O`ZBEKISTONDA JISMONIY MADANIYAT VA SPORTNING RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI (1951-2000 YILLAR)

NAVOIY DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI

JISMONIY MADANIYAT FAKULTETI

4- KURS “A-7” GURUH TALABASI

ADIZOV XAMZANING

Mavzu: O`zbekistonda jismoniy madaniyat va sportning rivojlanish xususiyatlari

(1951-2000 yillar).

Ilmiy rahbar: A.Q. Nurullayev

Bajardi: Adizov Xamza

O`ZBEKISTONDA JISMONIY MADANIYAT VA SPORTNING RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI (1951-2000 YILLAR).

REJA:

1. Ommaviy jismoniy madaniyat va sportni rivojlanishi.

2. Jismoniy tarbiya va sport to`g`risidagi konun va karorlarni moxiyati.

3. Uzbek sportchilar Olimpiya va Osiyo o`yinlarida.

4. O`zbekistonda milliy sport turlari.

5. Jismoniy tarbiya va sport mutaxassislarini tayyorlash.

6. Xulosa

7. Foydalangan adabiyotlar

KIRISH

Mustaqil O`zbekistoning jismoniy madaniyat va sportning yanada rivojlantirishga asos buluvchi eng muxim tadbirlar kurilmokda O`zbekiston Respublikasining “Jismoniy tarbiya va sport to`g`risida”gi konuni (1992 yil 14 yanvar) barcha axolining sogligini mustahkamlash uning jismoniy tarbiya va sport bilan shugullanishiga shart-sharoitlar yaratib berishni kafillikka oladi.

SHu bilan birga maktabgacha bolalar tarbiya muassasalari va ukuv yurtlari xar yili kamida bir marta maktabgacha yoshdagi bolalarning ham O`quvchi yoshlarning jismoniy tayorgarlik darajasini kurishdan utkazadilar. Umumta’lim maktablarida boshva ukuv yurtlarida jitsmoniy tarbiya buyicha imtixonlar utkaziladi - deb kursatilgan. Bu esa O`quvchi yoshlarning salomatligini mustahkamlash, jismoniy kamolotini oshirish ularni mexnat va mudofaa ishlariga layokatli kishilar kilib yetishtirishga qaratilgandir. CHunki bu tadbirlar Respublika axolisini madaniy turmush darajasini oshirish, O`quvchi yoshlarni tarbiyalash ularning mexnat va mudofaaga tayyorlashda (jismoniy tarbiyaning moxiyati) yuksak baxolangan edi.

CHorizm O`rta Osiyeni bosib olgandan boshlab, maxalliy axolini zuravonlik bilan ruslashtirishga intildi.

Turkiston ulkasida qadimiy xalq o`yinlari, jismoniy mashqlar va musobakalar fizkulturaning vositalari sifatida saklanib koldi. XIX asrning ikkinchi yarmida Turkistonda yangi tildagi maktablarda jismoniy tarbiya mashgulotlarini utkazishga urinib kurildi. Erlar va kizlar gimnaziyalarini ba’zilarida jismoniy tarbiya darslari joriy etildi.

1890 yillarda maktablarda jismoniy tarbiya darslari jonlandi. Toshkent, Fargona gimnaziyalarida, Xarbiy maktab va bilim yurtlarida gimnastika, kilichbozlik, otish va turli o`yinlardan mashgulotlar utkazila boshladi.

XX asr boshlarida Laun-tennis, kryuket, gimnastika, yengil atletika, kilichbozlik anchagina tarkalib Toshkentda sport jamiyatlari tashkil etildi. Masalan: 1904 yil “Toshkent gimnastika va jismoniy xavaskorlari jamiyati”, 1906 yilda esa “SOKOL” yengil atletika guruxi tashkil etildi.

1913 yilda tashkil etilgan “Toshkent sport xavaskorlar jamiyati” Turkistonda eng yirik sport jamiyati edi. 1908 yildan boshlab, Turkistonda professional polvonlarning chempionatlari utkazila boshladi. Bu musobokalarda dunega mashxur polvonlar, Zaikiy, Potdubnыy, Vaxturov, SHeval kabi polvonlar katnashgan.

Avvalgi manbaalarda O`rta Osiye CHor Rossiyasiga uz ixtiyeri bilan kushildi, degan iboralar urniga, endi O`rta Osiye CHor Rossiyasi tomonidan bosib olndi. Deb yuritila boshladi. Xakikatdan ham CHor Rossiyasi xukumronlik qilgan davrlarda tayerlangan rasmiy xisobot, ma’lumot va boshqa xujjatlarda, Rossiya generallari tomonidan qilingan taziklar, boskinchilik urushlari aynan guvox beradi.

1864 yilda Turkiston , CHimkent, Avliyo ota, 1865 yilda Toshkent bosib olindi. 1867 yilda yettisuv viloyati tashkil etilidi. 1868 yilda Samarkand, 1876 yilda Fargona, 1884 yilda Marv Rossiya tasarrufiga utdi. 1876 yl 17 fevralda podsho Aleksandr II Kukon xonligini tug`atib, urniga Turkiston General gubernatorining Fargona viloyati tashkil etilid. General Skobelov uning xarbiy gubernatori kilib tayinlandi.

1973 yil dekabrida O`zbekiston Kompartiyasi markaziy komitet va respublika xukumati “Respublika ukuv yurtlarida jismoniy tarbiyaning axvoli va sportni rivojlantirish to`g`risida” karor kabul kilindi.

Bunda barcha ukuv yurtlarida jismoniy tarbiya ishlarini rivojlantirish, mutaxassislar tayyorlash, sport inshootlarini kurish, sport jixozlari yulga kuish vazifalari kuyildi. Kompartiyaning birinchi kitobi SHarof Rashidov ba’zi tug`atish borasida katta vazifalar kuydi.

1974 yil aprelda Respublika partiya faollarining navbatdagi yigilishi bulib, unda “Respublikada fizkultura va sportning axvoli hamda KPSS XXIV s’ezdi karorlari asosida uni yanada rivojlantirish”. tadbirlari to`g`risida masalasi kurib chikildi. Barcha partiya, davlat, kasaba uyushmalari, sport va boshqa tegishli tashkilotlar, maxkamalar, idoralar zimmasiga jismoniy tarbiya va sport ishlarini yanada yaxshilash vazifalari yuklatildi.

1977 yil noyabrda yana Respublika partiya xujalik faollari yigilishida “Ommaviylik va maxorat uchun” masalasi kun tartibda muxokama kilindi.

SHu yili dekabrda esa “Respublikada yengil atletikaning axvoli va uni yanada rivojlantirish tadbirlari to`g`risida”ga masala Respublika partiya va xukumati tomonidan kurib chikildi va karor kabul kilindi.

SHuni e’tirof etish kerakki, SHarof Rashidov yirik sportchilar mutaxassilar va tashkilotlarning raxbarlari bilan tez-tez uchrashib turar, muammoli masalalarni yirik anjumanlar kun tartibiga kuyib, muxokama qilishga dav’at etar. Unda bevosita uzi boshchilik qilar edi.

1979 yilning kuzida Respublika partiya va xukumati “O`zbekiston sportchilarining SSSR xalqlari VII yozgi Spartakiasida katnashishiyakunlari va 1930 yilgi XXII Olimpiada o`yinlariga tayyorgarllik tadbirlari to`g`risida”gi masalani kurib chikdi. Unda golib sportchilar ularning tarbiyachilari munosib ravishda ragbatlantirildi. SHuningdek, Xalqaro Olimpiada o`yinlarida respublika sharafini ximoya qilish uchun puxta tayyorgarlik kurishga yordam berishni tavsiya etdi.

1979 yil 14 oktyabrida turmush madaniyatini oshirish buyicha Respublika kengashining yigilishi buldi. Unda “Kommunistik turmush kullab-kuvvatlanib, unga e’tibor berilsin” degan masala muxokama kilindi. Kenagash raisi SHarof Rashidov unga boshchilik kildi. SHunga uxshash yigilishlar 1980 yil 18 iyulda, 1982 yil 19 fevralda bulib utdi. Ularda asosan axolining turmush darajasini yaxshilash, uy-joy kurish, madaniyat xizmatlarini jonlantirish, ta’lim-tarbiya, soglikni saklash, ommaviy jismoniy tarbiya va sport bilan shugullanishga sharoitlar yaratib berish vazifalari keng muxokama kilindi, tegishli karorlar kabul kilindi.

SHuni eslatish lozimki, usha davrlarda juda muxim karorlar ikarilib, axolining turmush tarzini yaxshilashda jismoniy tarbiya va sportning asosiy vositalaridan biri ekanliiga aloxida e’tibor berilgan. Bu esa uz navbatida axoli o`rtasida ma’lum darajada jismoniy tarbiya va sport uz mazmunini topdi va shakllanib bordi.

1981 yil 11 sentyabrda Ittifok partiya va xukumat tomonidan “Fizkultura va sportning ommaviyligini yanada oshirish to`g`risida”, 1985 yil 12 iyunda “Klub muassasalari va sport inshootlaridan foydalanishni yaxshilash tadbirlari” xakida karorlar kabul kilindi. Bu karorlarida kuzda tutilgan asosiy masalalarni hayotga singdirish maksadida O`zbekiston partiya va xukumati ham zarur tadbir va choralarni belgiladi.

E’tiborli tomonlaridan yana biri shundaki, 1984-1985 yillarda Respublika partiya xujaligi faollari yigilishi, axolining turmush madaniyatini oshirish Respublika Kegashining rasmiy yigilishlari bulib utib, ularda avvalgi kuyilgan vazifalarni bajarish, belgilangan tadbirlarni amalga oshirishda ma’lum darajada ishlar olib boriladi. Ba’zi bir kursatgichlar bunga misol bula oladi (1-2 jadvallar).

Sobik Ittifok mikyosida olib borilgan kayta kurish ishlari Uzbekistnda ham demokratik harakatlarni yulga solishga birmuncha xissa kushdi. Jismoniy tarbiya va sport ishlariga raxbarlik kiluvchi Respublika sport kumitasi Davlat kumitasiga aylantirildi. (1986). Kasaba uyushmalari koshidagi 7 ta sport jamiyati yagona sport jamiyatiga birlashtirildi (1987). Lekin bu uzgarishlar maksaddagidek natija bermadi. Sportdagi ommaviylik sustlashdi, sport tadbirlari kam darajada utkazila boshladi. Moliyaviy xarajatlar kamaydi. Ishlab chikarishdagi jismoniy tarbiya yetarli e’tibor bermadi. Ukuv yurtlarida, ayniksa, umumta’lim maktablarida sport buyumlari yetishmay koldi. Kishlok axolisi o`rtasida sport deyarli unutila boshladi.

Sport tarixiga nazar solsak, 1965 yillar respublikada sport eng yukori darajaga yetgn davr xisoblandi. Sobik Ittifok va jaxon mikyosidagi sport musobakalarida O`zbekiston sportchilari yaxshi xalqaro olimpiada o`yinlarida O`zbekistonning shuxrati uchun kurashga “Paxtakor” komandasi “Andijon” charim xokkey komandasi, “Avtomobilchi” komandalari va boshqalar tarkibiga katnashgan Respublika sportchilarning soni 500 dan oshib ketdi.

Respublika sport kumitasining rasmiy ma’lumotlariga kura, 1991 yilda 36 ta sportchi xalqaro sport ustasi buldi, 350 kishi esa sport ustasi unvoniga sazovor buldi. 157 sportchi sobik SSSR terma komandalari tarkibida uynaydilar. 1992 yildagi xalqaro Olimpiada o`yinlarida katnashish uchun 22 nafar sportchi saralab olindi.

Ma’lumki 1992 yilning yozida Ispaniyada (Barselona) yozgi XXV xalqaro Olimpiada o`yinlarida O`zbekistonning 17 nafar sportchisi sobik SSSR tarkibida sunggi bor katnashdilar. Ular orasida R.Galiyeva, O. CHusovtina (gimnastika) M. SHmonina (engil atletika) oltin medal, S.Oprsov (ogir atletika), A.Asrabayev (uk otish) kumush medal va V.Zaxarevich (kilichbozlik) bronza medali sovrindorlari bulishdi. Afsuslanarli yeri shundaki birorta ham maxalliy millat vakillari bu o`yinlarda katnashishga muyassar bulishmadi.

O`zbekiston mustaqilligini kulga kiritgach, uz istikbol va istikloli uchun kat’iy harakat kilmokda. Bu taraqqiyotlar ichida jismoniy madaniyat va sport ishlari ham aloxida urin tutadi. 1992 yil 21 yanvarda O`zbekiston milliy Olimpiya kumitasining ta’sis anjumani bulib, u rasmiy tashkilot deb e’lon qilishdi. 1992 yil 9 martda esa O`zbekiston milliy Olimpiya kumitasining tarkibi 133 kishidan iborat bulib, uni ijroiya kumitasi boshqaradi. Uning tarkibida 23 kishi faoliyat kursatdi. Milliy Olimpiya kumitasining Prezidenti kilib O.N.Nazirov, uning yordamchisi kilib S.O. Ruziyev, I.Barabanov, bosh kotib kilib A.K. Hamrakulov saylandilar.

SHuni e’tirof etish kerakki O`zbekistonning mavkei tobora oshib bormokda. Utgan bir yil davomida 20 dan ortik sport turlari buyicha xalqaro sport uyushmalariga a’zo bulib kirdi. 1994 yilda O`zbekiston terma jamoalari Rossiya o`yinlarida katnashishga taklif etildi. Xozirgi kunda respublikaning kurash, Futbol, voleybol va boshqa bir kator milliy terma jamoalari bu o`yinlar katta kutarinkilik ruxida tayyorgarlik kurishmokda. Bu esa O`zbekistonning mustaqillikka erishish sharofati va ishonchli istikbolning dalilidir.

Bunday imkoniyatlar respublikada milliy kurashlar kuch sinashish, ot o`yinlari va turli milliy o`yinlarni chukur urganish, ularni kishlok joylarda keng kullash, rivojlantirishda muxim ahamiyatga kasb etadi.

Uz urnida uktirish lozimki, 1992-93 aprel-may oylarida utkazilgan milliy xalq o`yinlari sayli va bayralari butun respublika axolisini dikkat-e’tiborida buldi. Oynai jaxonda namoyish qilingan kizlarning “Tukkiz tosh” (lapta) yigitlarning otda poyga, kupkari (ulok), tosh kutarish, arkon tortish va boshqa kupgina o`yinlarni xalq sevib tomosha kildi. Bu bilan milliy o`yinlarimizning jozibali tomonlari namoyish qilingan bulsa, xalqimiz kadr-kimmatining oshishi kuzda tutildi. Bunday o`yinlarning maktab O`quvchilarining jismoniy tarbiya darslari, soglomlashtirishda tadbirlari va sport musobakalarining tarkibiy kismiga ustalik bilan singdirish lozim. CHunki bu milliy xalq o`yinlari yoshlarda kuch-kuvvat, epchillik, chidamlilikni tarbiyalash bilan birga, ularda dustlik, jasurlik kabi insoniy sifatlar hamda jismoniy kamolotni ham mustahkamlaydi. J.T.Toshpulatov, K.A. Alimov (Termiz), X.N. Rajabov, X.B.Botirov (Buxoro), M.F.Isxokov (Kukon), T.Xoldorov, B.Buriboyev, X.A, Meliyev (Jizzax) qabilarni aloxida kursatish joizdir.

SHuningdek Samarkand, Termiz, Oxangaron, Kosonsoy pedagogika bilim yurtlarining rezervlari bilim yurtini o`rta ma’lumoti mutaxassis xodimlarni tayyorlashdagi xizmatlarini eslatish urinlidir.

Ma’lumki viloyatlardagi sport kumitalari sport jamiyatlari, xalq ta’limi bulimlari va turli xil tashkilotlar koshidagi olimpiya rezervlari, oliy sport maxorati va oddiy sport maktablari faoliyat kursatadi. Ularning soni 200 dan ortik bulib, 1,5 mingdan ortik maxoratli trenerlar xizmat kiladi.

Respublika sportining ravnaki va erishilgan natijalar kup jamiyatdan sport inshootlari bevosita chambarchas boglangandir. Respublikada 185 ta o`yingox, 125 ta suv xavzasi. 4414 ta sport zali bor. 2831 ta jamoada 11028 soglomlashtirish guruxlari tashkil kilinib ularda 242067 kishi shugullanadi. Ularning uchdan bir kismini kishlok axolisi tashkil etadi.

O`zbekistondagi eng ommaviy sport turi voleybol bulib, u bilan 263433 kishi shugullanadi. Ularning ixtiyorida 14193 ta urin maydonlari mavjud. Futbol bilan shugullanuvchilar soni esa 266767 kishi bulib, ularga 5664 o`yingox xizmat kiladi.

Ma’lumki, uzok yillar davomida Toshkent, Samarkand, Navoiy va boshqa shaxarlarda sobik Ittifok mikyosidagi yoki jaxon birinchiliklari turnirlari ham utkazilib kelindi. SHu tufayli respublikada yirik sport inshootlari kurilib, ularda ommaviy musobakalar. Ommaviy sport turlari utkazilib turiladi.

Bularga Toshkentdagi markaziy “Paxtakor”, “Mexnat rezervlari” spor kombinatlari, “Dinamo”, “Start”, “Tukimachi”, “Kibray” markazlari va “Alpomish” (sobik “YUbileyniy”) sun’iy yaxmalak sport saroyi Mitrofanov nomidagi suv xavzasi. Samarkanddagi eshkak eshish kanali, Navoiy shaxaridagi suv sport va boshqalar maktovga sazovordir.

O`zbekistondagi jismoniy madaniyat va sport harakati tabora rivojlanmokda. Bu faoliyatlarni tashkil etish va boshqarishda Respublika Davlat jsmoniy tarbiya va sport kumitasi maxsus boshqaruv organi sifatida amal kilmokda. Uning barcha ish turlarida Respublikadagi “Dinamo”, “Mexnat rezervlari” kasaba uyushmalarining “O`zbekiston” sport jamiyatlari, “Vatanparvar” (DASAAF), sayoxat markaziy kengashi turli sport uyushmalari katta kumak bermokda. Bu davlat va jamoa tashkilotlarining viloyatlar, tumanlar, shaxarlardagi tarmoklari uz xududlarida barcha sport ishlarini tashkil qilishga raxnamolik kiladilar.

Ana shu sport tashkilotlarida va ularning xodimlar Respublika sportining rivojlantirish va uning sharafini jaxonga tanitish ulkan vazifalarni amalga oshirmokda. Sobik SSSR xalqlarining 10 ta spatakiyadasida va 1952 yildan buyon xalqaro Olimpiya o`yinlarida respublika sportchilari O`zbekistonning dongini jaxonga taratadi. Ularda katnashgan va sovrindor sportchilarning ba’zi birlari bilan (G.SHamray, E.Sa’diy, S.Dinamidov - gimnastika; S.Ruziyev - kilichbozlik; R.Riskiyev-boks; E.SHagayev- suv polosi; A.Fadzayev, M.Xadarsev - kurash; K.Fatxulin-kurash; R.Gataulin - yengil atletika va boshqalar) tanishtirilgan edi. Jaxon birichiliklari, turnirlari, chempionatlari, natijaga erishdi. “Paxtakor” futbol komandasining oliy tabakasida katnashishi va uning yutuklari respublikada futbolning ommalashishga olib keldi. Jaxon va Olimpiya o`yinlari goliblari O.Kurbonov (kurash), R.Rixinev (boks), M. Ismoilov (ot sporti), S.Xodiyev (kurash), E.Sa’diy (gimnastika), E.Karimov (ogir atletika), E.SHagayev (suvda suzish), R.Salimova (basketbol), A.Fadziyev, M.Xodarsev, B.Fayziyev (kurash) va boshqalarning shuxrati jaxonga tanildi.

O`quvchi yoshlar uz tafakkurlari bilan tushunishlari, mustaqil O`zbekistonning istikboliga xissa kushish uchun bor imkoniyatlarini ishga solib. Uz burchlarini ado qilishlari kerak. Ma’lumki, Respublika Oliy Kengashining sessiyasida (1992) “Ta’lim to`g`risida”konun kabul kilinib, unda Ta’lim oluvchilarning salomatligini muxofaza qilish va mustahkamlashni kafolatlovchi shart-sharoitlar yaratish, ukish. Mexnat qilish, da olish uchun ta’lim muassasalari mas’uldir deyilgan.

O`quvchi yoshlarning ta’lim olishlari va ularning doimo soglom bulishlai davlat konunlari bilan muxofaza kilinadi. SHu tufayli barcha O`quvchi yoshlar kayerda ta’lim olmasin, ularga berilgan imtiyozlardan maksad yulida foydalanish, jismoniy kamolotni ta’minlash zarur buladi va bu bilan jismoniy tarbiyaning ijtimoiymoxiyatini yanada kutargan, uni imkon boricha inson hayotidagi yuksak omilkor ekanligini kelajakka meros kilib koldirishga hayotiy tajriba va amaliyot asos buladi.

XIX asrning II-yarmida ruslarning Turkistonga kelib urnashib olishi natijasida bu yerlarda erlar va kizlar gimnaziyalari maktablar tashkil kilindi. SHu sababdan bu ukuv yurtlarida jismoniy tarbiya mashgulotlari berila boshladi.

Turkiston ulkasida 1890-1900 yillarda maktablarda jismoniy tarbiya mashqlarini utkazish ancha jonlandi. Xarbiy maktab va bilim yurtlarida gimnastika, kilichbozlik va turli o`yin mashgulotlari tashkil kilinib, u asta-sekin maxalliy millat yoshlarining faoliyatiga uta boshladi. Bu paytlarda maxsus ukuv yurtlari, xarbiy xizmat joylarida gimnastika, laun-tennis va boshqa turlardan kichik musobakalar utkaziladi.

1916 yil 1-oktyabrda “sport safarbarligi” degan tashkilot ish boshlaydi. bunga erlar gimnaziyasi, semnariyasi, real bilim yurti, kommersiya (tijorat) va xunar bilim yurtlarining talabalari bir oy muddatga safarbar etilar edi. Xarbiy kushinlar uchun muljallangan jismoniy tarbiya dasturi bu kursda kullanilgan. Buning asosiy maksadi yoshlarni xarbiy jismoniy tayyorlash va kurikdan utkazish bulgan.

Bu davrlarda toshkentda velosport, kolichbozlik, gimnastika, yengil atletika buyicha utkazilgan saralash musobakalarida fakat xarbiy, rus amaldorlarigina ishtirok etishgan. Ularning asosiy Stokgolmda utkaziladigan (1912 yil) Xalqaro Olimpia uyilarida katnashish uchun rus komandalarini tuldirish kerak edi.

“Toshkent xavaskor velosipedchilar jamiyati” (1895), “Toshkentgimnastika va jismoniy mashq xavaskorlar jamiyati” (1904), “SOKOL” (lochin, 1906), yengil atletika gruxi tashkil eitilishi va ularda bir tudagina kishilar shugullansada, Turkiston ulkasida sport bilan shugullanishga asos soldi deb e’tirof etish mumkin.

1913 yilda tashkil etilgan “Toshkent sport xavaskorlar jamiyati”, Turkiston ulkasidagi eng yirik sport tashkiloti edi.

1911 yildan boshlab bu chempionatlarda uzbek polvonlari ham katnasha boshladilar. Turkistondagi sirklarda millik kurash musobakalari ham utkazilar edi. XIX asrning oixirida Turikston axolisi orasida velosiped sportiga kizikish kuchaydi va 1895 yili “Toshkent xavaskor velosipedchilar jamiyati” tuzildi va tez orada Toshkentda velosiped treki kurildi. Razjvil, Volkov, Petrovkiy va Ryaxovskiylar Turkistondagi dastlabki velosipedchilar edilar. Velosiped sporti bilan maxalliy aristokratlar, savdogarlar va katta xarbiy mansabdorlar shugullanishgan. CHunki velosipedni sotib olish uchun katta mablag kerak edi.

1906 yildan boshlab O`rta Osiyeda futbol rasmiy ravishda tashkil topa boshladi. 1911 yildan boshlab, shaxarlarda turli xil musobakalarda uzaro futbol uchrashuuvlari utkaziladi.

1911-1915 yillarda xarbiy okrug koshidagi bosmaxona kishilari uzlarinign gimnastika tug`araklarini tashkil kilindi. Ishchilar yashaydigan kazarmada gimnastika burchagi tashkil etildi. Ishchilar pul yigib toshlar, turnik sotib olib, tug`arak mashgulotlarini utkazishdi.

Turkiston General Gubernatorini ishchilari sport jamiyatlarini tashkil etishlarini takiklashi yangi sport turlarini rivojlanishiga anchagina tuskinlik kildi. Maslan, 1915 yilda axoli o`rtasida keng tarkalgan xalq kurashi ham mushtlashish bilan birga xukumat farmoni kurashga tadbik etildi. Lekin bayram kunlari, ayniksa Navruz sayillarida uzbekcha kurash, poyga , ulok, dorbozlik, akrabatika, turli xil xalq o`yinlari, takiklanishiga karamasdan utkazilar edi.

O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov mustaqillikka erishish va uning istikbolida axoli salomatligini uta kimmatligi va unga ega bulish yullarini kutarinkilik bilan izxor kilib bergan. YA’ni: “Bizning ota-bobolarimiz kishilar bilan uchrashganda yoki xayrlashganda, avvalo, chin yurakdan salomatlik tilashgan... Bizning zaminimiz boxodirlar va ximoyachilarimizga bulgan polvonlar va botirlarga boy va ularni mexr bilan prvarish kilib kelmokda. Bugungi kunda hamma joyda sportning milliy turlari kayta tiklanmokada..... O`zining salomatligi xakida shaxsan gamxurlik kilib borish madaniyatini yoshlikdan maktab, maxalla, soglikni saklash tizimi, jismoniy tabiya va sportning kumagida sigdirish kerak” - deb xak fikrni aytgan.

Uzbek xalqining milliy jismoniy madaniyat qadimgi avlodlarimiz tarixi bilan uzviy boglanib ketadi. Buning guvoxi sifatida “Apomish”, “Kuntug`mish”, “Kirkkiz”, “Gurug`li” turkumidagi dostonlarda O`zbekistonlik paxlavonlarining jasorati ustunlik bilan madx etilganligini eslatish mumkin. Otda poyga, nayza uloktirish, kilichbozlik, kamondan uk uzish, merganlik qilish kabi jismoniy sifatar kaxramonlar siymosi orkali butun xalqning turmushi, madaniyati harakatini aks ettirgan.

Bu jismoniy mashqlar avloddan-avlodga utib, o`ziningmazmuni, shakli va bajarish uslublarini boyitib, xozirgi davrda ular jaxon xalqalarining sevimli mashgulotlariga hamda maxorat uchun kurashuvchi yoshlarning sportiga aylangan.

O`zbekiston Respublikasi 1991 yil 1 sentyabrida mustaqillikka erishgan deb xisoblansada uning uziga xos tashkiliy va tarixiy rivojlanish yuliga egadir. Bu borada sobik ittifokda kariyib 70 yil davomida O`zbekistonning jismoniy madaniyati va sport soxasida erishgan ulkan yutuklarini urganish, davlat va xalqning utmishiga ijobiy karash adolatdan bulur edi.

1924 yil 27-oktyabrda O`zbekiston mustaqil Respublika deb e’lon qilingan edi. Usha davrda O`zbekiston Turkiston muxtoriyati Respublikasi tarkibida bulib, barcha ishlarga itttifok mikyosidagi idoralar, tashkilotlar tomonidan kursatmalar berilar edi. SHu sababli 1918- 1924 yillarda asosan, Toshkent, Samarkand, Kukon Buxoro shaxarlaridagi temir yul zavod fabrikalarishchi - xodimlari, ba’zi bir rus maktab yoki gimnaziyalarda O`quvchilar uchun sport klublari tashkil etilgan edi. U joylarda futbol, boks, velo, yengil atletika kabi sport turlari buyicha tug`araklar tashkil etilib, musobakalar uyushtirilgan.

Tarixiy manbaalarning tasdiklashicha, ularda maxalliy millat vakillari deyarli ishtirok etmagan.

1923 yilda “Dinam” sport jamiyatining tashkil kilinishi Samarkand va Toshkent shaxarlarida turli o`yin maydonlari, ayniksa “Dinamo” o`yingoxlarining kurilishiga 1925-1927 asos soldi. SHu sababdan maxalliy millat vakillari ham rus xalqi olib kelgan futbol, voleybol, sakrash, yugurish, granata uloktirish mashqlari bilan shugulana boshladilar.

Maxallalarda terma komandalar tuzilib dam olish kunlari, bush vaktlarda uzaro musobakalar uyushtirilishi odat bulib koldi.

1927 yil birinchi umum uzbek sprtakiadasi tashkil kilinib, futbol, yengil atletika,kurash, gimnastika kabi sport turlari buyicha terma komandalar tayyorlandi. Uzbekistn sport vakillari 1928 yilda Moskvada birinchi butunittifok spartakiadasida katnashdi. Bunda o`zbekistondan 193 sportchi katnashdi, bulardan 44 kishi maxalliy millat sportchilari edi. O.Dunayev, I.Orsyanikov, Tikunova hamda Murashko, Rekovalari yaxshi natijalar kursatdilar. Usha davrlarda Respublikada uning jyolarida jismoniy madaniyat va sportni tashkil etish, uni axoli o`rtasida targibot qilish ishlarida S.Asfandiyerova Ulka jismoniy madaniyat kengashi raisi, Xidraliyev Turkiston maxalliy ijroya komitasi raisi, N.M.Testelets kabi boshliqlar katta faoliyat kursatdilar. O`zbekistonda jismoniy madaniyat va sport ishlarini rivojlantirishda M.M.T (GTO) majmualarining ishlab chiqilishi va kullanilishi (1930-1934) katta ahamiyatga egadir. CHunki, bu majmua (kompleks) O`quvchi va ishchi yoshlarni mexnat va mudofaa ishlariga tayyorlashda eng ommaviy va ta’sirchan tadbirlardan biri bulib xizmat kildi. U xozirgacha uz kuchi, mazmuni va maksadini yukotgan emas. Buning isboti uchun kuyidagi dalillarni keltirish mumkin. 1931 yilda MMT nishondorlari soni 2000 kishini tashkil qilgan bulsa, 1938 yilda 35000, 1950 yilda 103,2 ming, 1965 yilda 308 ming, 1970 yilda 496,8 ming, 1992 yilga kelib esa 1 mln 33615 kishiga yetadi. O`quvchi yoshlar va mexnatkashlar ommasini sportga jalb qilish ularning maxoratini oshirishda tarkmokli sport jamiyatlarining tarkib topishi. Sportchilarning darajasini belgilash, turli unvonlar berish soxasidagi tashkiliy tadbirlarning moxiyati e’tiborga loyikdir.

Bu faoliyatlarni joriy etish, uni amalda bajarishda usha vaktlarda tashkil qilingan “Spartak”, “Lokamativ”, “Medik”, “Berevestnik”, “Muravey” sport jamiyatlari aosiy ishlarni kildilar. Ush davrda 1000 metga yugurishda F.Xasanova, Konsarev, Putsilov, Toparova, hamda boshqalar tanikli sportchi edilar. A .Pakrovskiy P.Kravchenko , M.Arxangelskiylar yetuk trenerlar xisoblanar edilar. Ulug vatan urushi davrlarida sport tashkilotlarining faoliyatlari tuxtatildi. Lekin, sobik sportchilar ona vatanni ximoya qilishda uz kaxramonliklarini kursatdilar. Bular : Sobir Raximov, SHodmon Umarov, Andrey Borzenko, V.Karpov, K,Pulatov, T.Eryigitova va boshqalar edi.

O`zbekistondagi maxxaliy millat orasida jismoniy madaniyat va sport ishlarining mazmunan va shakllan taraqqiy etishi, 1950-1960 yillarga to`g`ri keladi. “Paxtakor” sport jamiyatining tashkil kilinishi 1950 ommaviy sport musobaklarining muntazam utkizib borilishi bilan belgilanadi. 1951 yilda Tashkent jismoniy madaniyat texnikumi urnida O`zbekiston davlat jismoniy tarbiya institutining ochilishi, 1056 yil “Paxtakor” o`yingoxini kurib bitkazilishi, unda usha yili O`zbekiston sportchilarining navbatdagi spartakiadasi ma’lum ahamiyat kasb etadi. Natijada 1956 yil Moskvada yangi kurilgan V.I.Lenin nomli o`yingoxda SSSR xalqalarining birinchi spartakiadasida O`zbekiston sportchilarining tantanali katnashishi va erishgan yutuklari sport harakati tarixidan chukur urin egalladi. Bu tadbirlarni uyushtirishda Respublika sport kumitasining raisi R.i.Ismoilov , Iinstitut direktori A.T.Kocharev, tanikli trenerlar G.Indlar (gimnastika), N.Lakizo (akrabatika), I.Vortazarov (ogir atletika), L.Maksudov (futbol) va boshqalarning xissasi katta buldi. SHuni e’tirof etish kerakki, respublikaining barcha viloyatlari markazlari, yirik sanoat shaxarlari, tumanlarida sport zallari, o`yin maydonlari, yangidan kad kutardi. Fargona, Buxoro,Namangan va boshqa bir ktor shaxarladagi pedagogika institutlari koshida Jismoniy tarbiya kulliyetlari tashkil etildi.

Respublikada jismoniy tarbiya va sport ishlarini rivojlantirishda davlat arboblari Y.Oxunboboyev , F.Xujayev, A.Ikromov va keyingi davrlarda U.Usupov, N.A.Muxitdinov (1956-1960), SH.R.Rashidov (1950-1983) qabilarning xissalari juda kattadir.

O`zbekiston mustaqil taraqqiyoti juda kup vokealarni uz iziga tushirdi rad etilganlarini kayta uz joyiga keltirdi. Bu asnoda urganayotgan muammo va vazifalarga bevosita aloqador bulgan bir masalaning bazi tomonilarini eslash va yoritish ayni madaodir.

Sobik ittifokda bulgan vokealarni O`zbekistonda ham taklid qilish, okni kora deb aytishni odat qilishgan edi. Jismoniy tarbiya bilan boglangan eng yaxshi tadbirlarni ham yukka chikarishda. YA’ni Uzbekistaon Kompartiyasining birinchi kotibi SH.Rashidov faoliyatini eslash man etilgan edi. Xozirgi kunda uning siyosiy faoliyatini chukur urganishga tula kirishildi. SHu asosida 1970 - 1980 yillarda SH.Rashidov boshchiligida jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish uchun utkazilgan bazi bir muxim tadbirlarni kursatish maksadga muvofiqdir.

SHu sababli respublika sportining istikbolidagi asosiy manbalarning xolatiga va uni rivojlantirish omillaridan xabardor bulish muxim vazifalardan biri xisoblanadi.

O`zbekistonda jismoniy madaniyat va sport taraqqiyotining ba’zi bir kursatgichlari kuyidagilardan iborat: Respublikada 14577 ta jismoniy madaniyat jamoalarida 5 mln. 549 ming 908 kishi shugullanadi. SHu jumladan 56 ta oliy ukuv yurtida 134977 kishi, 225 ta o`rta maxsus ukuv yurtlarida 147664 kishi, 449 ta xunar-texnika bilim yurtlarida 211061 kishi, 8302 ta maktablarda esa 4 mln. 510 kishi 403 O`quvchi jismoniy tarbiya va sport bilan shugullanadilar. O`zbekistondagi ishlab chikarish korxonalarining 5545 tasida boshlangich jismoniy madaniya tashkilotlari va 60 dan ortik sport klublari mavjud bulib, ularda 543946 kishi muntazam ravishda sport turlari, soglomlashtirish mashqlari bilan shugullanadilar. Sobik Ittifok davrida ishlab chiqilgan va tasdiklangan “Mexnat va mudofaaga tayyor!” (GTO) majmuasi o`zining mazmunan zarurligi va moxiyati bilan uz kuchini saklab keldi.

Keyingi paytlarda Respublika muxiti va sharoitlariga qarab uning shakli va normativ xolatlariga ba’zi bir uzgarishlar kiritildi va konsepsiya (dastur) ishlab chikildi.

Ma’lumki MMT majmuasining asosiy turlari va normativ darajalari O`quvchi yoshlarni xar tomonlama jismonan kamol toptirishda muxim ahamiyat kasb etadi. SHu sababdan respublikada bu majmua yoshlarni tayyorlashda katta ishlarni amalga oshirdi. Buning dalili sifatida kuyidagi kursatgichlarni keltirish mumkin. Respublika buyicha 1991 yildi 1 mln. 33 ming 815 kishi MMT nishondori buldi. SHu jumladan, Oliy ukuv yurtlari talabalaridan 12743 kishi, o`rta maxsus ukuv yurtlarida 36867 kishi, xunar-texnika bilim yurtlarida 69650 kishi, umumta’lim maktablarida 832962 O`quvchi va ishlab chikarish korxonalarida 81593 kishi bu majmuaning barcha talabalarini bajardilar.

Respublikadagi jismoniy tarbiya-madaniyat jamoalari, sport klublari sport jamiyatlari va turli vazirliklar; davlat idoradagilaridagi jismoniy tarbiya va sport ishlarini tashkil qilish kizikarli sport musobakalarini uyushtirish, yukori sport natijalariga erishishda aloxida urin tutadi.

Uzbekitson Respublikasi davlat sport kumitasining ma’lumotiga kura, 1990 yilgacha respublikada 26 ming atrofida ixtisosli mutaxassis xodimlar faoliyat kursatgan bulsa, ularning soni 1993 yilga kelib 29 mingdan oshib ketdi. SHulardan 17 mingdan ortigini ixtisosli oliy ma’lumotga egadir. Mutaxassis xodimlar orasida 1755 kishi xotin-kizlarni tashkil etadi. Maxalliy xotin-kizlar soni, afsuski, 100 taga ham yetmaydi. Mutaxassis xodimlardan 16804 kishi 8302 umuta’lim maktablarida, 56 ta oliy ukuv yurtlarida esa 1258 kishi, 225 ta urin maxsus ukuv yurtlarida 749 ta xunar-texnika bilim yurtlarida 701ta, spor tashkilotlarida 367ta xodim xizmat kilmokda. SHuni e’tiborga olish kerakki, ixtisosli oliy va o`rta ma’lumotni mutaxassislar tayyorlashda O`zbekiston Davlat jismoniy tarbiya instituti va Respublika oliy ukuv yurtlari koshidagi 12 ta jismoniy tarbiya kulliyotlarining xissalari benixoyat kattadir. Xozirgi payida O`zbekiston Davlat jismoniy tarbiya institutida 3 mingdan ortik talaba ta’lim oladi. Institutda pedagogika v trenerlik malaka oshirish va sirtki ukuv kulliyotlari, 22 nafari faoliyat kursatmokda. 300 ga yakin ukituvchi va xizmatchilar orasida 8 ta fan doktorlari va professorlar, 100 ga yakin dotsentlar, fan nomzodlari bor.

Asosiy adabiyotlar

1. Stolbov V.V. Istoriya fizicheskoy kulturы.M. Prsvesheniye 1989 g.

2. Ismoilov R. SHolomitskiy. O`zbekistonda FK tarixi. T. 1969 y.

3. Abdumalikov R., Eshnazarov K. Ajdodolar jismoniy madaniyati tarixini urganish masallari T. 1993 y.

4. Muminov I. Amir Temurning o`rta Osiyo tarixida tutgan urni va roli (yozma manbaalar ma’lumoti asosida) T. 1993 y.

5. Amir Temur vasiyati (risoli) T. 1991 y.

6. Ibn Sino Tib kunlari 1,2,3 tom. T. 1994 y.

7. “Boburnoma”.

8. Abdumalikov R., A. Akromov O`zbekistonda jismoniy madaniyat va sport tarixini urganish masalalari. T. 1994 y.

9. Vilkin N.R. Otkuda poshli Olimpiskiye dvijeniya M. 1970 g.

10. Talalayev YU.N. Sport faktor mira i drujbы mejdu narodami.

11. Savin S. Sovremennoye Olimpiyskoye dvijeniye.

Qushimcha adabiyotlar

12. Vsyo o sporte. 1,2,3 knigi.

13. Romanov A.O. Mejdunarodnыe sportivnыe dvijeniye. M. FiS 1973.

14. Vsyo ob Olimpiyskix igrax. M. FiS 1950.

15. Sobolev P. Olimpiya. Afinы, Rim M. FiS 1977.

16. Sputnik fizkulturnogo rabotnika. M FiS 1977.

17. Fizicheskaya kultura i sport v SSSR. M. FiS 1967.

18. Istoriya fizicheskoy kulturы i sporta. Uchebnik dlya institutov M.

FiS 1975.

O`ZBEKISTONDA JISMONIY MADANIYAT VA SPORTNING RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI (1951-2000 YILLAR)