Ўзбек тилида маъновий муносабатлар (гипонимия, градуонимия ва партонимия асосида)

Ўзбекистон Республикаси

Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Бухоро давлат университети

Ўзбек филологияси кафедраси

“Ўзбек тилида маъновий муносабатлар

(гипонимия, градуонимия ва

партонимия асосида)” мавзуидаги

Бажарди: 2-курс талабаси Н.Бафоева

Текширди: ф.ф.н., доц. Б.Киличев

Бухоро – 2011

Режа:

1. Кириш.

2. Жинс-тур алоадорлигига асосланган гипонимик муносабатлар.

3. Ўзбек тилида луавий градуонимия.

4. Ўзбек тилида партонимия.

5. Партонимиянинг синонимия, гипонимия ва градуонимияга муносабати.

6. Хулоса.

1. Кириш.

Фанимиз бир неча юз йиллар давомида сўзлараро маъновий муносабатлар, асосан, тўрт хил кўриниш – полисемия, омонимия, синонимия, антонимияни тади этиш билан чегараланиб келди. Тилшунослар узо ватдан бери сўзлараро маъно муносабатларининг бу тўрт анъанавий кўриниши билан чекланмаслигини таъкидлаб келсаларда, XX асрнинг 70-йилларигача анъанавий маъно муносабатлари чегараларини бузиб, сўзлараро янги хил маъновий муносабат турларини ажратиш, тади этиш ва фанимизга киритишга еч ким журъат этмади.

Жаон тилшунослигида бу чегарани илк бузганлардан бири Жон Лайонз бўлди. Лайонз сўзлараро маъно муносабатлари доирасида янги – тур-жинс муносабатларини ифодаловчи гипонимия ва гипонимик муносабатлар билан боланган сўзлар сираси, гипонимик луавий маъно гуру (ЛМГ)лар, гипоним, гипероним тушунча ва атамаларини олиб кирди. Бу атамалар фанимизда тезда оммалашди. Ўзбек тилшунослари бу анъанани давом эттириб, сўзлараро маъно муносабатларининг синонимия, антонимия, полисемиядан ташари яна кўплаб турлари мавжудлигини таъкидлаган олда уларнинг гипонимия, градуонимия, партонимия, иерархонимия, функционимия каби турларини ажратдилар1. Улардан гипонимия, градуонимия ва партонимия каби кўринишларини амалда асослаб ам бердилар 2.

Биз ушбу рефератда ўзбек тилидаги маъновий муносабатларнинг турларини талабалар томонидан яна ам чуурро ўзлаштирилишини таъминлаш масадида ар бир тур бўйича аввало назарий маълумот беришга ва ушбу маълумотларни амалий машлар билан мустакамлаш йўлларини тушунтирамиз.

Аввало гипонимик муносабат аида исача тўхталамиз.

2. Жинс-тур алоадорлигига асосланган

гипонимик муносабатлар.

Ўзбек тилшунослигида гипонимик муносабатларнинг ажратилиши ва кенг жамоатчилик укмига авола этиш Роатой Сафарованинг илмий тадиотлари билан боли. Ушбу ишда жинс-тур муносабатлари ўзбек тилида илк бор тади этилди 3.

Дунёдаги боша тиллар каби ўзбек тилининг ам жинс-тур муносабатини ифодалаш асосида боланган луавий бирликлари мавжуд бўлиб, уларнинг сўз бирикмаси воситасида ифодалаш имконияти чекланмагандир. Жинс-тур муносабатлари масулдор моделлар орали тасвирланади ва худди шу типдаги моделлар билан чегараланади. Шундай моделлардан бири ва энг масулдори [жой номи + III шахс бирликдаги эгалик ўшимчаси]дир. Масалан: инд чойи, француз атиргули, денгиз карами, денгиз мушуги ва . к.

Жинс-тур муносабатларини ифодалашнинг лексик имкониятлари ўзбек тилида маълум луавий бирликлар ёрдамида ифодаланади.

Жинс-тур муносабати сўз бирикмаси ёрдамида ифодаланса, тур номини ифодалаб келган номинатив бирликлар нутнинг масули бўлиб, бундай бирликлар тил урилишида мустаил ўринга эга бўлмайди. Тилнинг лексик-семантик тизимида жинс белгисининг номини амда тур белгисининг номини ифодалаб келган мустаил луавий бирликларгина мазкур тил урилишидан мустаил бирликлар сифатида ўрин олади. Бундай луавий бирликлар алоида ўзак морфемага эга бўлиб, тилнпнг мустаил бирлиги исобланади. Шунинг учун ам бундай луавий бирликларнинг мидори ар бир тилда атъий равишда белгилаб ўйилган. Маълумки, сўзлар каби сўз бирикмалари ам бирор-бир предмет амда воеа-одисанинг номини ифодалаб келади, яъни номинатив вазифа бажаради: о айи, улоли бойўли, кўк кит, букри кит ва . к. Бу ўринда шу нарсани алоида таъкидлаш керакки, тилдаги ар бир сўз бирикмаси шу тилдаги мустаил луавий бирликларнинг умумий мидоридан келиб чиади. Чунончи, маълум соага оид атама амда сўз бирикмаларининг ажми шу тилдаги луавий бирликларнинг умумий мидоридан келиб чиади. Масалан, чорвачилик атамалари: ўй, то ўйи, сигир, тарил сигир, говмиш сигир ва . к.

Шунинг учун ам ар бир мавзу аторидан мустаил луавий бирлик ва сўз бирикмаси номинатив бирлик сифатида бир хил ўрин эгаллайди. Чунончи, айвон номлари мавзу гуруидаги барча айвон номларини ифодаловчи сўз бирикмалари ва луавий бирликлар бали, чўртан бали; айи. окайи,ораайи, имолай айии ам бир хил ўрин эгаллайди, яъни бу сўзларнинг барчаси ам таркиби андай бўлишидан атъий назар, бирор-бир айвон турининг номини атаб келади. Тилнинг лексик-семантик тизимида у ёки бу денотат номининг алоида-алоида луавий бирликлар ёрдамида ифодаланиши мазкур сўзлар ифодалаб келган денотатларнинг шу халнинг аёти, турмуш тарзи, хўжалиги, ижтимоий ишлаб чиаришда андай аамиятга эга эканлиги билан белгиланади. Чунончи, ўзбек тилининг луат атламидан кенгуру, бегемот, тьюлен, кит, дельфин сўзларининг ўзбекча ифодасини излаш бефойдадир. Чунки мазкур сўзларни ифодалаб келган денотатлар ўзбек халининг аёти, маданияти ва турмуш тарзида еч андай аамиятга эга эмас. Шунннг учун хам ўзбек тили бу сўзларнинг ўзбекча ифодасига еч андай этиёж сезмайди. Айни бир халнинг ижтимоий аёти ва турмуш тарзини, маданий савиясини ўрганишда шу хал тилидаги луавий бирликларни, мазкур тилнинг луат атламини чуур ўрганиш катта аамиятга эга. Шу маънода у ёки бу тарздаги муносабат турини, шу жумладан, жинс-тур (гипонимик) муносабатларнинг ам тилдаги мустацил луавий бирликлар, шу жумладан, лексемалар ёрдамида ифодаланишини ўрганиш жуда катта амалий ва назарий аамиятга эга.

Биз гипонимия амда сўзларнинг гипо-гиперонимик атори атамалари остида маъносига кўра объектив борлидаги жинс-тур муносабатини ифодалашга хизмат киладиган сўзлар аторини, лексик парадигмаларни тушунамиз. Сўзларнинг гипонимик атори:

а) гипероним;

б) гипонимдан иборат.

Гипероним жинс белгисини билдирган предметнинг номини ифодаловчи кўпгина маъноларни семантик жиатдан умумлаштирувчи микротизимнинг марказий сўзн, доминантаси сифатида намоён бўлувчи луавий бнрликднр.

Гипоним — маълум жинс турларининг номларини ифодаловчи амда ўзининг семантик таркибида жинс маъносини ифодаловчи сўзни бириктириб келган, семантик жиатдан гиперонимга нисбатан бой бўлган луавий бирлик.

Ўзбек тилидаги худди мана шу гипероним амда гипоним орасидаги семантик амда логик-семантик алоалар мавжуддир.

Гипоним тушунчаси, семантик-функционал маънода луавий бирликларда ифодаланган мазмун ва белгилар билан характерланади. Бу маъно ва белгилар эса бевосита объектив борлидаги умумийлик тушунчаси билан болидир. Айни бир ани тил эгалари онгида гипероним жинс тушунчасини ифодаловчи сўзларнинг ани равшан тушунчаларини ифодаловчи луавий бирлпклар сифатида намоён бўлади. Масалан: дарахт гипероними объектив борлида мавжуд бўлган ани предмет сифатида худди шу объектив борли одисалари билан болангандир. Айни шу дарахт сўзида жинс маъносини ифодаловчи сўз сифатида дарахтнинг барча турларини ифодаловчи сўзларнинг мантиий (логик) - семантик жиатдан ўзига хос лексик-семантик муносабати асосланган гуру осил бўлади. Шунинг учун дарахт сўзи ўзининг алоида-алоида турини ифодаловчи ар бир луавий бирлик билан алоида-алоида лексик-семантик алоага кириша олади. Чунончи: дарахт, айин сўзлари орасидаги гипо-гиперонимик алоа дарахт — ель, дарахт — айин сўзлари орасида ам бирдай саланади. Бу ўринда дарахт сўзига нисбатан унинг барча боша турларининг номларини ифодаловчи сўзлар ам тенг ийматга эга. Тур номини ифодаловчи ар бир сўз шу турнинг ўзи мансуб бўлган жинс номини ифодаловчи сўз билан логик-семантик жиатдан бирикиб, гипо-гиперонимик парадигмани осил ила олади.

Иккинчи томондан, дарахт тушунчаси умуман, бир бутун, ани, реал тушунча сифатида бута ва майса сўзлари билан боланади. Мана шу арама-аршиликда умумийлнк тушунчасинннг реал, ани характерга эга эканлиги хаидаги диалектик маълумот яол намоён бўлади. Бу ўринда дарахт гиперониминннг ўзида умумийлик ва хусусийлик тушунчалари орасидаги алоадорликни кўриш мумкин. Дарахт гипероними жинс тушунчзсини ифодаловчи сўз сифатида биринчи навбатда шу жинснинг турларини ифодаловчи сўзлар билан боланади. Тур тушунчасини ифодаловчи луавий бирлик ўрнида кўлланиши мумкин. Лекин жинс тушунчасини ифодаловчи сўз гипероним, тур тушунчасининг номини ифодаловчи луавий бирликлар гипонимлар ўрнида ўлланганда тур маъносини тўли ва ани тарзда ифодаламайди. Шунпнг учун ам бизнинг онгимизда мавжуд бўлган тур тушунчасининг тилда ани ифодаланишига этиёж туилади. Худди мана шу этиёж тур тушунчасининг нуткда ани аниловчиларга (луавий ифодаларга) эга бўлиши билан белгиланди. Майса, бута, дарахт опиозициясида дарахт умумий тарзда аник луазий бирликларни мужассамлаштирувчи ягона, реал монолит сўз тарзида намоён бўлади. Тилнинг луат тизимида гипо-гиперонимик муносабат асосида боланган лексик парадигмаларнинг мавжудлиги ва уларнинг объектив хусусиятга эга эканлиги объектив борлидагн умумийлик ва хусусийлик тушунчалари орасидаги алоадорлик амда мана шу алоадорликнинг инсон онгида умумийлик ва хусусийлик тушунчаларининг ифодаси сифатида ани акс этпши билан бевосита болиднр. Биз кундалик турмушда ар доим ам тур тушунчасинн нутда ани ифодалашга этиёж сезмаймиз. Аксинча, предметларнинг белгилари аида фнкр юритиб, уларни умумлаштирган олда баён иламиз.

Тнлда ва нуткда гиперонимнинг кенг миёсда таралганлиги ва истеъмол илинишининг биринчи сабаби шу билан характерланади. Иккинчи муим сабаби эса, тилнинг тафаккурнинг шакли ва муомала воситаси сифатида шу тил тизимидаги ўзаро ономосиологик алоаси билан белгиланади

Гипоним амда гипероним орасидаги систем-семантик муносабатлар нафаат гипонимик микротизимнинг ўз элементлари ичида, балки яхлит бир тизимни ташкил килувчи тилнинг луат таркибидаги сўзлар орасида хам мавжуддир. Шундай ўзига хосликларидан бири ўзбек тили луат тизими орасидаги гипо-гиперомик парадигмаларнинг элементлари ичидаги гнпоним амда гипероним орасидаги ўзаро семантик муносабатдир.

Гипероним ва гипоним орасида мантиий алоа ам мавжуддир. Гипероним тушунчасининг ўзи серирра, кўп адли амда кўп йўналишга эга бўлган тушунчадир. Бу эса айни бнр гипо-гиперонимик атор (парадигма)дан айни бир жинснинг турли турларининг номини ифодаловчи гипонимларнинг ифодаланишига имкон беради. Ўз навбатида, бундай кўп элементли гипо-гиперонимик аторлар бевосита полисемия (кўп маънолилик) ва омонимия (шаклдошлик) одисалари билан боли бўлади. Жумладан, ўзбек тилидаги дарахт номлари дастлаб икки гуруга бўлинади. Мевали дарахтлар амда манэарали; тилимизда мевали дарахтлар ам ўз мевасининг номи билан аталади. Чунончи, тут (тут дарахти), олма (олма дарахти), ўрик (ўрик дарахти), нок. (нок дарахти), шафтоли (шафтоли дарахти) ва , к. Бу сўзлар бир томондан мева гипероними билан боланиб, мева, олма, ўрик, нок, шафтоли, гилос гиперонимик аторини осил илса, иккинчи томондан дарахт гипероними билан боланиб, дарахт, олма, ўрик, нок, шафтоли, гилос гипо-гиперонимик парадигмани осил илади. Бундай икки элементли гипонимик луавий парадигмалар мазкур парадигмаларнинг систем-семантик хусусиятига кўра алоида-алоида тадиот манбаи бўла олади.

Хуллас, тилимизда гипо-геперонимик муносабатдаги сўзларнинг маъновий аторлари кўплаб учрайди.

3. Ўзбек тилида луавий градуонимия.

Ўзбек тили луат бойлигини луавий маъно гуру (ЛМГ)ларга ажратиш сўзлараро маъновий муносабатларни ўрганиш билан чамбарчас боли. Ўзбек тилшунослигида сўзлараро маъновий муносабатлар тушунчаси остида асосан синонимик ва антонимик муносабатлар тушунилар эди. Аввалги исмлар таъкидлаб ўтганимиздек, синонимик, антонимик аторлар билан бирга маъновий даражаланишга асосланган ЛМГлар мавжудлиги сир бўлмай олди.

Луавий бирликлар ўзаро маъновий муносабатларга кўра маълум бир даражаланиш каторларини осил этиши тилшунослида адим-адимдан маълум ва бунинг энг ёрин намунаси "ўрта" сўзини ўз ичига олган сўзлар аторидир:

катта – ўрта– кичик; ёш – ўрта – ари; узо – ўрта – яин; баланд – ўрта – паст; узун – ўрта – иса ва .к.

Маълумки, "ўрта" сўзи билан ифодаланадиган белги-хусусият том маънода ўрталик, орали, яъни икки бир-бирига зид (катта-кичик, йўон-йигичка, семиз-ори) белги оралиидаги белги-олатни кўрсатади. "Ўрта" сўзли учликлар аторида (катта – ўрта – кичик, кенг – ўрта – тор) даражаланишни сезиш ийин, чунки бундай учликларда икки бир-бирига зид белги оралиидаги белги ёки олат назарда тутилада. Лекин ўрта сўзли учликларни зид белгилар асасида эмас, маълум бир белгининг “кам – кўп – жуда кўп”, “йў – кам – кўп” сифатида фамлаш ам мумкин ва бунда ўрта сўзли учликларда маьновий даражланишнинг мавжудлигини сезиш мумкин.

Белгини даражалаб атаб келувчи сўзларни ўзаро бирлаштириш тилшуносликда узо тарихга эга. Ўзбек тилшунослигида маъноси даражаланувчи сўзлар аторини алоида одиса сифатида ажратишни биз Алишер Навоийнинг “Муокаматул-луатайн” асарида учратамиз. Бу асарда Навоий “йии” олатини ифодаловчи уйидаги даражаланиш аторини ажратади: инграмо – синграмо – йилансинмо – йиламо – ситамо – ўкирмо – ой-ой йиламо.

Буюк мутафаккир бу сўзларнинг барчасини бир умумий маъно – изтироб чекиш, уни ифодалаш маъноси атрофида бирлашишини ва “инчкирмак"дан (яъни изтироб чекиб, овоз чиармай ич-ичдан йиламо), “ой-ой йиламо” (баланд овоз билан. ошкора ва узо йиламо) сўзига томон белги даражасининг ўсиб боришини таъкидлайди, буни ёрин мисоллар билан далилайди.

Сўз маъноларида даражаланишни ўрганиш алоида муаммо эканлиги Р.Жабборова ва С.иёсов ишларида ўйилган эди (“СТ” журнали, 1978, 2-сон, 69-77-бетлар). Улар ижобий бао сифатларининг маъно таркиби тавсифида тилшуносликда биринчилар аторида белги даражаси – ижобий бўё даражаси семалари тушунчасини ишлатган эдилар.

Ш.Орифжонова ўзининг тадиотида градуонимия - даражаланиш сўзини тилшунослик атамаси сифатида биринчилардан бўлиб Р.Сафарова ва "Систем лексикология тезислари" муаллифлари ишлатишгани ва у ам шу атамадан фойдаланганлигини таъкидлайди.4

Демак, бугунги тилшунослик фанимизда градуонимия ва унинг ўзбекча муобили даражаланиш атамаси сўзлараро маъновий муносабатларнииг бир кўринишини атовчи илмий тушунча сифатида оммалашмода. Энди бу тушунча остида андай маъновий муносабатлар тушунилиши ва бу муносабатлар билан боланган сўзлар гуруининг лингвистик моияти устида тўхталиш лозим.

Даражаланиш муносабатлари билан боланган сўзлар аторини:

а) соф лисоний асослар,

б) айрилисоний асосларга таяниб ажратиш мумкин.

айрилисоний омилнинг моияти шундаки, борлидаги нарса-буюм, белги-хусусиятларда сифат фарлари билан бирга мидорий фарлар ам мавжуд. Чунончи, истаган турдаги организм ўсади. Унинг ўсиши замон (ват ёки ёш) билан болидир. Масалан, одам гўдаклик, ёшлик, навиронлик, етуклик, арилик олатларини, ўсимлик навниоллик, кўчатлик, етилганлик, уриганлик даврларини бошидан кечиради. Табиатдаги ранг ва боша белгилар шунчалик хилма-хилки, бир бутадаги икки изил гул бир-биридан рангининг очро ёки тўролиги билан фарланади. Борлидаги нарсалар орасидаги мидорий фарлар шунчалик ранг-барангки, уларни тўлалигича тавсифлаб ва санаб бўлмайди. Инсонинг фаол онги борлидаги шундай мидорий фарларни акс эттириши керак ва акс эттиради ам. Тил онгнинг шакли бўлганлиги сабабли у онгда акс эттирилган мана шундай мидорий фарларни ам ифодалаши лозим. Шундай мидорий фарлар турли усуллар билан (аниловчилар, мидорий кўрсатувчилар, ўлчов бирликлари ва .к.), жумладан, алоида-алоида сўзлар билан ам ифодаланади: ниол – кўчат – дарахт, нинни – чаало – гўдак – бола..., бузо – тана – унажин – сигир.

Бу омил луавий тизимда градуонимик муносабатлар мавжудлигининг айрилисоний (нолингвистик) омилидир.

Градуонимик муносабатларни ажратишнинг лисоний омили уйидаги икки одисада кузатилади: а) маъновий омил; б) сўзлараро парадигматик муносабатлар омили.

Градуонимик аторларни ажратишда маъновий омилнинг моияти шундаки, бир атор сўзлардаги аташ-номлаш семалари таркибида мидорга – маълум бир белгининг оз-кўплиги, турли хил даражаларга ишора мавжуд. Масалан, дарча – эшик – дарвоза воеликларини англатувчи дарча – эшик – дарвоза сўзлари маъноларининг “Ўзбек тилининг изоли луати”да изоланишига эътибор илайлик:

1. Дарча – илгари ватларда дераза вазифасини ўтаган бир ёки ўш таваали, эшик ёки деворга ўрнатилган кичкина эшикча, ё дераза (“ЎТИЛ”, 1, 212).

2. Эшик – уй, хона, бино ё овлининг кираверишида ўрнатилган очиб-ёпиб туриладиган мослама (“ЎТИЛ”, 2, 457).

3. Дарвоза – овли, ўрон, алъа, завод ва шу кабиларга кириладиган, очилиб ёпиладиган катта эшик, опа (“ЎТИЛ”, 1, 209).

Бу сўзларнинг лисоний маъно изоларида аташ, номлаш семалари таркибида мидорий кўрсаткичларга, хусусиятларга ишора илувчи семалар, таркибий исмлар яол кўзга ташланиб турибди. Дарча сўзи тавсифида бу кичкина ва эшикча, дарвозада катта сўзлари худди шундай хусусиятларга ишора илиб келмода.

4. Ўзбек тилида партонимия.

Тил – ижтмоий онгнинг шакли, кўринишидир. Тил инсон тафаккурини шакллантириш ва тафаккур бирликлари то лисоний оби билан чегараланмаса, уларни ўзга бирликлар билан чегаралаб ифодалаш мумкин эмас. Буни оддий бир мисолда тушунтириш мумкин. Масалан, тасаввур илайлик, «ўтов» сўзи кимгадир нотаниш бўлсин. У кўчманчиларнинг истиомат учун ажратган ва тўсган муитини андай илиб ифодалайди? Шу нарсани ифодаламочи бўлса, у нарсани тасвирлашга киришади. Шуни алоида таъкидлаш лоимки, бу тасвир сўзлар орали амалга оширилади. Сўзларсиз фикрни баён этмочи бўлган шахс фаат унинг расмини чизиб кўрсатиши мумкин. Лекин расм сўз каби умумийлик хусусиятига эга эмас. Чунки ўтов турли рангда (иёс: о ўтов, ора ўтов, духоба ўтов, шои ўтов) бўлиши мумкин ва расм умумий хусусиятларни акс эттира олмайди. Сўзлар воситасида тасвирий баён этилганда ам (чунончи, “кўчманчининг кўчма уйи”, “кўчманчиларнинг махсус кигиздан илинган уйи”) “ўтов” маъносини тўли очиб бера олмайди. Чунки “ўтов” сўзида ўз ва кўчма маънолар борки, уларнинг барчасини еч ачон тасвирлаб бўлмайди. Шунинг учун онг ва тил, тафаккур ва тил бир-бири билан узвий боланган ва бирбиридан ажралмасдир. Онг ва тафаккур эса борлининг инсон миясидаги инъикосидир. Тил шу инъикоснинг шаклий, лисоний ифодасидир. Яъни: борли –онг – тил

Борли онгда акс этади ва у тасаввур, тушунча ва алоаларнинг моддий (объектив) асосини ташкил этади. Онгнинг тушунча, тасаввур ва алоаларнинг лисоний бирликларида шакллантирилади, обилантирилади, моддий кўринишларга эга бўлади ва уларни ифодалаш имконияти яратилади. Буни ифодалаш эса инсон учун хос обилият ва жамият учун ижтимоий заруриятдир.

Лисоний партонимик муносабатлар борлидаги бутун–бўлак муносабатларнинг тилдаги инъикосидир. Лекин борлидаги ар андай муносабатлар чексиз ва ранг-барангдир. Шу муносабатларнинг айси бир кўринишлари оддий онг (ижтимоий, лисоний онг)да акс этиши ва андай акс этиши масаласи устида тўхталиб ўтишимиз жоиздир.

Борлидаги бутун-бўлак муносабатлари, уларнинг фалсафий талини Шар ва арб фалсафасидаги чигал муаммолардан биридир. Жумладан, Алишер Навоий тасаввуфдаги маърифат босичининг мураккблигини таърифлар экан, унинг муаммолари сифатида:

Ихтилофи жузв ила кулл мундадур,

Ким тараию, таназзул мундадур, деб шарлайди.

Демак, буюк файласуф адибнинг бу сўзларидан шуни англаб олишимиз лозимки, фалсафада, борлида тараий ва таназзул тушунчалари анчалик муруккабликка эга бўлса, борли ва фалсафадаги жузв (хусусийлик; бўлак) ва кулл (умумийлик; бутун) диалектикаси ихтилофи шунчалик мураккабдир.

Фалсафий арашлардаги хилма-хиллик ам жузв ва кулл муносабатларининг тушунилишига бориб таалади. Шар ва арб фалсафасида жузв ва кулл талини 19-асрдан бошлаб фарланадиган бўлди. Шар фалсафасида жузв ва кулл категориялари умумийлик-хусусийлик ва бутун-бўлак муносабатлари ўрганилар эди. Яъни бунда алоида бутун ва алоида умумийлик, алоида бўлак ва алоида хусусийлик категориялари ажратилмас эди. Европа фани ва техникасида систем йўналишнинг шаклланиши, фанларда тади манбаига система сифатида ёндашиш бутун-бўлак муносабатларини ва фалсафий категорияларини, умумийлик-хусусийлик муносабатлари ва фалсафий категорияларини фарлашни таозо илди. Чунки системавий талилда тади манбаи умумийлик сифатида эмас, балки бутунлик, бутун сифатида тан олинади.

Шунинг учун бутун-бўлак муносабаталарини ўрганиш “20-аср фалсафаси” номини олишга интилган.

Бутун ва бўлак муносабатларининг лисоний хусусиятларини тушуниш учун, аввало, бутунликнинг ўзи нима эканлигидан хабардор бўлиш лозим.

Бутунлик маълум ташкил этувчилар – бўлакларнинг диалектик бирлашмаси бўлиб, унда ар бир аъзо – бўлак ани бир функцияни бажаради. Шуни ам таъкидлаш керакки, бўлакларнинг шунчаки тўдаси бутунликни юзага келтирмайди. Масалан, тўрт девор, шифт, эшик-дераза - бу али уй дегани эмас.

Тил – борлини акс эттиради. Демак, атрофимиздаги нарсалар тилда ўз инъикосига эга. Шу жумладан, бутунликлар ам. ар бир бутунлик ўз ташкил этувчилари – бўлаклар билан биргаликда тилда сўз шаклида намоён бўлади. Бутунликнинг энг кичик бўлакларигача маълум сўзлар билан ифодаланади. Партонимик муносабатлар мана шу бутун ва бўлакларни атовчи сўзлараро алоадорликдир.Ушбу алоадорлик ўзбек тилида илк бор “Ўзбек тилида партонимия” номзодлик диссертациясида тавсифлаб берилди.

Партонимия одисасида икки атамани фарлаш лозим. Булар: бутунном ва бўлакномдир.

Бутунном – бутунни атовчи сўз бўлиб, у бўлакномларни ўз ичига амраб олади. Масалан, “бош” – тепа, пешана, энса, юз атори учун бутунном исобланади.

Бўлакном деганда, бўлакларни ифодаловчи сўзлар назарда тутилади. Масалан, елка, кўкрак, орин, бел кабилар тана учун бўлакном саналади.

Демак, тилимизда бутун-булак муносабатларига асосланувчи аторлар бутунном ва бўлакномлар гурудан ташкил топади. Фмкримизнинг асоси учун тилмизда кўп олда ишлатиладиган партонимик аторлардан бирини мисол сифыатида келтирамиз.

“Тана” - бутунном сифатида.

Бутунном сифатида “тана” ўзига хос атор хусусиятларга эга. Аввало бу сўзнинг омонимик табиатга эгалигини таъкидлаш лозим. Чунки “тана” “одам тана” ва “тана бомо” кабиларда шаклдошлик иррасини намоён этади. “Ўзбек тилининг изоли луати”да:

Тана I [ф-т] 1. Гавданинг бош ва ўл-оёдан боша исми. Танаси йўон киши.

2. Киши вужудининг сирти исми, сирти, юзи; бадан.

3. Кишининг бутун борлии, тани, вужуди.

4. Дарахтнинг, ўсимликнинг таг, поя исми ва .к.

Тана II [ф-т] Бир икки ёшли урочи бузо. Тана бомо каби маънолар ажратилган.

Бу изодан кўриниб турибдики, «тана» сўзи одам, айвон ва дарахт кабиларга бир хил алоадордир. Ушбу сўзларда «тана» турлича бўлакномларга эга бўлади. Жумладан, одам танаси - елка – кўкрак – орин – бел, дарахт танаси пўстло, парда, ўзак кабилар билан бирлашган. Бир-икки ёшли урочи бузо маъносидаги «тана» эса бузо, унажин, сигир, ўкиз кабилар билан боланади. ар бир аторда «тана» етакчи сўз вазифасини бажармода. Ушбу аторлардаги «тана» айрим бир сўзларнигина алмаштира олиши мумкин. Масалан, «танасига зарар етказди» гапида елкага ёки кўкракка зарар етказишни ам назарда тутиш мумкин. Лекин «тана сотиб олди» гапида фаат бир-икки ёшли бузо маъносигина реаллаша олади.

Демак ушбу сўзлар омонимлиги сабабли турли бўлакномлардан ташкил топади.

Партонимия сўзлараро маъновий муносабатларнинг бир кўриниши сифатида ажратилар экан, унинг мазкур маъно муносабат турлари билан ўхшаш ва фарли томонларига тўхталиш лозим бўлади.

5. Партонимиянинг синонимия, гипонимия ва градуонимияга муносабати.

Партонимик луавий маъно гурулари парадигмани осил илади.5 Маъно муносабатининг ар бир кўриниши ўзига хос парадигмани осил илади. Агар синонимик атор бир аталмишнинг турли услубий бўёлар ифодалаб келувчи сўзлар сираси саналса, градуонимик атор бир белгининг турли даражада ифодаланишини, гипонимик атор эса маъновий жинс-тур муносабатларини ифодалайди. Синонимик аторларда тилнинг аташ, номлаш, айни замонда ифодалаш ва тасвирлаш воситаси эканлигига, градуонимик аторларда воеликдаги мидор ўзгаришларининг сифат ўзгаришларига ўтиш онуниятига, гипонимик муносабатлар умумийлик-хусусийлик онуниятига, партонимия эса бутун-бўлак фалсафасига асосланади. Партонимиянинг синонимиядан кескин фарларидан бири шундаки, синонимик аторлар битта аталмишни ифодалаб келади. Партонимик гуруларда боша-боша нарсаларнинг ўзига хос алоадорликлари атаб келинади. Партонимиянинг гипонимиядан асосий фари шундаки, гипонимларда етакчи сўз доминанта маъноси саланиб олади. Масалан, ўй - ўзи – ўчор кабиларнинг барчасида ўй маъноси сезилиб туради.

Партонимик аторлардаги сўзларда доминанта саланмайди.Масалан, “илдиз” сўзи маъносида дарахт маъноси тамоман йўолади. “Илдиз”, “дарахт” нинг таркибий кисми, лекин “илдиз” фаат “дарахт”га алоадор эмас. Чунки сочнинг илдизи, тишнинг илдизи кабилар ам тилимизда мавжуд. Бу билан партонимнинг гипонимдан яна бир фари очилади. Гиперонимнинг маъноси гипонимлар мажмуасига, улардаги умумийликка тенг, бутунном маъноси бўлакном маъносига тўли алоадор эмас.

иёсланг: тол - дарахт, анор – дарахт, лекин илдиз ёки барг – дарахт дегани эмас.

Синонимик, гипонимик ва градуонимик муносабатларни от, сифат, сон, равиш ва аттоки, феъл сўз туркуми доирасида ам учратиш мумкин. Лекин партонимик муносабатлар от сўз туркуми чегарасидагина мавжуд бўлади. Бунинг сабаби партонимик муносабатлар нарса билан бевосита алоадор эканлигида кўринади. Чунки нарсалар таркибий исмларга ажратилади. Боша маъно муносабати турларида асосда турувчи ранг, белги, хусусият, жинс, ёш кабиларни таркибий исмларга тилда ам, борлида ам ажратиб бўлмайди.

Хуллас маъновий муносабатнинг гипонимик, градуонимик синонимик ва партонимик каби турлари ўзаро алоадорликда яшайди. Бу алоадорлик худди табиатда бўлганини каби изчилликка эга.

Хулоса.

1. Тилшуносликда узо даврлардан буён сўзлараро маъновий муносабатнинг полисемия, омонимия, синонимия, антонимия каби турлари ажратилиб, ўрганилган.

2. Ўзбек тилшунослигида гипонимик, градуонимик амда партонимик маъновий муносабатларнинг ажратилиши ХХ аср охиридаги тадиотлар орасида муим аамият касб этади.

3. Гипонимик муносабатлар сўзлараро тур-жинс алоадорлиги ва узвий боланганлигига асосланган.

4. Градуонимик муносабат сўзлар орасидаги даражаланишга асосланади. Градуонимия маъновий муносабатнинг синоним турига жуда яин туради.

5. Лисоний партонимик муносабатлар борлидаги бутун–бўлак муносабатларнинг тилдаги инъикосидир. Бунда бутунном ва бўлакном тушунчалари асосий ўринни эгаллайди.

6. Партонимик луавий маъно гурулари алоида парадигмани осил илади. Синонимик атор турли услубий бўёлар ифодалаб келувчи сўзлар сирасини, градуонимик атор бир белгининг турли даражада ифодаланишини, гипонимик атор эса маъновий жинс-тур муносабатини, партонимия эса бутун-бўлакларнинг узвийлигини ифодалайди.

7. Маъновий муносабатнинг мавжуд турлари ўзаро алоадорликда мавжуд бўлиб, шу билан бирга ўзига хосликларга ам эга.

Адабиётлар:

1. Ахманова О. Словарь лингвистических терминов. М.: 1966.

2. Алиулов Т. Полисемияларнинг осил бўлиши аида. “Ўзбек тили ва адабиёти” журн., 1963, 6-сон.

3. Бегматов Э., Неъматов ., Расулов Р. Лексик микросистема ва унинг тадии. ”Ўзбек тили ва адабиёти» журн., 1989, 6-сон.

4. Джаббарова Р., Гиясов С. Применение метода компонентного анализа качественных прилагательных узбекского языка. «Советская тюркология», 1978, вып. 2

5. Лайонз Дж. Введение в теоретическую лингвистику. М.: 1978.

6. Мирзаев И. Стилистика ва филологик талил. «Проф. Р.ўнуровнинг илмий мероси ва ўзбек услубшунослигининг долзарб масалалари» мавзуидаги илмий-назарий конференция материаллари. С.: 2003, 89-93-б.

7. Миртожиев М. Ўзбек тилида полисемия. Т.: 1975.

8. Навоий Алишер Муокаматул-луатайн. 15 томлик, 14-том, Т.: 1968.

9. Неъматов ., Бозоров О. Тил ва нут. Т.: 1993.

10. Неъматов ., Расулов Р. Ўзбек тили систем лексикологияси асослари. Т.: 1995.

11. Орифжонова Ш. Ўзбек тилида луавий градуномия. НДА. Т.: 1996. 12. Рахматуллаев Ш. Ўзбек тили омонимларининг изоли луати. Т.: 1984.

13. Рахматуллаев Ш. Лексема ва фразема маъносини компонент талилнинг баъзи натижалари //Ўзбек тили ва адабиёти, 1986, 3-сон.

14. Расулов Р., Нарзиева М. Лексикологияни ўрганиш. Т.:1992.

15. Рахматуллаев Ш., Юнусов Р. Семемаларнинг семалар состави ва семантик боланиш аида. “Ўзбек тили ва адабиёти” журн., 1974, 1-сон

16. Сафарова Р. Ўзбек тилида гипонимия. НДА, Т.: 1987.

17.Солнцев В.М. Язык как системно-структурное образова

ние. М.: 1974.

18. Турсунов У., Мухторов Ж., Рахматуллаев Ш. озирги ўзбек адабий тили. Т.: 1965.

19. Шоабдураманов Ш., Асарова М., ожиев А., Расулов И.,Дониёров Х. озирги ўзбек адабий тили. 1-исм, Т.: 1980.

20. Ўзбек тилининг изоли луати. 2 томлик, М. 1981.

21. Ўзбек тили лексикологияси. Т.: 1981.

22. ўчортоов И. Сўз маъноси ва унинг валентлиги. Т.: 1977.

23. иличев Э. озирги ўзбек адабий тили. Б.:2002.

24. иличев Б. Ўзбек тилида партонимия.НДА, Т.: 1997.

25. иличев Б. Ўзбек тилида партонимия одисаси. «Тил ва адабиёт таълими» журн. Т.:1996, 5-сон.

26. иличев Б. Тил ва нутни фарлаш хусусида. «Тил ва адабиёт таълими» журн. Т.:2002, 6-сон.

27. иличев Б. Партонимиянинг синонимия, гипонимия ва градуонимияга муносабати. ««Ўзбек тили ва адабиёти», Т.: 2002, 5-сон.

28. иличев Б. Ўзбек тилида партонмия. Т. 1996.

29. иёсов С. Ўзбек тилида субъектив бао сифатларининг семик талили. “Ўзбек тили ва адабиёти” журн., 1986, 2-сон.

30. ожиев А. Ўзбек тили синонимларининг изоли луати. Т.:1974.

31. ожиев А. Лингвистик терминларнинг изоли луати. Т.:1985.

1 Неъматов ., Расулов Р. Ўзбек тили систем лексикологияси асослари. Тошкент, 1995,

2 иличев Б.Э. Ўзбек тилида партонимия. НДА. Т.: 1997; Орифжонова Ш. Ўзбек тилида луавий градуонимия.НДА. Т.: 1996.

3 Сафарова Р. Ўзбек тилида гипонимия. Номз.диис.автореф. Т.: 1987.

4 Орифжонова Ш. Ўзбек тилида луавий градуонимия. Номз.дисс. автореф. Тошкент, 1996, -21 б.

5 иличев Б. Ўзбек тилида партонимия. Номз.дисс.автореф.Тошкент, 1997

Ўзбек тилида маъновий муносабатлар (гипонимия, градуонимия ва партонимия асосида)