Бошарув тизимида ахборот ва коммуникациянинг ахамияти

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ИТИСОДИЁТ УНИВЕРСИТЕТИ

“Ахборот технологиялари ва статистика” факультети

Мавзу: Бошарув тизимида ахборот ва коммуникациянинг ахамияти

Бажарди: Махмудов Ж

Тошкент 2012

  1. Ахборот ва у асосида бошарув тизимининг фаолият кўрсатиши.
  2. Моддий оимлар ва ахборот оимлари.
  3. Таши муит, модел ва бошарув тизими модели.

Ташкилот бошарув тизимининг ахборот жиатлари деганда, ахборот аракатланиши ва айта шаклланиш жараёни сифатида бошарувни акс эттирувчи, бошарув тизимининг вазифавий иш структурасини ташкил этувчи блоклар тўплами деб тасаввур илиш мумкин(1-расм). Тизимнинг бошарув исмидаги айта осил бўлиш предмети - бу бошланич ахборотдир.

Юори даражадаги бошарув блоки ва таши муит блоки баён этилаётган бошарув тизимига кирмайди ва унга нисбатан ички исобланади. Шунингдек, объектни бошариш жараёнини ифодаловчи ички тизимидаги ахбоорт оими пайдо бўлади.

а1 ва а2 каналлари бўйича ўтадиган ахборот оими кўриб чиилаётган тизим ва юори даражадаги тизим ўртасидаги бўйсинувчанлик муносабатини ифодалайди. а1 ахборот оими кўриб чиилаётган тизимга таъсир кўрсатувчи маъмурий – буйру (кўрсатмали) ахборотларининг мажмуини ифода этади. а2 алоа канали бу ташкилот бошариш тизимининг бошарувчи исми а1 киришига андай таъсир кўрсатганлиги тўрисидаги ахборотни ташувчи тескари алоа канали саналади. Агар ташкилотнинг бошарув тизими бошарувнинг юори даражадаги буйруларини еч бир камчиликсиз бажарса, у олда а2 нинг чииш жойида а1 нинг кириш жойидаги билан(вати-ватида маълум бир силжишлар билан) бир хил ахборот бўлади, ёки ахборот умуман бўлмайди(бу а1 ва а2 ахборотлари бир хил дегани).

Таши муит ва бошарув тизими ўртасидаги ахборот алмашинуви чизмада b1 кириши ва b2 чииши билан тасвирланган. Улар горизантал ахборот алоалари саналиб, тизим фаолияти учун муим бўлган ўша тартибдаги тизимлар ва боша ахборот манбалари билан кўриб чиилаётган бошарув тизимининг ўзаро муносабатларини моделлаштиради. Тизим фаолияти учун муим саналган ахборот манбаларига савдо, маориф, банклар, соли инспекцияси кабиларни киритиш мумкин. Мазкур тизим жараёнида бошариб бўлмайдиган турли хил таъсирлар юзага келади: f киритиш бошариладиган объектга таши муитнинг бошариб бўлмайдиган таъсирларини моделлаштиради.

Бошарув тизимини кўриб чиишни бошариладиган объектдан бошлаймиз. Ресурсларга эга бўлган олда бошарув объектлари ват сарфлаш ва ресурсларнинг айта осил бўлиши билан боли ишлаб чиариш жараёнинг амалга ошириш натижасида m2 нинг айрим самаралари тўпламини чиишга йўналтиради. g1 кириш ва g2 чииш олати, таши муит баён этувчи шароитлар хаидаги, юори органлар томонидан ўйиладиган талаблар тўрисидаги ахборотлар бошарув блокига келиб тушади. Ахборот блоки унга киритилган дастурга мувофи бошарувчи объект олатини айд этади, ахборотни тўплаш ва рўйхатга олишни, уни олдиндан айта ишлашни, жумладан, таснифлаш, гурулаш, маълумот бериш каби бир атор элементар мантиий ва исоблаш операцияларини амалга оширади.

a2

b2 b1

a1

h1

h2 i

g1

h3 g g2

e

m1 f m2

Моддий оимлар

Ахборот оимлари

1- расм. Бошарув тизимининг фаолият кўрсатиш таркиби.

Бошарув блоки ахборотларни айта ишлайди ва айрим жўнатиладиган ахборотлар оимини натижаловчи оимга айлантиради, бошариладиган объект киришига таъсир билан боли бир атор арорларни ишлаб чиади ва ўрта муит амда юори даражадаги бошарув блоклари билан ўзаро аракат илади.

Бунда бошарув блоки бошарув объекти, таши муит ва юори бошарув даражасидан келган ахборотлардан фойдаланади. Меъёрида ишлашдан четланган оллар рўй берганда бошарув блоки четланганликни бартараф этиш масадида арор абул илади ва тегишли чорани танлайди. Бошарув блоки таъсир кўрсатиш усулларини ишлаб чииш учун хотира(унга мутахассислар хотираси, электрон хотирани киритиш мумкин) ва бошарув мезонига эга(мезон бўйича бошарилувчи объект кўрсаткичларининг яхшилангани ёки ёмонлашуви аниланади).

Таъсир кўрсатиш блоки шундай восита саналадики, унинг ёрдамида бошарув блоки керакли фойдали самарага эришиш масадида бошарув блоки бошариладиган объект киришига таъсир кўрсатади.

Бошарув блоки юори даражада а2 алоа канали бўйлаб кўриб чи-илаётган тизим олати тўрисида ахборот олади, айрим арорлар ирраларини(спектрини) ишлаб чиади ва а1 алоа канали бўйича бошарув блокига керакли таъсир кўрсатади. Бу таъсир кўриб чиилаётган тизим фаолияти алгоритмида кўрсаткичлар исоботи тартибида, бошариладиган объект ишини баолайдиган мезонларда айрим ўзгаришларни келтириб чиариши мумкин.

Таши муит блоки таши муитнинг кўплаб элементларидан иборат бўлиб андайдир маънода мазкур тизим ёки унинг бошарилувчи объекти билан ўзаро аракатлана олади.

Бошарув блоки таши муит ахборотлари асосида муитнинг юзага келиши мумкин бўлган олатини башоратлашда ва бошариладиган объектга таъсир кўрсатишда, шунингдек бошарув тизимининг ўзидаги функционал блоклар ўртасида ўзаро таъсирни юзага келтиришда бундай башоратларни исобга олиш имкониятига эга бўлади.

Шундай илиб, бошарув шакл нутаи-назаридан ахборот жараёнини ифодалайди. Бошарув моияти эса бошарув тизимидаги олинган барча ахборотни айта ишлаш, арорлар абул илиш амда бошариладиган таъсир кўринишида бошарув объектларига натижавий ахборотларни беришдан иборат.

2-расмда бошарув объектига бошариладиган таъсир кўрсатишни иш-лаб чииш кўрсатилган.

арорларни амалга ошириш одамлар(ишлаш) ва машиналар(машина аракати) томонидан бажарилади. айд этиш лозимки, аракатлар бошарувга оид эмас. Бу менат жараёнини бажариш ёки машиналар бажарадиган аракатлардир.

Таши Ички

Ахборот

2 - расм. Бошарувчи таъсир кўрсатишни ишлаб чииш чизмаси.

Бошарувни амалга ошириш жараёнини ахборот маъносида уйидаги формула билан ифодалаш мумкин:

Oi(t) in(t) A inp inp iyk Oi(t+1) (1)

бунда: Oi(t) - i- бошарилувчи объектнинг t - ватдаги олати;

in(t) – i–бошарилувчи объектнинг t – ватдаги олатини акс эттирувчи ахбороти;

А – in(t) ахборот асосида i – объект учун шаклланган бошарув вазифасининг исоб-китоб алгоритми;

inp – i – объектни бошаришдаги арорлар абул илиш учун керакли ахборотлар (t ватидаги бошарувчи таъсир);

Оi(t+1) – бошарувчи таъсир амалга оширилгандан сўнг (t+1) ватдаги i – бошарилувчи объект олати.

Келтирилган формула бошарув жараёнини таъминловчи ахборот тизими тавсифи, таркиби ва ташкил этиш кетма-кетлигини белгилаб беради.

Бошарув тизими модели. Бошарув тизими ўзининг таркибий нутаи назаридан кўп сонли функционал моментлардан (бошарув вазифаларидан) иборат бўлиб, бошаришнинг тўли даврини намоён илади. Булар: бошарувни башоратлаш, режалаштириш, дастурлаш, ташкиллаштириш, меъёрлаш, айд этиш, назорат, талил этиш ва тартибга солиш(3 - расм).

уйидаги учта асосий бошарув даражаси фарланади.

Юори даража тизимнинг каттаро ёки кичикро маълум бир истиболга мўлжалланган асосий йўлини (режалаштириш контурини) белгилаб беради.

Ўрта даражада берилган стратегик йўналишни амалга оширувчи таркиби шаклланади ёки кўринишини ўзгартиради(ташкил этиш контури). уйи даражада юзага келган оишларни бартараф этган олда, тизимнинг тегишли режимда бўла олишини таъминлайди.

Мазкур моделда бошарувчи исм ва бошарув объектининг ўзаро алоаси ани номоён бўлади. Улар уч хил кўринишдаги буйру олади, яъни: еч бир кўрсатмасиз бажариладиган дастур; маълум бир этимолий воеалар содир бўлган олларда бажариладиган ташкилий оидалар; атроф–муитнинг тахминий таъсири ва тизим фаолиятининг меъёрий режимдан чалиш билан боли бўлган бошарув буйрулари. уйида тўли бошарув даври фаолиятининг амалий моиятини кўриб чиамиз.

1. Башоратлаш - бу таши муитнинг юзага келиши мумкин бўлган олатини, бошариладиган объектнинг ўзини тутишини анилаш масадида маълумотларни айта ишлаш амда улар ар бирининг этимоллигини баолашдан иборат.

2. Режалаштириш – бу тизимнинг келажакдаги орзу илинган олатини ишлаб чииш(режали моделини ишлаб чииш) ва ушбу олатга эришиш учун маблаларни тасимлашга нисбатан арорлар абул илишдан иборат. Режалаштириш масад ва мезонларни танлашни ўз ичига олади. Шу масад ва мезонга нисбатан бошарув самарадорлиги баоланади.

3. Дастурлаш режасини амалга ошириш, яъни тизим фаолиятининг алго-ритмини ишлаб чииш учун бошариладиган аракатлар кетма–кетлиги амда ўзаро алоасини баён этувчи дастурларни ишлаб чиишдан иборат.

Режалаштириш

контури

W(i)

W(m)

W(a)

I(н)

I(a)

I(k) I(y)

W(p)

W(m) W(o) w(h) Iv IВ I(j) I(R)

3 - расм. Бошарув тизимининг модели

I(v) – таши мухитнинг стационар шарт–шароитлари хаидаги ахборот;

I(b) – таши таъсирлар аидаги ахборотлар;

I(R) – бошариладиган объект харакатлари тўрисидаги ахборот;

I(i) – бошариладиган объект олати тўрисидаги ахборот;

I(a) – талилий ахборот;

I(y) – исобот ахбороти;

I(q) – башоратлаш ахбороти;

I(k) – назорат ахбороти;

I(н) – меъёрий ахборот ;

W(n) – режа ахбороти;

W(m) – дастурий ахборот;

W(p) – тартибга солувчи ахборот;

W(o) – ташкилий ахборот.

4. Ташкил этиш – мустакам (бардошли) объектлар ёки жараёнлар тузилмасини ўзгартириши ёки кўришдан, яъни маълум бир олатларида бош-ариладиган объектлар фаолиятини регламентлаштиришда фойдаланила-диган у ёки бу оида, процедура, усул, алгоритмларини белгилаш ёки ўзгартириш демакдир.

5. Меъёрлаштириш - тизимнинг хусусиятларини ифодаловчи статистик маълумотларни доимий равишда йииш ва улар асосида тизимнинг бир меъёрда фаолият кўрсатишини таъминлаб туриш.

6. исобга олиш бошариладиган объект ва таши муит параметрлари мажмуини айд этишдан иборат. У яна келадиган маълумотларни дастлаб айта ишлаш, жумладан, таснифлаш, гурулаш ва оказо арифметик амда мантиий операцияларни ўз ичига олади.

7. Назорат илиш – бошариладиган объектларнинг меъёрида ишлашидан чалиши тўрисидаги маълумотлар мазмунини анилашдан иборат.

8. Бошариш – тасодифий таъсирлар сабабли тизим ишининг меъёрий режасидан четлашишини бартараф этиш масадида арор абул илиш, яъни айта алоа асосида тузатиш, олинадиган самаранинг сифат ва мидор ўлчовлари ўзгаришига кўра бошарилувчи объектга таъсир кўрсатишидир.

9. Талил – тизимнинг жорий олатини ўрганишда иш самарадорлигини ошириш учун унинг имкониятларини талил этишдан иборат.

Таянч сўз ва иборалар:

Ахборот; бошарув тизимининг фаолият кўрсатиши; моддий оимлар; ахборот оимлари; таши муит; модел; бошарув тизими модели.

Такрорлаш учун саволлар.

  1. Бошарув тизими деганда нимани тушунасиз ?
  2. Бошарув тизими фаолиятининг ахборот жиатларини тушунтириб беринг.
  3. Ахборот ва моддий оимларга нималар киради ?
  4. Бошарув тизимининг модели деганда нимани тушунасиз ?

Асосий адабиётлар

1. Миллий итисодда ахборот тизимлари ва технологиялари: Олий ўув юртлари талабалари учун ўув ўлланма // Муаллифлар: Р.Х.Алимов, Б.Ю.Ходиев, .А.Алимов ва бош.; С.С.уломовнинг умумий тарири остида. – Т.: «Шар», 2004. – 320 б.

2. Гулямов С. С. и другие. Современные информационно-коммуникацион-ные технологии в маркетинге информационных продуктов и услуг. Т.: Фан, 1997 г.

3. Гуломов С. С., Шермухамедов А. Т., Бегалов Б. А. Иктисодий информатика: Дарслик / академик С.С.Гуломовнинг умумий тахрири остида. – Т.: Ўзбекистон, 1999, 528 б.

4. Информационные системы в экономике / Под ред. В. В. Дика. – М.: Финансы и статистика, 1996.

5. Алёхина Г. В. Информационные технологии в экономике и управлении Учебное пособие. М.-2002.

6. уломов С.С., Алимов Р.Х., Лутфуллаев Х.С. ва бошалар. Ахборот тизимлари ва технологиялари. Тошкент.: ”Шар”, 2000 й. - 592 б.

7. Симонович С. В. и др. Информатика. - СПб.: Питер, 2003. - 640 с.

8. Ходиев Б.Ю., Мусалиев А.А., Бегалов Б. А. «Введение в информационные системы и технологии». Ташкент. ТГЭУ. 2002 г. - 156 с.

9. Петров Б. Н. Информационные системы. - СПб.: Питер, 2003. – 688 с.

10. Когаловский М. Р. Технология баз данных на ПЭВМ. М.: ФиС, 1992.

11. Системы управления базами данных и знаний/Под ред. А.Н.Наумова. – М.: Финансы и статистика, 1991.

ўшича адабиётлар:

  1. Дрогобыцкий И.Н. Проектирование автоматизированных информационных систем: организация и управление. – М.: Финансы и статистика, 1992.- 208 с.
  2. Информатика: данные, технология, маркетинг / Под ред. А.Н. Рома-нова. – М.: Финансы и статистика, 1991.
  3. Гулямов С. С. Экономика и информатика. Т.: Менат, 1991 г.
  4. Мишенин А.И. Теория экономических информационных систем. - М.: ФиС, 1993.
  5. Свириденко С.В. Современные информационные технологии. М.: Радио и связь – 1989.
  6. Барсуков В. С., Водолазкий В. В. Современные технологии безопасности. Москва, «Нолидж», 2000 г. - 496 с.
  7. Макарова Н. В., Никалаичук Г. С., Титова Ю. Ф. Компьютерное делопроизводство: учебный курс. - СПб.: Питер, 2002. - 416 с.
  8. Ходиев Б. Ю., Бегалов Б. А., Хошимходжае в Ш. Х., Мавлютов Н.И. «Экономическая информация: классификация, коммерческая тайна и информационная безопасность». Под редакцией академика АН РУз Гулямова С.С. Ташкент, издательство «Фан» АН РУз. 2002 г.
  9. http://www.rosinf.ru – «Росинформресурс» бирлашмасининг сервери. Лойиалаштирилаётган ва ишлаб чиилаётган ахборот масулотлари ва хизматлари аида ахборотлар.
  10. http://www.icsti.ru – илмий ва техник ахборотлар аларо марказининг сервери. Турли билимлар соаси бўйича маълумотлар базасига кириш имкониятини ва чет эл милиий амда аларо ЭM тармоларига киришни таъминлайди.
  11. http://sunny.ccas.ru/library.html – Жаон кутубхоналари сервери. 45та мамлакатнинг 1000 орти кутубхоналарига киришни таъминлайди.

Бошарув тизимида ахборот ва коммуникациянинг ахамияти