Антик давр фалсафасида билиш

Ўзбекистон Республикаси

Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Бухоро Давлат Университети

Гуманитар фанлар факультети

Фалсафа кафедраси 3 – курс фалсафа гуруи талабаларининг “Фалсафа тарихида билиш услубий масаллари” фанидан ёзган

РЕФЕРАТИ

МАВЗУ:

Антик давр фалсафасида билиш.

Бажарди: Деонов Б.

аффоров Ж.

Текширди: Саломов Х.

Бухоро – 2008

МАВЗУ:

Антик давр фалсафасида билиш.

РЕЖА:

  1. Сурот фалсафасида билиш.
  2. Афлотун фалсафасида билиш.
  3. Аристотельнинг билиш назарияси.

арб фалсафий тафакури ва унга хос билиш тамойиллари ривожида антик давр муим ўрин тутади. Бунда Милет, Иония, Элей мактаблари вакиллари, айниса, Гераклит, Зенон, Протагор, Демокрит, Эггикур каби алломаларнинг фикрмулоазалари аамиятга моликдир. Гераклитнинг амма нарса ўтмишдан келажак томон оиб, абадий ўзгариб туради, билиш ана шу тамойилни ўзлаштириб олиш лозим, деган хулосаси озиргача ам ўз аамиятини йўотмаган. Зеноннинг «Дихотомия», «Тошбаа ва Ахил», «Камон ўи» каби апориялари орали ифодаланган фикрлари тўрисида ам шундай дейиш мумкин.

Суротнинг билиш фалсафаси. арб фалсафий тафаккури тарихида билиш муаммоларининг тахлили, аввало, Сурот арашларига бориб таалади. Сурот инсонни, унинг билиш хусусиятлари, ахлои ва алини фалсафий изланишлар марказига ўйган. У, энг аввало, ўзининг аёти, турмуш тарзи ва фикрлашини ўз ояларига монанд илишга уринган эди. Чунки, адимги юнонликларга маънавий комиллик билан жисмоний баркамоллик, дунёараш билан амалий турмуш, сўз билан иш уйунлиги, айнанлигига интилиш хислати хос эди.

«Ўзгаларни ўзгартирмочи бўлган инсон, аввало, ўзини ўзгартириши лозим». Суротнинг ушбу даъвати унинг бу соадаги дунёарашини ифодалайди. Унинг фикрича, биринчидан, дунё билан инсон ўртасидаги алоадорлик икки томонламадир. Улардан бирини устун ўйган заоти ё мутла прагматизм ёки мутла релятивизм вужудга келади. Сурот алидрокни улулагани билан инсонни борлидан ажратмайди, илоий куч уни ам ўз таъсир доирасида ушлаб туради. Иккинчидан, инсон пассив объект эмас, унга изланиш, ёнатрофни ўзгартириш хос. Биро, бу саъйаракат, «ўзгартириш ўзгартириш учун» бўлмаслиги керак, чунки барча ўзгариш негизида инсон маънавиятининг такомиллашуви ётади. Учинчидан, таши дунёнинг ўзгариши кишига, том маънода, бахт келтирмайди, чунки ўзгарган таши дунёни абул илишга, у билан уйун яшаша лойи ички дунё, руиймаънавий олам ам зарур. Сурот фикрича, аввал маънавийруий оламни ўзгартириш зарур, кейин аётни, таши дунёни ўзгартириш масадга мувофидир.

Шу ўринда маънавийруий оламнинг ўзгариши андай кечиши зарур? У Сурот арашларида андай акс этади? Бу борада донишманд нималарни таклиф этади? деган саволлар уйониши табиий.

Сурот назарида билим кишини эзгу ниятли илиб, яхши ишларга етаклайди. Билимли киши онгли тарзда гуно илмайди, айб, гуно ишлар, ёмонлик билимсизликдан келиб чиади. Сурот бир умр билимга, дунёни англашга интилди. Унингча, бйлим чексиздир. Киши ўз билимидан доимо онимайди, у мудом изланишда, фикрлашда бўлади. Унинг маънавийруий етуклиги ўз «билмаслигини билиши» туфайлидир. Демак, еч ким мутла билимга эгаман, дсб айтолмайди.

Унинг субатбаслари кишиларнинг билмасликлари ёки али заифлигини исботлашга йўналтирилган. Суротнинг субат баслари билишнинг диалектик методи исоблансада, унинг негизида ахло, этика, эстетика муаммолари ётади. Шунинг учун Сурот «илмий эмас, балки этика масалаларини ўрганиш билан банд бўлган» (Б. Рассел). Аммо бу Суротнинг, Платоннинг «Фэдон» ва «Менон» асарларида ўзи эътироф этганидек, «билимни излагани»ни инкор этмайди.

аиат излашни, билишни Сурот фалсафанинг тадиот мавзуига айлантирди, ўз али, идроки, моиятига эга бўлмаган нарсалар ундан ташарида деб билди. Тушунчалар киши субъектив фаолияти натижасигина эмас, улар аднинг идрок этадиган андайдир объективлиги амдир.

Сурот ални илоий куч даражасига кўтариб, уни илоий хаиат билан инсон билими ўртасида бирбирини болайдиган йўл деб исоблади. Энг муими, билим Сурот учун шунчаки кўнгил эрмаги ёки афиналик аслзодаларнинг кўнгил очиш, ват ўтказиш машулоти эмас. Балки у кишиларга ўз аёти, ишларини рационал, онгли ташкил этишларига ёрдам бериши зарурдир. «Энди аён эмасми, дейди Сурот Ксенофан хотираларида, — билим туфайли одам кўп яхши нарсаларни синаб кўради ва ёлон тасаввурлар туфайли эса кўп жафо тортадилар. Ўзини англайдиган киши нима яхши эканини билади хамда нима илиши мумкину, нимага имконияти йўклигини ам фарлайди».

Суротнинг билим ёки билиш аидаги арашлари ахлоийфалсафий моията эга. Гносеология ва этика ўз негизига кўра, илоий култга, худога бориб таалади. Билим ва ахло мезонлари одамнинг илоий донишмандликка интилиши, уни идрок этиши, ўзлаштириши, хуллас, илоий кучга яинлашишидадир.

Сурот назариясига кўра, аиатни билиш, аиий билим аммага эмас, балки айрим кишиларга, яъни донишмандлар ёки файласуфларгагина насиб этади. Биро, улар ам бор аиатни билолмайдилар. «Одам, дейди Сурот, амма нарсада оил, донишманд бўлолмайди, демак, ким нимани билса, шу соада оил, донишманддир».

Унингча, кишининг оил, донишмандлиги худонинг донишмандлигига тенг эмас, киши илоий донишмашшикни тўла идрок этишга одир эмас. Умуман, кишининг оиллиги илоий куч оиллиги олдида деярли еч нарсадир. Фалсафа ушбу куч оиллиги, донишмандлигини севиш усулидир. Шунинг учун файласуф кишилар билан илоий куч, худо ўртасида яшайди. Фаат худо аиий билим эгасидир, аиий донишманддир, одам эса донишманд эмас, балки уни — аиий донишмандни изловчи, севувчидир. Демак, Сурот, фаат худони аиий донишманд деб билади, одам унга етолмайди, унингдек донишманд бўлолмайди, у худога ва унинг донлшмандлигига интилиб яшайди, холос.

Агар донишмандлик худонинг сифати бўлса, одам уни тўла идрок этолмасада, оилликка интилиши керак. Билим илоий хислатга, кучга эга экан, билимли одам тўла бўлмасада, шундай хислатларни ўзида шакллантириши зарур. Билим инсонни худо илмасада, уни худосифат илади; бунинг ўзи инсон учун катта нарсадир. Бу, энг аввало, инсоннинг ахлои, маънавияти учун муимдир. Кейинчалик «Инжил»да ушбу фикр давом эттирилади: «Худо али ўткирга эмас, алби очиа ўзини намоен этади; юраги тозалар бахтиёрдир, чунки улар Худони кўрадилар». Тўри, Сурот ал, идрок, билим билан илоий донишмандликка етиб бўлмасада, лекин унга интилиш керак, деб исоблайди, бу билан у инсон зени, идроки фаол куч эканини таъклдлайди. Аммо, у билимлидик, оиллик эзгу фаолиятга эргаштирувчи восита; эзгу амаллари оралигина инсон илоий сифатларини намоён илади. Унинг ахлои, маънавияти эса ушбу сифатларнинг белгиси деб арайди. Фаатгина билим оилликнинг ўзи эмас, балки ахлоиймаънавий сифатлар оралигина инсон илоий кучга яинлашиши мумкин. Демак, нафаат онг, билим, идрок манбаи мия, балки ахло, инсонийлик, эзгулик, эътиод манбаи алб ам илоий оилликка етишиш учун очи бўлиши даркор.

Юоридагилардан чиадиган асосий хулоса шуки, Сурот назарида инсон изиувчанлик орали кўп нарсани билиши мумкин. У «Агар изиувчан бўлсанг, кўп нарсани биладиган бўласан», дея таъкидлаши бежиз эмас. Билиш инсонга илоий ру томонидан берилган. Инсон илоий рухга интилиб, кўп нарсани билади ёки билиши мумкин, агар унга интилмаса нопок, ёмон йўлларга кириб кетади. «Эзгуликка фаат битта йўл бор билим, емонлик йўли эса нодонликдир». Демак, инсон илоий кучнинг, рунинг борлигини ёдда тутган олда билимга интилиши зарур, зеро билим эзгу амаллар асосидир.

Сурот арашлари унинг издошлари томонидан давом эттирилди.

Платоннинг билиш назарияси унинг оялар таълимоти ва ру, жон аидаги арашларидан келиб чиади. Файласуф фикрига кўра, амма ам аиатни тўлатўкис билиш обилиятига эга эмас. Айниса, фалсафани билиш айрим кишиларгагина хосдир. Уни хаиий билимга эга бўлган ам, еч андай билимга эга бўлмаган ам тўла идрок эта олмайди. аиий билимга эга худо учун билимнинг ожати йў, билими йў офил учун эса фалсафа керак эмас, чунки у ўзининг офиллиги боис билимнинг нима учун кераклигини билмайди. Файласуф эса оил (худо) билан офил (банда) ўртасида туради.

Платон билиш аидаги арашларини ўзининг «Давлат», «Менон», «Теэтет» каби мулоотбасларида баён этади. Тўри, ушбу асарлар бевосита билиш муаммоларига баишланган эмас, аммо уларда файласуфнинг билиш аидаги фикрлари турли йўналиш ва мавзулар доирасида ёритилган. Платон билиш борлининг соалари ёки кўринишларига мувофи келиши лозим, деб билади. Биро бунда борлининг бир томондан мавжудлигини, ўзгармаслигини ва абадийлигини, иккинчи томондан эса унинг ўзгарувчанлигини, бир шаклдан иккинчи шаклга ўтишини исобга олиш талаб этилади.

«Теэтет» асарида Платон «билиш нима?» деган саволни муокама илади. Унинг фикрича, билиш иссий идрок ам, фикр ам, «маъномоиятли» тўри фикр ам эмас. Билишнинг иссий идрок билан боли эмаслигини у нарса ва одисаларнинг ўзгарувчан, ўнимсиз эканлиги билан асослашга интилади. Ушбу соада файласуф Пифагорнинг «инсон барча нарсанинг меъёри» деган арашини рад этиб, унинг ўрнига билимга эга бўлган инсонгина барча нарсалар меъёридир, деган тезис илгари сурилади. Платон инсон билимини, билиш фаолиятини мавжудлик ва тараиёт белгиларидан, мезонларидан бири сифатида талин этади. Шу билан бирга, Платон нарсалар, воеаодисалар ўзгарар ва бир шаклдан иккинчи шакла ўтар экан, иссиёт орали уларни идрок этиш мумкин эмас, чунки уларда билиш учун лозим бўлган бирлик, бутунлик, аникдик йў, деб кўрсатади. Шунинг учун билиш нима, деган саволга жавоб олиш учун ру (жон)нинг ўзўзича мавжуд борлини ўрганишда нимага эга бўлганини анилаш керак.

Бу ўринда уч нарса кўзга ташланади. Биринчиси — борлини, нарсаларни иссий идрок билан билиш мумкин эмас. Билиш муимликни, яхлитликни, турунликни таозо этади. Иккинчиси — билишдан олдин нимадир бўлиши керак. Аммо бу нимадир ўзгарувчан нарсалар, борли эмас, акс олда Платон уларни иссий идрок этиш орали билиш мумкинлигини рад этмаган бўларди. Учинчиси — иссий идрок ва билиш бошабоша нарсалардир.

Файласуф билиш фаат тўри фикрдан иборат бўлиши мумкин эмас, деб арайди. Чунки, тўри фикр мавжуд бўлганидек, ёлон (хато) фикр ам мавжуддир. Одам ар доим ёлон (хато) фикрлайвермайди, унинг учун хаиат мавжуд. Биро, ёлон (хато) фикр объектидан еч андай ёлон (хато) фикр чиармаслик ам мумкин. Агар ёлон (хато) фикр мумкин эмас экан, демак, тўри фикр ам мумкин эмас. Умуман Платон, агар билишга оид тушунча бўлмаса, еч андай ёлон (хато) фикр борлигини аниклаш ам мумкин эмас, деб ёзади.

Тўри фикр али билиш эмас, бунинг учун унда «маъномоият» ам бўлиши лозим. Масалан, айрим арфлар еч нимани англатмайди, улар бирлашиб, маълум бир маъноа эга бўлиши даркор. арфлар бўинлар, сўзлар ояси, эйдосига бирлашиб, маъно беради. Биро, олдин маъномоият тушунчасининг ўзи нима эканлигини билиш керак. Ушбу сўзлар, арфлар, маъномохият аидаги тушунчани ўшиш билан эса билиш пайдо бўлмайди.

«Давлат» асарида Платон билишни интеллектуал (алий) ва иссий билиш тарзида классификация илади. Улар ам, ўз нав.батида, иккига бўлинади. Интеллектуал билишга иссий билишдан холи акдий билиш ва акл билан фикр оралиидаги тафаккурий билишлар ам киради.

Алий билиш иссий идрокдан холи бўлиб, у аклнинг ўзи учун амалга ошириладиган интеллектуал фаолият туридир. Ушбу билиш тури Аристотелда «фикрлаш аида фикрлаш», Гегелда «соф фикр» деб аталади. Тафаккурий билиш жараёнида ал, идрок атнашади, биро у алий билишдек ад учун эмас, балки иссий нарсаларни, образларни, борлини англашдир. У иссий билиш эмас, балки ал ёрдамидаги мантиий, дискурсив билишдир.

Тафаккурий билиш, Платон талинига кўра, алу идрок билан фикрлар ўртасида рўй беради. Демак, у аклу идрок ам эмас, улар оралиида, акддан уйида, сезгилардан юорида туради. Ушбу билишда киши маълум бир аклий тўри фикрларга келсада, улар тахминлар доирасидан чиолмайди.

Платон иссий билишни хам иккига — «ишонч» ва «ўхшаш» (монанд) орали билишларга ажратади. «Ишонч» бу нарсаларнинг мавжудлиги тарзида ва уларни ушбу сифатда мавжудлигини идрок этишдир. «Монанд» эса нарсаларнинг иссий образларини алий идрок этишга интилишдир. Унда эйдослар таъсири йў, аммо у «ишонч»га таянади.

Файласуфнинг фикрига кўра, «оялар» билимлар орали билинади ва билимларни ам «оялар»га нисбатан билиш мумкинпир. Билим манбаи ру (жон) умумий тушунчалар, оялар дарёсидир. Демак, билиш ёки хаиий билим ана шу ўзгармас, муим, абадий нарсаларни англашга интилишдир. Бу Платон фалсафасининг бош мази, ояларидан келиб чиади. Шу маънода, платонизм — оялар фалсафасидир. Бунда оя алоида, носамовий, абадий борлиаир, ер эса оянинг аксидир, холос. Ушбу фикр Платоннинг билиш назарияси асосини англатади.

Платонда диалектика нарсалар ва турларга нисбатан ўлланилган тушунча амда билишга, борлиа, улар ўртасидаги алоадорликка оид тадиот усули сифатида ишлатилади.

Файласуф учун диалектика борли, борлининг аиий мавжуд моияти ёки оялар аидаги таълимотдир. Шунинг учун Платон диалектикаси онтолоик характера эга. Диалектика файласуф учун тадиот усули, методигина эмас, баъзан у метофизик мушоада усулидир. Биро, бу нарса Платон арашларидаги диалектика мавжуддигини инкор этмайди. Масалан, Платон айрим асарларида борди, унинг моияти аида метафизик мушоадаларга берилади, гўёки унинг бу мушоадаларида диалектика йўкдек ёки диалектика ўлланилмагандек туюлади. Аммо «Софист», «Парменид» асарларида мавжудликнин олий кўриниши, яъни борли, «аракат», «ўзгариш», «ривожланиш», «турун», «муим», «айнан», нафаат айнан ўзига ёки боша кўринишга ўтади, шу билан бира мавжуд бўлиш ва мавжуд бўлмаслик, ўзига тенг ва ўзига тенг бўлмаслик каби диалектик олатларида ам намоён бўлади. Платон билишда нарсалар, воеалар ўзгармаслигини, муимлигини ёласада, у мавжудликнинг аракатда ва турунликда бўлиши мумкинлигини инкор этмайди. Агар билиш, ал, идрок, ру (жон) билан боли экан, ру (жон) эса жонли нарса сифатида аракатда бўлиши зарур. Шунинг учун, — дейди Платон,— ким, айниса файласуф, билишга интилар, билишни алоида адрлар экан, борлини, коинотни турун, аракатсиз деб абул илмаслиги зарур.Шу билан бирга, «борлини барча усуллар билан аракатга келтирувчиларга ам уло тутиш мумкин эмас». Платон борлининг моиятини йўдикборлик, алру, коинотодам, вужуд ва жон, умумий ру, одам руи каби бирбирига боли диалектик категориялар, нарсалар, воеалар орали очиб беради. Аммо, буларнинг бари бир оламнинг ичидадир. Платоннинг фикрича, худо барча тирик мавжудотларни ўз ичига олган бир махлуотни яратган. Олам кўп бўлиши мумкин эмас, чунки яккаю ягона «намуна», ал эгаси бор, шунинг учун ушбу «намуна»га талид илувчи фаат бир олам мавжуддир.

Афлотуннинг билиш назарияси унинг антологик арашлари билан чамбарчас боликдир. Шунингдек унинг билиш назарияси жон аидаги таълимоти билан ам чамбарчас болидир. Афлотун фикрича жон ноиссий «оялар» табиати билан ўхшаш бўлиши керак. Жон ўзўзича бирор нарсани билишга интилар экан, у тоза, абадий, бараёт ва ўзгармас жойга йўл олади, дейди Афлотун. Доимийлик ва ўзгармаслик билан ёнмаён турувчи жон ўзида ўша хусусиятларни кўради. Бу унинг олатидир, ва уни мулоаза деб аташади. Жон мулоаза юритиш билан ўзгарувчанликка эмас, ўзгармовчиликка «атьият ва шакшубасиз яин туради. Жон ўз йўлича олий даражада, илоий, абадий, ал орали билинувчи, ягона шаклли парчаланмайдиган, барарор ва ўзгармасдир. Инсоннин бутун аётида жон онгли равишда тана билан ар андай алоадан ўзини олиб очса, ўзўзида ўзини сапай олса, бошача илиб айтганда аиий фалсафага ўзини баишлаган жондейди Афлотун кўринмас жонга, илоий, ўлмас, ал жонга етишгач, жон узураловатга эришади ва айтишларича сирларга баишланган жонлар худолар орасидан абадулабад ўрин олади. Айни шу пайтнинг ўзида аракатнинг сабабчиси бўлган, жон абадий аракатсиз бўлиб олади. Худди шунинг учун у оя ва кетади. Лекин тўли оядек бўла олмайди. Жон замон шароитидан ва борлининг ўзгаришига болик бўлмаган олда «тааллукдидир». Айни бир пайтнинг ўзида жон пайдо булишига ам тааллуклидир. Афлотуннинг жоннинг уч хил олати аида фикр юритади. Шундай фикр пифагорда ам бўлган, унинг фикрича инсон жони уч исмдан иборатдир. Бу исмлар уйидагича. 1. Акд 2. Аффекгив яъни жўшкинлик ибтидо ва 3. Орзунинг ибтидоси шунга кўра Афлотун «Давлат» асарининг IV исмида жонни уйидагича ифодалайди.

1. Оил исм,

2. Аффектив

3. Нафсий исм

Афлотун аклни ояга жойлашган деса, аффектив исмида кўкрак афасига, нафсий ибтидо кўкрак афасдан пастда, орин бўшлида жойлашган, дейди. Билим Афлотун фикрича, рангсиз, шаклсиз ва аникланмайдиган моиятдир. Билим фаат жонга озуа берувчи — Аклга кўриниши мумкин. Маълум ват ўтиши билан борлини кўрган жонбундан мамнун бўлади. аиатни кузатувчи жон ундан озуа олиб, бахтиёр бўлади. Худолар кетидан борувчи жонларнинг энг обилиятлилари худолар кетадан олмай, уларга ўхшаб осмонни айланма аракати билан изиишади. Ана шу айланма аракат чоида жон илмни ис илади. «Жон кузатаётган илм пайдо бўладиган ва биз биладиган мавжуд илмни эмас, балки аиатни еч ачон кўрмайдиган жон инсон иёфасига кира олмайди. Чунки инсон оялар асосида аиатни англаши зарур. «Кўпгина иссий кабуллаш асосида у мантиий мулоаза орали умумийликка эришади».

Бу умумийликка ўтиш йўли Афлотун фикрича хотиралар орали ётади. Бу умумийлик — дейди Афлотун, ачонлардир бизнинг жонимиз худо билан юрган кезларида кўрганларини хотиралашдир. Бундан Афлотун хулоса чиариб шундай дейди: Доноликни севувчи инсоннинг битта мулоаза ёритиши учун аноат осил илади. Хотира туфайли бундай инсон имконият борича илоиёт билан бирга бўлиб, ўзи ам илоийлашади».

Бу ўринда ам Платонга хос объектив идеализмни, унинг асосидаги диалектикани кузатиш мумкин.

Платондан кейинги арб фалсафаси ривожида Аристотелнинг билиш аидаи фикрлари мухим аамият касб этади. Аристотель Платоннинг билиш назариясидан фарли тарзда, Демокрит сингари оламни, табиатни билиш сезгилар орали амалга ошади, билишнинг предмети ва манбаи киши онгидан ташаридаги мавжуд олам, деган фикрни илгари сурган.

Унинг таъкидлашича, оламни билиш сезгидан бошланади. Сезги тирик организмга тааллули бўлиб, у таши оламнинг таъсири туфайли юзага келади. Сезгилар кўриш, эшитиш, таъм билиш ва ид сезгиларига бўлинади. Сезги аъзолари орали яккаякка жисм ва одисаларнинг сифат амда хусусиятлари тўри акс эттирилади. Бундан кўринадики, Аристотель оламни билишда эмпирик, сенсуалистик фикрда бўлган. Айни пайтда рационализмга ам катга аамият берган Аристотель билиш жараёнида эмпирик ва рационал билимларнинг бирлигини таъкидлайдию, аммо бу масалада изчил бўла олмаган. У тафаккурни сезгилардан, объектив реалликдан ажратиб ўйиб, унинг манбаини мутла ал, мутла шакл ташкил этган, деган хулосага келган.

Файласуф фикрича, билиш икки хил бўлади: диалектик билиш ва аподейктик билиш. Диалектик билиш мулоазали билиш бўлса, аподейктик билишни эса аиий билиш дейиш мумкин.

Аристотель ишонч деган маънони англатувчи «аподейктика» тушунчасини фалсафа ва мантида хаиий илмий билимни анилаш масадида ўллаган. Унингча, мулоазали билим анчалик хаиатга яинлашмасин, барибир у аиий билим билан тенглаша олмайди, бунда тажриба асосий жиат бўлиб хисобланади.

Инсон ади бевосита олий асосни идрок илади ва унинг аонийлигини аниклайди. Ал орали мулоаза илинадиган билимларнинг умумий томонлари инсон учун мутлао тума эмас.

Илмнинг масади, Аристотель фикрича, жисмлар хусусиятини аниклашдан иборат. Бу, ўз навбатида, яъни дедукиия билан индукциянинг бирикиши орали содир бўлади.

1. ар бир якка жисмларнинг хусусиятларини тажриба орали билиш мумкин.

2. Бу хусусиятга ишонч осил илиш учун мантининг шаклларидан бири — силлогизм орали хулоса чиариш мумкин. Силлогизмнинг асосий тамойили турлар, навлар ва икка буюмлар ўртасидаги боланишни ифода этади.

Билим ўз предмети ват тартибига биноан предмет бўлиб, у билимдан олдин мавжуд бўлади. Инсон бирон бир предмет аида билимга эга бўлиши учун уни ис этиши лозим.

Аристотелнинг таъкидлашича, илм борлини исботлаш туридир. Исботдалил жисмга тааллули бўлган аиат, заруриятни келтириб чиариши мумкин бўлиб, у тасодифий эмас. Исботда фаат умумийлик аида гап бориши мумкин, аммо умумийлик мавжуд бўлмаса, унда исботловчи жисм жуда бўлмаганда, тезтез содир бўладиган нарса бўлиши керак. Масалан: ой тутилишини олайлик, бу жараён ар доим бир хил кечади. Гарчанд у ар доим содир бўлмасада, балки умумий жараённинг тасодифий олати бўлиши ам мумкин. Шундан кўриниб турибдики, Аристотель фикрича, умумийлик зарурият билан ўшилиб кетади ва у юксак аамиятга эга бўлган доимий одисалигича олаверади.

Аристотель назарида, биз жисмнинг моиятини билсак, унда бизда ар бир конкрет жисм аида билим мавжуд бўлади. Бу жараёнда ар бир одам субстанциянинг якка моиятини, шу тариа умумийликни ташкил илади. Илмий билимнинг вазифаси, биринчидан, келтирилган далилни ёки биронбир олатини анилашдир, иккинчидан, сабабларни идириш, учинчидан, бу далилнинг моиятини тади этишдан иборат. ар андай илмий билиш фактга таянмаса, унда на фан, на санъат, на амалиёт бўлиши мумкин. Демак, билимда асосан фактга таянилади.

Билишнинг хусусиятига кўра, бир илм иккинчи илм билан бирикади. Бу олат фаннинг турли йўналишлари умумийлиги билан белгиланадики, бу ол ўзаро алоадорликни ва болиликни англатади.

Аристотель назарияси бўйича, барча билимлар учун ягона иерархия бўлиши, фанларнинг биринчиси иккинчисига бирлаштирилиши масадга мувофи эмас.

Арастунинг билиш назарияси фан назариясидир. Файласуф илмий билимни санъатдан, тажрибадан ва мулоазадан фарпайди. Билиш унингча икки хил булади: диалектик билиш ва аподейктик билишдан иборат. Диалектик билиш мулохазали билиш бўлади, аподейктик билиш эса аиий билишдир.

Аподейктика ишонч деган маънони англатувчи тушунча бўлиб, уни фалсафа ва мантиа Арасту атъий илмий билимни анилаш масадида уллаган. Унингча мулохазали билим анчалик аиатга яинлашмасин, барибир у хаиий билим билан тенглаша олмайди. Бинобарин, тажриба фаннинг хаиий асосини аниловчи жиатдир.

Ал бевосита олий асосни идрок илади ва бевосита уларнинг хаонийлигини анилайди. Ал орали мулохаза илинадиган билимнинг умумий томонлари инсон учун мутлао тума эмас, гарчанд улар имконий равишда алда булсаларда, лекин акдца эга булмаган имкониятдан бўлак нарса эмас.

Фаннинг масади Арасту фикрича жисмларни анипашдан иборат. Жисмларни тўлианипаш фаат дедукция билан индукцияларнинг бирикиши орали содир бўлади.

1. ар бир якка жисмларнинг хусусиятларини тажриба орали билиш мумкин.

2. Бу хусусиятларга ишонч осил илиш учун мантининг шаклларидан бири силлогизм орали хулоса чиариш мумкин. Силлогизмнинг асосий тамоили турлар, навлар ва якка буюмлар уртасидаги боламни ифода этади.

Билим ўз предметига эга экан, у ват тартибига биноан предмет, шу предметаидаги билимдан оддин келадиган фикрни аттий маъуллади. Предмет Арасту фикрича билимдан олдин келади. Инсон бирон бир предмет аида билимга эга бўлиши учун уни хис этиши лозим. Билимнинг предметга муносабати сезгиларнинг предметига бўлган муносабати кабидир. Фараз илайлик, идрок илаётган инсоннинг бир даиа уриш обилияти йў бўлди дейлик, бундан инсон идрок илаетган предметнинг узида йў деган хулоса чиариш ярамайди. Инсонга кўриш яна айтганда, у кўраётган нарса энди кўринувчи нарсага тааллукди бўлади. Бордию билимни пайдо бўлган деб арасак, яъни у ўз предметига тааллулиги кўрсатилади. Унда предмет ва у хаидаги билим ажралмас бир бутунликни ташкил этади. Предметга юзаки арашлик бу фаат билимнинг имкониятидаги предмети бўлади. Агарда предмет имкониятда олса, у холда билим юзага келмайди. Олим билиш предметини идрок этишга киришар экан, шу даиадан билимнинг предмети ва предметнинг билими аиатга айланади. Улар иккиси бир бутунликни ташкил этади. Бундан Арасту уйидаги хулосага келади: билим эга бўлиш туридир, яъни борлининг ўзига хос тури исобланади.

Арасту фикрича билим Ъорлининг махсус тури сифатида учта асосий хусусията биланажралибтуради.

1. Далил ва исбот — умумий ва зарурийдир.

2. Тушунтириш обилияти.

3. Бўйсиниш босичнинг мавжудлиги билан бирликни ўшиш.

Арастунингтаъкидлашича илм борлини исботлаш туридир. Исботнинг ўзи эса исботнинг босичи бўлмаслиги бўлиши мумкин. Исбот ибтидолардан уйидаги хулосаларни чиариш мумкин. Исбот — далил жисмга тааллукли бўлган аиат, заруриятни келтириб чиариш мумкин. Далил - исбот тасодифий борликдан ёки пайдо бўлувчи парчаланувчилар-дан бўлиши мумкин эмас. Фаат умумийлик аида гап бориши мумкин. Бордию умумийлик реал мавжуд бўлмаса унда исботловчи жисм жуда бўлмаганда, тезтез содир бўладиганлар. Масалан: Ой тутилиши. Ой тутилиши ар доим бир хил кечади. Гарчан у ар доим содир булмасада, у умумий турнинг тасодифий холати бўлиши мумкин. Шундан кўриниб турибдики, Арасту фикрича умумийлик зарурият билан ўшилиб кетади. Бу билан олий ахамиятга эга бўлган шакшубхасиз доимий ходисалигича олади.

Агар биз жисмнинг моиятини билсак, унда хар бир жисм аида билим мавжуд бўлади. Илмий таклиф ўзининг мазмуни жиатидан ва ўлланиши жиатидан умумийлиги билан белгиланади. Албатта, якка одам субстанциянинг яккаякка моиятини тахлил илади, лекин эса умумийликни тахлил илади. Илмий билимнинг вазифаси биринчидан, келтирилган далилни ёки бирон бир холатни аникдашдир, иккинчидан, сабабларни идириш, учинчидан билим бу далилнинг моиятини тади этишдан иборат. Зарурий сабаб борлирежаси фаат жисмнинг мохиятини билиш мумкин. Исбот бу сабабни билиш демакдир. Тўртинчидан, билим бу максимал шароитни тади илиш демакдир. Илмнинг олий ибтидосига кўра, ар андай илмий билиш фактга таянмаса унда на фан, на санъат, на амалиёт бўлиши мумкин эмас. Демак, билимда асосан фактгатаянилади.

Илмнинг учинчи хусусиятга — бир илмнинг иккинчи илми билан бирикиши билан болицир. Бу холатфаннингтурли предметлари билан битта турга мансублиги билан белгиланадики, турли предметлар битта предметга тегишли бўлиши айни пайтда, бу предметга бўлган алоадорлик бошаларга ам алоадорлиги билан боли.

Афлотун назарияси бўйича барча билимлар иерархияни ташкил этиб уларнинг тепасида олий оя — фаровонлик ояси ётади. Биро, Арастуда барча фанлар учун ягона иерархия бўлиши, фанларнинг бирини иккинчисига ёки ягона бир турга бирлаштириш мумкин эмас.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР.

  1. “Фалсафа омусий луат”. Тошкент - 2004.
  2. “арб фалсафаси”. Тошкент - 2006.
  3. “Билиш фалсафаси”. Тошкент - 2006.
  4. Йўлдошев. “Антик давр фалсафаси”. Тошкент - 2000.
  5. “Фалсафа асослари” Тошкент - 2004.
  6. Нильс Гилье, Гуннар Скиррберг. “Фалсафа тарихи” Тошкент - 2002.

Антик давр фалсафасида билиш