O`zbekiston Respublikasi ta’lim tizimi adabiyot o`qitish masalalari

O`zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi

Navoiy davlat pedagogika instituti

O`zbek filologiyasi fakulteti

Fan: Adabiyot o`qitish metodikasi

Mavzu: “O`zbekiston Respublikasi ta’lim tizimi adabiyot o`qitish masalalari

Bajardi: 4-kurs “B” guruh talabasi Najmiddinova Sohiba

Tekshirdi: Tuxtayeva Bibigul

Navoiy-2010

REJA:

Davlat ta’lim hujjatlarida adabiyot o`qitish masalalari (DTS).
Hozirgi adabiy ta’limga qo`yilgan talablar.
O`quvchi shaxsini shakllantirishda maktab adabiyotining roli.

Тa’lim – tarbiya tizimini tubdan o`zgartirish, uning samaradorligini davr talablari darajasiga yetkazish bugungi kunda davlat ahamiyatiga molik muammoga aylandi.

Тa’lim muassasalarini bitirib chiqayotgan yoshlarning zamon talablariga, bozor iqtisodi ehtiyojlariga javob bera olmayotganligining sabablaridan biri “ta’lim sohasida xalqaro me’yorlar va andozalar asosida davlat standartlarining ishlab chiqilmaganligi”ni Respublikamiz Prezidenti ham alohida ta’kidlagan.

“Тa’lim to`g`risida” Qonun va “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” ta’lim tizimi konsepsiyasi, standarti hamda o`quv – metodik majmualarini tubdan yangilashni taqozo etmoqda.

Тa’lim – tarbiya muassasalari oldiga muayyan ijtimoiy buyurtmalar qo`ygan davlat o`sha muassasalar tomonidan tayyorlanadigan kishilar egallashi lozim bo`lgan ijtimoiy – ma’naviy va intellektual – kasbiy xislatlarning minimal chegarasi, miqdori aniqlanishini talab qilishi tabiiy holdir. Davlat ta’lim standarti (DТS) lari ta’lim – tarbiya muassasalari ma’lum bosqichining bitiruvchilari muayyan o`quv fani yuzasidan egallashlari shart bo`lgan bilim, ko`nikma, malaka va ma’naviy xislatlarning eng quyi miqdorini ilmiy asoslovchi rasmiy pedagogik hujjatdir.

Davlat ta’lim standarti:

a) ijtimoiy muvofiqlashtiruvchilik;

b) ta’limni gumanizatsiyalash;

v) boshqarish;

g) ta’lim saviyasini oshirish singari vazifalarni bajaradi. Davlat ta’lim standarti–nazorat vositasi. Ayni vaqtda, davlat ta’lim muassasalarida qo`lga kiritilishi mo`ljallangan ko`rsatkichlarga erishish uchun zarur bo`lgan moddiy–tashkiliy sharoitni yaratish omili hamdir.

Davlat ta’lim standartlari ko`rsatkichlari amalda mavjud ta’lim mazmunidan emas, balki tarbiyalanuvchi singdirishi lozim bo`lgan, umumjahon mezonlariga muvofiq keladigan shaxslik xislatlarining zaruriy miqdoridan kelib chiqadi. Davlat buyurtmachi sifatida ta’lim muassasalari esa ana shu vazifalarni yaxshiroq uddalash uchun qaysi bosqichda qanday bilim, ko`nikma, malaka va ma’naviy xislatlarni tarbiyalanuvchilarga singdirish lozimligini belgilab olgan holda ish ko`radi. Shunday bo`lgan taqdirdagina, tarbiya ishida tavakkalchilikdan, ko`r – ko`rona ish tutishdan qutilish mumkin.

Pedagogik amaliyotda minglab yillardan buyon ta’lim oldiga qo`yiladigan talablar bilan ish ko`rib kelinayotir. Garchi ta’limning davlat standartlari tushunchasi rasmiy ravishda ХХ asrning yetmishinchi yillarida paydo bo`lgan esada, ta’lim muassasalari davlat tasarrufida bo`lmagan zamonlarda ham ular oldiga davlatning talablari qo`yilganligi pedagogik tarixidan yaxshi ma’lum. Chunki har qanday muassasadan chiqqan tarbiyalanuvchi ham biror jamiyatda yashashga mahkum. Binobarin, unda mavjud bo`lgan yoxud tarbiya natijasida ro`yobga chiqqan ma’naviy fazilatlar ana shu jamiyat talablariga mos kelishi zarur bo`ladi. Тa’lim oluvchilarning xulqiy xislatlari bilan jamiyat belgilab bergan axloqiy fazilatlar uyg`unligi, mutanosibligi qanchalik yuksak bo`lsa, jamiyatning ijtimoiy ravnaqi ham shunchalik yuqori bo`ladi. Shuning uchun ham ta’lim – tarbiya jarayoniga jalb etiladigan o`quv predmetlarining davlat standartlari qanchalik puxta va zamon ilmiga muvofiq ishlab chiqilsa, ta’limning samaradorligi shuncha baland bo`ladi.

Ma’lumki, ta’lim har bir jamiyatning ajralmas qismi, madaniyati va rivojlanishning asosiy ko`rsatkichidir. Har qanday mamlakat istiqbolli rejalar tuzar ekan, avvalo ta’limga e’tiborni kuchaytiradi. Shu ma’noda mustaqilligimizning ilk kunlaridan boshlab Prezidentimizning “Kelajak bugundan boshlanadi. Hozir tarbiya masalasiga e’tibor qilinmasa, kelajak boy beriladi. Тarbiyadan hech narsani ayamaymiz!” degan da’vatlari ostida ta’limni isloh qilishga kirishilib, avvalo “Тa’lim to`g`risida” gi Qonun, so`ngra “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” yaratildi. Komil inson tarbiyasi davlat siyosatining ustuvor sohasi deb e’lon qilindi.

Respublikamizda amalga oshirilayotgan ulkan bunyodkorlik ishlari, islohotlar, mamlakatimiz iqtisodiy qudrati oshib borish natijasida jamiyat ijtimoiy sohasining markaziy bo`g`ini hisoblangan xalq ta’limida ham tub islohotlar ro`y bermoqda. U yangilanmoqda, yoshlar ta’lim-tarbiyasini takomillashtirish, ularning mazmunini, uzluksizligini ta’minlab beradigan yangi hujjatlar, pedagogik texnologiyalar, amaliyot uslublari bilan boyib bermoqda. “...xalq ta’limini tubdan isloh qilish, mazkur dasturni amalga oshirish bizdan nihoyatda katta kuch, mablag` va imkoniyat talab qilmoqda. Lekin, istiqbolimiz, istiqlolimiz ko`zi bilan qaraganda, ham iqtisod, ham siyosat, ham ma’naviyat nuqtai nazaridan bu sarf-xarajatlarga nazar tashlasak, undan keladigan manfaat har qanday xarajatlarni qoplashi va oqlashi muqarrar”1.

Bugun dunyo ma’rifatparvarlari qisqa vaqt vaqt ichida O`zbekistonda yuz bergan ulkan o`zgarishlarga erishilgan natijalarga yuksak baho berib, Prezident Islom Karimov tomonidan yaratilgan “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”ni ta’limni isloh qilish yo`lini tutgan mamlakatlar uchun namuna sifatida tavsiya etmoqdalar.

“Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”, uning asosida qabul qilingan hukumat qarorlari ijrosining tahlili, ilk samaralar O`zbekistonning buyuk kelajagini mustahkam poydevor quyilayotganligidan dalolat beradi. Bularning eng asosiysi-bu ta’lim mazmunining yangilanganidir.

“Jamiyatimiz oldida hozir o`ta muhim vazifa-o`z xalqi va vatani kelajagi uchun shaxsiy ma’suliyatni his etadigan yoshlarni tarbiyalash vazifasi turibdi. Buni amalga oshirish uchun esa ta’lim mazmunini yangilash, uni sifat jihatidan yangi pog`onaga ko`tarish zarur. O`quvchilarning bilimi, ko`nikma va malakasining minimal darajasiga, umumta’lim tayyorgarligiga qo`yiladigan talablarni belgilab beradigan daslat ta’lim standartlari hamda ular asosida yaratilgan o`quv dasturlarini yangi avlodi aynan shu maqsadga xizmat qiladi”.2

Davlat va jamiyat kelajagimiz vorislari bo`lgan yosh avlod ta’lim-tarbiyasi hozirgi talablar darajasida bo`lmog`i uchun hech narsani ayamayotgan bir davrda yashar ekanmiz, o`z umrini ta’lim ishga bag`ishlagan har bir shaxs, u davlat va jamiyat tomonidan bildirilgan yuksak ishonchga munosib bo`lish uchun barcha g`ayrat, shijoatini to`la bag`ishlashi tashabbuskorlik, ijodkorlik, omilkorlik bilan, vijdon amriga ko`ra ish yuritish, o`z faoliyatida yuksak mazmun, samaradorlikka erishmog`i shart. Тa’lim-tarbiya ishida o`tgan asrda hukm surgan illatlar, nuqsonlar, kamchiliklar XXI asr ta’lim-tarbiyasiga o`tmasligi shart. Yangi asr ta’limi xalqchil, insonparvar, demokratik, adolatli bo`lishi bilan birga sermazmun samarali, ibratli, maqbul va takomillashgan ta’lim tizimi bo`lib qolsin. Shunga erishish kerakki, maktab bola uchun malol keladigan og`ir yuk, mashaqqat va qo`rquv maskani emas, u quvonadigan, talpinadigan, o`z qobiliyat va imkoniyatlarini ro`yobga chiqarib, namoyon eta oladigan mehribonlik maskani bo`lishi kerak.

Bugungi mustaqil O`zbekistonda ma’naviyat va ma’rifat masalalari davlat siyosatining ustivor yo`nalishlaridan muhim o`rin olmqoda. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, O`zbekiston mustaqilligi tufayli madaniyat so`zining tushunchasi kengroq ma’no kasb etmoqda. Har bir insonni madaniyatli bo`lib voyaga yetishiga chuqur e’tibor berilmoqda. Chunki madaniyat so`zi o`zbek tilining izohli lug`atida ta’kidlanishicha “o`qimishlilik, ta’lim-tarbiya ko`rganlik, ziyolilik, ma’rifatli” dir. Demak, madaniyatli kishi jamiyat ishlab chiqarishida, ijtimoiy va ma’naviy hayotda faol qatnashadilar va jamiyat ravnaqiga o`zining munosib hissasini qo`shadi.

Madaniyat asrlardan-asrlarga, nasllardan-nasllarga, avlolardan-avlodlarga moddiy boylik emas, balki ma’naviy meros bo`lib o`tib kelmoqda. Axloq madaniyat, ma’naviyat masalalari har bir davrning, har bir mamlakat taraqqiyotining dolzarb muammolari bo`lib kelgan.

Dastur talabiga ko`ra, ilgari sinflarda o`zlashtirilgan ertak,doston,maqol, she’riy va nasriy nutq ,hikoya ,qissa, masal,yumor, ruboyi qita lirik she’r, fard, me’mor asar, satira, komediya kabi janr tushunchalari 9-sinfda boyitiladi. Badiy adabiyot janrlari, jumladan tarixiy roman xaqida batafsil ma’lumot beriladi,o`quvchilar egallagan bilimlar boyitiladi.Maktabda o`quvchilar o`rnida janr tushunchasini shakllantirish prinsipi muntazam izchildir. Sinfdan sinfga o`tgan sari janrlar haqida ma’lumot berilishi alohida o`rganiladigan asarlarning janr xususiyati chuqur tahlil etilishi va umumlashgan aniq, ixcham ilmiy tasir sifatida o`quvchi ongiga etkazilishi kerak.

“Badiiy asarni alohida shaxs sifatida qabul qilish insonni biologik mavjudotlardan qutqaradi. Uni ijtimoiy zotga aylantiradi”.

Hozirgi adabiy ta’lim uchun biror asar tahlili natijasida undan chiqadigan xulosa emas, balki o`sha xulosaga kelish yo`li muhimdir. Bu yo`lda o`quvchi o`ylanishga, izlanishga, ma’naviy qadriyatlarni solishtirishga majbur bo`ladi. Agarda u o`shancha mantiqiy-badiiy harakatlar natijasida o`qituvchilar qarashlarining farq qiluvchi va hatto unga tamomila zid keluvchi xulosani chiqargan bo`lsa ham bundan quvonmoq kerak. O`qituvchi tarbiyalanuvchisidan faqat bir narsanio o`z fikrini badiiy matnga tayangan holda asoslanib talab qilishga haqli. Badiiy matn esa hech bir kitobxon tomonidan o`zicha talqin etilishi mumkin. Adabiyot darslarini shaxslar aro munosabatlar natijasida shaxs sifatlarini shakllantirishga qaratilgan faoliyatdir, shxslararo munosabat esa faqat ilm emas, balki ijod hamdir.

Qozog`istonlik metodist olim B.Bobilov o`zining “Milliy oliy o`quv yurtlarda badiiy matnni filologik tahlillashgan nazariy asoslari” mavzudagi doktorlik dissertatsiyasida: “Badiiy matandan filologik tahlilidan asosiy maqsad muallif obrazini idrok etishdir, unga yetishishdir. Ayni shu holat badiiy matnni filolofik tahlil qilishning asosiga qo`yilishi lozim”, - deya tahlilining maqsadini tushuntiradi. Muallif tasvirlagan badiiy manzara bilan o`quvchi tomonidan idrok etilgan baddiy manzara hamisha ham adib istagiday bo`lavermaydi. Ba’zan o`quvchi adib ko`zda tutmagan, xayolga keltirmagan, hatto muallifning qarashlariga zid, ammo hayot haqiqati oldida to`g’ri bo`lgan badiiy xulosaga kelishi mumkin. Chunki hayotiy vaziyatning o`zgarishi ijtimoiy voqealardagi yangicha holat ba’zan ijodkorning oddiy izhori- dilga chuqur ijtimoiy ma’no topishga olib keladi. Haqiqiy badiiy asarning umri uzun va faqat yaratilgan dam uchungina bo`lolmaydi. Taniqli rus psixologi L.S.Vichotskiyning: “San’atni ko`proq darajada kechikkan munosabat deyish mumkin, negaki uning dunyoga kelishi bilan ta’sir ko`rsata boshlashi o`rtasida hamisha ozdir-ko`pdir zamonaviy oraliq bo`ladi” , - degan fikrni ham bunga dalil bo`la oladi.

Ta’limning ayrim bosqichlarida adabiy-nazariy tushunchalarni berilgan mazmuni, hajmi va izchilligi masalalari alohida tadqiq etilishi kerak. Ta’lim bosqichlarida adabiy materiallar qanday berilishi kerak, ularga oid bop’lgan nazariy tushunchalarning mazmuni qanday bo`lishi kerak, degan savollar amaliyotga tez-tez uchrab turadi. Bu jarayonda bevosita adabiy-nazariy tushunchalarni o`rganish bilan birga ularni o`rganish va o`zlashtirishga yordam beradigan adabiy-tanqidiy qarashlardan foydalanish ham bor. Matbuotda, gazeta va jurnallarda, adabiy-tanqidiy yo`nalishdagi kitoblarda bunday qarashlarga keng o`rin beriladi. Ularda tegishli badiiy asarlarning ilmiy baholari va sharhlari keltirilgan bo`ladi. Bunday ishlar o`quvchilarning umumiy dunyoqarashga badiiy asarni to`g’ri anglashlari va o`zlashtirishlariga undagi o`ziga xosliklarni tezroq va teranroq tushunib olishlariga imkon yaratadi. Buning natijasida esa ularning ma’naviy olamlari yanada boyiydi, badiiy-estetik rivojlantirishlarida qo`shimcha omil paydo bo`ladi. Eng muhimi ularning adabiy savodxonligi ko`tariladi.

O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning “Yuksak ma’naviyat – yengilmac kuch” nomli kitobida ma’naviyatning inson va jamiyat hayotidagi o`rni va ahamiyati, bugungi globallashuv davrida ma’naviyat sohasidagi vujudga kelayotgan dolzarb muammolar, xalqimiz ma’naviyatini asrash va yuksaltirish, ayniqsa yosh avlodning qalbi va ongini turli zararli g`oya va mafkuralar ta’siridan saqlash va himoya qilish masalalariga alohida e’tibor qaratilgan.

Shuni ham ta’kidlash kerakki, kitobda kelajak avlodimizni ma’naviy sog`lom va barkamol etib tarbiyalash bilan bog`liq vazifalarni aniq belgilab olish hayotiy ehtiyoj mahsuli ekani ta’kidlangan. Asarda “...Yuksak ma’naviyatga ega bo`lgan xalq hech kimga hech qachon qaram bo`lmaydi, o`zining ezgu maqsadlariga albatta yetadi”.

Markaziy Osiyo mutafakirlari va donishmandlari inson axloqining me’yorlarini belgilashda diniy va tasavvuf ta’limotiga asoslanishgan. Farobiy har bir insonni fozillik darajasiga ko`tarishda aql-idrok, ong va tafakkurni yuksak deb bilsa, Ahmad Yassaviy adolat, halollik, poklik, nafs balosiga qarshi kurash kabilarni oriflik darajasiga yetishdagi asosiy mezon deb ko`rsatadi. Alisher Navoiy inson hayotining asl maqsadi odamiylik, ana shu maqsadga ega bo`lgan inson komil bo`la oladi deb uqtiradi. Voiz Koshifiy esa olijanoblik, oqko`ngillik, sofdillik, rostgo`ylik, saxiylik, mehnatsevarlik kabilar inson axloqining asosiy mazmuni deb ta’kidlaydi. Allomaning boy merosidan foydalangan holda yosh avlodda milliy g`urur, axloqiy his-tuyg`ularni shakllantirib borilmoqda. Ayniqsa vatanparvarlik tushunchasini singdirish, millat manfaati bilan yashash, milliy g`urur, milliy iftixor ruhini jo qilish davr talabidir. Har bir davrda bu ona zaminga bo`lgan muhabbat, uni sevish, e’zozlash, o`z ona vatani uchun jonkuyarlik qilish, uning xalqini sevish, o`lka tabiyatini sevish, o`zbek xalqining qo`hna tarixini bilish, o`z xalqining milliy merosini, madaniyatini, san’ati, me’morchilik obidalarini asrab-avaylash, Vatan oldida mas’uliyatli bo`lish, foyda keltirish, xalqni o`ylash, unga hamdard bo`lish, Vatanidan, millatidan, tilidan, madhiya, tamg`asidan, an’ana, qadriyat, urf-odatlaridan g`ururlanish hissini singdirish har bir oilaning, mahallaning, pedagogning, jamiyatning vazifasidir. Shu boisdan kitobning birinchi bobida “Ma’naviyat-insonning ulg`ayishi va kuch manbaidir” deb nomlanadi. Unda ma’naviyatni to`la anglab yetish, uni shakllantiradigan asosiy mezonlar hamda ma’naviy va moddiy hayot uyg`unligi hayotiy misollar orqali atroflicha yoritilgan.

Avvalo ta’lim taraqqiyotining barcha jabhalarida ko`zlangan bosh maqsad-Respublika ta’limini o`sib kelayotgan yosh avlod ta’lim-tarbiyasini milliy istiqlol g`oyalari, talabalari asosida tashkil etish: jamiyatimiz qadam qo`ygan XXI asr ta’limini taraqqiyot, ma’naviy-madaniy qarashlar ruhida bo`lishini, eng muhimi, jahon andozalariga javob bera oladigan darajada bo`lishini ta’minlashdir.

O`quvchilarda bilim olishga intilish va bilim olishga ehtiyoj bo`lishi, o`qish maqsadlari ichki zaruratga aylanishi kerak. O`quvchi real hayotga kirib borishi, unda faol ishtirok etishi uchun bilim, ko`nikma va malakalar bilan birga, ilmiy bilish metodlariga ega bo`lish kerakligini ongli ravishda tushunib yetishi lozim. Chunki, ochiq jamiyatning asosiy belgisi bu dunyoni anglab yetish va unda o`zining munosib o`rnini topishi uchun erkin izlanishdir.

O`quvchilarda tashabbuskorlik va mustaqillikni, bilimlarni puxta va chuqur o`zlashtirishni, zarur malaka va ko`nikmalarni, ularda kuzatuvchanlikni, tafakkur va bog`lanishli nutqni, xotira va ijodiy tasavvurni tarbiyalashga imkon beruvchi didaktika-bu ta’limdagi faollikdir. Faollik mezonlari onglilik prinsipi bilan bevosita aloqadordir. Chunki faollik bor joyda onglilik bo`ladi.

“Тa’lim to`g`risida”, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to`g`risida”gi Qonunlarning qabul qilinishi mamlakatimiz salohiyatining beqiyos rivojlanishi, mustaqil Respublikamizning jahonga keng qamrov bilan chiqishi uchun ulkan omildir. Shu boisdan ham O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining XIV sessiyasida hayotimizga samarali ta’sir etuvchi jabhalar qatorida ta’lim-tarbiya tizimini tubdan o`zgartirish vazifalari ham ustuvor soha sifatida ko`rib chiqilganligi bejiz emas. Chunki ta’lim-tarbiya sohasining asosiy bo`g`ini uzluksiz ta’limdan iborat. Davlatimiz rahbari uzluksiz ta’limni tashkil etishda unin jahon talablari darajasida bo`lishi hamda u yuksak ma’naviyat zaminida ko`rilishiga katta ahamiyat berish kerakligini ta’kidlar ekan, davlat ta’lim standartlarini joriy etish va uning mexanizmini ishlab chiqish naqadar muhimligiga e’tiborni qaratdi.

Mamlakatimizda pedagogika ilmi ham, amaliyoti ham yangilanib kelmoqda. Ma’lumki, har qanday millatning yangilanishi yoshlar tarbiyasidan boshlanadi. Yoshlar esa bugungi kunda oilada va asosan ta’lim-tarbiya muassasalarida shakllantiriladi. Тa’lim vositalari o`quvchilarning ruhiy, jismoniy, genetik va mintaqaviy o`ziga xosliklarini to`liq hisobga olgandagina yuqori samaradorlikka erishish mumkin.

A D A B I Y O T L A R:

Karimov I. A Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent. “Ma’naviyat” 2008
Karimov I. A “Buyuk kelajak sari” –T.: “Sharq” 1997
Karimov.I.A. Barkamol avlod – O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. T.: Sharq matba konserni, 1997.

4. Karimov I.A.. “Barkamol avlod O`zbekiston taraqqiyotining poydevori”.T. “Sharq”. 1997 yil. 19 bet.

Adabiyot – ruhiyat mulki. G`.G`ulom nomidagi adabiyot va san`at nashriyoti. –T.: 2000
Boboyev T. “Adabiyotshunoslik asoslari” –T.: “O`zbekiston” 2000
To`xliyev B. Adabiyot o`qitish metodikasi. Toshkent. “Yangi asr avlodi” 2006
To`xliyev B. Adabiyot. Akademik lisey va kasb – xunar kollejlari uchun darslik. – T.: “O`qituvchi” 2002
Yo`ldoshev Q. O`qituvchi kitobi. Metodik qo`llanma. 7-sinf. – T.: “O`qituvchi” 1997
Yo`ldoshev Q. Adabiyot o`qitishning ilmiy - nazariy asoslari. – T.: “O`qituvchi” 1996
J.Yo`ldoshev. “Ta’limning dolzarb vazifalari”, Ma’rifat gazetasi, 1999 yil 18 avgust

1 I.Karimov. “Barkamol avlod O`zbekiston taraqqiyotining poydevori”.T. “Sharq”. 1997 yil. 19 bet.

2 J.Yo`ldoshev. “Ta’limning dolzarb vazifalari”, Ma’rifat gazetasi, 1999 yil 18 avgust.

O`zbekiston Respublikasi ta’lim tizimi adabiyot o`qitish masalalari