Спорт мусобаалари ёшлар саломатлигининг самарали воситаси

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС

ТАЬЛИМ ВАЗИРЛИГИ

МИРЗО УЛУБЕК НОМИДАГИ САМАРАНД ДАВЛАТ

АРХИТЕКТУРА ВА УРИЛИШ ИНСТИТУТИ

Кафедра “Жисмоний тарбия”

Мавзу: Спорт мусобаалари ёшлар саломатлигининг самарали воситаси

Бажарди: 201-Дизайн гуруи талабаси

Махамматова Х.

Текширди: осимов У.

Самаранд-2013

Спорт мусобаалари ёшлар саломатлигининг самарали воситаси

Режа:

  1. Жисмоний соломлаштириш машулотларининг тузилиши
  2. Саломатликни яхшилашнинг рационал усуллари
  3. Саломатликни яхшилашнинг самарали воситалари

  1. Жисмоний соломлаштириш машулотларининг тузилиши

Машулотнинг кириш (тайёрлов) исми асосий ўув-соломлаштириш ишига замин тайёрлайди. Кириш исмининг умумий вазифаси шуулланувчилар эътиборини фаоллаштириш, уларни машулотлар масади ва мазмуни билан таништириш, шунга мос руий шароитни яратиш. Тайёрлов исмда соломлаштириш гимнастикасининг 25-30 такрорлашдан иборат 25-30 машларидан фойдаланилади. Асосий исмда респиратор касалликлар профилактикаси учун соломлаштирувчи югуриш (2-5 км), спорт ва аракатли ўйинлар куч-увватини оширувчи машлар билан уйунлашиб кетади. Якунловчи исмда аво-уёш ванналарида чинииш, сув муолажалари ўтказилади. Талабаларга тўри оватланиш тавсия этилади.

Умумий жисмоний тайёргарлик бўйича амалий машулот

Кириш (тайёрлов) исм. Секин суръатда 8-12 минут югуриш. Чайирлик, чаонлик эътиборни яхшилашга йўналтирилган машлар-ўлларни зарб билан силкитиш, сакраш, ўтириб-юриш машларни хуштак чалиб, команда бериб бажариш, айланиб сакраш, эгилиш ва .к. аммаси бўлиб 20 дан кам бўлмаган (20-30 такрорлашдан иборат) турли машлар. Асосий исмда жуфт-жуфт бўлиб оирлиги 2-4 кг бўлган коптоклар билан машлар бажарилади: коптокни икки ўллаб бошдан ошириб, пастдан кўкракдан итариб улотириш ва .з. 3 киши, 4 киши бўлиб: 2 та, 3 та коптокни бир ватнинг ўзида улотириш узлуксиз 20-30 улотириш серияси. аммаси бўлиб 10 тадан кам бўлмаган машлар. Юори елка айланаси, ўллар учун машлар. Ётган олда ерга тиралиб ўлларни букиш ва ёзиш (икки ўл панжаларини устма-уст ўйиб, ўллар елкадан кенгро ва муштларда, бармоларда) 4 марта ,(ар бири 10-12 такрорлашдан иборат). Тортилиш 6-8 марта. Баскетбол ёки волейбол. Чайирликни оширувчи машлар.

Бир-бири билан боли жисмоний машларни бажариш бўйича амалий машулот

Кириш (тайёрлов) исм. Умумий ривожлантирувчи аракатдаги машлар 15-20 дан кам бўлмаган машлар. Асосий исмда футбол, волейбол ўйинлари 15 минутдан 4 тайм. Танаффус пайтида куч-увватни оширувчи (тўсинларда бажариладиган машлар), чайирликни оширувчи машлар.

Тренажер залларида бир неча гимнастик снарядларни бирлаштирган “Здоровье” универсал тренажеридан фойдаланилди. Булар: гимнастик девор, тўсин, юори ва уйи испандерлар. Бу тренажерда ўл, оё, тана учун турли машларни бажариш мумкин.

Блокли урилмалардан ва штангалар, тошлар, гантеллар, орин пресси мушаклари, оёларни букиб ёзиш учун махсус урилмаларидан фойдаланилади.

Атлетизм турли спорт ўйинлари, якка курашлар билан биргаликда олиб борилди ва бу дарснинг ижобий эмоционналигини оширишга ёрдам берди.

Дарслар мазмуни комплекс характерга эга бўлиб, нафас олиш, Юрак-томир тизими, он айланиши ва кучнинг ривожланишига ёрдам берди, саломатликни мустакамлаш жисмоний гўзаллик ва уйунликка эришишга ижобий таъсир кўрсатди.

Шуни айд этиш лозимки, жисмоний машларнинг соломлаштирувчи таъсири талаба кучи, чидамлилиги кўрсаткичларининг ўсиши билан чегараланиб олмайди, балки улар тананинг барча органлари ишини ам яхшилайди. Фаат мушаклар эмас, балки юрак, ўпка, он томирлари, суяклар ва ниоят характерларимизни бошариб турган мия ам маш илади.

Соломлаштириш ийматига эга илмий асосланган воситалар йўлиги сабабли валеология тарбия жараёнида соломлаштириш жисмоний машларига етарли эътибор берилмаяпти, ўиш босичлари юорилашган сайин талабаларнинг жисмоний ривожланиши жисмоний ва функционал тайёргарлиги ёмонлашиб бораётганлиги кузатилмода.

  1. Саломатликни яхшилашнинг рационал усуллари

Ўитиш соломлаштиришнинг муваффаияти, унинг масадлари ва мазмунини, шунингдек, ушбу масадларга эришиш воситалари яъни, ўитиш усулларини тўри белгилаб олишга боли. Ўитиш усуллари деганда соломлаштиришнинг педагогик масадларини амалга оширишни таъминловчи ўитувчи ва талаба ўртасидаги муайян тартибли, масадли муносабатлар тизими тушунилади.

Экспериментал тадиотлар натижасида талабалар валеологик тарбиясининг самарали усуллари (ўйин, мусобаа, атъий регламентлаштирилган машлар ва сўз орали таъсир кўрсатиш усуллари) аниланган.

Ўйин усули

аракат фаолиятини аракатли, спорт миллий ўйинлар шаклида ташкил этиш усули жисмоний тарбия жараёнида кенг ўлланилган бўлиб боша усуллар олдида атор афзалликларга эга. Бу усулнинг моияти шундаки, аракат фаолияти ўйиннинг мазмунини, шартлари ва оидалари асосида ташкил этилади. Ўйин усулининг характерли хусусиятлари:

а) шуулланувчиларнинг аракат фаолияти юори руий кўтаринкилик фонида олиб борилади.

б) ўйин жараёнида шуулланувчилар ўртасида, мураккаб муносабатлар вужудга келади.

Бу хусусиятлар талабаларнинг аракат фаолиятига изиишини ортиради, улар бир хил характердаги машларни бажариш ватида вужудга келадиган руий толиишдан халос этади. Ўзлаштирилган аракатларни такомиллаштиришга ва улардан фойдаланиш маоратини эгаллашга ёрдам беради.

Мусобаа усули

Машларни мусобаа шаклида ташкиллаштириш усули. Мусобаанинг тарбия усули сифатидаги моияти шундаки, у талабаларда дўстона, солом раобат, кучлиларга тенглашишга интилиш руини тарбиялайди. Айниса рейтинг тизими бунга ёрдам беради. Мусобаа усули жисмоний тарбия машулотларига изиишни ривожлантиради.

атъий регламентлаштирилган машлар усули

Машларни атъий регламентлаштириш жисмоний соломлаштириш машулотларида эксперимент ўтказиш жараёнининг асосий услубий йўналишидир. Шу йўналишдаги усулларни ўллаш жисмоний ривожланиш, гавда тузилишига ижобий таъсир этувчи куч имкониятларини ривожлантиришга ёрдам беради: югуриш, юриш орали юрак он тизимини яхшилайди.

Сўз орали таъсир кўрсатиш усули

Сўз орали таъсир кўрсатиш усуллари ўз вазифасига кўра уйидаги шартли гуруларга бўлинади:

  1. Кўрсатиб тушунтириб бериш усуллари
  2. Команда, кўрсатма, буйру бериш усуллари
  3. Талил этиш, маслаат бериш, озаки бао бериш усуллари

Сўз орали таъсир кўрсатишнинг яна бир усули ишонтириш аида алоида тўхталиб ўтмочимиз. Ишонтириш, тушунтиришлар, маслаатлар, асосли тавсиялар воситасида амалга оширилади. Ишонтириш жараёни мураккаб бўлиб фан, амалиёт маълумотларига суянади. Ишончнинг шаклланишига жисмоний машларнинг солаштирувчи самараси аидаги турли-туман, кўп иррали янги омиллар таъсир кўрсатади. Ишонтириш санъати ёшларнинг индивидуал хусусиятларини билиш билан чамбарчас боли.

  1. Саломатликни яхшилашнинг самарали воситалари

Жисмоний машлар талабанинг нафас олиш органларига ва руий олатига яхши таъсир кўрсатади. Мушаклар мунтазам аракатлантирилиб турилмаса инсоннинг марказий асаб тизими ижобий зарядлардан марум бўлади. Сустлашган аётий тонус, тушкунлик олати жалдорлик ва ўзини ўлда тутиб туролмаслик реакциялари билан туташиб кетади. Жисмоний машлар талабанинг нафаат жисмоний, балки руий олатига ам ижобий таъсир этади, бу эса, ўз навбатида, таълим-тарбиявий ва соломлаштириш жараёни самарадорлигини оширади. Инсон организми ривожланишининг абул илувчи даври талабалик ёшида якунланади. Талаба ёшлар бу даврда ўиш, ўрганиш, ижтимоий-сиёсий фаолият юритиш учун катта имкониятларга эга бўладилар. Айнан шунинг учун жисмоний тарбия ва спорт саломатликни мустакамлаш учун муим восита комил инсонни тарбиялаш учун табиий ва биологик асос исобланади, ўиш, фан билан шуулланиш ва касб эгаллашга бевосита ёрдам беради.

Жисмоний машлар инсон органлари ва тизимлари фаолиятига ижобий таъсир этувчи турли силжишларни келтириб чиаради. Жисмоний машлар замирида мушак исаришлари ётади, мушаклар инсон вазнининг 3-4 исмини ташкил этади. Мушаклар исариши энергияси ишлаётган мушакка кислород ва турли озилантирувчи моддалар оимининг кўпайиши исобига осил бўлади, айни пайтда юрак ва ўпка фаолияти яхшиланади. Ишлаб турган мушакда кўплаб майда капилляр он томирлар пайдо бўлади.

Шундай илиб, мушаклар ривожланишида озиланиш шароити яхшиланади, умумий он айланиши енгиллашади. Талабалик даврида он айланиши, ёш боланикига нисбатан сустро бўлади. он айланишини жадаллаштириш учун юрак ишлашини фаоллаштириш керак. Юрак фаолияти, ўз навбатида, мушаклар иши таъсирида яхшиланади. Мушаклар исарганда он веналар орали юрак томон аракатланади, бўшаши чоида эса капиллярлардан венага оади.

Тинчлик, аракатсизлик етарлича аракатларнинг бажарилмаслиги юракка салбий таъсир кўрсатади ва турли касалликларга сабаб бўлади.

Адабий манбалар ва ўтказилган тадиотлар талили жисмоний тарбия амалий машулотларида ўув дастури бўйича аракат кўникмаларини шакллантириш, аракатларни бошаришга йўналтирилган ўув юкламасидан фойдаланилаётганлигини тасдилайди. Натижалап кўзга кўринарли эмас, чунки ўув юкламаси ажми, жадаллиги унча баланд эмас. Жисмоний тарбия усул ва воситалари шахснинг типологик хусусиятлари, жисмоний ривожланиш, жисмоний авол, Ўрта Осиё илими хусусиятлари исобга олмайди. Баён этилганлардан саломатликни асраш ва мустакамлаш, иш обилиятини оширишга йўналтирилган, илмий асосланган жисмоний машлар деярли йў. Шунинг учун илмий асосланган жисмоний машларни анилаш учун математик статистика усулидан фойдаланилади. Педагогирк жараён омилларининг ўзаро болилиги хусусиятларини анилаш учун махсус дастур ишлаб чиилган. Педагогик жараёнда унинг таркибига кирувчи омиллар ўзаро болидир. Бир омилни иккинчи омил ўзгаришига мос ўзгартириш маорати педагогик жараён самарасини янада оширади.

Маълумки, жисмоний сифатларни тарбиялаш жараёнида кучни, тезликни, чидамлиликни ривожлантириш орасида айрим олларда ижобий алоа, баъзан эса ўзаро болиликнинг йўлиги кузатилади, яъни, юорида санаб ўтилган сифатларнинг бирортаси ривожланса боша сифатлар ам ривожланади, ва ниоят салбий болилик, яъни бирор сифат ривожланса, боша сифатлар ривожига ёмон таъсир кўрсатади. Жисмоний тарбия соасида тадиотлар энг аввало, ўув соломлаштириш жараёнини ўрганиш билан боли. ўлланилаётган усул ва воситаларнинг афзалликлари аида аракат сифатларнинг ривожланиши, юрак он тизими функцияларининг хусусиятлари кўринишидаги педагогик самара гуволик беради. Педагогик самара икки томонлакма (сифат ва сон) характерланади.

Методика педагогикани тадиотнинг статистик усуллар билан бойитади. Улар ўзлари очган объектив онунларни математик модель, яъни ўрганилган одисанинг турли томонларини характерловчи кўрсаткичлар ўртасидаги у ёки бу муносабатлари кўринишида ифодалаш имконини берадилар. Кўрсаткичлар ўртасидаги маълум муносабатларнинг бундай модели функционал тобелик дейилади. Унинг моияти шундаки, бир кўрсаткичнинг ўзгариши, оидага биноан, иккинчи кўрсаткичнинг шунга хос ўзгаришига олиб келади. Функционал тобелик аидаги билим тобе катталик (функция) кўрсаткичларини бошарувчи катталик (аргумент)нинг исталган кўрсаткичларига араб олдиндан айтиб бериш имконини беради. Бундан функционал амалий ва илмий аамияти келиб чиади. Функционал моделлар баён этилган жараённинг боришини олдиндан айтиб бериш, бу жараённи бошариш имконини берадилар ва самарали педагогик усулларини танлашга ёрдам берадилар.

Функционал алоа атъий тобеликни акс эттиради, бунда бирор омил ийматининг ўзгариши иккинчи омил ийматининг худди шундай ўзгаришига сабаб бўлади. Бундай алоа ани фанлар учун характерли исобланади. Педагогикада эса улар умумий вариантларда ва шартли чегараларда кузатилади.

Статистик алоалар ёки корреляцияларнинг ўрнатилиши масадга мувофи исобланади. Корреляция бирор бир омилга боша бир омилнинг бир эмас, бир неча ийматлари мос келадиган олатдаги болиликнинг статистик ани сон ўлчамларини топиш имконини беради. Бундай олатда алоа олинган бир атор ўзгаришларнинг ўртача ийматларида ифодаланади. Корреляциянинг бир неча йўналишлари мавжуд: тўри ижобий, салбий тескари ижобий, салбий корреляциялар.

Алоанинг сон кўрсаткичлари бир неча даражаларга бўлинади: кучсиз алоа корреляция коэффициенти 0,30 гача, ўртача алоа корреляция коэффициенти0,31 дан 0,69 гача, кучли алоа корреляция коэффициенти 0,70 дан 0,99 гача.

Талабаларни соломлаштиришнинг самарали воситаларини анилаш учун жисмоний ривожланиш, гавда тузилиши, жисмоний ва функционал тайёрлик кўрсаткичларининг корреляцион тобелиги белгиланган. аракат сифатлари, жисмоний ривожланиш, гавда тузилиши, жисмоний авол кўрсаткичларнинг даражасини баолаш бўйича тадиотлар изларда 36, йигитларда 47 тестлар бўйича ўтказилди.

Бундай ёндашув, яъни, талабаларни жисмонан етилтириш учун илмий асосланган машларни анилаш соломлаштириш профилактика ишини самарали режалаштириш, соломлаштириш жараёнини жадаллаштирув масадига мувофи воситаларни танлаш имконини беради.

Маълумки, изларда бўй ва оирлик кўрсаткичлари (r-0,9), ўпканинг аётий сиими ва бўйин айланаси, билак динамометрияси ва тананинг ё оирлиги ўртасида катта тобелик аниланган. Йигитларда эса бўй ва оирлик, билак динамометрияси ва тана кучи (r-0,9), ўртасида катта тобелик мавжуд.

Йигитлар ва изларнинг гавда тузилиши ва жисмоний ривожланиши ўртасида функционал тобелик аниланган бўлиб, улар алоанинг унча катта бўлмаган сонини ташкил этади. Гавда тузилиши, жисмоний ривожланишни яхшилаш талабаларни жисмоний етилтиришнинг асосий шартларидан бири бўлиб унга соломлаштириш жараёнида кучни ривожлантиришга йўналтирилган махсус машлардан мунтазам фойдаланиш йўли билан эришилади. Гавда тузилишини ривожлантириш умурта поонани нормал ишлашини таъминловчи оматни яхшилаш имконини беради.

Талабанинг типологик хусусиятлари кўрсаткичларининг корреляцион тобелиги асаб жараёнларининг уйониш ва аракатчанлиги ўртасида анча катта (r-0,6), тобелик борлигини анилади.

Асаб жараёнларининг уйониш ва аракатчанлиги кучи юори бўлган талабалар яхши жисмоний тайёргарликка эга бўлади. Уларга аракат фаоллиги юори бўлган ва олат тез-тез ўзгариб турадиган жисмоний машлар тавсия этилади. Асаб жараёнларининг уйониш ва аракатчанлиги кучт паст ва тормозланиш кучи эса юори бўлган талабаларга бир меъердаги тезликни талаб илувчи машлар тўри келади. Кўп сонли мушаклар иштирок этган, аракат фаоллиги юори бўлган машлар юрак он тизими фаолиятини яхшилашга ёрдам беради.

Аниланган тобеликлар талабалар валеологик тарбияси жараёнида ўлланиладиган жисмоний машларни танлашда исобга олинадиган, илмий асосланган талабларни ишлаб чииш имконини беради. Бу эса ўув жараёнининг самарадорлигини таъминлайди.

Турли ёшдаги ва жинсдаги талабалар он айланиши хусусиятлари устида олиб борилган тадиотлардан олинган натижалар он айланишининг доимий индекси ва он айланиши индекси ўртасида юори болилик (r-0,9), борлигини анилаш имконини беради, ваоланки он айланиши кўпайса он айланиши ва моддалар алмашинуви яхшиланади. Айни пайтда он айланиши индекси ва томирларнинг периферик аршилиги ўртасида юори салбий болилик (r-0,9), мавжуд. аракат фаоллиги мушакларнинг исартирувчи ва насосли функциясини катталаштиради бу эса вена онини юрак томон юришини таъминлайди, томирларнинг периферик аршилигини камайтиради юрак он тизими функцияси самарадорлигини оширади. Баён этилган омиллар талабалар волеологик тарбияси бўйича дарсларда ўлланиладиган воситаларни танлашда исобга олиниши керак.

Шундай илиб, мушак тизимининг маълум морфофункционал олати муим аётий заруратдир, унинг даражаси эса мушаклар кучининг кўрсаткичларида акс эттиради. Бундан келиб чиадики, саломатлик учун мушак тизимининг маълум даражаси зарур экан. Амалий машулотларда аракат фаоллигининг оширилиши, юори елка айланаси, орин пресси мушакларини мустакамловчи воситаларни жисмоний машлар таркибига киритиш, уларнинг тонусини кўтариш оматни яхшилаш, омат бузилишлари олдини олиш аракатланувчи ва ички органлар фаолиятини яхшилайди.

Юорида баён этилганларни исобга олиб ар томонлама тайёрлик инсоннинг жисмоний обилиятини такомиллаштиришни талаб этади ва махсус машлар орали эришилувчи гармоник ривожланишнинг муим омили исобланади, деган хулосага келиш мумкин.

Табиатнинг соломлаштирувчи кучлари саломатликни яхшилашнинг самарали воситаси сифатида

уёш радиацияси, аво ва сув муитларининг хусусиятлари талабанинг саломатлигини мустакамлаш, чинииш ва иш обилиятини ошириш воситалари сифатида хизмат илади.

Валеологик тарбия жараёнида табиий тадиотлар доирасида табиатнинг соломлаштирувчи кучларидан икки йўналишда фойдаланилди:

  1. Жисмоний тарбия машулотларида ўшимча шароит сифатида (машулотларнинг очи авода ўтказилиши) фойдаланиш, бунда муитнинг табиий омиллари жисмоний машлар таъсирини тўлдиради, кучайтиради ва фаоллаштиради.
  2. Соломлаштирувчи сузиш бўйича машулотларни очи сув авзаси (бассейн)да ташкил этиш, бунда табиий омиллар чинитириш ва соломлаштиришнинг нисбатан мустаил воситалари сифатида дозалаштирилади.

Соломлаштирувчи сузиш апрель ва октябрь ойларида ўтказилади. Ўзбекистон Республикаси Гидрометеорология маркази маълумотларига кўра бу йилнинг соломлаштирувчи сузиш учун энг улай ватидир.

Табиатнинг соломлаштирувчи кучлари ва гигиеник факторлари валеологик тарбия воситалари сифатида талабалар саломатлигини яхшилаш ва ўув фаолияти самарасини оширишга ёрдам беради.

Тадиотларимиз хулосасига кўра табиий омиллар муитдаги чинитириш жисмоний машлари организмнинг таши муит таъсирларига чидамлилигини оширади.

Очи авода амалий машулотлар стадионда 1.09. дан 30.11. гача ва 1.03. дан 1.06. гача аво арорати +10 дан +28 гача бўлган шароитда ўтказилади. Шуни айд этиш муимки, аво арорати +27 дан ошганда талабалар жисмоний машларни го офтобда, го салинда бажарадилар. Очи авода ўтказилган тадиотлар давомида турли усуллардан фойдаланилди. Булар: атъий регламентлаштирилган машлар, ўйин ва мусобаа усули, сўз ва кўргазма орали таъсир кўрсатиш ва .з. Турли усуллар ўлланилган комбинацияларни синаб кўриш натижасида ўйин ва мусобаа усулининг самарали бирикмаси аниланди.

Ўйинга нисбатан мусобаа пайтида руий олат кучлиро намоён бўлади.

Очи аво шароитида ўлланилган ўйин ва мусобаа усуллари ва табиат кучлари ўув фаолияти билан боли руий зўрииш ва аудитория, ётохона, уй шароитида кўп ват ўтириш натижасида осил бўлган димиишни бартараф этишга ёрдам беради. Чинииш руий чарчони енгади. Талабалар ўртасида шамоллаш касилликлари камайди, бу эса давоматнинг яхшиланишига сабаб бўлди.

Педагогик тадиотлар жараёнида жисмоний машлар таъсирини белгиловчи омиллар аниланди.

  1. Ўитувчи ва талабаларнинг шахсий хусусиятлари муим исобланади.

Ўитиш икки ёлама жараёндир. Жисмоний машлар таъсири ўргатаётган ва ўрганаётган шахсларнинг алоий сифатлари, билим даражаси, маорати, жисмоний ривожланиши, изииши ва фаоллиги болидир.

  1. Илмий омиллар талаба томондан валеологик тарбия онуниятларини ўрганиш чораларини характерлайди. Жисмоний машларнинг педагогик, психологик, физиологик томонлари анчалик чуур ишлаб чиилган бўлса, улардан педагогик масалаларни ечишда шунчалик самарали фойдаланиш мумкин.
  2. Методологик усуллар жисмоний машларга ўйиладиган талаблар гуруини ўз ичига олади. Ўитиш самараси танланган машларнинг талаба имкониятларига анчалик мос келишига болидир. Индивидуализациялаштирилган ўитиш жисмоний машларни шахсий хусусиятларга мос танлаш, демакдир. Бу эса ўувчидан тиббий, псиологик, педагогик билимларни талаб этади. Талабаларнинг шахсий хусусиятларини билиш “педагог талаба” педагогик амкорлигининг базаси исобланади.

Айни пайтда талабалар шахсий хусусиятларини анилаш жисмоний машулотлар таъсирини фаоллаштиради.

Жисмоний етилиш жараёнини индивидуаллаштириш машулотларни дифференциалаш, уларни ўтиш йўллари, жисмоний юклама меъёрлари ва уларни бошариш йўллари, машулот турлари ва педагогик таъсир усуллари билан ифодаланади.

Адабиётлар:

Амосов Н.М Раздумья о здоровье. М., 1987.

Брегг П Программа по о здоровлению позвоночника. М., МП “Ритм”, 1992.

Березин Н.П Здоровому о здоровье. “Твое здоровье”, 1990, №7.

Змоновский Ю.Ф К здоровью без лекарств. М., ФиС, 1990.

Китайская Ю.А, Худойбердиев Р.И Жизнь в движении. Т., 1987.

Тартаковский М Уроки физической гармонии. М., 1983.

Маслов А.А, Подщеколдин А.М Уроки китайской гимнастики. М., 1990.

Спорт мусобаалари ёшлар саломатлигининг самарали воситаси