Бухоро амирлигининг таши итисодий алоалари ва тадбиркорлик (19-20 аср бошлари)

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

БУХОРО ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ

ЎЗБЕКИСТОН ТАРИХИ КАФЕДРАСИ

Р Е Ф Е Р А Т

Мавзу: “Бухоро амирлигининг таши итисодий алоалари ва тадбиркорлик (19-20 аср бошлари)”

Ёзди: Тарих таълим йўналиши

4-курс талабаси: Шарипова Шахноза

Текширди: тарих

фанлари номзоди

Рахмонов К.Ж.

Бухоро – 2011 йил

Мавзу : “Бухоро амирлигининг таши итисодий алоалари ва тадбиркорлик (19-20 аср бошлари)”

XIX асрнинг иккинчи ярмида Ўрта Осиё удудидаги энг йирик давлатлардан бири - Бухоро амирлиги Россия империясининг ярим мустамлакаси бўлиб, таши алоаларда арам, ички масалаларда эса бир адар мустаил эди. Биро амирликдаги бошарув 1885 йилдан Россия империясининг Бухородаги сиёсий агентлиги томонидан атъий назорат илинган. Мамлакат итисодий жиатдан оло бўлиб, аолининг асосий машулоти сунъий суориш билан узвий боланган деончиликдан иборат эди. 1920 йил арафасида амирликда экин экиладиган ерлар майдони 2 млн. 250 минг десятина бўлиб, 2,5 миллионли аолининг 90 фоизи деонлардан иборат бўлган1. Узо асрлардан буён амирликда ерга эгалик илишнинг “амлок” (давлат ерлари), “мулки хос” ёки “мулки холис” (хусусий ерлар) амда “мулки ваф” (масчит, мадраса, хонаоларга тегишли ерлар) каби шакллари мавжуд бўлиб келаётган эди. Гарчи мулклар давлат, хусусий ва вафларга ажратилган бўлсада, биро соли тизими бўйича хирожий (33%), ушрий (10%) амда хирожий ваф ва ушрий ваф ерларига бўлинган. Давлат ерларида ижарачи деонлар менат илиб, улар етиштирган масулотлари юзасидан натура, исман пул кўринишида солилар тўлар эдилар. Ваф ерларидан келган даромад маориф тизимини мабла билан таъминлашнинг асосий манбаи исобланарди. Шунингдек, амма соли, тўлов ва жамоат ишларидан озод этилган ерлар - “мулки хурри холис” ёки “дару баст” (яъни, соличилар учун бундай ерларнинг эшиклари ёпи) деб юритилган.

Мамлакатда табаачилик тартиби амал илиб, амир, унинг амалдор ва аъёнлари юори табаа вакиллари исобланиб кенг имтиёзга эга эдилар. Давлатни бошариш ишида руонийларнинг таъсири кучли бўлиб, уу-тартибот ишлари ислом ууи асосида амалга ошириларди. Руонийлардан сўнг бой савдогарларнинг мавеи жамиятда таъсирчан кучга эга бўлиб, итисодий жиатдан удратли тижоратчилар салмои анчагина эди. Шаар аолисининг асосий машулоти савдо-соти ва унармандчиликдан иборат бўлган. Кўп сонли ишло аолисининг асосий тирикчилик манбаи деончилик хўжалиги билан боли бўлган. Деончиликнинг сунъий суоришга асосланган тармои билан бирга то ва тоолди удудларида лалмикор деончилик билан ам шуулланилган. Бодорчилик, узумчилик, сабзавот етиштириш ярим мустамлака йилларида сезиларли даражада исарган. Бунинг сабаби деончиликнинг пахтачилик тармоига Россия империясининг мустамлакаси йилларида алоида эътибор аратилиб, ўза экишга ерларнинг катта исми ажратилди. Пахтадан олинадиган фойда барча масулотлар даромадидан устун бўлиб, амирлик тобора Россиянинг хом ашё базасига айланиб бораётган эди. 1893 йилдан 1917 йилга адар Бухорода пахта экиладиган ерлар мидори 300 000 танобгача бўлиб, ундан олинадиган даромад 25 млн. олтин сўмни ташкил этган2. Пахтачилик билан бирга чорвачилик, айниса, оракўлчилик, ипак ва жун масулотларини ишлаб чиариш соалари йилдан-йилга нисбатан ўсиб борган. Бухоро амирлигидан Россияга мустамлака даврининг дастлабки йилларида 30 000-40 000 дона оракўл тери чиарилган бўлса, 1914 йилга келиб бу нисбат 1.800 000 донани ташкил илди. Пахта ва оракўл терининг 80 фоизи Россияга экспорт илинар эди3.

Россияда 1917 йилдаги феврал инилоби ва Октябр тўнтаришидан сўнг гарчанд Бухоро амирлигининг мустаиллиги Муваат укумат ва совет окимияти томонидан тан олинган бўлса-да, лекин унинг удуди, чегаралари совет Россияси ихтиёрида бўлиб, Бухоро таши дунёдан ажралиб олган эди. Амирликдаги 26 та пахта тозалаш, 4 та ё, 10 та совун заводлари ишлаб чиарган масулотлар, оракўл тери ва боша мааллий аамиятга эга бўлган товарлар четга чиарилмай омборларда тўпланиб олаверди. Оибатда 1919 йилга келиб четга пахта чиариш 20 марта, оракўл тери сотиш 10 марта исарди. ишло хўжалик масулотлари нархи пасайиб кетди. 1917 йил 1 пуд пахта 11 сўм баоланган бўлса, 1919 йилга келиб 2 сўму 80 тийинга тушди. 1 пуд жун 6 сўмдан 2 сўмга, 1 дона оракўл тери 7 сўмдан 1 сўм 20 тийинга тушиб кетди4.

Мамлакатдаги итисодий танглик сиёсий инирозни ам чуурлаштирди. Россиянинг марказий районларида рўй берган кескин сиёсий ўзгаришлар, демократия ва эркинлик учун кураш ўрта аср анъаналари асосидаги бошарувни салаб келаётган Бухоро амирлигига ўз таъсирини ўтказди. Амирликдаги тараийпарвар кучлар мавжуд тартибларни исло илиш, мамлакатда конституцион монархия тузумини жорий илиш талаби билан чиа бошладилар. Бухородаги жадидчилик аракати етакчи вакиллари Амир Саййид Олимхондан ислоот ўтказишни атъий талаб илишди. 1917 йил 7 апрелда Бухоро амирининг ислоотлар жорий этиш бўйича манифести (фармони) эълон илинди5. Манифестда пойтахт Бухорода обрўли арбоблардан иборат макамани тузиш, амалдорлар, уларнинг даромадлари устидан назорат ўрнатиш, соли тизимини тартибга солиш, давлат бюджетини жорий илиш, саноат, тижорат, маърифатни ривожлантириш учун чора-тадбирлар кўрилиши ваъда илинди6. Бухоро жадидларининг сўл аноти аъзолари амир манифестини ўллаб-увватлашга аратилган намойиш ташкил илдилар. 1917 йил 8 апрелда жадидларнинг “Яшасин ислоот!”, “Яшасин амир!” шиорлари остида Бухоро ва Каркида ўтказган намойишлари ўа тутилди. Бухородаги намойишда онли тўнашувлар туфайли 30 нафар Ёш бухороликлар ташкилоти аъзолари амоа олиниб, кўпларнинг аёти авф остида олди7. Амирликда мутаассиблик авжига чиди, жазоланишдан саланиш учун омон олган Ёш бухороликлар Тошкент, Самаранд ва Янги Бухоро (Когон)га оммавий равишда муожир бўлиб кета бошладилар.

Бухоро амирлигидаги сиёсий жараёнларнинг кескинлашуви 1918 йилнинг март ойида “Колесов воеаси” номи билан тарихга кирган воеаларда яол кўзга ташланади. Туркистонда совет окимияти ўрнатилишдан 3-4 ой ўтмасдано Туркистон ХКС раиси Ф.Колесов (1891-1940) 1918 йил март ойида Янги Бухоро (Когон)га келиб, Эски Бухоро (озирги Бухоро шари)га ужумга ўтди. Биро унинг амирлик тартибларини адариш билан боли масади ва арбий аракати муваффаиятсизлик билан якунланди. Ф.Колесовнинг амирликка арши арбий юришида 10 000 киши алок бўлди.8 Когонни Термиз, Китоб билан болаб турувчи темир йўллар бузиб ташланди. 1918 йил 25 мартда имзоланган изилтепа битимига кўра, Ф.Колесовнинг тажовузкорлиги шармандаларча барбод бўлди.

“Колесов воеаси”дан сўнг Бухоро амирлигида тараийпарвар кучларга нисбатан сиёсий реакция янгидан авж олдирилди. Муожирликда яшашга мажбур бўлган жадидлар Самаранд, Тошкент, Москва ва боша шаарларда туриб ташвиот ва тарибот ишларини олиб боришга мажбур бўлдилар. Абдурауф Фитрат, Файзулла Хўжаев ва бошалар бу аракатда фаол атнашдилар. “Колесов воеаси”дан кейин Тошкентда яшаган Фитрат “Чиатой гурунги” адабий-маърифий ташкилотига асос солди. Ф.Хўжаев эса Ёш бухороликлар оялари руидаги дастурий ужжат-маромномани тузди ва нашр этди, “Учун” газетасининг чиишини ташкил илди.

1918-1920 йиллардаги Бухоро амирлигида ва унинг атрофида кескин кечган сиёсий воеалар ижтимоий-итисодий жараёнларнинг мўътадил тизимини ўзгартириб юборди. Бухоро амирлиги билан Туркистон АССР ўртасидаги савдо алоалари деярли тўхтаб олди. Россия ярмаркаларида Бухоро моллари сотилмай олиб кетди. Таъкидланган даврда Бухоро амирлиги билан Англия ўртасидаги ўзаро савдо-соти алоалари бир адар жонланганлигини исобга олмаса, амирликнинг таши савдоси тўхтаб олган эди. Бухоро амирининг совет Россияси билан музокаралари боши берк кўчага кириб олди. Амир ва совет укумати ўртасидаги ўзаро элчилик алмашувлари, совет окимиятининг амирликка арбий ёрдам бериш билан боли иккиёлама музокаралари амалий натижа бермади. Совет окимияти томонидан Бухоро амирлигига арши сиёсий тазйи ва арбий авф кучайиб борди. Бу ада Амир Саййид Олимхон ўз эсдаликларида ёзган эди: “Улар (большевиклар) Бухоро давлатига айрионуний талаблар ўйиб, уларнинг ижро этилишини талаб иладиган бўлишди, улар андай бўлмасин, бир амаллаб уруш бошлашни ўзларига унар илиб олишди... Ислом давлатининг бу душманлари анчагина аскар ва урол-яролар тўплаб, Бухоройи шарифга ужум илишни истайдилар”9.

Бухоро амирлигини тугатиш масаласида совет укумати рабари Ленин томонидан Туркистон минтаасига юборилган Туркбюро вакиллари амда большевик рабарлар “Марказ” билан ягона фикрга келдилар. Амирликка арши арбий аракатларни бошариш вазифаси Туркистон фронти ўмондони Михаил Васильевич Фрунзенинг шахсан зиммасига юклатилди. Фрунзе 1920 йил 12 августда амирликни тугатиш масадида Чоржўй, Когон, Каттаўрон ва Самаранд гуруларидан иборат 4 гурули арбий исмларни тузди. изил ўшин ягона Самаранд-Бухоро группасига бўйсиндирилиб, улар таркиби 7000 пиёда, 2,5 минг отли, 5та оир артиллерия, 25 та енгил тўп, 5 та бронеавтомобил, 220 та замбарак, 5 та бронепоезд ва 11 та аэропландан иборат эди. Бу даврда амир армиясида 16 000 сарбоз, 55 та эскирган тўп ва 12 та пулемёт бўлган, холос. Бухоро сарбозлари сони кўпчиликни ташкил этса-да, лекин замонавий уролланиш жиатидан большевиклар устунлик иларди10.

Бухоро амирлигига арши арбий аракатлар 1920 йил 23 августда Чоржўйда Бешим Сардор бошчилигидаги туркман ёлланган отлиларининг “янги ўзолон”идан бошланди. Ўша куни Чоржўй ревкоми тузилиб, беклик хазинаси ўлга киритилди, бек ва унинг амалдорлари асир олинди. окимият инилобий ўмита (ревком) ўлига ўтди11. 1920 йил 25 августда Чоржўй ревкомининг мурожаатини олган ўмондон Фрунзе ўзининг 36-67 раамли махфий буйруини эълон илди. Унда Самаранд - Бухоро гуруи 1920 йил 28 августида арбий тайёргарликни тугатиши, Эски Бухорони эгаллаши айд илинган эди12. 1920 йил 29 август Самаранд гуруи 3-Туркистон ўчи полки, 1-Туркистон отли дивизия, алоида Туркистон отли бригадаси, инженерлар ротаси ёрдамида Бухоро шарига ужум илди. 1920 йилнинг 29 августидан 2 сентябрига адар аводан ва пиёда ўшинларининг ужумлари оибатида Бухорода монархияга арши “хал инилоби” амалга оширилади. Шаарни 3 кун давомида 11 та аэроплан бомбардимон илди. Бухоро шари катта моддий зарар кўрди, бегуно кишиларнинг они тўкилди. Амир ароргои-Арк, Бухоро атрофидаги ишлолар, амирнинг ёзги саройи - Ситораи Мои Хоса ам ярим вайрона олатига келтирилди.13

Бухоро амирлиги хазинаси, кўпгина хонадонларнинг буюм ва маблалари, ози-оват заиралари аёвсиз таланди ва Туркистон фронти ўмондонлиги исобига ўтказилди. Булардан ташари пахта заиралари, жун, ипак, оракўл тери, уритилган мевалар ам мусодара илинди14. 1920 йил сентябрда амир Бухоро шарини тарк этаётганда пойтахтда ўз арамини олдириб кетишга мажбур бўлган эди. Унинг бутун оила аъзолари ва ариндош-уруларидан иборат арами (архив ужжатларида уларнинг умумий мидори 118 киши деб номма-ном кўрсатилган) ўлга олиниб, Бухорода уй амоида саланади

Бухоро амири Саййид Олимхон кучлар тенг бўлмаган жангларда енгилиб, шаарни ташлаб чииб кетишга мажбур бўлди. Ўз жонини зўра салаб олган амир оз сонли амалдор ва аъёнлари билан Шарий Бухорога (озирги Тожикистон ва Жанубий Ўзбекистон) чекинди. Унинг Шарий Бухоро удудида большевикларга аршилик кўрсатиш аракати 1921 йилнинг баорига адар давом этиб, шу йилнинг март ойида Афонистонга ўтиб кетди.

Тарих факултет 4-курс талабаси

Шахноза Шарипованинг

“Бухоро амирлигининг таши итисодий алоалари ва тадбиркорлик (19-20 аср бошлари)” мавзусида ёзган рефератига

ТАРИЗ

Ўзбек давлатчилиги тарихида муим босич исобланган, Бухоро амирлиги даври масалалари турли даврларда амда турли адабиётларда ўзининг изиарлилиги амда долзарблиги билан алоида ажралиб турган.

Тарих бўлими 4-курс талабаси Шахноза Шариповатомонидан ёзилган мазкур реферат ана шундай давр масалаларига аратилган. Мазкур ишни ёзиш жараёнида Шахноза Шарипова жуда кўп илмий адабиётларни ўиди, илмий иш ёзиш салоиятини кўрсата олди.

Барча фикрлар талаб даражасида ёзилган амда хулосаланган. Иш охирида таклиф ва тавсиялар ишлаб чиилган.

Хулоса илиб айтганда, Шахноза Шарипованинг “Бухоро амирлигининг таши итисодий алоалари ва тадбиркорлик (19-20 аср бошлари)” мавзусида ёзган реферати тугалланган, у шу турдаги ишлар олдига ўйиладиган талабларга тўла жавоб беради.

Таризчи : тарих фанлари номзоди Б.Ўринова

Тарих факултет 4-курс талабаси

Шахноза Шарипованинг

“Бухоро амирлигининг таши итисодий алоалари ва тадбиркорлик (19-20 аср бошлари)” мавзусида ёзган рефератига

ТАРИЗ

Ўзбек давлатчилиги тарихида муим босич исобланган, Бухоро амирлиги даври масалалари турли даврларда амда турли адабиётларда ўзининг изиарлилиги амда долзарблиги билан алоида ажралиб турган.

Тарих бўлими 4-курс талабаси Шахноза Шариповатомонидан ёзилган мазкур реферат ана шундай давр масалаларига аратилган. Мазкур ишни ёзиш жараёнида Шахноза Шарипова жуда кўп илмий адабиётларни ўиди, илмий иш ёзиш салоиятини кўрсата олди.

Барча фикрлар талаб даражасида ёзилган амда хулосаланган. Иш охирида таклиф ва тавсиялар ишлаб чиилган.

Хулоса илиб айтганда, Шахноза Шарипованинг “Бухоро амирлигининг таши итисодий алоалари ва тадбиркорлик (19-20 аср бошлари)” мавзусида ёзган реферати тугалланган, у шу турдаги ишлар олдига ўйиладиган талабларга тўла жавоб беради.

Таризчи : Ўзбекистон тарихи кафедраси ўитувчиси

Б.Болтаев.

1 Алимов И. Аграрные преобразование в Народных Советских Республиках Хорезма и Бухары (1920-1924гг).- Т.: Узбекистан, 1970. -С. 7-8.

2 Бухоро ахбори. 108-сон. 1922 йил 5 ноябр.

3 Алимов И. Аграрные преобразование в Народных Советских Республиках Хорезма и Бухары (1920-1924гг). -Т.: Узбекистан, 1970. -С. 9.

4 осимов Ф., Рашидов У. Бухоро амирлигининг тугатилиши /Бухоро тарихи масалалари. -Бухоро. 1996. -Б. 69-70.

5 Ўзбекистон тарихи солномаси /Тузувчи муаллифлар: Ражабов , асанов Ф. -Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2007. -Б. 91.

6Алимова Д. ва б. Ўзбекистон тарихи (1917-1991 йиллар). Т.: Шар, 2000. -Б. 44-45; Нуруллин Р. Хива хонлиги ва Бухоро амирлигининг изил армия томонидан тугатилиши. ХХСР ва БХСРнинг ташкил топиши //Ўзбекистоннинг янги тарихи. 2-китоб. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. -Т.: Шар, 2000. -Б. 114.

7 айитов Ш. Усмон Хўжа Пўлатхўжаев - миллий истилол курашчиси. -Бухоро, 2007. -Б. 22.

8 Генис И. Разгром Бухарского эмирата в 1920 году //Вопросы истории. 1993. № 7.- С. 41; Ражабов . Колесовнинг Бухорога босини ва изилтепа битими //изилтепа тонги, № 47-53. 2004 йил 12 ноябр-24 декабр.

9 Амир Саййид Олимхон. Бухоро халининг асрати тарихи. -Т.: Фан, 1991. -Б. 13-14.

10 осимов Ф., Рашидов У. Бухоро амирлигининг тугатилиши /Бухоро тарихи масалалари. -Бухоро, 1996. -Б.77.

11 Ишанов А. Бухарская Народная Советская Республика. -Т., 1969. -С. 187.

12 Генис В. “С Бухарой надо кончать...” К истории бутафорских революций /Документальная хроника. -М., 2001. -С. 35-36.

13 Ражабов . Бухорога изил армия босини ва унга арши кураш. -Т.: Маънавият, 2002. -Б. 12; Рашидов У. Бухоро Хал Республикаси. -Бухоро: Бухоро, 2003. -Б. 33.

14 Холбоев С. Бухоро амирлигининг олтин хазинаси. -Т.: Фан, 2008. - Б. 31.

Бухоро амирлигининг таши итисодий алоалари ва тадбиркорлик (19-20 аср бошлари)