революцияси йилларида бериб зўр пропаганда илинган ва тайёрланган ошкора интервенция амалга ошмади, чунки итъадаги буюк давлатлар ўртасидаги бартараф илиб бўлмайдиган зиддиятлар, шунингдек бу давлатларнинг ички ижтимоий сиёсий ийинчиликлари, айниса Франциядаги Фронда бу интервенцияни амалга оширишга имкон бермади. Бунинг устига Англия, яъни буржуа Англияси ўзининг биринчи урушини андайдир дворян монархияларига эмас, балки боша бир буржуа республикасига Голландияга арши олиб бормода эди. Бунинг боиси шу эдики иккала ёш буржуа давлати денгизларда укронлик илишга интиларди, улар биринчи галда Европа итъасида гегемонлик илишга эмас, балки жаон савдо йўлларида бепоён океан кенгликларида узо жойлардаги халлар ва мамлакатларнинг бозорларида гегеонлик илишга изиарди. Лекин бу икки буржуа давлати ўртасидаги раобат сал ват ўтмай йўолди, чунки Голландия кучсизлик илди ва халаро сиёсатда Англиянинг иккинчи даражали шериги бўлиб атнашишига мажбур бўлди. 1688 йилдан бошлаб Англия билан Голландия ўртасида иттифо вужудга келди, чунки Голландия ироли Вильгельм 3 Англия укдори бўлиб олган эди. Аксинча, буржуа Англия – Голландия давлатлари группаси билан итъадаги феодал монархияларнинг бошлии бўлган Франция ўртасидаги зиддият тўхтовсиз кучайиб борди. Бу эса халаро муносабатлар соасида икки ижтимоий-итисодий систеа раобатининг наоён бўлиши эди. Буларнинг биринчиси буржуа ижтиоий-итисодий система эса ўз устунлигини барча ваоситалар билан муофаза этувчи тарафларидан тортиб то арбий тажовузкорликкача ўз ичига олган воситалар билан зўр бериб имоя илмода эди.

Шарий Европа удратли давлат – феодал Россия монархияси Европа давлатлари системасига актив куч сифавтида ўшилган ватдан бошлаб бу система тушунчасининг ўзи ийла кенгайди. Россия 17 асрдаё Европадаги ўттиз йиллик урушнинг боришига таъсир кўрсатганидан сўнг унинг роли жуда ам кўзга кўринди. 17 асрнинг 30 йиллари ўрталаридан бошлаб рус укуматининг асосий диат эътибори жанубда Крим татарларига арши кучли удофаа линияси вужудга келтиришига аратилган эди. Лекин 40-йилларнинг охирларига келиб Россия яна Европадаги халаро муносабатларнинг удратли омили сифатида майдонга чиди.

Мустакамлашиб бораётган рус давлатининг таши сиёсий иттифои асосан, шимолий арбда ва жанубда сииб ўяётган ва худди амал олатидагидай тутиб келаётган учта давлатга яъни Швеция, Польша, Туркия арши кураш олиб боришдан иборат эди. Бу уч давлатнинг бири ўтмишда боша баъзи халларни, ўлкаларни босиб олган кўп миллатли давлат эди. Шундай илиб, Россиянинг укмрон синфи ўз территориясини кенгайтириш учун Швецияга, Польшага ва Туркияга арши олиб борган кураши ўринли эди, чунки бу кураш русдан зўрлик билан тортиб олинган территорияларни айта ўлга киритишг учун олиб борган уруш эди. Аммо Швеция ва Туркияга арши кураш Россиянинг Болти денгизига ва ора денгизига чииши учун, денгиз орали бўладиган жаон савдосида ва умум Европа сиёсий аётида иштирок этиш имкониятига эга бўлиш учун олиб борилган кураши эди.

1667 йилдаги Индрусовода тузилган яраш адига биноан Сўл иро Украина расман Россияга ўшиб олинди. Лекин ўша ватда Туркия жанубдан ўнг иро Украинага бостириб киришга шошилмода эди. Москва таши сиёсатига энди Туркия хавфини арбий воситалар билан ам, дипломатик воситалар билан ам даф этишга тўри келди.

Шундай илиб Шарий Европадаги халаро зиддиятлар бутун Европа давлатлари системасига Европадаги барча халаро муносабатлар бобидаги бутун аволга чуур таъсир кўрсатмай ола олмас эди. Учинчилан 30 йиллик урушдан сўнг арбий феодал монарзияларининг ўз орасида кучларнинг жойлашуви ийла даражада ўзгарди. 17 асрнинг биринчи ярмида Австрия ва Испания габсбурглари арбий Европанинг халаро аётида гегемонлик илган бўлса, 17 асрнинг иккинчи ярмида бу гегеонлик, шубасиз Людовик 14 Бурбон саройига ўтди. Габсбурглар сиёсати миллат мафаатларига арши католиклар “универсализ” тенденциялари билан боланган эди. Аммо 30 йиллик урушда габсбурглар батамом тор-мор этилгани йў эди ва халаро куч бўлиб олаверди. 17 аср 60-йилларида Людовик 14 монархиясининг ички аволи шу адар мустакамландики, у курашни янгидан бошлаши иконини берди. Лекин курашнинг азмуни ўзгарди. 14 аср ўрталаригача габсбурглар билан олиб борилган уруш асосан миллий мудофаа характеридаги уруш эди. Людовик 14 олиб борган уруш кейинчалик босинчилик урушига айланиб борди. У Европа империясини вужудга келитириш, датсаввал арбий Германияни эгаллаш орзусида эди. Пирения сулини тузишдаё Мазарини бу сулномани Францияни келажакда Испания тазхтини жаъво илиш учун баон илган эди. Испания ролининг изи ва вориси Мария Тереза Людовик 14 тегди. У Испания тахтини эгаллаши мумкин эди. Испания бунга йўл ўймаслик учун Пирения сули текстига Мария Терезанинг ўзи ва зурриёдининг Испания тахтини даъво илиш ууларидан возх кечиш керак деган моддй киритилишини талаб илди. Мазарани бунга рози бўлди, лекин Мария Тереза бунинг эвазига 500 минг экю олтин пул тўлаш керак деди. Мазарини бу пулни Испания тўлай олмаслигини билар эди. Аммо бу пул тўланаса ё Мария Терезанинг воз кечиши бекор илинар эди ёки тўланмаган пул бадалига Франция Испаниянинг муайян удудини талаб илиши мумкин эди. Мазаринининг дипломатик тугуни ярим асрдан сўнг ечилди. Белгиланган пул аиатдан ам тўланмади. Испания ироли Филипп 14 1665 йилда вафот этди. Франция ўз меросини жанубий Нидерландиядан берилишини талаб илди. Испания уни рад илди. Натижада 1667 йилда Франция Испания уруши бошланди. Бу уруш “Деволюция уруши ёки ворислик уруш” дейилди. Людовик 14 Брабатан ва Фландрияни армияси йўлиги туфайли имоясиз деб ўйлади. Испания уларга ўшин етказиб беролмас эди. Французларнинг 1667 йилги божи оир бўлиб, Голландларнинг савдо ишларига путур етказганди. Бундан азабланган голландлар тажовузкор Франция билан ўшни бўлишдан ўриб, жанубий Нидерландиянинг улар томонидан босиб олинишига йў ўймасликка ад илдилар. Улар ашаддий душманлари Испания ироллари билан иттифо тузишни афзал кўриб, улар талабларига рози бўлдилар. 1665-1667 йилларда Англия Голландияга арши иккинчи муваффаиятсиз уруш олиб бораётган эди, лекин Англия парламенти 1668 йил Карл 2 ни ўз йўлини ўзгартиришга ва Францияга арши Голландия билан иттифо тузишга мажбурлади. Бунгача ирол Францияга Англия билан иттфио тузишни таклиф илди, лекин Людовик 14 йни абул илмади, чунки унга кўра Испаниянинг амма мустамлакалари Англияга ўтиши керак эди. Шундай илиб, габсбургалрга арши курашда кучагина иттифочи бўлган Голландия, Швеция, Англия, Испания билан бирлашиб Франциянинг душманига айланди. Франция урушга дипломатик жиатдан яхши тайёр эмасди. Шу сабабли Голландия ва Испания Германия устига илган юришлар кескин бўлсада, Людовик 14 бир йилдан сўнг 1667 йилдаё урушни шошилинч суръатда тўхтатишга мажбур бўлди. Ахен сулига кўра Франция Финляндиянинг бир исмини яъни Лимль шарини ўзида салаб ола олди.

1672 йили энг яхши лашкарбошилари Тюрен ва Конде рабарлигидаги француз армияси жанубий Нидерландияга ва Голландияга ужум илди. Либ бўлмайдиган мустакам деб исобланган ва бир ватлар испанларга арши урилган голланд олинди. Француз ўшинлари Голландиянинг ичига бостириб кирди. Амстердам Оранский жуда кескин арбий чоралар кўрди, тўонлар буздирилди, катта бир территорияни сув босди, Француз ўшинлари чекинишга мажбур бўлди Лекин Вильгельмнинг чоралари муваффаиятлиро эди. Унинг чоралари Францияни бир исм ўшинларини Германияга юборишга мажбур илди, бу ўшинлар Германияда амма ёни хароб илди. Шундай илиб халаро вазият Франция учун яна ноулай тус ола бошлади. Людовик 14 1679 йилда Нимвегон сулни тузди. Испания унга жанубий Нидерландиядаги яна бир анча шаарларни берди. Бу шартнома биринчи Француз тилида ёзилган шарнома бўлди. Людовик 14 нинг иштааси оша борди, у шимолий Италияни, бутун арбий Германияни, унинг тож-тахтини даъво ила бошлади. Император Леопольд 1 нинг аволи мушкул эди, у икки томонлама савдода – Франция ва Туркия хавфи остида эди.

1701 йилда император Леопольд 1 нниг Людовик 14 га арши уруш бошлашга, босиб олинган ерларни айтариб олиш ва янги истилоларнинг олдини олишга аракат илиш учун еч нима халаит бермас эди. Француз ўшинларининг Милан Герцоглигини босиб олишга тўсинлик илиш масадида Леопольд 1 расмий равишда уруш эълон илмасдан олдинро 1701 йилда Италияга ўшин юборди.

1702 йил майида Англияга ва Голландиядан сўнг Леопольд 1 ам Францияга уруш эълон илди. Эрцгерцог Карл 1702 йил инглиз флотининг имоясида Португалияга келди ва ўзини Испания ироли Карл 3 деб эълон илди ва Мадридда турган ирол Филипига арши уруш бошлади. Испания мероси учун олиб борилган уруш айни бир ватда тўртта жанг майдонида: Италияда, Испанияда, арбий Германияда ва Нидерландияда олиб борилмода эди. Урушнинг биринчи даври (1702-1704) Франция учун улай бўлди. Маоратли лашкарбошилар ўмондонлигидаги француз армиялари Нидерландия ва Рейн вилоятида мудофаа жангларини олиб бордилар.

Англия билан Франция ўртасида дастлабки сул шартлари 1712 йил октябрида имзоланди. 1713 йили Утректдаги сул конгресси, Франция ва Испания ўртасида, иккинчидан Франция, Англия, Голландия, Бранденбург, Савойя ва Португалия ўртасида Утрект шартномасининг тузилишига олиб келди. Филипп 5 нниг Испанияга ва океан нариёидаги мустамлакаларига укмронлик илиш ууи тан олинди, император Карл 6 эса бунинг эвазига илгариги Испания Нидерландиясини ва Испаниянинг Италиядаги соби ўлкаларини олиши керак эди. Шундай илиб Австрия Габсбурглари Европадаги ўз кучларини анча кўпайтирдилар. Уетрахт сулига кўра гўё Англия жуда оз нарса олгандек туюлсада, лекин бу сул аслида Англия мустамлакачи империясининг ривожланишига олиб келди. У Гибралтарни ва Ўрта денгиздаги Меорка оролини, Шимолий Америкада муим аамиятли территорияларни Ньюфаундлендни, муаддас Лаврентия дарёси уйилиш жойини, Акадияни, Франция Канадасини ўлга киритди, Испания ва унинг Америкадаги мустамлакалари билан савдо-сотида алоида ууларга эга бўлди. Голландия амалда еч нарса олмади ва шартномадан сўнг учинчи даражали давлат олатига тушиб олди.

Импания мероси учун олиб борилган уруш ва шимолий уруш Европа давлатларининг кучи нимбатида зўр ўзгаришларга олиб келди. Франция шарий Европада гегемонлик илиш ууидан мару бўлди. Швеция иса давр удратли давлат бўлиб туриб, кейин иккинчи даражали давлат олига айланди. Ўттиз йиллик урушда ўз масадларига эриша олмаган Австрия Габсбурглари яна кучайди ва ўзларининг Европадаги ерларини кенгайтирди. Германияда кучли Пруссия ироллиги вужудга келди. Голландия, Польша ва Туркия Еропадаги халаро аётда актив роль ўйнамайдиган бўлиб олди.

18 асрда Россия удратининг ошиши Европадаги бутун халаро вазиятнинг ўзгаришига олиб келди. Россия Болти денгизи билан Тинч океан ўртасидаги территорияларни ўз ичига олган оят катта империяга айланди. Еаропа тарихида бундай империя али тузилмаган эди.

Россия жуда катта ўлкаларга эга бўлишга арамай унниг территорияси тобора кенгайиб бормода эди. Россиянинг арб билан, шунингдек, Эрон билан каттагина савдо соти алолалари бор эди. укмрон помешчиклар синфи билан рус савдогарлари савдо йўлларини мустакамлаб боришга, чегараларни стратегия жиатдан мустакам жойлардан ўтказишга ва Россиянинг территориясини тобора кенгайтириб ва халаро таъсирини ошириб боришга интиларди. Шимолда Россия олдида Болтидаги позицияларни мустакам имоя илиш вазифаси турар эди. Петр 1 нинг алабаларидан кейин Швеция Европанинг шимолида жуда кучли давлат бўлмасада, пойтахтга Швеция томонидан тадид илиш хавфи мавжуд эди.

Россиянинг Польшадаги таъсирини кучайтириш масаласи русларнинг арбдаги сиёсатида энг муим ўрин тутарди. Жанубдаги вазифа – Азовни ишол этиш, ора денгизда савдо илиш ууини ўлга киритиш, Туркияга арши яна кураш олиб боришдан иборат эди.

Англия укуати 1713 йилда Испания мероси учун урушдан сўнг, Нидерландиянинг Австрияга берилишига эришгач, 18 асрнинг биринчи ярмида Австрия габсбургларини, яъни Франция раибларини кўллаб келди. Англия Голландияга таъсир кўрсатиш учун Францияга арши курашда Ганновер сиёсатини мураккаблаштириб юборди. Франциянинг Ганноверни босиб олиш мумкинлиги Францияга арши курашиш учун Англиянинг иттифочилар орттириш этиёжини янада кучайтирди. Англия ўзинниг савдо ва мустамлакаларидан келган фойда орали Францияга арши бировларнинг кучи билан кураш олиб борди.

Англиянинг боша бир душмани Испания эса Гибралтар бўози ва Менорканниг инглизлар томонидан босиб олинганлигини тан олмай келаётганди. Инглиз буржуазияси Испания мустамлакаларида савдо ууига эришмочи ва Испанларнинг Шимолий Америкадаги ерларини эгаллаб олмочи эди. Англияга арши кураш Испанияни Франция билан бирлаштирди. Бурбонлар сулоласининг Испания тахтига ўтириши ам бунга ёрдам берди.

Испания мероси учун олиб борилган урушдан кейин 1733 йили Польша туфайли биринчи катта халаро жанжал бошланди. Шляхга Польшаси жуда ам заифлашиб олган эди.

16-18 асрларда поляк магнатлари ва шляхта шардан шиддатли агрессия олиб борди, у бир неча давлат кироллари билан тил бириктириб иш кўрди. Бундай алокатли сиёсат поляк халининг манфаатларига зид келиб, Польшанниг арбдаги ўз ерларини айтиб олишга халал берди. 18 асрда Польша шу адар заифлашган эдики, кучли давлат яъни Россияга арши давлатлар Польшадан исталган ватда фойдаланишлари умкин эди. Польшани ўз вассалига айлантиришга ва унинг тахтига ўз одами Станислав Лешчинскийни ўтказишга уринган Карл 12 нинг ўшинлари Польшани стратегик нутларини эгаллашга муваффа бўлган эди.

Австриянинг энг хавфли душмани Пруссия давлати эди. Россиянинг бьосинчилик сиёсати ирол Фридрих 2 имонида жуда ам авж олиб кетди. Пруссиянинг таши сиёсати ўшни давлатларга нисбатан ийла найраш ишлатишга ва ўз иттифочиларига нисбатан аёсизлик билан хиёнат илишга асосланганди. Фридрих 2 ўзинниг ниоятда сурбетлиги билан бошалардан ажралиб турарди. 1740 йили Карл 6 вафот этгач, унинг ўрнига Мария Тереза ўтирди. Фридрих 2 укмронлигининг биринчи йилидаё уруш эълон илмай туриб, Австриянинг энг бой ва саноат жиатдан тараий илган вилояти Силезияни босиб олди. Пруссия томонидан босиб олинган ерларга ўхшаш Силезия а полякларнинг адимий ери эди.

Бовария билан Франция Фридрих 2 нинг иттифочилари бўлиб, бу иккичи Австрия ўлидаги Нидерландияни босиб олишга бел болаганди. Австриянинг душманлари уни заифлаштириш масадида Бавария кюрфюрстининг император илиб сайланишга ва Чехиянинг Баварияга ўшиб олинишига эришмочи эди. Кюрфюрст Саксонский ва Польша ироли Август 3 Фридрих 2 нинг таъсирига берилди. У Россия ва Австрия билан тузилган иттифоа хиёнат илди ва Моравиянинг босиб олиш масадида Пруссия томонида туриб урушга атнашди. Испания ам Австриянинг душманлари аторига ўшилди.

1764 йили Фридрих 2 билан Екатерина ўртасида Польша ишларига умумий аралашиш заминида иттифо тузилди. Россия Туркияга ёрдам бериш мажбуриятини ўз зиммасига олди. Фридрих 2 эса Россия – Франция муносабатларининг кескинлашувидан ўзининг Европадаги аволини яхшилаш учун фойдаланди.

Фридрихга ён бериб Екатерина полякларга реформа ўтказишга рухсат бермади, бу ол полякларни русларга арши атти азаблантирди.

18 асрнинг 60-йилларида ўз замонининг энг катта дипломатларидан бири бўлган Никита Иванович Панин Екатеринанинг энг яин ёрдамчиси деган системани ишлаб чиди.

Рус дипломатиясининг Польшадаги ютулари Франция билан Австрияни Россияга арши иш кўришга сабаб бўлди. Натижада 1768 йилда Туркия Россияга ужум илди. Уруш бошланиб кетди, бу урушда Туркия батамом малубиятга учради ва француз дипломатиясининг амма режалари барбод бўлди. Туркиянинг малубиятга учраганлиги бутун Европага маълум бўлди.

Польшани тасимлашни бошловчи Пруссия эди. Лекин 19 асрда Вена конгрессидан кейин Польшанинг асосий ўлкалари чоризм асоратига тушиб олгач, поляк ва айниса прус публицистлари, Польшани тасимлаш Петербургда ишлаб чиилган деган фикрларни билдирган эдилар.

Польшани биринчи тасимлашда (1772) Фридрих 2 Польшанинг денгиз бўйини босиб олди. У олган ерлар Австрия ва Россия олган ерлардан кам, биро аамияти жиатдан юори эди. Фридрих 2 шарий Пруссияни боша территориялари билан бутун илиб бирлаштириш имкониятига эга бўлди, Россияга Белоруссиянинг бир исми энг катта, лекин аолиси энг кам исми берилди, Австрияга берилган исмида эса аолисининг сони кам, итисодий ривожланиши паст эди. Польшанинг биринчи парчаланиб юборилиши Польша шляхта давлатининг Пруссия, Россия ва Австрия томонидан батамом йў линишининг бошланиши эди. 1787 йили Россия – Франция савдо шартномаси тузилди, бу шартномага мувофи Марселда рус товарлари янги божлардан халос бўлди, французлар а имтиёж бўлдилар.

1784 йили Австрия яна малубиятга учради, император Иосиф 2 Голландиядан Шельда дарёсининг уйилиш жойида, яъни Австрия Нидерландиясига асосий савдо йўлини Бельгия савдоси учун очиб ўйишни талаб илди. Шельда дарёсининг уйилиш жойлари 17 асрдан бошлаб, Бельгия савдоси учун ёпиб ўйилган эди. Бу Бельгиядаги вилоятларнинг итисодий ривожланишига тўсинлик илди. Франциянинг ёрдам билан голландлар Иосиф 2 дан 10 млн флорин пул тўлаб утулдилар, бундан 4,5 флоринини француз саройи тўлади.

Иосиф 2 бу малубиятидан кейин ўзўининг олган ўлкаларидан узодла бўлган заиф Нидерланбия вилоятларидаги укмронликни мустакамлашдан умидини узиб, Австрия Нидерландиясини Баварияга алмаштирмочи бўлди. Фридрих 2 бу махфий режани билиб олди ва 1786 йили Австрияга арши Шимолий Германия билан Ўрта Германиянинг “князлар иттифоини” тузди. Иосиф 2 чекинишга мажбур бўлди. Иттифо таралди.

Натижада рус арбий санъати Европада биринчи ўринга кўтарилди. Етти йиллик уруш ватида рус армияси прус армиясидан устунлигини исбот илди. Ўз состави жиатидан миллий рамия бўлган рус армияси арийб учдан бир исми ёлланма аскарлардан тузилган Прус ўшинларидан фар иларди амда Австрия ва Франция ўшинларидан анча устун турарди. Суворов маневр ва шиддатли урушга аамият берарди. Суворовнинг ажойиб саркардалик таланти 1787-1791 йиллардаги Россия-Туркия урушидан равна топди ва рус дипломатиясининг муваффаиятларига муим омил бўлди.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати.

  1. Сборник документов по истории нового времени буржуазные революции 17-18 вв. Под .ред. В.Г.Сироткина. М., 1990.
  2. Хрестоматия по новой истории (1640-1870). Пособие для учителя. М., 1890.
  3. В.М.Лавровский, М.А.Борг. Английская буржуазная Революция 17 в. М., 1958.
  4. Методической пособие по новой истории (1640-1879) Под. Ред. А.В.Ефемова. М., 1964.
  5. Практикум по новой истории (1640-1870). Составители Ф.Иванов, Ю.Муравьёв. М., 1978.
  6. Народные низы в английской буржуазной революции 7 в. А.М.Борг. М., 1985.
  7. Г.А.Павлова. (Кромвель). М., 1986.

XVII асрда Европада халаро муносабатлар муаммолари