Билиш ва амалиёт

Ўзбекистон Республикаси

Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Бухоро Давлат Университети

Фалсафа тарихида билишнинг услубий масалалари фанидан

МАВЗУ: Билиш ва амалиёт.

Бажарди: Савриева Н.

Жумаева М.

Текширди: Саломов Х.

Бухоро – 2008 йил

МАВЗУ:

Билиш ва амалиёт.

РЕЖА:

  1. Амалиёт билишнинг аракатлантирувчи кучи.
  2. Амалиёт билишнинг масади.
  3. Назария ва амалиётнинг болилиги.
  4. Билишнинг амалий регулятив функцияси.

Билиш ва амалиёт

Билиш жараёни амалиёт билан узвий боли бўлиб, бири-бирисиз мавжуд бўлолмайди. Амалиёт билишга ва хаиатнинг шаклланишига кучли таъсир кўрсатади. Аввало, амалиётнинг моияти ва тузилишини анилайлик.

Гносеологик феномен сифатида амалиётнинг муим хусусиятлари уйидагилар: 1) масадга йўналтирилганлик; 2) объектив-иссий характери; 3) олам, нарсаларнинг айта ўзлаштирилиши ва ўзгартирилиши.

Амалиёт инсоннинг олам билан онгли, ижодий алоасидан иборат фаолиятдир. Фаолият роботларга ам хос, биро уларда масадни кўзлаш йў, балки масадни бажариш бор, холос; роботлар масад, режа ва лойиаларни ўйлаб чимайди, шунииг учун уларнинг фаолиятини амалиёт деб бўлмайди. Айни пайтда техник урилмаларнинг бу турини яратувчи хамда уларни такомиллаштирувчи муандислар учун оялар бериш ва уларни моддийлаштиришдан иборат фаолияти амалиётдир. айвонот оламида ам амалиёт йў, гарчи айвонлар олам, табиат билан уларни яратган, йў илган ёки ўзгартирган жараёнлар орали ўзаро алоада бўлса ам. Амалиёт инсондан, унинг масадга мувофи фаолиятидан, ижод масули ва идеал моделларни шакллантириш, уларни амалга оширишга интилиш жараёнидан ажралмасдир.

Амалиётнинг иккинчи хусусияти объектив-иссий характеридир. Бу белгига кўра, у фаат моддий алоадорликдан эмас, балки билиш ва баоли — ориентацияли фаолият билан чегараланган олда инсон фаолиятининг боша шаклларидан ажралиб туради. Бевосита объектнинг моддий жиатига дуч келмайдиган фикрий, маънавий фаолиятдан фарди инсоннинг объект билан амалий алоадорлиги айнан моддий нарсанинг моиятини билиш, унинг аршилигини енгиб ўтишдан иборатдир. Бунда инсон табиати билан болибўлган куч, энергияни сарфлаган олда физиологик аракат илади.

Амалиётнинг учинчи белгиси янги натижанинг вужудга келиши, моддий тизимларни ўзгартиришидир. Элементларни хар андай ўзгартириш ам инсоннинг аракати сингари амалиёт бўлавермайди. Амалиёт нарса сифатини ўзгартиради, уни йў илиш, бузишга ёки уни ривожлантириш, такомиллаштириш, янги моддий тизимни яратишга олиб келади. Бу ерда нарсанинг имкониятлари, инсоннинг уларни билиши, адрлаши ва фойдаланиши катта аамиятга эга. Ана шу жараёнда янги имкониятларни яратиш муим аамият касб этади. Й. Элез ёзадики, амалиёт муайян нарсани имкониятдан воеликка айлантиришнинг махсус инсоний усулидир. Биро, бундай таъриф амалиётга инсоний характерни бсрувчи янги имкониятларни яратиш эканлиги эътиборга олинмаса, тўли бўлмайди. Амалиёт жараёнида инсон табиатнинг онун, хоссаларини ўрганиши асосида янги имкониятларни очади ва ўз олдига масад ўяди, унга мувофи тарзда табиатда мавжуд бўлмаган нарсалар яратилади.

Инсон моддий (табиий ва социал) тизимлар структураси ва элементлар таркибини ўзгартиришга одир, бунда у объектив онунларга (амма ват ам адекват бўлмасада) мувофи аракат илади. Моддий соадаги амалиётнинг пировард натижаси моддийлашган масад исобланади. Масадга йўналтирилганлик, объектив-иссий характери ва моддий тизимларни ўзгартириши каби белгиларнинг умумий бирлигини исобга олиш амалиётни гносеологик феноменга айлантиради.

Биро, шуни таъкидлаш керакки, биринчи ва учинчи жиатлар бир-бири билан мутла маънода боли эмас, яъни амалиётда масад амалга оширилиши шарт, фаолият натижаси эса унга мос кслиши ёки келмаслиги мумкин. Амалиёт баъзан ўйилган масадга тескари натижага ам олиб келиши мумкин. Этимол ушбу олатда объектив иссий фаолиятни амалий фаолиятга киритмаса ам бўларди. Биро, бир жиат уни амадиёт аторига ўшишга ундайди, яъни натижанинг фикрга нисбий мос келмаслиги (ёки зидлиги), мослигига кўра, гносеологик жиатдан муайян аамиятга эга. Бу масаднинг мукаммал эмаслигини (ва унинг тузатиш талабларини) ёки уни амалга ошириш шарт, воситаларини нотўтри тушуниш даражасини кўрсатади. Ушбу олда системасиз фаолият эмас, балки керакли натижага босичма-босич аракатланиш зарур. Масад билан натижа ўртасидаги комувофиликни айд илиш орали босич сифатида масадга эришишнинг охирги натижасини у билан мос келишини исобга олади. Бу ерда билиш амалиётнинг таркибий элементлари аракатчанлигини, тараиет жараёнининг мураккаблигини исобга олган олда олиб аралади.

Агар биз учинчи белгини, яъни янгилик яратиш, моддий тизимни ўзгартириш жиатини амалиёт структурасига албагга киритилишини талаб илмасак, унда бутушунчанингажмини асоссиз торайтириб юборган бўламиз. Маълум бўладики, агар объектив-иссий фаолиятнинг натижаси бошланич масаднинг рўёбга чииши бўла олмаса ва унинг салбий рўёбга чиишига айланса, унда бу фаолиятни ижобий амалиёт дейишга асос йў. Амалиётнинг «моддий тизимни ўзгартириш» белгисига масад ам киради. «айта ўзгартириш» амалиёт натижаси сифатида масаддан йиро ёки яин бўлиши мумкин, биро ар иккала рлатда ам бу амалиёт бўлади. аттоки, агар натижанинг объектга таъсири бошланич масадга зид бўлган тацирда хам, барибир бу объектив-иссий фаолиятни амалиётга киритиш лозим. Бундай ол амалиётнинг учинчи белгиси - «моддий тизимни ўзгартириш» атъий маънода бошланич масадга мувофилигини кўрсатади. Ўз навбатида, масадсиз моддий тизимларни ўзгартириш амалиёт бўлолмайди.

Шундай илиб, амалиёт инсоннинг моддий тизимларни айта ўзгартиришга йўналтирилган объектив-иссий фаолиятидир. Амалиётни таърифлашганда, унинг фаол ва моддий фаолият эканлигига эътибор беришади. Фаоллик «фаолият», «табиат» «жамият», «моддий тизим» тушунчаларига сингиб кетган. Унда идеаллик, субъективлик борлиги амалиётнинг ўз асосига кўра, моддий жараёнлиги тўрисидаги фикрга таъсир илмайди.

Амалиётнинг уйкдаги шакллари мавжуд: ижтимоий ишлаб чиариш (саноат ва ишло хўжалик ишлаб чиариши, истеъмол моллари ишлаб чиариш); ижтимоий-сиёсий (давлатнинг арор топиши, партиялар вужудга келиши, социал структуравий ўзгаришлар, бошарув органлари, ижтимоий аракатлар, урушлар, ва бошалар); илмий-эксперимент (ўрганилаётган объектни масадли ўрганиш масадидаги социал эксперимент, физик, химик, генетик ва боша экспериментлар); врачлик ёки тиббиёт (хирургик, терапевтих, стомотологик ва бошалар); оилавий-маиший, кундалик турмуш, хўжалик (уй-жой урилиши ва таъмирлаш, бодорчилик, полизчилик, ози-оват тайёрлаш ва бошалар). Амалиётнинг бу шакллари инсон аётининг муим сохаларини амраб оланлиги учун зарурийдир, булар аторида болаларнинг ўйин амалисти; отилларнинг асоциал амалисти; спорт амалиёти кабилар ам бор.

Фикримизча, бадиий фаолиятни сўзсиз амалиётга ёки ноамалий фаолиятга киритиш ийин. У санъат турларининг ажралиб туришига кўра, дифференцияга мутождир.

Санъатнинг асосий вазифаси — кишилар руий дунёсига эмоционал-эстетик таъсир этиш. Бундай фаолият маънавий таъсир исобланади, аммо масалани техник ал илиш, масалан, муайян скульптурани яратиш усуллари, ишлатиладиан нарсалар хусусиятлари жиатидан ушбу фаолият амалиёт бўлади.

Амалиётга театр артисти, ёзувчи, мафкурачи амда арбий оялар, сиёсий доктриналар ва дастурлар яратувчиси фаолиятинн киритиш ийин.

«Амалиет» тушунчаси катта мазмунга эга, у андайдир иш, кўникма ва усулларини ам ўз ичига олади. Ушбу атама одатда «тажриба» сўзининг синоними сифатида ўлланилади. Кенг маънода, амалиёт — билиш амалиётини ам, шу жумладан назарий билиш амалиётини ам амраб олувчи инсон фаолиятидан иборатдир.

Гносеологияда бу термин «руий», «алий», «назарий» каби терминларга арама-арши бўлган ўзига хос маънога эга. Унинг ортида билиш (назария) ва амалиёт болилиги муаммоси, уни ал илиш зарурияти яширинган. Бунинг оибатида фалсафада «амалиёт» терминини турли маънода ишлатиш ман илинмасада, лекин гносеологияда амалиёт деганда субъектнинг моддий тизимларни ўзгартиришларга аратилган масадга мувофи объектив-иссий фаолият деб тушуниш талаб илинади. Агар маълум фаолият айд этилган белгиларга эга бўлмаса, уни амалиёт белгиларига киритиб бўлмайди.

Амалий фаолиятнинг турли хиллари фаат аёт фаолияти шакллари маъносидагина тенг маъноли эмас, балки оммага нисбатан ам шундай маъно касб этади. Амалиёт ёки яратувчи (конструктив) ёхуд бузунчи (диструктив), аттоки, вандализм бўлиши ам мумкин.

Ўз мазмун ва моиятига кўра, амалиёт билиш фаолиятига бавосита таъсир кўрсатиши орали маълум натижани кўп бора.айта осил илиш билан боли стандартлаштирилган ва билишда ахборотларнинг кўпайишига аратилган бўлади. Стандартлаштирилган фаолиятни ам гносеологик маънода амалиёт деб аташ керак, зеро у нафаат илмий тадиотлар учун моддий асос яратади, балки ўзида билишнинг мукаммаллашув, яъни ижодий-изланиш шаклига ўтиш учун имкониятни яширган бўлади.

Субъект фаолиятига нисбатан ам амалиёт турларга бўлинади, улардан баъзилари: индивидуал амалиёт, гурулар, ижтимоий атлам, синф, миллат, давлат ва жамият амалиёти. Амалиётнинг асосий шакли ва турлари билан танишиш шуни кўрсатадики, у ар андай олда ижтимоий характерга эга. Амалиётда инсон, албатта, табиий куч сифатида аракат илади. Лекин бу куч, энг аввало, амалиётнинг руий компонентига айланувчи ижтимоий белгига ам эга. Масадни илгари суриш жамиятнинг маълум тартиб ва адриятларига мос бўлмои лозим. Субъектнинг ўзи ижтимоий муносабатларнинг масули, уларнинг умумий ифодасидир, индивиднинг онги ва тафаккури ўзга кишилар билан мулоотда намоён бўлади.

Амалиёт моддий дунёни ижтимоийлашган дунега айлантириш жараёни сифатида намоён бўлади. У орали инсон табиатни ўз манфаатлари, цивилизация этиёжларига мос ўзгартириш билан шуулланади. Агар диструктив, вандалистик амалиёт тури эътиборга олинмаса, амалиёт нафаат ижтимоий аётни, балки ундан ам кенгро табиий тизимларни ам тартибга солишга одир бўлган антиэнтропия жараёни сифатида намоён бўлади.

аиатнинг мезонини топишда фаат субъект доираси билан чегараланиш хато. Изчил гносеология, бу ерда, субъективликнинг ролини бўрттириш билан дуч келади. Фалсафа тарихида узо ват иссийликда чегараланиб олган ва мушоадавий даражада бўлган эски арашлар ам, рационал фаоллиги билан изоланадиган оявий тафаккур соиблари ам бу аладан чииб кета олмаган. Шундай мезонни топиш вазифаси гтайдо бўлдики, у биринчидан, бевосита билим билан боли бўлсин, унинг ривожини белгиласин ва айни пайтда у билимнинг ўзи бўлиб олмасин ам, иккинчидан, бу мезон ўзида ялпи умумийликни бевосита воелик билан ам бирлаштира олсин. Билишнинг ана шундай мезони амалиёт бўла олади. Амалиётда бир томондан, субъект, унинг билими, эрки намоён бўлади, иккинчидан субъект-объектнинг бирлиги кўзга ташланади. Умуман амалиёт (практика) — объектив, моддий жараён. У объектив онунлар асосида содир бўладиган табиий жараёнларнинг давомидир. Амалиёт ўз ичига билимни ам олади, янги билим осил илишга ам одир, асос ва пировард масад бўлиб майдонга чиади. Амалиётда иссий конкретлилик ам, бевосита борли ам, ялпи умумийлик (мо.иятлилик) ам уйунлашади. Унда яна билиш жараёнининг иссий-мушоадавий даражаси амда объект-субъект муносабатлари, бошача илиб айтганда, инсоннинг олам билан хиссий болилигининг ўзига хос шакли намоён бўлади.

Бундай одиса билишнинг нафаат соцнал соасига татбиан, яъни кишиларнинг социал-тарихий амалиётининг роли ва аамиятини анилаш жараёнида, балки табиатшуносликда ам, билишнинг боша соаларида ам кузатилади.

Назариянинг аиий еки аиий эмаслиги ўрисидаги саволни ал илишда амалиётдан ажрапиб олиш мумкин эмас. Инсон тафаккури предметли аонийликка эгами? деган савол — назарий савол эмас, балки амалий саволдир. Инсон билимларининг аиийлигини, ўз тафаккурининг кучи ва удратини амалиётда ботлаши ЛОЗим. Амалиётдан ажралган тафаккурнинг аиийлиги ёки аиий эмаслиги тўрисидаги бас соф схоластик тортишувдир. Амалиёт барча олатлар учун хаёлни аиийликдан ажратиб берадиган билиш мезонидир.

Ижтимоий ва табиий фанларда аиатнинг мезони умуман амалиет эмас, балки унинг маълум турлари исобланади. Ўз хулосаларинянг универсал, ялпи умумийлиги билан ажралиб турадиган фалсафа сохасида ам амалиёт мавжуд, биро у амалиётнинг ўзига хос тури, кишиларнинг тарихий амалиёи, шу жумладан, кундалик, ишлаб чиариш, социал-сиёсий амалиётини ам ўзида жамлаган.

Амалиётда фаат табиатгина ўзгармайди, балки субъектнинг ўзи ам, хусусан индивид ам ўзгаради. Амалиёт унинг иссий аъзолари, онги, тафаккури, ояларига таъсир илади, бунда индивид ва жамиятни ам, табиатни ам ўзаро бойишига олиб борадиган инъикос, акс этиш содир бўлади. Бундай ўзаро бойиш ўз асосида объектив онуниятга эа бўлган амалиётнинг узвий жиати сифатида амалга ошади. Инсон томонидан ўзининг амалий фаолиятида объектив онунларнинг ишлатилиши факти амалиёт ва борли онунларига мутлаайнанлиги маъносида талин илиш керак эмас. Амалиёт онунлари билан объектив воеликнинг онунлари бир хил бўлмаслиги, объектив — диалектик онунлар билан субъект фаолиятига хос тамойиллар ўзаро мос келмаслиги ам мумкин.

Амалиётнинг маънавий томони ўз ичига дунё тўрисидаги тасаввурдан келиб чиувчи субъект аракатларининг умумий тамойилларини амраб олади. Бунда амалий фаолиятнинг умумий ва хусусий жиатлари мажмуини ташкил иладиган бўлажак нарсаларнинг лойиалари, режалари марказий ўрин эгаллайди. Айнан амалиётда моддийлик ва идеаллик, объективлик ва субъективлик сингари арама-аршиликлар ўзига хос тарзда бирлашади, бирбири билан уйунлашади, субъективлик айнан амалиётда ўзинин боша мавжудлик шаклларига нисбатан объекивро тарзда намоён бўлади.

Амалиё тузилишида нафаат субъектив ва объектив томонлар бор, балки нарсадан бегоналашиш ва моддийлашув жараёни ам мавжуд. Улар туфайли субъектив ва объективликнинг ўзаро бир-бирига ўтишн содир бўлади. Фалсафий адабиётлардаги таърифларга кўра, бу жараёнларнинг моияти уйидагича: моддийлашув — инсон обилиятлари нарсага ўтадиган ва унга уйунлашадиган, шу туфайли нарса социал-маданийга айланадиган жараёндир. Нарсадан бегоналашув нарсанинг мантии, моияти, хусусияти, инсон ютуи, унинг обилиятлари туфайли ривожланадиган ва объектив мазмун билан тўлдириладиган жараёндир. Инсон ўтган даврлар маданияти шаклларини ам, табиий одисаларни ам ани нарсадан бегоналаштиради, уларни ўзининг ижтимоий билиш дунёсига киритади.

Нарсадан бегояалашув амалиётнинг бир босичи, моддийлашувнинг муайян бир замини исобланади. Бу борада моддийлашув моддий тизимни ўзгартиришни бевосита таъминлайдиган етакчи жараён бўлиб хизмат илади.

Системали — структурали ёндашув нутаи назаридан амалиёт уйидаги элементлардан таркиб топади: амалиёт субъекти, амалиёт объекти, масад воситалари, субъектнинг предметли фаолияти ва унинг натижаси. Ушбу элементларнинг барчаси бир-бири билан боли намоён бўлади, уларни «соф» олда тасаввур илиш ийин бўлиб, улар бутун тизимни ташкил илади. Ана шу томонг лар субъсктив ва объекгив моментларининг ўзаро боликлиги амалиётнинг тараиётини таъминлайди.

Амалиёт объективликнинг муайян шакли сифатида материя билан тенг бўлмайди, материя онгда ам, ундан ташарида ам мавжуддир. Амалиёт оламни билиш воситасидир, гарчи унинг ўзи билиш объекти бўлса ам. «Амалиёт — онг» алоадорлиги «материя — онг» алоадорлигига айнан эмас, балки материянинг мавжудлиги амалиётни ам, онгни ам мавжудлигининг асосидир.

Амалиёт ва онг ўзаро узвий боланган, амалиет билиш томонига, билим эса амалий жиатга эга. «Томон» сўзи билишни амалиётга, амалиётни эса билишга тенглаштириб бўлмасликни ифодалайди, бу тушунчаларнинг ўзига хос табиати уларга мансуб бўлган функцияларнинг ўзига хослигида ам ифодаланади.ъ

Амалиётнинг гносеологик функциялари

Амалиётнинг гносеологик функциялари андай? исача жавоб шундай бўлади: амалиёт — а) асосдир, б) аракатланувчи кучдир, в) аиат мезони ва г) билиш масадидир. Энг аввало, амалиётни билишнинг асоси сифатидаги функцияси кўзга ташланади. Билишнинг асоси сифатида амалиёт тафаккур томонидан умумлаштириладиган, ишлов бериладиган дастлабки ахборотни беради. Маълумки, одисаларни оддий мушоада илишдаё, субъект муайян мидордаги иссий образлар, тасаввурларга эга бўлади. Субъект томонидан амалиётда нарсаларга таъсир илиш, кузатиш, тасвирлаш, таослаш, таснифлаш ва оказолар чоида уларнинг жуда кўплаб хоесалари, сифат, муносабат ва алоалари идрок этилади. Лекин масала бунда эмас. Объект билан амалий алоа жараёнида субъект объектнинг муим жиатлари тўрисидаги тушунча ва билимларни шакллантиради, объектнинг муим томонлари фаат амалиётда етарлича ани-равшан кўринади. Назарий амалиётнинг хулосаси, объект тўрисидаги умумий натижа сифатида намоён бўлади. Бу фикр ижтимоий-гуманитар еки табимй фанлар соаларининг истаан илмий концепцияларига тегишлидир. Субъект амалиётда ва амалиёт орали борлионунларини англайди, амалиётсиз нарсаларнинг моиятини билиб бўлмайди.

Индивидга ахборотнинг кўп исми, албатта, бевосита таши дунёдан олинади. Шахсий, индивндуал амалиёт боша барча ёрдамчи ахборотларнинг кўпайишига, уларни баолаш ва айта ишлаш учун асос яратади. Шундай бўлсада, индивидларга зарур бўлган хулоса ва умумлашмалар бевосита ўлга киритилади. Бунда иккита йўл бор: а) билимларни боша субъектлардая озаки ёки ёзма (китоб) йўл (воситаси) билан олиниши; б) ахборотни ушбу субъект билан бир ватда мавжуд бўлган субъектдан ёки аввал мавжуд бўлган субъектдан олиниши. Иккинчи хил идрок этилишнинг муим шарти вормслик исобланади. Индивид учун билим олишнинг иккинчи йўли хулоса ва умумлашмаларни аввал маълум бўлган билимларнинг мантиий онунлари асосида олишдан иборат.

Билишнинг аксарият исми индивид томонидан бевосита амалиёт, тажрибадан (апостериор — «тажрибадан сўнг») олинмайди, балки тажрибагача (априор — «тажрибадан ташари») оли~ нади. Лекин априорлик ани субъектга, унга хос билиш маълум моментига нисбатан абсолют эмас, балки нисбийдир.

Агар барча билимлар мажмуаси инсониятнинг илм-фани нутаи назаридан олиб аралса, уларнинг асосий манбаи амалиёт эканлиги маълум бўлади. атто мантиий аксиомалар ва манти онунлари ам ўз асоси билан амалиётга бориб таалади. Инсон амалиёти миллиард марталаб такрорланиб, унинг онгида мантиий шакллар сифатида мустакамланади, бу шакллар айта-айта такрорлангани учун автоматик характер кашф этади.

Амалиёт – билишнинг аракатлантирувчи кучи

Амалиёт — билишнинг аракатлантирувчи исобланади. Бунда амалиётнингде терминистик функиияси намоён бўлади, яъни янги билимнинг пайдо бўлиши ва унинг ўзгаришини таазо этувчи кучлар вужудга келади. Амалий объектларни иссий ўзлаштиришдан рационал билишга, эмпирик билишдан назарийга, дискурсивликдан интуитивликка, бир тадиот методларидан бошасига, бир фикрлаш тарзидан бошасига ўтишнинг асосий сабабчисидир.

Билишнинг кўплаб шакллари, уларнинг ўзгарувчанлиги ва ўзаро тўлдирувчанлиги (билиш, масалан, нафаат эмпирикликдан назарий томон, балки назарийдан эмпирикликка томон ам боради) асосида субъектнинг умумий стратегик аракати бўлган одисадан моиятга, бир хил мазмундан янада чуурромазмунга, кейин эса мохиятдан одисага томон аракати ётади. Амалиёт учун айнан нарсаларнинг моияти ва яшаш онунларини анилаш, одисалар, воеа, жараёнлар хилма-хиллигини тушунтириш хаётий заруриятдир. Амалиётнинг нарсалар моиятига етиш йўлида бир шаклдаги билишдан бошасига ўтишни таазо илишига биология фанидаги кузатишдан маълумотларни баён илиш ва системалаштиришга, кейин тадиотнинг таослаш ва тарихий усулига, улардан эксперимент ва моделлаштиришга изчил равишда ўтиши яол мисол бўла олади.

Умуман, билим ва фан тараиётида изиувчанлик, илмий изланишларда зав олиш катта роль ўйнайди, илмий билиш мотивлари орасида эса атто бойликка интилиш, шуратпарастлик ам муим ўрин тутишм мумкин. Биро, фан тараиётининг асосий ал илувчи омили амалиёт этиёжлари, амалиёт томонидан илгари суриладиган вазифа ва муаммолар исобланади. Антик даврда ушбу асосда агрономия, геометрия, тиббиёт, астрономия ва боша билим соалари вужудга келиб, ривожланган эди. озирги даврда ишлаб чиаришнинг арбий ва энергетик этиёжлари, атом энергияси соасидагк тадиотларнинг кўпайиш этиёжлари устунлик илаяпти. Электроника, кибернетика, экология каби фанлар ам шундай этиёж туфайли ривожланмоца.

Фанда кашфиётлар х,амма ват ам бевосита ишлаб чиариш — итисодий амалиёт этиёжлари билан боли бўлавермайди. Бунга мисол Д.И. Менделеев томонидан кимёвий элементларнинг даврий системаси кашф этилишидир. У умумназарий ва педагогик арашлар асосида амалга оширилган эди. Элементлар тўрисидаги маълумотларни маърузалар курси учун системалаштириш зарурияти бунда иккиичи даражали роль ўйнаган, деб бўлмайди. Бу янгилик кимё саноати, ярим ўтказгичлар техникасида ўллаш учун зарур эди. Лекин, охир оибатда ишлаб чиариш этиёжлари, масалан, кимс саноати, металлургия, то-кон саноати этиёжлари ал илувчи аамиятга эга бўлган. Умуман олганда, табиетшуносликка саноат ишлаб чиариши ва ишдо хўжалик амалиёти томонидан муим ва ар томонлама таъсир кўрсатилган.

аиатнинг асосий мезони сифатида амалиётнинг аамияти катга. Бу ерда амалиёт билимга нисбатан ўзининг мезон тарзидаги функциясида намоён бўлади. Лекин амалиёт билиш натижалари характерига нисбатан змддиятлидир. Унинг асосида турли янглишишлар пайдо бўлади, биро улар амалиёт асосида барам топадилар

Амалиет — билишнинг масади

Амалиет — билишнинг масади жиатидан ам муимдир. Аслида ар андаи билишнинг масади аиии билим рсил илишдан иборат. Аммо билиш боша кўплаб масадлар учун ам амалга оширилади: масалан, муайян вазиятда маъул йўл топиш, изиувчанликни ондириш ва бошача. Бггрча масадларни бевосита масад ва пировард масадга бўлса аниро бўлади. Ўшанда амалиёт билишнинг пировард масадидир, дейиш мумкин, у ўз таркибига шундай вазиятларни амраб оладики, натижада у билимнинг бевосита масади ам бўлади.

Кундалик билимнинг кўп исми амалиетга бевосита хизмат илишга аратилган. Амалий, исман техник билим учун бу янада характерлидир. Моддий тизимлар моиятига мувофи бўлган назарий урилмалар ам маълум тарзда амалиётга хизмат илиш, уни ўзгартириш ва такомиллаштиришга бориб таалади. Фаннинг ишлаб чиаришга, амалиётга нисбатан мустаиллиги унинг амалиётдан бутунлай эмас, балки исман мустаиллигидан дарак беради. Зеро, бевосита ёки бавосита бўлса ам, назария маълум тарзда амалиёт билан боланган бўлиши шарт.

Фандаги прагматик функцияга зарурлиги тўрисидаги фикрни тор талабчанлик доирасида тушуммаслик керак. Бирон назария итисодий фойда бериб, бошалари фойда бермас экан, унда айнан биринчиси аиий ва илмийдир, деб исобланадиган, бошалари эса салбий баога лойи деб араладиган оллар ам учрайди. Бирор олим ёки яхши амалиётчининг назарий, аттоки фалсафий позицияси илмий ва мафкуравий нутаи назардан хилма-хил бўлиши мумкин. Аммо, бу уни айблаш учун асос бўлолмайди. Бундай тасаввурлар, афсуски, соби иттифо даврида бор эди баъзиларда озирги кунда ам саланиб келмоца. Фанга амалиётли ёндашув («утилитар») амалиётчиларнинг масъул административ лавозимдагилари билан боли олда намоён бўлган эди. Уларнинг чексиз укмронлиги бу амалиётга фанни тииштириш билан уни эгаллаб олишлари ва ўзлари учун зарур шартларни мажбурлашлари билан болидир. Бунда фан амалиётига йўл очиб берилгани йў, гарчи оизда билимнинг муимлиги таъкидланган бўлсада, аксинча амалиёт бир четда олиб кетди. Айтмочи, улар ўзларининг муваффаиятсизликларини фан билан болаб, уни амалиёт билан баравар бормаётганликда, уни амалиётдан «ажратиб» олганликда айблашади.

Назария ва амалиетнинг болилиги

Афсуски, хато-камчиликлар учун фан ва илм алини айблаш оллари тез-тез такрорланиб туради. Кўп олларда оизда илмга кенг йўл очиб берган, аслида эса уни хор илганлар ўз хатоларини яшириш учун фанни айблаш йўлидан борадилар. Шу маънода, илм-фан сиёсат аршисида доимо ожиз бўлиб олаверади. Буни соби иттифо давридаги фанга бўлган муносабатдан хам яол кўриш мумкин.

Назария ва амалиётнинг болилиги тамойили ўз-ўзича, ар кимга турли усулда хизмат илиши мумкин бўлганлиги учун тушунтириб берилиши керак. Масалан, ушбу тамойил нисбатан хунукро кўринишда, фашистлар Германиясида ўтган асрнинг 30-йилларининг иккинчи ярми — 40-йилларининг биринчи ярмида яол намоён бўлди. Фашистлар «назария ва амалиёт бирлиги» шиорини ўзига хос абул илдилар. Унинг аётга татби этилиши мамлакатда фан тараиёти учун салбий оибатларни келтириб чиарди. Авол шу даражага етдики, 1942 йилда Гитлер илмий тадиотлар агар олти афта ичида арбий масулотлар беришга одир бўлмаса, уларни ўллаб-увватланмаслиги тўрисида буйру чиарди. Шунинг учун немис олимларига гитлерчи рабарият олдида муайян муддатда атом уролини яратиш тўрисида гапирмаслик тавсия илинган эди. Акс олда Гитлер шундай сии бир муддатни олимлар олдига ўйган бўлардики, натижада уларнинг олига вой бўлар эди. Шунинг учун Германияда ядро тадиотлари окимият томонидан кенг ўллаб-увватланилишига эришилмади, ишлар нисбатан кенг бўлмаган миёсда олиб борилди. Урушнинг охирига келиб, бу борадаги ишларнинг авж олиши эса вазиятни ўзгартира олмади. Албатта, атом бомбасини яратишда Гитлар вермахтига алаит берган боша сабаблар ам бор эди. Бу албатта, ижтимоий тараиёт нутаи иазаридан ижобий ол эди, лекин у назария ва амалиётнинг бирлигидан фойда кўришни амма нарсадан устун ўйиш сиёсатининг келажаги йўэканлигини яна бир бор исботлади.

Тор амалиётлилик билан бир аторда унга муобил равишдаги «соф фан», «фан фан учун» нутаи назарлари ам учрайди. Унинг моияти уйидагича: озирда хам, келажакда ам назария фаат амалиёт билан боли бўлмаслиги лозим, агар фан амалиёт билан мутла боланиб оладиган бўлса, яъни ундан олдин кета олмаса, фан фан бўлмай, назария эса назария бўлмай олади.

Англиялик езувчи ва олим Ч. Сноу ўтган асрнинг 30-йилларидаги кембрижлик ёш олимлар ўртасидаги маънавий-руий олатни эслаб, уйидагиларни ёзган эди: «Бизнинг илмий фаолиятимиз кандай шароитда амалий мазмунга эга бўлиши мумкин эмаспнги билан шунчалик фахрланар ва ўзимизни улуро ис этардик. Хаттоки Резерфордек киши ам техникада деярли еч нарсага акли етмас эди. У атом энергиясининг ажралиб чииши мумкинлигига хеч ачон ишонмаслигини атъий таъкидлар эди. Бу соф фандан амалиётга ўтиш билан боли масалага болилиги тўрисидаги мисол сифатида жуда характерлидир»1.

Фанга вульгар утилитар ёндашув ам, «соф фан» концепцияси ам фан ва амалиётнинг оптимал тараиётини таъминлаш муаммосининг ижобий ечимини бера олмайди. Фанда жорий ватдаги амалиётга хизмат иладиган тадиот сингари келажакка мўлжалланган тадиотлар ам бўлиши лозим.

озирда ам, келажакда ам амалиёт билан ўшилишни кўзламаган назария буни мўлжаллаган назариядан кўра, бемасул, уру назарияга айланиб олиш этимоли кўпро. Бундай тор амалиётлилик фан учун хавфли, агар у фанда устувор бўлганида эди, иисоният атом энергиясини кашф этишга ам, ЭМни яратишга ам, космик парвозларни амалга оширишга ам эриша олмаган бўлар эди. .

Назария ва амалиётнинг зарурий болилиги тўрисидаги фикр айд этилган иккала ёндашувни ам истисно илади, яъни назария ва амалиётнинг ўлчови уларнинг тараиёти ва амал илинишини максимал даражада таъминлайдиган ўзаро муносабатида намоен бўлади. Демак, амалиётнинг билишга нисбатан асосий вазифалари уйидагича: базисли устивор, мезоний ва масадга мувофилик амда харакатлантирувчи куч.

Билиш, ўз навбатида, амалиётга нисбатан бир анча функцияларга эга, бунда ахборот — инъикос функцияси, албатта, асосийдир. Амалиётнинг билишни асоси тарзидаги функциясидан фарли, бунда айта ишлов бор, яъни тушунча, гипотеза, назария, методларни ишлаб чиариш бор. Агар амалиёт билиш фаолияти учун восита бўлиб исобланса, билиш ам ўз навбатида, амалий фаолият такомиллашувининг илмий воситасидир.

Билишнинг регулятив функцияси

Билишнинг регулятив функциясининг моияти амалиётни бошариш, амалий харакатларни мувофиклаштиришни таъминлашда намосён бўлади. Регулятив функциянинг амалиётга нисбатан мувофилаштирувчи вазифаси жуда муим.

Табиатшунослик, хусусан, физика, кимё, биологияда бу функцияни экспериментларга нисбатан ўллаш методикаси кенг таралган. Бу функция социал назарияларга ам тегишлидир. Мисол келтирамиз: Германия Федератив Рсспубликасида урушдан кейинги йилларда Л. Эрхард (у 1947 йилдан хал хўжалиги вазири, 1955 йилдан федерал канцлер муовини, 1963-1966 йилларда эса канцлер бўлган) томонидан ишлаб чиилган итисодий назария аётга татбиэтилган эди. Бу концепцйянинг туб моияти уйидаги иборада акс этган: «Эркин раобатга асосланган халхўжалиги итисодий нутаи назардан ам, демократик тамойиллар нутаи назаридан ам хўжаликнинг энг яхши шакли исобланади. Давлат бозор аётига раобат механизмини ўллаб-увватлаш ёки эркин раобат шартлари амалга ошиши мумкин бўлмаган баъзи бозорларни назорат илиб туриш учун аралашиши керак»1. Бу фикрдан уйидаги хулоса келиб чиар эди: «онунчи бозор операциялари жараёнини бузадиган омилларга барам беришни ўз вазифаси деб билиши лозим. Бунинг учун: а) эркин раобатни кенгро ажмда салаш; б) раобат тўли амалга ошиши мумкин бўлмаган бозорларда кучли гурухдар суиистеъмолга тўсинлик илиши; в) ушбу масадда, зарур бўлганда бозор операцияларининг бориши жараёнига ам таъсир ила оладиган давлат назорат органини таъсис этиш зарур». Л. Эрхарднинг ана шундай очидан-очи антимонопол итисодий концепцияси итисодиётда монополизм тенденциясига арши доимий курашга олиб келди. Бу эса ГФР итисодиётй тез юксалишининг муим омилларидан бири бўлди.

Соби иттифонинг 1917 йил октябридан кейинги тарихи билан боли мисолга мурожаат илайлик: бунда ишлаб чиариш воситаларига хусусий мулкчиликни йў илиш ва итисодиётда ижтимоий мулкчиликни ўрнатишдан иборат бўлган К. Маркснинг итисодий концепдияси амалга оширилди. Маркснинг издошлари «ижтимоий мулкчилик» тушунчасини амалда «давлат мулки» тушунчаси билан алмаштирдилар, ушбу назария асосида итисодиётга давлат монополизми татби илинди. Натижада, мамлакат хал хўжалиги ушбу назария ва партия сиёсати томонидан кўп марталаб «тузатиш»ларни бошидан кечиришга мажбур бўдди. Хусусий мулкчилихни ишлаб чиаришда бекор илинди, ишло хўжалигида зўравонлик билан амалга оширилган коллективлаштириш эса янада дашатли тус олди. Ана шундай «амалиётдаги тузатиш»лар оибатида гўёки жамиятнинг менаткаш атламларини имоя илишга йўналтирилган жозибадор социализм ояси амалга ошмай олди ва ўз обрўсини йўотди. Соби иттифо назариётчиларининг кўплаб фикрлари декларатив характердаги оялар аторида олди.

Амалиёт билан назариянинг ўзаро болилиги тўрисидаги фалсафий масалани кўриб чииш жараёнида амалиётнинг назарияга, назариянинг амалиётга таъсирини таъкидлар эканмиз, баъзи олларда амалиётнинг назарияга нисбатан устуворлиги тўрисида тасаввур борлигини таъкидламочимиз. Ушбу олат тўрисида батафсилро тўхталайлик.

Фалсафа тарихида амалиётнинг ютшилар аёти ва билишдаги катта аамияти уни мутлалаштириш учун асос бўлди. Амалиёт тарафдорлари илмий асосланган масадларни олдиндан кўра олиб, уларнинг назарида «яхши назария» амиша моддий нарсалардан фаат табиий эмас, балки, амалий тизимлар тараистини таъминлайдиган объектив мазмунли, фойдали назариядир.

Назария фаннинг энг муим, зарур исмидир, унга амалиётга, хусусан, ишлаб чиариша нисбатан нисбий мустаиллик автономлиш хусусияти хосдир. Ушбу нисбий мустаиллик андай изоланади? Аввало, фан тараиётида ўзига хос ички онунлар мавжудлиги, унинг ишлаб чиаришга нисбатан специфик табиата, тараиётига хос бўлган алоида ички манти мавжудлиги билан изоланади. Унинг нисбий мустаиллигини таъминловчи муим омиллардан — кжтимоий онгнинг боша шакллари билан ўзаро болилиги, унда амалиётда тўридан-тўри намоён бўла олмайдиган, балки илмий билиш келажагига таъсир ила оладигаи оя ва тамойилларнинг шаклланиши бўлиб исобланади. Ва ниоят, нисбий мустаиллик фан тараиётининг мавжуд даражасини ўтмиш даврлар билимлари билан бойитган олда амалиётгататбиилиш, уларни янги даврга мослаш имконини берадиган ворислик алоаси борлиги билан изохданади. Назария амалиётдан орада олиши ёки илгарилаб кетиши мумкии, ортда олса, амалиётни ортгатортади, олдинга кетса, амалиётни илгарига етаклайди.

Назариянинг нисбий мустаиллиги булардан ташари, назария ва амалиёт ўртасида воситали бўинлар борлиги билан ам изоланади. Булар андай бўинлар эканлигини эслаймиз: бир томондан — эмпирик билиш, боша томондан эса иссий-амалий билишнинг мавжудлиги. Бу ерда амалийлик назарийликни эмпириклик билан абстракт тафаккур чегарасида таослаш орали намоён бўлади

Фалсафада амалиёт — асос, билиш — натижа деб аралади. Амалиётга бундай ёндашув бизнинг кунларимизгача стиб келди. Зеро, амалиёт, назария ва арашлар билан зид бўлиб олган чода, амалиёт эмас, балки назария айта кўриб чиилади. Амалиёт аётга мос бўлмаган назария, араш ва хулосаларни амиша улотириб ташлайди. Маълумки, амалиёт амма ват тўри ва удратли асосга эгадек бўлиб кўринади. Бунда фаат шуниси тушунарсизки, унга нима учун назария керак бўлади ва, боз устига, у доим амалиётдан «орада юрса»; яъни унга алаит берса. Бундай олда назария амалиётнинг йўлини ёритиш лозимлиги тўрисидаги фикр фандан йиро бўлган «амалиётчилар»нинг, жумладан назарий билишнинг аамиятини унча яхши тушунмайдиган кишиларнинг асл иёфасини тўсиб турувчи уру декларацияга айланиб олади.

Амалиёт, албатта, назарий билиш тараиётининг асоси бўлиб хизмат илади. Аниро айтганда, бу назария ва амалиётнинг бевосита, атъий, аня муносабатлари доирасида тўридир. Масалан, билимнинг аиатлигини анилашда амалиётнинг назарияга нисбатан ўзаро муносабатида унинг асосийлиги шак-шубасиздир. Бу олда, амалиёт бутун инсоният билиш тараиётанинг объектив асоси сифатида намоён бўлади.

Шу билан бир ватда, амалиёт ўз давридаги назарияга, билимга мос келиши ам лозим. Яъни, муайян давр, унинг асносидаги амалиёт билишда андай бўлса, назарий онгда ам бу ол ўз аксини топади. Амалиёт янги билимлар, назарий арашлар таког мили учун имкон бермаса, унда олимлар, илм алини отиб олганликда айблаш бефойда. Амалиётда янгича илмий арашлар учун жой бўлмаса, янги назарий хулосалар аётга жорий илинмаса, унда назарий масалалар билан шуулланадиган кишиларни айбдор, деб билиш билан иш битмайди. Бу борада Э. Фромнинг соби иттифоа нисбатан айтган уйидаги фикри ўз аамиятини салаб олаверади: «Агар жамиятга олимларнинг ишлари ва кашфиётлари керак бўлмаса, улар фаат илмий даражаларига араб баолансалар, аммо мутахассислар илмий даража олшшжри лозим бўлса, улар бирор бир кашфиёт илмасдан ам жамиятни олимона алдаб, илмий даража олишнинг йўлини топадилар. Амалиёт илм ва назарияни «бир пулга иммат» деб исоблайдиган ар андай замонда, олимлар, илм-фан ам амалиётга бирон-бир фойда келтирмасдан ўзларини, ўз мавеларини саклаб олишнинг иложини топадилар».

Шу маънода назария еч ачон амалиётдан орада олмайди, у амалиётнинг ичидадир. Бу олда назариянинг амалиётдан орада олиши тўрисидаги фикр нотўридир. Амалиёт амма ват яхши назарияга нисбатан чеклангандир, чунки у моддий воситаларнинг у ёки бу таркиби билан чегаралангандир. Ундан фарли равишда инсоннинг маънавий фаолияти, шу жумладан, назарий фаолияти ам ўз тараиёти учун анча кенг имкониятларга

Назария амалий фаолият жараёни боришига фаол таъсир кўрсатади, унинг прогностик функцияси айнан ана шунда намоён бўлади. Натижада, амалиётда силжиш рўй беради, амалиёт бир даражадан иккинчисига, янада юори босичга кўтарилади.

Назариянинг эмпирик билим билан турли маъноли алоаси имконияти руий амалий билимнинг назария билан боли бўлиши мумкинлиги, назариянинг амалиёт билан бир хил маъноли бўлмаган алоасини, айни пайтда эса унинг амалиётга нисбатан нисбий мустаиллигини ам англатади. Назария соасида фикрнинг эркин «парвози» унинг бу амалиёт чегарасидан ташарига чиишига эришилиши мумкин.

Фан тарихини тахлил илиш илм учун жуда ишончли ва адрли бўлган назарий билишнинг физик эксперинентга нисбатан эркинлигини яол кўрсатади. Амалиётни бевосита четлаб ўтиб, экспериментга мурожаат илмасдан ам фан янги билим олиши мумкин. Оддий мисол: нарсаларнинг миллионтасини амалиётда исоблаш мураккаб, баъзан эса умуман мумкин ва керак бўлмасада, инсон кўпайтириш оидасини ўллаб, миллиона тенг бўлган сонни осонгина осил илиши мумкин. Илмий билишга амалиётдан илгарилаб кетиш хусусияти ам хосдир. Тараий этан фан соасида ар бири келажакдаги амалиётни прогноз илишнинг ўз имкониятларига эга бўлган билишнинг турли элементлари арор топади. Бирон бир элемент реал ишлаб чиаришдан (амалиётдан) анчалик узолашса, келажакни тўри тасаввур илиш шунчалик ийин бўлади, лекин бунинг исобига амалиётни кўпро илгарилаб кетишига эришиш мумкин.

Фалсафий адабиётларда назария ва амалиёт ўртасидаги номувофилик бўлиши мумкинлиги ам эътироф этилган. Бундай фарнинг сабаблари объектив ва субъектив характерга эга. Субъектив омил шахснмнг таъсири, унинг иродаси ва билимларининг амалий жараёнга таъсири, уларнинг оибатларини баолашда намоён бўлади. Субъект амалиёт ва назария учун иррационал аракатларни содир илиши ам мумкин. Амалиёт ривожи эса субъектив хатоларга барам бериб бориш, оламни янада рационаллаштириш билан болидир.

Агар амалиёт назариянинг аиийлик мезони бўлса, аиий илмий назария амалиёт тўрилигининг мезонидир. Бу борада назариянинг устуворлигини унинг амалиётга нисбатан ролини мутлалаштириш деб тушуниш керак эмас. Мабодо, унинг тасаввур ила олиш функниясига уру берилган тааирда ам, бу амалиётни назариянинг зарарига мутлаклаштириш учун илинган аракат ва позициянинг асослигини теран англаш учун амалга оширилади.

Назариялар ам мазмуни ва аамиятига кўра ар хил бўлади. Биз назариялар тўрисида фикр юритганимизда, албатта, илмийлик мезонларига, яъни, объективлик тамойилига жавоб бсра оладиган аиий илмий назарияларни назарда тутган эдик. Биро, тадиот объектининг диалектикасини чуур очишга даъво илувчи мутлао рационал тарздаги назариялар ам бўлиши мумкин. Назариялар инсонлар томонидан яратилади, кўп олларда улар мураккаб ижтимоий олатда яшашааи ва турмуш чигалликларидан халос бўлиш олим учун осон кечмайди. Бунинг устига, назария кўп олларда бевосита амалиётдан эмас, балки бевосита эмпирик билимдан келиб чиади ва унинг даражасини акс эттиради.

Назариётчини хилма-хил омиллар ишлашга мажбур илиши, у турли масадни кўзлаши, ўзи билиб-билмай нотўри усул ва воситаларни ўллаши мумкин. Амалий социология билан шуулланадиган мутахассислар ўртасида: «Агар социолог хохласа, ар андай муаммо юзасидан ўтказилган сўровда 100% ижобий натижага эришиши мумкин. Фаат бунда у олимлик этикаси ва социология талабларидан кўз юмиши учун ўзида куч топа олса бас», деган ибора бор. Баъзан, «зўр келганида» назариётчилар шундай йўл тутадилар, улардан талаб илинаётган нарсанинг «тўри»лмгини дарров назарий жихатдан «исботлаб» ўя оладилар. Бундай олда боша олимлар ам ўша назаристчини «тўри» тушунадилар, яъни у «вазиятнинг урбони» бўлганлигини англайдилар ва уни танид илмасдан, олимона сукут саклайдилар.

Назария нисбатан эркин фикр сифатида, албатта, ўзининг эмпирик асосидан илгарида юриши ёки эмпирик омил ортига яшириниб, жараёнларни ифодалаши ам мумкин. Ноилмий ва антиилмий назариялар реал амалиётдан узилган бўлади амда орада олади.

Хуллас, амалиёт ва билиш, тажриба ва назария ўзаро боли олда бир-бирига таъсир ўтказади, уларнинг ўзаро муносабати мос, уйун олда бўлиши ёки зид олатга тушиб олиши мумкин. Бири бошасидан орада олиши ёки олдинга кетиши мумкин, бу эса улар ўртасидаги зиддиятнинг табиий ифодаси исобланади. Ушбу зиддиятни енгиб ўтиш уларнинг ўзаро муносабатидаги ривожланиш жараенини янги даражага олиб келади. Ана шу йўл билан назария ривожланади, амалиёт тараиётга эришади ва янги назариялар вужудга келиши учун имконият яралади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

  1. Билиш фалсафаси.
  2. Табиатшунослик замонавий концепцияси. Валихонов.
  3. Фалсафа омусий луат. “Шар” нашриёти. Тошкент – 2004 йил.

PAGE 1

Билиш ва амалиёт