O’lkaning «sovetcha andozadagi avtonomiya» asosida boshqarilishi va Turkiston sovet respublikasining tuzilishi

O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta maxsus ta’lim Vazirligi

Buxoro Davlat Universiteti

“Pedagogika va jismoniy madaniyat kasb ta’limi amaliy san’at” fakulteti

“Tarix” fanidan

Mavzu: O’lkaning «sovetcha andozadagi avtonomiya» asosida boshqarilishi va Turkiston sovet respublikasining tuzilishi.

Bajardi: Sharipova G

1 K guruh talabasi

Qabul qildi: Jumayeva N

Buxoro 2011

Mavzu: O’lkaning «sovetcha andozadagi avtonomiya» asosida boshqarilishi va Turkiston sovet respublikasining tuzilishi.

REJA

1. Turkiston sovet respublikasining tuzilishi.
2. Turkistonda bolshevistik diktatura va uning mohiyati.
3. Moliya, sanoat tarmoq-lari, transport, hunar-mandchilikdagi o’zga-rishlar.
4. Xorazmda 1917 yildagi islohotchilik harakati: natijalari va mohiyati.
5. 1918-1920-yillarda Buxorodagi ijtimoiy-siyosiy ahvol. Amir-likning mahv etilishi.

O’lkaning «sovetcha andozadagi avtonomiya» asosida boshqarilishi va Turkiston sovet respub-likasining tuzilishi.Turkistonda bolsheviklar asos solgan sovet rejimi chorizmning mustamlakachilik siyosatidan oshib tushdi. Turkiston o’lkasi ikkinchi marta Markaziy Rossiyaga siyosiy va iqtisodiy jihatdan qaram bo’la boshladi.O’lkada hokimiyatning faqat ishchilar va yevropali unsurlar qo’lida bo’lib qolishi Turkistondagi barcha demokratik kuchlarning yangi hukumatga bo’lgan ishonchsizligini kuchaytirib yubordi. Bolsheviklar va so'1 eserlar Turkiston Muxtoriyati hukumatini ag’da-rib, mamlakat aholisining o’lkani boshqarishga bo'l-gan qonuniy huquqini inkor qilib, hokimiyat to’g’-risidagi masalani kelishib hal qilish imkoniyatini yo’qqa chiqardi va shu bilan Turkiston siyosiy ha-yotidagi kuchlarning kelgusida muxolif turib qolishini oldindan muqarrar qilib qo’ydi.

Markazdagi bolsheviklar hukumati Turkistonda «so-vetcha andozadagi avtono-miya» o’rnatishga qattiq kirishdi. Bu ishni bajarish uchun Moskvadan ko’plab partiya va sovet xodimlari Turkiston o’lkasiga yuborildi. Leninning buyrug’i bilan bolshevik P.A.Kobozev Turkistonning favqulodda komis-sari qilib jo’natildi. 1918-yil 10-apreldan boshlab u Turkiston o’lkasining amaldagi xo’jayiniga aylanib, butun hokimiyat jilovini o’z qo’lida saqlashga harakat qildi. 1918-yil 20-aprel —-mayda Toshkentda Turkiston sovetlarining V s'yezdi bo’lib o’tdi. Unda qatnashgan 300 ga yaqin delegatdan atigi 50 tasi mahalliy millat vakillari edi. S'yezd delegatlari Lenin va Stalinning ko’rsatmasi asosida 30-aprelda Rossiya Sovet Federatsiyasi tarkibida Turkiston Sovet Respublikasi (TSR)ni tuzish to’g’risida qaror qabul qilishdi. Qarorda «Turkiston sovet respubiikasi avtonom tarzda boshqari-ladi, Rossiya Sovet Federatsiyasi markaziy hukumatini tan oladi va o’z faoliyatini u bilan muvofiqlashtiradi», deb yozilgan edi. S'yezd respublikaning qonun chiqaruvchi oliy orga-ni—kishidan iborat (18 tadan bolshevik va so'1 eser-lar kirgan) Turkiston Markaziy Ijroiya Komiteti (MIK)ni sayladi. Turkiston MIK raisi qilib favqulodda komissar P.Kobozev, hamrais qilib A.Solkin saylandi. Mahalliy millat vakillaridan 4 kishi: SJo’raboyev, S.Yusupov, Sh.Ostonboyev, S.Azimboyev birinchi marta MIK a'zoligiga saylandi. Shuningdek, Turkiston XKS tarkibiga 16 kishi (9 bolshevik va 7 so'l eser) kiritildi. STursunxo’jayev (sog’liqni saqlash komissari) va S.Ashurxo'jayev (milliy ishlar komissari) tub millatlar-ning dastlabki vakillari sifatida hukumat tarkibiga kirish-di. Shuningdek, tatarlardan LGabitov ichki ishlar va H.Ibrohimov adliya komissarlari qilib saylandi.

Afsuski, «sovetcha andozadagi avtonomiya» tabiatan milliy muxtoriyat bo’lmay, balki hududiy bir avtonomiya edi. Buning ustiga ushbu «muxtoriyat» samaralaridan birinchi galda o’lkadagi yevropalik aholining asosan proletar qismi bahramand bo’ldi. 1918-yil 17—-iyunda Toshkentda bo’lib o’tgan Turkiston bolsheviklarinnig o’lka konferensiyasi Turkis-ton kommunistlar (bolsheviklar) partiyasining 1-s'yezdi deb nomlandi. Unda o’lkadagi kommunistik guruhlar ilk marta tashkiliy jihatdan rasmiylashib, Turkiston Kompartiyasiga (RKP(b) tarkibida) birlashdilar. Kommunistlarning miqdori 2000 kishidan oshmas edi. S'yezdda LTobolin raisligida 7 kishidan iborat Markaziy Komitet saylandi, uning tarkibiga mahalliy kommunistlardan Nizomiddin Xo’jayev ham kiritildi.

«Temir qonun», «po'latdek kuchli intizom», «dikta-torlik vakolatlari» kabi sinfiy xislatlarni o’zida jamlagan Turkiston Kompartiyasi RKP(b)ga bo’ysunar edi. Markaz bolsheviklari bergan har qanday topshiriq so’zsiz ijro qilinishi oqibatida Turkiston mintaqasini Rossiyaga siyosiy va iqtisodiy qaramligi mustahkam asosda yo’lga qo’yildi.

Turkiston bolsheviklarining anjumanida qabul qilingan qarorlar o’lkaning keyingi taqdirida o’ta salbiy rol o’ynadi. Masalan, Turkiston Muxtoriyati hukumatini tor-mor qilishda faol qatnashgan arman dashnoqlari par-tiyasining yo’lboshchisi s'yezdda iliq kutib olindi. Tobolinning aytishicha, ular og’ir vaziyatlarda «Dash-noqsutyun» partiyasining yordamiga suyanishgan edi.

Bolsheviklar tomonidan «sovet Turkistoni»ga aylan-tirilayotgan mintaqada hokimiyatni siyosiy markaz-lashtirish borasidagi harakat kuchaydi. Turkistonda Markazning siyosiy hukmronligi boshqaruv tizimi orqali shakllandi va izchillik bilan amalga oshirishga kirishildi.

Shunday qilib, sovetlarning V s'yezdi Turkistonni Rossiya tarkibidagi o’lka sifatida e'lon qilib, davlat boshqaruvi va xalq xo’jaligi sohasidagi siyosatini markazdagi bolsheviklar hukumati belgilashini «qonuniy akt» bilan muhrlagan bo’lsa, o’lka bolsheviklarining I s'yezdi ham Rossiyaning partiyaviy, g’oyaviy va nazariy hukmronligini tan olib, shimoldagi bu davlat qo'l ostida bo’lishni yoqlab chiqdilar.

Milliy rahbar xodimlar ning faoliyati. 1918-yilning ikkinchi yarmida Turkistondagi sovet ho-

kimiyati, aslini aytganda, qil ustida turib qoldi. Farg’ona vodiysida boshlangan istiqlolchilik harakati butun Turkistonni qamrab olgan edi. Lekin bolsheviklar tashviqoti ro’y berayotgan ho-disalarning asl mohiyatini o’lka aholisiga buzib ko’rsa-tardi. Oqibatda mahalliy aholining bir qismi sovet hokimiyatini mustahkamlash uchun bo’layotgan kurash-ga tortildi. Sovet rejimi milliy o’lkalarda o’z siyosatini amalga oshiruvchi ijrochilarga muhtoj bo’lgan.

Tub aholining aksariyat qismi bolsheviklar va sovet tuzumini tan olmas edi. Bu holat sovet tuzumining kela-jagi uchun jiddiy xavf tug’dirgan. Shuning uchun boshe-viklar tub aholi vakillaridan bir qismini 1918-yil bahori-dan boshlab hokimiyat organlarida ishlashlariga yo'l qo’yib, ularga qisman yon berdilar. Milliy rahbar xodim-lar dastavval yangi tuzumning g’oyalaridan o’z xalqlari baxt-saodati yo’lida foydalanishga urindilar. Ular bu g’oyalarni Turkistonning o’ziga xos xususiyatlariga mos-lashtirishga harakat qilgan edilar.

1919-yil mart oyida Turor Risqulov (1894-1938) raisligida Turkiston o’lkasi Musulmonlar byurosi (a'zo-lari —Nizomiddin Xo’jayev, Abdulqodir Muhitdinov, YJbrohimov, Yusuf Aliyev, Afandizoda va boshqalar) tuzildi. Musulmonlar byurosi zimmasiga tub aholi o’rta-sida ish olib borishni tashkil etish vazifasi yuklatildi.

Turkistonda bolshevistik diktatura va uning mohiyati. Musbyuroga «Ishtirokiyun» (hozirgi «O’zbekiston ovozi») gazetasiga muhanirlik qilish vazifasi ham topshirildi. Musulmonlar byurosi atigi 10 oy davom etgan faoli-yati davrida o’lka miqyosida musulmon kommunistik tashkilotlari faoliyatini yo’lga qo’yishga, katta tashkiliy ishlarni amalga oshirishga erishdi. U Turkistondagi tub xalqlarning manfaatlarini himoya qilishga qattiq kirishgan edi. Turkiston respublikasidagi bolshevistik rahbariyat o’rta-sida hokimiyat uchun o’zaro kurash qizib ketdi. Guruh-bozliklar, mojarolar va janjallar avjga chiqdi. 1918-yil oktabr oyida F.Kolesov, LTobolin, A.Solkin va boshqa «eski kommunistlar» o’z vazifalaridan chetlashtirildi. 1918-yil oktabrda bo’lib o’tgan sovetlarning fav-qulodda VI s'yezdida RSFSR Konstitutsiyasi asosida Turkiston respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilindi. Konstitutsiyaga ko’ra, mudofaa, tashqi aloqalar, pochta-telegraf, dengiz ishlari, temir yo’llar, bojxona, savdo-sotiq, sanoat va moliya masalalari kabi davlatchilikning muhim shakllari Rossiya federal hukumati boshqaruvida qoldirildi.

Shunday qilib, Turkistondagi siyosiy hukmronlik, birinchidan, o’lkada «sovetcha andozadagi avtono-miya»ning o’rnatilishi bilan yo’lga qo’yilgan bo’lsa, bu jarayonning ikkinchi bosqichi, davlat boshqaruvi asosiy fiinksiyalarining federal hukumatga topshirilishini kons-titutsiya yo’li bilan «qonuniy« rasmiylashtirilishi bo’ldi. 1919-yil 19-yanvarda harbiy komissar K.Osipov boshchiligida isyon ko’tarildi. Ular 14 komissarni otib tashlashdi. K.Osipovning xalqqa qilgan murojaatida ko’plab va'dalar berilganligiga qaramay, tub aholi betaraf qoldi. Biroq isyon tezda Toshkent temir yo'l ustaxonalari ishchilari va boshqa kuchlar tomonidan bostirildi. Osipov Farg’ona vodiysiga qochib ketdi. To’ntarishga bo’lgan urinish yangi qatag’on va terror usullarining paydo bo’lshiga olib keldi.

o’lka bolsheviklari 1919-yil mart oyi boshida so'1eserlarni hukumatdan siqib chiqardilar. Turkiston ^ va XKS tarkibi nuqul kommunistlardan iborat qilib tuzildi.

Markaz bolsheviklari Turkistonning siyosiy va iqti-sodiy qaramligini huquqiy yo'l bilan «qonuniy» mus-tahkamlagach, o’lkani boshqarish uchun Markaz man-faatlarining so’zsiz ijrochisi bo’lgan o’z emissarlarini jo’nata boshladi. Turkiston bilan Markaz vaqtinchalik bog’lanib turgan qisqa muddat ichida (1919-yil yanvar-aprel) Kreml hukumati bu yerga ana shunday emissarlar yuborishni muntazam yo’lga qo’ydi. 1919-yil 12-fevralda RKP(b) MK va RSFSR XKS-ning Turkiston ishlari bilan shug’ullanuvchi alohida muvaqqat komissiyasi (raisi — Sh.Z.Eliava) tuzildi. Ko-missiya a'zolaridan P.Kobozev boshchiligidagi bir guruh xodimlar 4-mart kuni Toshkentga yetib kelishdi. Kobozev sovetlarning favqulodda VII s'yezdida (1919-yil mart) shunday da'vo qilgan edi: «RSFSR hukumatining qabul qilgan har bir qonuni MIK tomonidan Turkis-tonda so’zsiz amalga oshirilishi shart».

Markazdan kelgan bolsheviklar bilan Turkistondagi sovet amaldorlari o’rtasida hokimiyat uchun kurash qay-tadan avj olib ketdi. Bu holat, xususan, sovetlarning VIII s'yezdida (1919-yil 6-sentabr —-oktabr) yaqqol namoyon bo’ldi. A.Kazakov boshchiligidagi Turkiston MIK raisi bilan Markaz vakili P.Kobozev o’rtasida hokimiyat uchun bo’lgan kurashda Kobozev zo’rg’a g’olib chiqdi. Tub xalqlarga nisbatan shovinistik muno-sabatini oshkora namoyish qilgan A.Kazakov va o’rin-bosari Uspenskiy, ularning hamtovoqlari o’z lavozimla-ridan olib tashlandi. A.Kobozev Turkiston MIK ning yangi raisi LApinga mustamlakachilik siyosatini o’ta noziklik bilan yuritish, tub xalqlarning manfaatlariga oshkora qarshi chiqmaslik xususida ko’rsatmalar berdi.

Turkiston o’t-olov ichida yonayotgan bir paytda—-yil 8-oktabrda V.I.Lenin buyrug’i bilan butun Ros-siya MIK va RSFSR XKS ning Turkiston ishlari bo’yi-cha komissiyasi —Turkkomissiya (raisi — Sh.Z.Eliava) tuzildi. 1919-yil 4-noyabrda Eliava, V.Kuybishev, F.Goloshchekin, Ya.Rudzutakdan iborat tarkibdagi Turkkomissiya Toshkentga yetib keldi. MFrunze va CBokiy keyinchalik bu yerga kelishdi. Turkkomissiya amalda mintaqadagi barcha partiya, sovet, xo’jalik va harbiy tashkilotlarga rahbarlik qilib, Markazdagi bolshe-vikcha siyosatni qat'iy ravishda amalga oshirishga kirish-di. Turkkomissiyaning tazyiqi bilan 1920-yil yanvar oyining oxirida Musbyuro o’z faoliyatini to’xtatdi.

Turkkomissiya o’lkamiz yangi tarixida o’ta mash'um rol o’ynadi. U bolsheviklar hukmronligini kuchaytirish va o’lkaning sovet Rossiyasiga qaramligini kengaytirish bilan jiddiy shug’ullandi. Turkkomissiyaning Toshkentga kelishi bilan Turkistonda bolshevistik diktaturani o’r-natish jarayoni muayyan marraga yetdi. Bolshevistik dik-taturaga asoslangan sovet rejimi tub aholining manfaat-lari va intilishlariga zid bo’lgan, faqat sinfiy kurashga asoslangan va xalqqa qarshi qaratilgan totalitar rejim edi.

So'1-bolshevistik guruhlar o’lkaning yevropaliklar yashagan joylarida o’z hokimiyatlarini o’rnatganlaridan so’ng inqilobiy aqidalar asosida boshqaruv-ma'muriy idoralar tizimini tashkil qilishga kirishdi. Oldingi amaldorlar hokimiyatdan mahrum qilinib, mahkamalar yopildi. Turkiston komissarlari soveti tuzilib, u inqilobiy dekret-lar — majburiy qoidalar chiqarib bordi. 1918-yil bahor-yozidan Turkiston sovet respublikasi e'lon qilinishi bilan hukumat tuzildi, qator komissarlik-lar, jumladan, ichki ishlar, yer ishlari, maorif, millatlar ishlari komissarliklari barpo qilindi. Sovet hokimiyati dushmanlari bilan kurash olib boruvchi ChK (Favqulodda komissiya) o’z faoliyatini amalga oshira boshladi. Siyosiy vaziyat keskinlashishi munosabati bilan tribunallar, siyosiy bo’limlar, uchliklar ham tuzilib, faoliyat ko’rsatdilar. Xo’jalikni boshqaruvchi idoralar tashkil etildi.

Farg’ona, Sirdaryo, Samarqand viloyat boshqaruv idoralari, komissarliklar, boshqa markaziy ma'muriy idoralarning bo’limlari barpo qilindi, shuningdek, uyezdlar va volostlar ma'muriyatlari tashkil etildi. Aholi ijtimoiy hayoti tartib-intizomini yo’lga qo’yish tadbirlari joriy etib borildi.

Qator muddat davomida sovet boshqaruvi, uning siyosati barcha joylarni qamrab ololmay keldi. Asosan shaharlar va atroflardagi joylar bu jarayonga tortildi. Markazlardan olislardagi joylardan esa vaqti-vaqti bilan sovet hokimiyati amaldorlari qurolli kuch hamrohligida paydo bo’lib, oziq-ovqat, yem-xashak, otlar, boshqa dehqonchilik mahsulotlarini yig’ib olib qaytganlar.

Siyosiy vaziyat murakkablashgan joylarda, jumladan, Farg’ona viloyatida inqilobiy hokimiyatning favqulodda organi —inqilobiy qo’mita (revkom)lar harbiy sharoit qoidalari bo’yicha hokimiyatni boshqarganlar. Turkiston o’lkasi, viloyatlar va mahalliy ishchi, soldat sovetlariga saylovlar o’tkazilib, ularning qurultoylarida turli masalalar muhokama qilingan. Umumturkiston sovetlarining 12 ta qurultoyi o’tgan. o’lka bolsheviklari siyosiy muxoliflarini chetlashtirgandan so’ng Turkiston sovetlarining so’nggi oltita —VII—XII qurultoylari mut-tasil ular rahbarligida o’tdi. Sovetlar qurultoyidan oldin o’lka bolsheviklarining qurultoyi o’tkazilib, muhim siyosiy ko’rsatmalar tasdiqlab olingach, sovetlar qurul-toyiga ko’rsatma sifatida tavsiya etilgan. Turkiston kom-partiyasining sakkiz qurultoyi bo’lib o’tdi.

Sovetlar hukmronligi boshlanishi bilan vaqf mulkla-rining davlat ixtiyoriga olinishi e'lon qilindi. 1918—-yillarda ko’plab joylarda bu narsa amalga oshirildi.1919-yil iyun oyida qoziliklar yopildi. Bular milliy an'analarga hujumning bir qismi edi va xalq ommasining noroziligiga sabab bo’ldi.

1919-yil kuzida Rossiya markazidan kelgan Turk-komissiya favqulodda va cheklanmagan, siyosiy-par-tiyaviy hamda davlat hokimiyati vakolatlarini amalga oshirdi. U Turkiston Kompartiyasi MK, Turkiston MIK va XKS ustidan qattiq nazorat o’rnatdi, lozim topganda ularni tarqatib yubordi, tarkibini o’zgartirdi. Ichki va tashqi siyosat, iqtisodiyot, armiya, kadrlar masalasini o’z qo’liga olib markazlashtirdi. Rossiyadan yuborilgan moddiy resurslar, harbiy qismlar, bolshevik kadrlar Turkkomissiya ixtiyoriga icelar edi.

Turkiston kompartiyasi a'zolarining soni kam bo’lib, tez-tez o’zgarib turardi. Masalan, 1920-yil oxirida 58 mingga yaqin a'zo bo’lsa, partiya faoliyatining oxirgi yili —-yil o’rtalarida uning qatorlarida 6 ming a'zo bor edi. Chunki kommunistlar xalq o’rtasida obro'-e'ti-borga ega emasdilar.

Asossiz va real voqelikdan yiroq bo’lgan boshqaruv jarayoni uzluksiz siyosiy to’qnashuvlar va g’oyaviy muxoliflikni keltirib chiqarar edi. Bularga javoban bol-shevik rahbarlar sovet idoralarida, ijtimoiy tashkilotlarda, kompartiyaning o’zida ham tez-tez tozalash (chistka)lar o’tkazib bordilar.

Inqilobiy hokimiyat tub o’z-garishlar shiorlari va dab-dabali dasturni e'lon qilibgina qolmasdan, Turkistonda ular-ni amalda tadbiq qilishga ham kirishdi. Dastlab barcha bank muassasalari, ularda-gi mablag’va boyliklar, shuningdek, temir yo'1, aloqa vositalari natsionalizatsiya qilindi. Sanoat va tog’-kon korxonalarida ishchilardan boshqaruvni, ishchi nazorati-ni amalga oshirish e'lon qilindi, lekin bundan natija chiqmadi. Ikkinchi bosqichda sanoat korxonalari, so’ngra boshqa ob'ektlar (mehmonxonalar, restoranlar, tamaddixonalar), hunarmandchilik ustaxonalari va shu kabilar musodara (natsionalizatsiya) qilindi.

Moliya, sanoat tarmoq-lari, transport, hunar-mandchilikdagi o’zga-rishlar. Sanoat bo’yicha sanoat, savdo, qishloq xo’jaligi va boshqa komissarliklar tuzilib, ish olib bordi. Turkiston respublikasining Xalq xo’jaligi Kengashi (1918-yil aprel), uning joylardagi tashkilotlari xo’jalik faoliyatiga rahbar-lik qildilar. Tadbirkorlik bilan shug’ullanib kelgan jami-yatlar tarqatib yuborildi, xususiy mulk egalari tekin-xo’rlar deb e'lon qilinib, fuqarolik huquqlaridan mahrum qilindi. Buning ustiga ularga tez-tez kontribut-siyalar (tovon, jarima) solindi, ular majburiy mehnatga jalb qilindilar.

Xususiy mulk yo’q qilinib, egasiz qolgan iqtisodiyot shiddat bilan talon-taroj bo’ldi. 1917-yilda o’lkada 326 ta paxta tozalash, yog’-sovun zavodlari bor edi. Ularning soni qisqarib borib, 1918-yilda 69 taga, 1919-yilda 43 taga, 1920-yilga kelib esa 37 taga tushib qoldi. Paxta yog’i, sovun ishlab chiqarish, toshko’mir va neft qazib olish nihoyat darajada pasayib ketdi. Temir yo’lda ishla-mayotgan parovozlar, vayron bo’lgan vagonlar soni tez ortib bordi. 1917-yilda Turkistonda 91242 hunarmand bo’lib, ulardan 52796 tasi shaharlarda, 38446 tasi qishloqlarda faoliyat ko’rsatgan. Farg’ona, Samarqand viloyatlari, Toshkent shahri va atrofida 31353 ta hunarmandchilik korxonalari bo’lib, ular hunarmandlarning xususiy rnulki bo’lgan. Ular davlat mulki deb e'lon qilindi. Hunar-mandchilik ustidan qattiq nazorat o’rnatildi, mahsulotlar hokimiyat tomonidan taqsimlanadigan boldi. O’lkada savdo-sotiq buzildi, oziq-ovqat tanqisligi natijasida hamma bozorlar yopildi, non bilan ta'minlash, g’alla davlat idoralari ixtiyorida markazlashtirildi. Iqtisodiy qiyinchiliklarni bartaraf qilish uchun Turkiston XKS pul emissiyasiga zo’r berish yo’lini tan-ladi. 1918-yil yoziga kelganda pul-moliya tangligi pul-ning o’ta qadrsizlanishiga olib keldi. o’lka hukumati o’z pul qiymati —Turkiston bonlarini1 chiqara boshladi, ba'zi joylarda o’z kredit biletlari chiqarildi.

Ishchilarning moddiy ta'minoti buzildi, ishlab turgan korxonalarga ishchilar yetishmay qoldi. 1919-yil yozidan 16 yoshdan 55 yoshgacha bo’lgan aholi yalpi majburiy mehnatga tortildi. 1920-yilda paxta tozalash sanoati, so’ngra irrigatsiya tarmoqlari ishchilari harbiy holatga ko’chirildilar. Shuningdek, ba'zi harbiy qismlar mehnat qismlariga aylantirildi.

Ko’rilgan chora-tadbirlar o’lka xalq xo’jaligini og’ir ahvoldan —jiddiy inqirozdan qutqara olmadi.

Qishloq xo’jaligiga nisbatan siyosat va o’tkazilgan chora-tadbirlar. Turkiston aholisining 80 %

dan ortig’ini dehqonlar tashkil qilardi. Shuning uchun yer- suv (agrar) munosabatlari va

ular bilan bog’liq bo’lgan sanoat uchun xom ashyo, oziq-ovqat muammolari jiddiy ahamiyat kasb etdi. Rossiyada oktabr to’ntarishi kuniyoq pomeshchik (yirik) yer egaligini yo’q qilish to’g’risida dekret e'lon qilindi, yerlar qashshoq dehqonlarga taqsimlab berildi. Bu tadbirni Turkistonda ham o’tkaz-moqchi bo’ldilar. Lekin bu yerda sharoit, ya'ni dehqon-lar ommasining urf-odati, kayfiyati boshqacha edi. Lekin sovet hokimiyati qishloqda o’z ta'sirini o’tkazishga qaror qildi.

1917-yil 9-dekabrda Turkiston XKS yerni sotish va sotib olishni man qiluvchi, yerni ijara berishni chek-

lovchi qaror qabul qildi. Ammo u qog’ozda qoldi. 1918-yil boshidan XKS hamda yer ishlari komissarligi o’zi mehnat qilmagan egalar ixtiyoridagi bog’va uzumzor-larni natsionalizatsiya qilish hamda bunday shaxslarning yer-suv, uy-joy sharoitlari, qoramollarini ro’yxatga olish to’g’risida buyruq va ko’rsatma chiqardi. Bu ishlarni amalga oshirish uchun yer-suv komitetlari tuzilib, ular tarkibiga kambag’al dehqonlar, batraklar kiritilishi ko’z-da tutildi. 1918-yil avgustida Sirdaryo va Samarqand viloyatlarida 74 ta volost yer-suv komitetlari ish ko’rgan. Yil oxirida bular kambag’allar komiteti (K0Mbedi) va kambag’allar uyushmasi deb ataldi.

Lekin yirik dehqonlar yer egaligini surunkali tuga-tishga qaratilgan harakatlar natija bermadi. Dehqonlar ommasi bunga qafiy qarshi chiqdi. 1918-yil 11-yanvar-da Qo’yliqda Toshkent uyezdi vakillarining qurultoyi bo’ldi, unda 586 vakil qatnashdi. Qurultoy sovet hokimiyatiga, yer-suv komitetlarining tuzilishiga qarshi chiqdi, inqilobiy agrar tadbirlarni rad etdi. Shu yil sentabr oyida Farg’ona viloyatining Vodil qishlog’ida to’plangan dehqonlar majlislari kambag’allar uyushmasi-ni tuzish, yer maydonlarini natsionalizatsiya qilishga qarshi chiqdilar. Bu hol Asaka volostida, boshqa joylar-da ham bo’ldi. Tuzilgan yer-suv komitetlari esa inqilobiy choralarni amalga oshirmas edi.

Shunday qilib, yer to’g’risidagi dekret bajarilmadi, dehqonlar agrar masalaning Turkistonda inqilobiy zo’ra-vonlik bilan qayta ko’rilishiga yo'l qo’yrnadilar. Agrar tadbirlar asosan o’lkadagi yevropalik mulkdor-lar va dehqonlarga nisbatan amalga oshirildi. 1918-yil boshida ko’pchilik imeniye (yevropacha agrar maj-mua)lar, bog’lar va yirik xo’jaliklar natsionalizatsiya qilindi. Faqat natsionalizatsiya qilingan bog’lar va uzum-zorlar maydoni 13.361 desyatinadan iborat edi.

Bolsheviklar hokimiyatining buzg’unchilik tadbirlari-ni tobora avj oldirishi, ziroatchilikni talash, buning ustiga jahon urushi zug’umi Turkiston qishloq xo’jaligiga katta zarar yetkazdi. Chunonchi, 1915-yilda Turkistonda 3,5 mln (bundan 2,4 mln sug’oriladigan) desyatina ekin maydoni bo’lgan. Biroq u 1917-yil oxiriga kelib yarmiga, 1918-yilda uchdan ikki qismga qisqargan. o’lkaning uchta O’zbek viloyatlarida 1917-yilda 8440 ming bosh qoramol bo’lsa, 1920-yilda ular 3440 ming boshni tashkil qildi. Paxtachilikdagi inqiroz surunkali tus oldi. 1915-yili 542 ming desyatina yerda paxta yetishtirilib, uning yalpi hosili 831 ming tonnani tashkil etgan bo’lsa, 1921-yili bu raqamlar 76 ming desyatina va 15 ming tonnani tashkil etdi. Yung, pilla yetishtirish va qishloq xo’jaligining boshqa sohalarida ham mahsulot hajmi pasayib ketdi.

Xiva xonligi va Buxoro amirligida rivqjlanib kelgan demokratik harakat qo’shni davlatlarda bo’lgani kabi kengaydi. Birinchi jahon urushi hamda chorizmning ag’darilishi ularga ham sezilarli ta'sir ko’rsatdi. Bu ikki xonlikda ham ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar, siyosiy o’zga-rishlar yuz berdi. Ijtimoiy harakat ko’p hollarda demokratik jarayonga o’sib bordi, islohotchilik talablari amaliyotda mujassamlashdi. Xalq ommasi tabaqalari, vakillari, ijtimoiy arboblarining qarashlari, talablari namoyon boldi. Shunga yarasha siyosiy tashkilotlar, yangi davlat boshqaruvlari o’rnatildi.

Xorazmda 1917 yildagi islohotchilik harakati: natijalari va mohiyati.Yosh xivaliklar partiyasi manfaatlanni lfoda qilib, o’z faoliyatini kengaytirib bordi. Uning saflarida ziyolilar, hunarmandlar, savdo tijorat doiralarining vakillari, bir qator ruhoniylar, ilg’or yoshlar to’plangan edi. Polvonniyoz Hoji Yusupov (1861-1936), Bobooxun Salimov (1874-1929), Hu-saynbek Matmurodov va boshqalar ommaga rus podshosi ag’darilishining mohiyatini, unda Davlat dumasining rolini, Muvaqqat hukumat tuzilishi mohiyatlarini tushuntirib, Xorazm xalqi oldida turgan vazifalar to’g’risida gapirdilar. Xalq ommasini islohotlar, ijobiy o’zgarishlar g’oyalari asosida uyushtirishga intildilar.

1917-yil fevralida Xiva xoni Asfandiyorxon davola-nishga ketgan edi. Xorazmda tartibni saqlab turishni Muvaqqat hukumatning Turkiston Komiteti amalga oshirdi. Xivada va Petro-Aleksandrovsk (hozirgi To’rt-ko'l)da rus armiyasining garnizonlari joylashgan edi. Shuningdek, Toshkentdan general Mirbadalov qo’mon-donligi ostidagi harbiy otryad ham Xivaga yetib keldi. Yosh xivaliklar xon poytaxtga qaytgan zahoti u bilan muloqotga tayyorgarlik ko’rdilar. Katta miting o’tkazish va xon oldiga vakillar yuborish rejalashtirildi.

16 kishidan iborat delegatsiya saylandi, unga turli tabaqa vakillari kiritildi. Xon oldiga qo’yilajak talablar ishlab chiqildi. Ular Majlis (parlament)ni tashkil qilish, o’ta reaksion amaldorlar (ministrlar)ni qamoqqa olish, Yosh xivaliklardan yangi hukumatni tuzish, soliqlar tizi-mini tartibga solish, qator boshqa ijobiy o’zgarishlarni amalga oshirishdan iborat edi.

1917-yil 4-aprelda devonbegi hovlisi oldida ko’p ming kishilik miting bo’lib o’tdi. Shu kuni rus soldatlari Muvaqqat hukumatga sodiqlikka qasamyod qildilar. Miting qatnashchilari soldatlarni tabrikladilar va Nurul-laboy saroyi tomon yo'1 oldilar.

Polvonniyoz Yusupov va Husaynbek Matmurodov boshchiligidagi delegatsiya a'zolari xon oldiga kirib, islo-hotlar o’tkazish talablarini bayon qildilar. Xon xalq harakatining keng quloch yozganidan qo’rqib ketdi. U talablarni qondirishga rozilik berdi. Mamlakatning ko’zga ko’ringan arboblari, ular qatori Yosh xivaliklar manifesti matnini ishlab chiqdilar va u 5-aprelda tantanali sharoit-da e'lon qilindi. Xon Majlisni chaqirishga va boshqa islohotlarni o’tkazishga rozilik bildirdi. U reaksion, xalqqa ko’p jabr-zulm o’tkazgan amaldorlar Ibrohimxo’ja, Ashur mahram, Ota mahram, Ro’zimuhammad mahram, Shohnazarboy yasovulboshini qamadi. Ular o’rniga Yosh xivaliklardan yangi odamlar tayinlandi. Mahkamai adliya deb atalgan Majlisga saylovlar o’tkazildi, deputatlar soni 49 kishidan iborat bo’ldi. Manifestda ko’rsatilishicha, bu organ islohotlar o’tkazilishini nazorat qilishi kerak edi. 1917-yil 26-aprelda Majlis ish boshladi. Unda Majlis raisi qilib Bobooxun Salimov, hukumat raisi qilib Husaynbek Matmurodov saylandilar.

Shunday qilib, mamlakatdagi ijtimoiy harakat dast-labki demokratik o’zgarishlar —islohotlar to’g’risidagi manifestning e'lon qilinishi va Yosh xivaliklar ishtirok etgan Majlisning tashkil qilinishiga olib keldi. Xon hokimiyatining cheklanishi belgilandi: bu o’zgarishlar-ning ahamiyati shunda ediki, demokratiya yo’lidagi dast-labki qadamlar qon to’kilmasdan sodir bo’ldi. Yosh xiva-liklar, mamlakat ilg’or doiralarining maqsad-intilishlari shu jihatdan so'1-ekstremistik bolshevikcha maqsad va siyosatdan farq qilar edi. Xorazmning siyosiy, iqtisodiy hayotida boshqa turdagi vo-qealar sodir bo’ldiki, natijada vaziyat o’ta murakkablashdi va chigallashdi. Jahon urushi xonlikning chetga paxta, beda urug’i, boshqa mahsulotlar sotishiga, bir qator mollarni olib kelishiga salbiy ta'sir ko’rsatdi. Paxta ekin maydonlari qisqardi, paxta tozalash zavodlari ishi to’xtadi. Hunarmandlar uchun temir, ba'zi boshqa mollar taqchil bo’lib bordi.

Amaldorlar xalq ommasi ustidan zo’ravonlikni da-vom ettirdilar. Soliqlarni yig’ishtirib olishda tartib va izchil qoidalarning yo’qligi, oddiy fuqarolarga nisbatan adolatsizliklar jamiyatda norozilikning kuchayib borishi-ga olib keldi. Iqtisodiy hayotning izdan chiqishi natijasi-da ochlar soni ko’paydi, ijtimoiy ziddiyatlar keskin-lashdi. Yosh xivaliklar boshchiligidagi Majlis qator masalalar bilan shug’ullandi. Maorif islohotini o’tkazish, amaldor-lar daromadlarini hisobga olish va nazorat qilish,

boshqaruvni markazlashtirish, yo’llar va aloqa vositala-rini rivojlantirish ana shunday masalalardan edi. Majlis va Yosh xivaliklar hukumati mamlakatning tashqi alo-qalarini yo’lga qo’yishga ham harakat qildilar. Bu xalq ommasining o’sishiga ancha ijobiy ta'sir ko’rsatar edi.

Asfandiyorxon, uning atrofidagi reaksion amaldorlar progressiv o’zgarishlar, ayniqsa, xon hokimiyatining cheklanishini istamadilar. Yosh xivaliklar hamda Maj-lisga qarshi doiralar o’z kuchlarini to’play boshladilar va qarshi harakatga kirishdilar. 1917-yil may oyi boshida Bobooxun Salimov boshchiligidagi Majlis delegatsiyasi Turkiston Komiteti bilan aloqa o’matish uchun Tosh-kentga jo’naydi. Shu paytda Asfandiyorxon Yosh xivalik-larga qarshi fitna uyushtiradi. Hukumat raisi Matmuro-dov va yana 16 kishi qamoqqa olinib, shariatga zid ish ko’rganlikda ayblanadilar. Majlis tarkibi yangilanadi, unga xon amaldorlari va reaksion ruhoniylar kiritiladi.

Yosh xivaliklar hukumati faoliyatining dastlabki bosqichi (1917-yil 26-apreldan iyun o’rtalarigacha) shu bilan yakunlandi. Asfandiyorxon o’z mavqeini mus-tahkamladi, demokratik o’zgarishlar jarayoniga to’siqlar qo’yildi, xon manifestida aytilgan islohotlar bekor qi-lindi. Majlis keyinchalik xonga yon bosib, faoliyati bo’shashib ketishiga qaramasdan 1917-yil noyabr oyi oxirlarida xon Majlisni tarqatib yubordi.Asfandiyorxon Rossiya Muvaqqat hukumati, uning Turkistondagi vakillari bilan aloqa o’rnatishga intildi. Boshqaruvni yo’lga qo’yish uchun polkovnik Zaytsev Muvaqqat hukumatning Xorazmdagi harbiy komissari etib tayinlandi. U mamlakatdagi va Amudaryo bo’li-midagi rus harbiy qismlari qo’mondoni ham bo’ldi. Zaytsev sentabr oyi boshida katta harbiy otryad bilan Xivaga keldi.

Shu vaqtning o’zida turkman yovmutlarining bosh-lig'i Junaidxon (1857-1938) Xorazmga keldi. U 1916-yil qo’zg’oloni bostirilgandan so’ng Afg’onistonga o’tib ketgan edi. Junaidxon qisqa vaqt ichida o’z qo'1 ostiga bir yarim ming qurolli otliqlarni to’pladi. 1917-yil oktabr voqealari Xorazm mustaqilligi uchun ham xavf tug’dirdi.Shu sababli mamlakat kuchlarini birlashtirish uchun harakat boshlandi. 1918-yil yanvar oyida Junaidxon mamlakat qurolli kuchlari qo’mondoni etib tayinlandi. Amudaryo bo’limi (markazi Petro-Aleksandrovsk - To'rtko'1) Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga kirgan. Fevral inqilobidan keyin To’rtko’lda ham sovetlar tuzildi va faoliyatini boshladi. Bundagi so'1-ekstremistik guruhlar sovetlarga rahbarlikni qo’lga olish bilan qanoat-lanmasdan, bu yerdan butun Xorazmga tahdid sola boshladilar.Malumki, oktabr to’ntarishi oqibatida tuzilgan sovet hokimiyati Sharq xalqlari, jumladan, Buxoro va Xorazm hududlari daxlsiz, podsho hokimiyati tuzgan mustam-lakachilik bitimlari bekor qilindi, deb e'lon qilgan edi. Chorizm Amudaryoning o’ng qirg’og’i (To’rtko’l)ni Xorazmdan tortib olib, Turkiston general-guberna-torligiga qo’shgan edi. Xiva xoni To'rtko'1 va uning atrofidagi yerlarni qaytarib berishni Turkiston bolshevis-tik rahbariyatidan talab qildi. Bunday talabni qo’yishga yana sabab shu ediki, To’rtko'1 inqilobiy kuchlari Amudaryo so'1 qirg’og’i yerlariga tahdidni kuchaytirib yubordilar. Xonga qarshi siyosiy muxoliflarni inqilobiy fitnachilik, zo’ravonlik ishlari doirasiga torta boshladilar. Ham Xiva xoni, ham TSR hukumati To'rtko'1 (undagi harbiy istehkom, kemalar to’xtash joyi pristan)ning muhim siyosiy-strategik ahamiyatini tushunar edilar va yon berishni istamadilar.To’rtko’ldagi harbiy garnizon, shuningdek, sovet-lardagi siyosiy unsurlar ichida kelishmovchiliklar va zid-diyatlar tobora kuchayib bordi. Xiva aholisi ham rus armiyasining mamlakatda turishiga norozilik bildirdi. Shu sababli Zaytsev ikkita piyodalar otryadini To’rtko’lga ko’chirdi.1918—-yillarda Xorazmning iqtisodiy ahvoli og’irlashib, xalq ommasining moddiy qiyinchiliklari ortib bordi. Matbuotda ocharchilikning kuchaygani haqida xabar qilinadi. Asfandiyorxon hukmronligidan xalq ommasigina emas, amaldorlar va turkman qabilalari boshliqlari ham norozi edilar. 1918-yil 1-oktabrda saroy fitnasi oqibatida Asfandiyorxon o’ldirildi. Uning katta akasi Said Abdulla xon deb e'lon qilindi, hukumat bosh-lig’i Davlatmurod mahram bo’ldi. Yangi xon davlat ish-lari bilan shug’ullanmas edi. Hokimiyat Junaidxon qo’lida markazlashdi.

1918-yil 25-noyabrda Junaidxon qo’shinlari Amudaryodan o’tib, To’rtko’lni olmoqchi bo’ldi va uni qamal qildi. Ammo Chorjo’ydan «Toshkent» paroxodida harbiy kuch yordamga yetib keldi va hujum natijasiz chiqdi.9-aprelda Xiva yaqinidagi Taxtada bitim imzolandi. Unda, chunonchi, sovet hukumati Xorazm aholisining mustaqilligini tan oladi, deyilgan edi.

Ammo Xorazmga qarshi tajovuzkorliklar to’xtamadi. To'rtko'1, o’ng qirg’oqning boshqa joylarida xonga qarshi muxolifatchilardan drujinalar tuzildi, ular qurol bilan ta'minlandilar. 1919-yil 19-avgustda katta kommu-nistik otryad Chorjo’ydan To’rtko’lga yetib keldi. Shuningdek, qator bolshevistik tashkilotchi va targ’i-botchilar ham yuborildi.

1919-yil kuzidan amaliy tajovuz boshlandi. Bol-sheviklar Xorazm xalqi inqilob uchun yetilib, hatto mamlakatda qo’zg’olonlar boshlandi degan bahonada, go’yo ularga yordamga tayyor ekanliklarini e'lon qildilar. 1919-yil 21-noyabrda Turkfront harbiy inqilobiy soveti o’z vakili Skalovni yubordi. 28- va 30-noyabr kunlari To’rtko’lga qo’shimcha harbiy qismlar yetib keldi.

Tajovuzkorlik harakatlari 1919-yil dekabridan bosh-landi. 22-dekabrda shimoliy otryad, 24-dekabrda janubiy otryad Amudaryoni kechib o’tib, shahar va qishloqlarni ishg’ol qildi. 1920-yil 20-yanvarigacha shimoliy otryad Xo’jayli, Ko’hna Urganch, Porsu, Ilyali, Toshhovuzni egalladi, janubiy otryad 20-yanvarda Taxtani, 1-fevralda Xivani ishg’ol qildi.

1920-yil 2-fevralda Said Abdullaxon taxtdan voz kechdi, butun hokimiyat muvaqqat inqilobiy qo’mita qo’liga o’tdi.

Xorazmda xon va Buxoroda amir hokimiyatlarining ag’darilishi ob'ektiv qaraganda progressiv voqealar bo’ldi. XX asr boshlarida bu mamlakatlarda mavjud bo’lgan hokimiyat tizimlari, ijtimoiy-iqtisodiy muno-sabatlar chuqur inqirozga uchrab, jamiyatning ilgarilab borishida jiddiy g’ovga aylangan edi. Progressiv, demokratik doiralar, birinchi navbatda Yosh buxorolik-lar, shuningdek, Yosh xivaliklar boshi berk ko’chadan chiqib olish o’zanida faoliyat ko’rsatdilar, xalq ommasi manfaatlari va mavjud sharoit hisobga olingan dasturil-amallarini ilgari surdilar.

Ammo bolshevikcha ekstremizm, inqilobiy o’zgarish-larning zo’rlik, qizil qo’shin kuchi bilan kirib kelishi aholi boshiga og’ir kunlarni soldi, siyosiy, iqtisodiy, ijti-moiy munosabatlarning chigallashishiga olib keldi.

Rossiyada podsho hoki-miyatining ag’darilishi Buxo-ro amirligida ham ba'zi o’z-garishlar uchun turtki bo’ldi.Amir Said Olimxonning e'tirof etishicha, Muvaqqat hukumat Buxoro mustaqilligining tiklanganligini tan oldi. Bu haqda kelishuv imzolandi. Amir hukumati Afg’oniston va boshqa yerlar bilan aloqa o’rnatdi. Rossiya-Buxoro aloqalarida ham o’zgarishlar bo’ldi. Buxoroda ish olib borgan siyosiy agent Rossiya hukumati rezidenti deb atala boshlandi. Shuningdek, Buxoro amirligi hududidagi rus posyolkalarida ham ishchi va soldat sovetlari paydo bo’ldi, posyolkalarda siyosiy beqarorlik kelib chiqdi. Bu hol Buxoro-dagi muhitga ham bir-muncha ta'sir ko’rsatdi.

Buxorodagi ijtimoiy-siyosiy muhit o’zgara boshladi. Hukmron taba-qaning, amir, amaldor-larning cheklanmagan va nazoratsiz boylik ortti-rishlari, sivilizatsiya mu-him ko’rinishlarining bo’lmagani, keng xalq ommasining haq-huquq-sizligi asosli ravishda noroziliklar keltirib chi-qardi. Buning natijasida hamda jadid Yosh buxoroliklar, ilg’or doiralar faoliyati oqibatida jamiyatda tub o’zgarishlarning amalga oshishi yetilib qoldi.

Buxoroning ichki-siyosiy hayoti 1917-yil bahorida yangi pallaga kirdi. Islohotlar, o’zgarishlar zarurligi aniq bo’lib qoldi. Islohotlar o’tkazish g’oyasiga bo’lgan mu-nosabatda mamlakat doiralari asosan ikki oqim —libe-ral-demokratik va konservativ oqimlarga bo’lingan edi. Birinchi oqim Yosh buxoroliklar va ularga yaqin demok-ratik doiralarda tashkil topti. Ular Yosh buxoroliklar islo-hotlar dasturini ishlab chiqishga kirishib, ilg’or g’oyalar va ularni amalga oshirish yo’llari ustida keng fikr almash-moqda edilar. Endi ular islohotlarni amalga oshirishni talab qilib chiqdilar. Bu talablar shu qadar ta'sirchan ediki, amir va Rossiya rezidenti bu jarayon o’zanida ish ko’rishga majbur bo’ldilar. Lekin ular islohotlar masalasi-dan o’z maqsadlari uchun foydalanmoqchi bo’ldilar.

Yosh buxoroliklar tashkiloti Rossiya rezidenti A.Mil-ler bilan aloqa bog’lab, fikr almashdi, Muvaqqat huku-matdan madad kutdi. Amir va qushbegi ham yangi Rossiyani o’z ittifoqchisi deb qaradilar. Ammo qozikalon Burhoniddin (Mirzo Urganjiy), rais Nizomiddinxo’ja va ularning tarafdorlari har qanday o’zgarishlarga qarshi chiqdilar. Amir qozikalon va raisni amalidan bo’shatdi, ularning o’rniga mo"tadil kayfiyatdagi Sharifjon (Sadr Ziyo) va Abdusamadxo’jani tayinladi.

1917-yil 7-aprelda Buxoro Arkining katta binosida amaldorlar, ruhoniylar, Rossiya vakillari, Buxoro va Turkiston jamoatchiligi vakillari yig’inida, shuningdek, Olimxon ishtirokida amir farmoni (manifesti) e'lon qilindi. Poytaxtda obro’li arboblardan iborat mahkamani tuzish, amaldorlar, ularning daromadlari ustidan nazorat o’rnatish, soliqlar tizimini tartibga solish, davlat byudje-tini joriy qilish, sanoat, tijorat, ma'rifat rivojlanishi uchun qayg’urish va'da qilindi.

Amir manifestining e'lon qilinishi 8-aprelda de-mokratik va konservativ lagerlarning ko’chaga chiqishiga sabab bo’ldi. Demokratik doiralar amir manifesti mam-lakatda tinch yo'1 bilan progressiv o’zgarishlarni amalga oshirish uchun dastlabki qadam, deb qaradilar. Shukrona namoyishi o’tkazishga qaror qilindi. «Yashasin islohot!», degan yalovlar ko’tarildi. Bir necha yuz kishi shahar markazi —passajdan Govkushon va Xiyobon orqali Registonga yurish boshladi. Namoyishchilar boshida F.Xo’jayev, Abdulvohid Burhonov (Munzim), Ota-xo’jayev, Mirbobo, Yusufzoda va boshqa faollar bordilar. Bir necha joyda qisqa mitinglar bo’ldi, namoyishchilarga yangi-yangi guruhlar kelib qo’shildi. Namoyishchilar ko’tarinki kayfiyatda edilar. Shu kuni konservatorlar va mutaassib guruhlar Registonda to’planib, islohotga, yangiliklarga qarshi jangarilik va murosasizlik kayfiyatlar-ini izhor etdilar. Ba'zi amaldorlarga nisbatan, islohot tarafdorlariga qarata dushmanona dag’dag’alar, hay-qiriqlar qildilar. Ularning jazavasi soat sayin kuchayib bordi. Bunday murakkab vaziyatda ikki lagerning to’qnashuvi noxush oqibatlar keltirishi mumkin edi. De-mokratik kayfiyatdagi namoyishchilar boshliqlari Regis-tonga borish niyatidan qaytdilar, namoyishchilarni tar-qalib ketishga daVat etdilar. Tadbir oxirigacha yetkazil-magan bo’lsada, u Buxoro amirligi demokratik o’zgarish-lar, islohotlar uchun yetilmaganligini yaqqol ko’rsatdi. 8-aprel voqealarining yakuni shu bo’ldiki, hukumat-dan konservativ kuchlar yana ustunlikka erishdilar. Dovdirab qolgan amir qozikalon Sharifjon maxdumni lavozimidan bo’shatdi, g’azablangan mutaassiblar rais Abdusamadxo’jani olomon qilib o’ldirdilar; qushbegi Nasrullobek buyrug’i bilan shoir Sadriddin Ayniy, Yosh buxoroliklar Mirbobo, Mirzo Nazrullo 75—darra urib jazolandilar. Islohotchilik harakatining bu bosqichi mana shunday noxushlik bilan yakunlandi.

Vaziyat jiddiylashib bordi.Dovdirab qolgan amir oqibat natijada mutaasib konservatorlarga yon bosdi. Islohotlar amalga oshirilmadi. Yosh buxoroliklar Yangi Buxoro (Kogon), Chorjo’y, Karki, Termizga ko’chib borib namoyishlar, majlislar o’tkazdilar, o’z faoliyatlarini davom ettirdilar.

Rus posyolkalarida siyosiy boshboshdoqlik va iqti-sodiy tanglik avj olib bordi. Amir manifestining e'lon qilinishiga kelgan Samarqand soveti delegatsiyasi a'zosi Mahmudxo’ja Behbudiy va yana bir-ikki musulmon a'zolar marosim o’tgandan so’ng Samarqandga jo’nab ketdilar. Delegatsiyaning boshqa a'zolari esa jo’nab ketishdan bosh tortdilar, bir necha kun davomida Samarqand soveti bilan Yangi Buxoro soveti vakillari o’rtasida to’qnashuvlar bo’ldi.

1917-yil oktabr to’ntarishi natijasida ekstremistik, buzg’unchi unsurlar posyolkalarda hokimiyatni qo’lga oldilar. Harbiy qismlar, qizil gvardiyachilar soni ko'-paytirildi. Bu jiddiy o’zgarishlar mamlakat aholisi ha-yotiga va Yosh buxoroliklar kayfiyatiga salbiy ta'sir ko’r-sata boshladi. Rus posyolkalaridagi garnizonlarning askarlari oziq-ovqat va yem-xashakni Buxoro tumanlari aholisidan tortib olishga kirishdilar. Turli xil qog’oz pullarning qiymati qolmagani natijasida yerli aholi o’z mahsulotlarini bu pullarga sotishni istamadi, soldatlar esa ba'zi joylarda zo’rlik bilan tortib olishgacha bordilar. Chunonchi, 1917-yil 9-oktabrda xabar qilinadiki, «Ter-mizda rus askarlari bilan bozorda savdo qilgan buxoroliklar o’rtasida to’qnashuv yuz berdi, buxoroliklardan o’ldirilganlar bor». Bunday hollar 1918-yilning qish va bahorida jiddiy tus oldi. Bu vaqtga kelib Fitrat Yosh buxoroliklar tashkiloti-ning takomillashgan dasturini ishlab chiqqan va bu dastur tashkilot tomonidan qabul qilingan edi. Unda dehqon-chilik va qishloq xo’jaligi, soliqlar, shuningdek, harbiy tizim, ichki ishlar, sud, yo’Uar, yer osti boyliklari, tashqi siyosat, maorif, vaqf masalalari batafsil ko’rilib ularni sivilizatsiya ruhi va mazmunida yechish taklif qilingan. Bu dastur ham islohotlarni tinch-osoyishta muhitda amalga oshirishni ko’zda tutgan. Unda aholi barcha qat-lamlarining manfaatlari himoya ostiga olingan.

Mana shunday vaziyatda 1918-yil 1-martda Turkiston XKS raisi RKolesov boshchiligidagi harbiy eshe-lonYangi Buxoro (Kogon)ga keldi. Yosh buxoroliklar-ning F.Xo’jayev, Abdurauf Fitrat, Otaxo’jayev, Abdulvohid Burhonov, Qori Yo’ldosh Po’Iatov, Fazliddin Mahsumdan iborat rahbar qo’mitasi Kolesov bilan uchrashdi. Kolesov sharoit bilan tanishib chiqmay, Yosh buxoroliklarning kayfiyatini ham hisobga olmasdan Buxoroga harbiy kuch bilan hamla qilishga qaror qildi.

Yosh buxoroliklar xunrezlikning oldini olishga intilib, amir nomiga ultimatum (talabnoma) yubordilar. Unda islohot dasturi tamoyillari bayon qilingan edi. Lekin voqealar davomi o’zgacha kechdi. Amirdan javobni kut-masdan Kolesov buyrug’i bilan qo’shin, zambaraklar, jami qurol-aslahalar eshelondan tushirilib, hujumga tayyorlandi. Bu qon to’kilishi xavfini tug’dirdi. Amir hukumati darhol ultimatum talablariga roziligini bildirdi. Amirning islohot o’tkazish to’g’risidagi ikkinchi far-monini tayyorlashga kirishildi, ammo 2-martda Buxoroga hujum boshlandi.

Amir hukumati muzokara olib borish bilan birga o’z kuchlarini ham harakatga keltirdi. G’azavotga safarbar qilinganlar Chorjo’ydan Karmanagacha bo’lgan temir yo’lni buzdilar, tajovuzkor qo’shinga har tomonlama hujum qildilar. Kolesov qo’shini qurshovda qoldi, o’q-dorisi tugadi, ahvoli og’irlashdi. Shu kuni — 2-martda amirning ikkinchi farmoni Yangi Buxoro (Kogon)ga yetkazildi. Yosh buxoroliklar qo’mitasi hujumni to’x-tatishni talab qildi. Muzokaralar bir necha kun davom etdi. 1918-yil 25-martda Qiziltepa bitimi imzolandi. Kolesovning tajovuzkorligi sharmandalarcha barbod bo’ldi.

1918-1920-yillarda Buxorodagi ijtimoiy-siyosiy ahvol. Amir-likning mahv etilishi. Amirning 2-martdagi farmonida birinchi farmonning hayotga tatbiq etilmaganiga «ba'zi bir amaldorlarning ig’vogarligi» sabab qilib ko’r-satilgan, «hur fikrli kishilar»dan ijroiya komitet ta'sis eti-lajagi, «erkinlik dushmanlari»ning chetlashtirilishi, aholi uchun og’ir bo’lgan soliqlar - amlok va aminonaning bekor qilinishi, yangicha soliqlarning joriy qilinishi e'tirof etilgan edi. Ammo qurolli to’qnashuv oqibatida boshqa masalalar ustuvorlik qildi. Buxoroda, amirlikning boshqa joylarida siyosiy vazi-yat tubdan o’zgardi. Ijtimoiy va siyosiy hayot jarayoni o’zanidan chiqib ketdi. Yosh buxoroliklar quvg’ini, ularni hibsga olish, qatl qilishlar sodir bo’ldi. Jami 3 mingga yaqin kishi qatl etildi. Yosh buxoroliklar Samarqand, Toshkent va boshqa joylarga muhojirlikka ketdilar.

Yosh buxoroliklar, ilg’or kayfiyatdagi ziyolilar va arboblar bo’lib o’tgan voqealar, siyosiy vaziyatning o’zgarganini chuqur tahlildan o’tkazdilar, oldinda turgan vazifalarni muhokama qildilar. Yosh buxoroliklar o’z siyosiy yo’nalishlariga va taktikasiga bir qator muhim o’zgarishlar kiritdilar. Ulardan eng asosiysi tubdan o’zgargan vaziyatda tinch yo'l bilan amir hokimiyati saqlangan holda amirlikda demokratik o’zgarishlar bo’lishi imkoniyati qolmagan, deb e'tirof etilishi edi.

Fitrat, F.Xo'jayev va boshqalar milliy harakatda faol qatnashdilar, Buxoroda islohotlar o’tkazish borasidagi faoliyatni davom ettirdilar. Fitratning bunday faoliyati 1917-yil bahorida boshlangan edi. 16-apreldan Samar-qandda chiqa boshlagan «Hurriyat» gazetasining 24—-, 82—-sonlariga Fitrat muharrirlik qildi. Kolesov voqealaridan so’ng Fitrat Toshkentda yashadi, «Chi-g’atoy gurungi» adabiy-ma'rifiy to’garagining tash-kilotchilaridan va faol a'zolaridan biri bo’ldi. Fitrat o’z maqola va asarlarida milliy davlatchilik, vatanparvarlik g’oyalarini tarannum etdi. F.Xo’jayev Yosh buxoroliklar g’oyalari ruhidagi dasturiy hujjat —maromnomani tuzdi va nashr etdi, «Uchqun» gazetasining chiqishini tashkil qildi. 1918—1920-yillarda Yosh buxoroliklar dasturlari, siyosiy qarashlari, taktikasida Buxoroda islohotlar o’tkazish uchun kuch, zo’rlik ishlatish zarur bo’lib qol-gani tan olindi, ikkinchi tomondan, aholining diniy e'tiqodi e'tirof etildi. Shuningdek, bolshevistik proletar diktaturasi, mulkdorlarni ekspropriatsiya qilish qoida-lariga yon berilmadi.

Buxoro hukumatining tashqi siyosatida, iqtisodiy alo-qalarida o’zgarishlar sodir bo’ldi. Rossiya qog’oz pullari ko’payib ketdi, ularning qiymati deyarli qolmadi. Natijada aholi rus posyolkalari, temir yo'1 bekatlarida bu pullarga mol, oziq-ovqat sotmay qo’ydilar. Turkiston hukumatiga mol ayirboshlash taklif qilindi. Lekin Buxoro paxtasi evaziga beriladigan paxta yog’i, guruch Turkistonda yetarlicha yo’q edi, savdo bo’lmadi. Shu vaqtning o’zida Buxoro bilan Angliya o’rtasida savdo birmuncha jonlandi. Jumladan, 1918-yilda inglizlar Bu-xoro bozorlarida 1 mln. pud paxta, 1 mln. dona qorako'1 teri, 200 ming pud jun, 150 ming pud xom ipakni xarid qildilar. Bu aloqalar 1919- va 1920-yilda ham davom etdi. Masalan, faqat 1919-yil bahorida ingliz savdogarlari 400 toy qorako'1 terini xarid qilib olib ketdilar. Chetga sotish uchun Buxoroda mahsulot ancha ko’p bo’lib, an'anaviy Rossiya bozori batamom izdan chiqqan, qog’oz pulning xarid quvati yo’q edi. Natijada Buxoroda ko’plab mollar, ayniqsa, paxta, qorako'1 teri, ipak sotilmay, omborlarda to’planib qolaverdi. o’z nav-batida ekin maydonlari qisqardi, oziq-ovqat mahsulotlarining narxlari oshdi. Rossiyadagi inqilobiy voqealar natijasida Buxoro savdogarlarining talaygina mollari Moskva, Nijniy Novgorod, Kazalinsk va boshqa joy-lardagi do’konlar, omborlarda qolib ketdi.

Buxoro bilan Rossiya davlatlari o’rtasidagi munosabatlar murakkab kechdi. Yangi rus hukumati chorizmning mustamlaka bitimlari bekor qilinadi, deb e'lon qilishi bilan Buxoro hukumati Samarqand va Jizzax, ularning atrofidagi yerlarim qaytarib berish masalasini qo’ydi. Lekin RSFSR hukumati bunga rozi bo’lmadi, aksincha, Buxoroni o’z ta'sir doirasiga olish choralarini ko’rdi.

1920-yil bahorida amir Turkkomissiya a'zolari Eliava va Frunzeni qabul qilib, muzokaralar olib bordi. Sav-dogarlarning vakillari Rossiyada qolib ketgan mollar taqdirini hal qilish uchun Buxorodan jo’nab ketdilar. Lekin RSFSR— Buxoro munosabatlari yomonlashib bordi. Moskvaning ma'qullashi oqibatida Buxoro amirligiga qarshi dushmanlik kampaniyasi kengaytirildi va ashaddiy tus oldi. Qo’pol ravishda Buxoroning ichki siyosiy tuzumini qurol bilan o’zgartirish choralari ko’rildi. Frunze, Kuybishyev o’z niyat-maqsadlarini ochiq-oydin gapirdilar. Amir hokimiyatiga muxolif kuchlar bolsheviklarga yordam so’rab murojaat ham qildilar.

1920-yil avgust oyi oxirlarida Turkiston fronti qo’mondoni MLFninze buyrug’i bilan Buxoro hududla-

rida juda katta harbiy kuchlar, zambaraklar, brone-poyezd, aeroplanlar jangovar holatga keltirildi. 29-av-gustga o’tar kechasi ko’p tomonlama tajovuzkorlik harakati boshlab yuborildi. Asosiy kuchlar poytaxt Bu-xoroga hujum qildilar. Qo’shinlar tinch aholi boshiga shiddatli o’q yog’dirdilar. Shahar vayron, ko’pgina odamlar qurbon bo’ldi. Buxoro shahrida yong’in avj oldi.Amir Olimxon poytaxtni tashlab chekindi, u Buxoroning sharqiy qismi tomon yo'l oldi. 1920-yil 2-sentabr kuni tajovuzkor kuchlar Buxoroni egalladilar. Amir hokimiyati ag’darildi.

Turkistonda sodir bo’lgan hokimiyat o’zgarishlari, siyosiy beqarorliklarga qaramasdan tub aholi doiralari o’lkada barqarorlikni joriy qilish, ijtimoiy hayotni yo’lga qo’yishga kirishdilar. Qishloqlar, daha-mahallalarda oqsoqollar, miroblar jamoa ishlariga rahabarlikni davom ettirdilar. Ammo qozbconalar yopilgan, fuqarolarning nizoli ishlari chiqib qolganda, ular yangi shaharlarga borib sudga murojaat qilishlari kerak edi. Bu til jihatdan va boshqa noqulayliklarni keltirib chiqarardi. Aholi boshqaruv idora-mahkamalarini tuzishga asosli manfaatdorlik bilan yondashdi. Mahalliy boshqaruv ido-ralariga faol, obro'-e'tiborli, savodli vakillarni ko’rsatib sayladilar. Milliy ziyolilar ilgari surgan g’oyalar asosida maktab-maorif, matbuot, boshqa sohalarda amaliy ishlar boshlab yuborildi. Sovetlar tortib olgan (ekspropriatsiya qilgan) katta turar joy —hovlilarda, shu kabi idoralarda yerli aholi bolalari uchun maktablar, internatlar, shifo-xona (poliklinika)lar ochildi, yerli aholi tillarida gazeta-lar, jurnallar chiqardilar, qator bosmaxonalar ishlay boshladi. Milliy ziyolilar samarali faoliyat ko’rsatdilar. Ular maktab-madrasa, shuningdek, rus-tuzem mak-tablari, boshqa o’quv yurtlarida bilim olgan xalqning ongli farzandlari edi. Ular moddiy ahvolning og’irligi, tashkiliy qiyinchiliklarni sabr-bardosh bilan yengib ish-ladilar. Aholi maorif maskanlarini ta'mirlash, moddiy ta'minlash ishiga o’z hissasini qo’shib bordi. Munavvar Qori, Abdulla Avloniy, Mahmudxo’ja Behbudiy, Abdu-rauf Fitrat va boshqa qator taniqli ziyolilar maorif-madaniyat idoralarida samarali xizmat qildilar. Xalq ommasidan qator siyosatchi davlat arboblari yetishib chiqdi. Turor Risqulov Turkiston MIK raisi, keyinchalik Turkiston XKS raisi, Nazir To’raqulov (1892—) Turkiston Kompartiyasi MK kotibi, Qayg’usiz Otaboyev (1887—) Turkiston XKS raisi,

so’ngra Buxoro respublikasi nozirlar sho’rosi rais muovi-ni, Abdulla Rahimboyev (1896-1938) Turkiston MIK raisi, Inomjon Xidiraliyev (1891—1929) Turkiston MIK raisi, O"zbekiston yer ishlari komissari lavozimlariga ko’tarilib, xalq ommasi manfaatlari uchun xizmatlarini ayamadilar. Sovet hokimiyati bilan hamkorlik qilgan yerli xalq vakillari ijtimoiy adolat, erkinlik shiorlariga ishondilar. Zo’ravonliklar, xalqni talashga barham be-rishga bel bog’ladilar va bu yo’lda kurash olib bordilar.

Rossiyada qurg’oqchilik va ocharchilik bo’ldi. Turkiston aholisi oziq-ovqat xayriya yordamini yubordi, o’lkaga kelgan 160 ming qochoq ochlarni qabul qildi, ularni o’limdan qutqardi. Turkistonning o’zida ham oziq-ovqat yetishmas, xo’jalik og’ir ahvolda edi. Turkiston bolsheviklari Markaz hokimiyatining madadiga tayanib o’lka aholisining ijtimoiy-davlatchilik faoliyati oldini olish, so’ndirish choralarini ko’rib bordilar. Turkiston Muxtoriyatining qurolli yo'1 bilan tor-mor etilishi, Qo’qon aholisining ommaviy qirg’in qilinishi bolsheviklarning asl maqsad-mohiyatlarini ochib tashla-di. Ularning yerli xalqlar milliy davlatchiligiga tish-tirnog’i bilan qarshi ekanligi ochiq ko’rindi. Bolshe-viklar mintaqada hukmronlikni o’rnatish, mustahkamlab borish uchun siyosatning boshqa yo’llarini ham ish-latishga kirishdilar. Bu mahalliy aholining ko’pchilik qatlamlarini ijtimoiy-siyosiy hayot maydoniga yo’lat-maslik, ular o’rtasida adovatni keltirib chiqarish va shu kabilar edi.

Bolshevik siyosatdonlar yerli aholi, uning ko’zga ko’ringan namoyandalari, ayniqsa, milliy ziyolilarga xusumat bilan qaradilar. Islom dini ruhoniylariga qarshi dushmanlik siyosati yurgizildi, masjid-madrasalar, vaqflar ta'qib ostiga olindi. Ochilgan maktablar, inter-natlar moddiy ta'minlanmadi, natijada ko’plari ishini to’xtatdi. Shu sabablarga ko’ra gazeta-jurnallar tez-tez yopilib turdi.

Tub yerlik xodimlar, jumladan, yuqori lavozimlarda-gi arboblar faoliyati qattiq nazorat qilindi. Ular asossiz ravishda almashtirib turildi, ishlariga to’siqlar qo’yildi.O’lkaning tobeligini kuchaytirish uchun Markazdan bol-shevik kadrlar yuborildi, 1920—-yillarda Turkis-tonga 1400 ta yevropalik bolshevik keldi. Bularning ko’pchiligi eng yuqori lavozimlarni egalladilar.

Xalq ommasi manfaatlari, milliy qadriyatlarni himoya qilish tadbirlari. Bolshevik rahbarlar mahalliy

sharoit hamda aholi vakillari fikr-mulohazalarini nazar-pisand qilmasdan lsh yuritdilar.

Natijada o’lkada ahvol og’irlashib bordi. Aholi, uning vakillari buning oldini olish uchun jiddiy harakat qildilar. Turkiston XKS raisi Q.Otaboyev katta yig’inda kelgindi yevropaliklar mahalliy sharoitni, yerli xalq tilini bilmay-di, shuning uchun o’lkada foydali ish qilmayapti, deb ochiq gapirdi. XRisqulov Turkiston XKS raisi qilib tayinlanayotganda yerli xalqlar qobiliyatli kadrlarini ishga faol jalb qilish shartini qo’ydi.O’lkada diktaturani amalga oshirishda Turk-komissiya, uning a'zolari Peters, CSafarov va boshqalar jiddiy norozilikka sababchi bo’ldilar. Avj olib ketgan g’oyaviy-siyosiy kurashning sabablarini xolisona tahlil qilish, to’g’ri qaror va ko’rsatmalar qabul qilish o’rniga Markaz rahbarlari o’lkada amalga oshirilgan shovinistik yo’nalishni ma'qulladilar. o’lka rahbar idoralarining faoliyati yanada chalkashdi va izdan chiqdi. Iqtisodiy-xo’jalik inqiroziga siyosiy inqiroz ham qo’shildi. Bolshevik rahbar doiralar muayyan choralar ko’rishga majbur bo’ldi. Olib borilgan jiddiy kurash natijasida «siyosiy yon berishlar» deb atalgan tadbirlar amalga oshirildi: islom diniga hujum, vaqflarni yo’q qilish, masjid-madrasalar, eski maktablarning yopilishi to’xtatildi, qoziliklar tiklandi va hokazo.

Markaz Turkkomissiyadan tashqari o’lkada hukm-ronlik qiluvchi organ sifatida RKP(b) Turkiston byurosi (Turkbyuro)ni ham tashkil qildi. Tez orada bu byuro O'rta Osiyo byurosiga aylantirildi. Turkiston bolshe-viklari homiyligi va amaliy yordami bilan tuzilgan Xorazm, Buxoro Kompartiyalari o’rta Osiyo byurosi tarkibiga kiritilib, uning ko’rsatmalari bo’yicha ish olib bordilar.

Jiddiy xo’jalik taqchilligiga qaramay, bolsheviklar sinfiy tabaqalashtinsh choralarini ko’rishga kirishdilar. ljtimoiy notinchlik, an'anaviy xo’jalik munosabatlariga barham berish masalasi ilgari surildi. Mulkdorlar tabaqasini yo’q qilish aholi o’rtasida adovatni keltirib chiqardi. Yerli xalq vakillari bunday buzg’unchilikka qarshi chiqdilar. Turkiston MIK raisi etib tayinlangan A.Rahimboyev o’lkada asosiy maqsad «ochlik va mus-tamlakachilikka qarsbi kurash bo’lishi kerak, shundan keyingina o’z boylarimizga qarshi kurashmog’imiz lozim», degan fikrni ilgari surdi.

Turkiston mustaqilligi uchun kurash va muqo bil qarshilik choralari.Yerli xalqlar, milliy rahbarlar Turkiston milliy davlatchiligiga erishihsh uchun jiddiy kurash olib bordilar. 1920- yilda u yana keskin tus oldi. Mustaqillik harakatining oldini olish, Turkistonni Markazga batamom qaram qi-lish maqsadida mart oyida «Turkiston avtonomiyasi to’g’risida nizom» tayyorlandi. Turkkomissiya undan kelib chiqib TSRning yangi Konstitutsiyasi loyihasini ishlab chiqdi.

O’lkaning «sovetcha andozadagi avtonomiya» asosida boshqarilishi va Turkiston sovet respublikasining tuzilishi