SHIMOLIY AMERIKA

O’ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI XALQ TA'LIMI VAZIRLIGI

A.QODIRIY NOMLI JIZZAX DAVLAT PЕDAGOGIKA INSTITUTI

TARIX FAKUL’TETI

REFERAT

MAVZU: SHIMOLIY AMERIKA

BAJARDI: O.Egamqulov

Jizzax 2010


ШИМОЛИЙ АМЕРИКА

Америка итъаси икки материк — Шимолий ва Жанубий Америка материкларини ўз ичига олади. Теуантепек ва Панама бўйинлари ора-сида жойлашган Марказии Американи ё Шимолий Америка ёки Жанубий Америкага киритадилар.

Бутия ярим оролидаги Мерчисон бурни (710 50 шимолий кенглик) Шимолий Американинг энг шимолий нутаси, Аляска ярим оролидаги Принц Уэльс бурни (1680 40 арбий узолик) энг арбий нутаси. Лабрадор ярим оролидаги Чарльз бурни (550 4 (У арбий узолик) энг шарий нутасидир.

Панама бурнини материкнинг жанубий чегараси деб исобласак, материкнинг майдони 20360 минг км2 ни ташкил этади. Гренландия (2176 минг км2), Канада Арктика архипелаги (1300 минг км2), Вест-Индия ороллари (2400 минг км2) ва бошаларни Шимолий Америка таркибига киритадилар.

Геологик тарих давомида Шимолий Америка билан Жанубий Америка ар доим ам бир-бирига ўшилиб турмаган ва шунинг учун ар
бир материк табиати мустаил равишда тараий этган. Бу материклар геологик тузилишининг бир – бирига ўхшамаслиги ана шунинг оибатидир. Бу фар материкларнинг ар бирида мустаил адимги
негиз (ядро) лар бўлиши ва улар атрофини ёшро. бурмали толар ўраб
туришида кўринади. Шимолий Америка материги билан Жанубий
Америка материги озирги ватда урулик орали шу адар кам туташганки, уларнинг географик зоналари бир-бирларига еч ам ўхшауайди; ар бир материк ўзига хос ва мукаммал географик зоналарга
эга бўлиб, бу зоналар океан бўйи ва материк ички секторларини амраб олади.

Шунга арамасдан, ар иккала материк бир анча умумий табиий сиятларга эга.

Шимолий Америка билан Жанубий Американи бир бутун то системаси Кордильера толари бир – бирига ўшиб туради. Ана шу то темаси туфайли ар иккала материкда орографиянинг асосий элементлари меридионал йўналган бўлиб, асимметрикдир Евросиёнинг эографик туэилишидан Шимолий Америка билан Жанубий Америка ографиясининг асосий фари ана шунда. Евросиёдан фарли ўларо, бу материкларнинг марказии ва шарий исмлари ё текислик, ёки ясси толиклардир, уларнинг арбий чеккалари эса толардан иборат.

Кордильера толари Шимолий Америка материги билан Жанубий Америка материги ўртасида кўприк хизматиии ўтайди, бу толар туфайли флора ва фаунанинг бир материкдан иккинчи материкка ўтиши осон бўлган; ана шунга кўра Шимолий Америка билан Жанубий Американинг флора ва фаунаси муайян хусусиятларига кўра ўхшаб кетади Лекин бу ўхшашликларга араб, уларнинг флора ва фаунаси умумий


Геологик тузилиши ва табиатининг таркиб

топиш тарихи хусусиятлари

исман боша материкларга ам хос бўлган хусуснят — асосни геологик структуралариинг концентрик тарзда жойлашнши Шимолий Америка мисолида яол кўринади. Материкнинг марказий исмлари чекка исмларига нисбатан амма жойи бир хил тузилган ва, шу билан бирга, энг адимийдир. Бу ол тасодифий бўлмай, материкнинг ўзига хос хараиёт тарихи оибатидир.

Кембрийдан олдинги структуралар. Шимолий Американинг заманида адимги структура — архей-протерозой ядроси — Канада алонини ўз ичига оладиган Шимолий Америка платформаси ётади.

Канада алони литологик таркибига кўра Скандинавия алонига ўхшаб кетади. Канада алони жинслари кучли метаморфизмлашган; шунинг учун ам амма жойда кристалл тузилишдадир. Бу жинслар гранит – гнейс комплекси деб аталиб, таркибида кўп мидорда минерал-лар учрайди; бу минераллардан кўплари саноатда муим аамиятга эга.

Платформа жинсларининг абсолют ёшини ўрганиш натижасп Буюк кўллар атрофи платформанинг энг адимийисми эканлиги аниланди, бу ерларда отинди ва метаморфик жинсларнинг ёши 2500 млн йилдан ам орти. Бу ядро атрофида геосинклиналь авзалар бўлган, бу авзалар кембрийдан олдин, биро калоннинг марказий исмларн пайдо бўлмасдан анча кейин таркиб топган. Ешро структуралар аста – секин марказий ядрога ўшила борганидан унинг майдони тобора кенгая бошлаган. Катта Айи кўли атрофидаги бурмали структуралариинг ёши 1250 – 1450 млн. йилга, Сан – Лаврентий дарёси водийсидан шимоли – шардаги жойларнинг ёши 950–1100 млн. йилга баробар. Шундай илиб, Шимолий Америка кристалл жинслар алониннн: таркиб топиш тарихи бу алоннинг бундан боша ёшро барча исмларининг таркиб топиш тарихига кўра камро давом этган.

Платформа жинсларининг абсолют ёшини ўрганиш натижасида, Буюк кўллар атрофи платформанинг энг адимийисми эканлиги аниланди, бу ерларда отинди ва метаморфик жинсларнинг ёши 2500 млн. йилдан ам орти. Бу ядро атрофида геосинклиналь авзалар бўлган. бу авзалар кембрийдан олдин, биро алоннинг марказий исмлари пайдо бўлмасдан анча кейин таркиб топган. Ёшро структуралар аста – секин марказий ядрога ўшила борганидан унинг майдони тобора кенгая бошлаган. Катта Айи кўли атрофидаги бурмали структураларнинг ёши 1250 – 1450 млн. йилга, Сан-Лаврентий дарёси водийсидан шимоли-шардаги жойларнинг ёши 950 – 1100 млн. йилга баробар. Шундай илиб, Шимолий Америка кристалл жинслар алонининг таркиб топиш тарихи бу алоннинг бундан боша ёшро барча исм-ларининг таркиб топиш тарихига кўра камро давом этган.

Палеозойнинг бошларига келганда Шимолий Америка платформа тектоника картасида кўрсатилганига нисбатан каттаро бўлган

платформанинг арбий чеккаси озирги ояли толар ишол илган грриториянинг арброидан ўтган). Натижада платформапинг арбий 1сми геосинклиналь авзаларга ўшилган ва бурмалана бошлаган.

Палеозой ва мезозой бурмали структуралари. Палеозойга келган-зё платформанинг жанубий, арбий ва шимолий исмларини трансцессия босган, натижада кристалл жинсли фундаментда чўкинди жинслар – умтошлар, доломитлар ва оактошлар тўпланиб олган.

Рельефи ва фойдали азилмалари

Геологик тараиёт процессида Шимолий Американинг йирик тектоник областлари: Канада алони ва плитасини ўз ичига олган Шимолий Америка платформаси, палеозой (каледон ва герцин) бурмали уктуралари, эпигерцин платформалар, Кордильеранинг мезокайнозой бурмали структуралари таркиб топган. Кордильеранинг энг ёш тизлари ва водийларидан ташари, ана шу структуралар билан бирга пайдо бўлган рельеф шакллари йў бўлиб кетган. Бундай шакллар ер пўстининг кейинги аракатлари, денудация процесслари ва чўкинди тўпланиши натижасида кучли ўзгарган. Шунга арамасдан, бу областлардан ар бирининг тектоник негизининг ўзига хос хусусияти озирги рельеф тараиётининг ўзига хос йўлларини белгилаб берган. Шунинг учун тектоник областлар морфоструктура районларнинг энг йирик категориялари бўлиб, гипсометрик картада яол кўриниб туради.

Асосий исми

Кордильера толари

Юорида айтилгани каби, Шимолий Американинг арбий исмида то пайдо илиш процесслари уйи палеозойдаё рўй берган, биро Аппалачи толаридан фар илиб, адимги бурмали структуралар деярли олмаган. Шимоли – арбдан жануби – шара чўзилган асосий морфоструктуралар мезозой охирида ва кайнозой бошларида пайдо бўлган амда кучли ички ва таши процесслар таъсирида мураккаблашиб, бир неча бор ўз шаклини ўзгартирган.

То системасининг шарий минтааси ларами давридаги (ларами минтааси–X) кучли тектоник процесслар зонасининг шарйй исмига тўри келади. Бу процесслар геосинклинал зонани ам ва Шимолий Америка платформасининг теварак – атрофдаги исмларини ам амраб олган. Бу то минтааси Аляскадаги баландлиги 3000 м гача етадиган Брукс тизмасидан (X1), Канададаги баландлиги 2500 м гача бўлган Макензи толаридан (Х2) ва 4399 м га етадиган (Элберт тои) ояли толардан (Х3) иборат.

То пайдо илиш процесси кўп жиатдан платформа шароитида рўй берганидан бурмали – палахсали тизмалар структура ва рельефнинг энг характерли типи исобланади. Бурмаланмаган жойлар баландлиги 1500 – 1600 м атрофидаги платолардан иборат бўлиб, шарда Буюк текисликлар билан ўшилиб кетади.

Тизмаларнинг тепаларида адимги ва озирги музлар туфайли ву-жудга келган музлик рельеф шакллари кўп учрайди. Иеллоустон давлат парки атрофларида поствулканик одиеалар, жумладан жуда кучли гейзерлар учрайди.

ояли толар жанубда Шарий Сьерра – Мадре (Х4) баланд мас-снвлари сифатида давом этади.

Бундан арбдаги яна бир орография минтааси невадий бурмали структуралари тараий этган зонанинг шарий исмида ва ларами бурмалари зонасининг арбий исмида бўлиб, ўртача баландликдадир. Бу минтаа арб ва шардан то тизмалари билан ўралган. Бу эса илимнинг хийла континентал бўлишига олиб келган. Илимнинг континенталлиги натижасидаэса денудация кучайиб, ер юзасини текислаб юборган. Бу – ички ясси толиклар ва платолар минтаасидир (XI). Бу минтаа ички Фрейзер (ХI2) платоларига, Колумбия платосига ўтадиган Юкон ясси толиги (ХI1), Катта авза толиги (XI4), Колopадо платоси (ХI5), Мексика толигининг ички исми (Х16) дан иборат.

Бу зона учун кўтарилган ёки чўккан ва баландлиги 4000 м гача бўлган кўпдан – кўп горстли тизмалар (Катта авзада) ва аккумулятив рельеф шаклларига эга бўлган котловиналар структуралари характерлидир. Ажал водийси энг чуур депрессиядир (абсолют чуурлиги – 85 м). Фрейзер ,ва Колумбия платоларида, шунингдек, Колорадо плато-1инг чекка исмида вулкан опламлари кенг таралган. Бу зона юзасииинг шакллари дарёлар ва оар сувларнинг фаолияти билан болидир.

Шимолда, Юкон ясси толигида, йирик дарё системалари бўлган жойларда, тектоник жиадан чўккан участкалар дарё оизиларидан иборат кенг аккумулятив пасттекисликлардир. Дарёлар территория кўтарилмасдан олдинвужудга келган ва дарёлар эрозияси етарли даражада кучли бўлган жойларда чуур водийлар ва атто ниоятда чуур за узун канъонлар вужудга келган. Бундай канъонлар айниса Фрейзер,

Фойдали азилмалари

Шимолий Америкада тошкўмир ва ўнир кумир, pyx ва молибден жуда кўп. Мис, кобальт, титан, ванадий запаслари ам анчагина. Нефть, темир ва никель запаслари ам етарли даражада катта, лекин бу фойдали азилмалар соасида Шимолий Америка боша материклардан анча орада туради. Материкда марганец, хром, алюминий ва алай нисбатан кам.

Канада алони Шимолий Американинг асосий металлогеник провинцияларидан биридир. Канада алони барида темир, никель мис, олтин, кумуш, уран, молибден ва боша металларнинг йирик конлари бор. Юори кўл атрофларида ва Лабрадор ярим оролида темир рудасининг катта конлари очилган. Бу районларнинг рудалари метаморфик йўл билан вужудга келган бўлиб, кембрийдан олдинги чўкинди жинс атламлари орасида учрайди. Бу рудалар таркибида тахминан 50-55% темир бўлган гематитдир. Юори кўл атрофларидаги энг бой конлар запаси камайиб олган. Шунинг учун таркибида 27% атрофида темир бўлган темирли кварцитлар азиб чиарилмода.

Никель одатда мис билан бирга учрайди. Садбери яинидаги кон бутун дунёга машур. Бу ердаги синклинал шаклдаги архей гнейслари, кристалли сланецлари, оактошлари, протерозой кварцитлари ва боша жинсларни ультра асосий магманинг алин интрузияси ёриб чиан. Майдони 1500 км2 атрофидаги рудали территория интрузивнинг уйи исмидадир. Бу ерда ширротин, халькопирит ва пиритнинг йирик томирлари ва линзалари пайдо бўлган. Бу рудаларда мис, никель, кобальт, платина, олтин, кумуш бор. Худди шу типдаги кон Гренвилл кўли яинида, Канаданинг Манитоба провинциясининг шимолида азиб олинаётир. Бундан ташари, алон территориясида мис, асосаи колчедан типидаги мис конлари анчагина бор (Флинфлон, Норанда ва бошалар). Мис билан бирга кўпинча кумуш ва олтин азиб чиарилади. Олтин муим саноат аамиятига эга бўлган мидорда кўпгина жойларда учрайди. Олтинли мииералларнинг кўпчилиги генетик жиатдан гранитоидлар билан болидир

Канада алони уран рудаси конлари билан машур (Катта Айили кўл ва Гурон кўли яинида айниса катта конлар бор).

Шимолий Америка платформаси плиталарида, алондаи фар и-либ, асосан минерал хом ашёнинг ёили – энергетика бойликлари кўп. Кўмир, нефть ва табиий газнинг энг катта бир анча конлари ана шу структуралардадир.

Кўмир конлари Марказий ва Буюк текисликлардаги иккита асосий провинцияда маълум. Улардан биринчисида территориянинг катта ис-мидаги тошкўмир даври оактошлари ва сланецлари орасидаги битумли кўмирларнинг каттагина запаслари бор. Иккинчи провинцияда энг йирик конлар АШ билан Канада чегараси яинидадир. Айрим кон дала-лари ар иккала давлат территориясида, ояли толар этаклари бўйлаб тор полоса шаклида чўзилиб ётади. Конлар учламчи ва бўр даврлари-нинг жинслари орасида учрайди. Булар асосан, ўнир кумир ёки лиг-нитдир. Канада территориясида кумир конлари орасида битумли кумир ам учрайди.

Буюк текисликларнинг жануби – шарий исмида дунёдаги энг катта нефть ва табиий газ конларидан бири бор. Бу кон Пекос ва Арканзас дарёлари орасида жуда катта территорияни ишол илиб ётади. Бу ерда хилма – хил структурали формаларда нефть кембрий – ордовикдан тортиб неогенгача пайдо бўлган барча чўкинди жинслар орасида учрайди. Айрим нефть ва табиий газ конлари буюк текисликларнинг АШ ва Канададаги турли исмларида ам топилган. Нефть билан кумир Канада Арктика архипелаги оролларида учрайди Булар архипелагнинг геологик тузилиши али етарли Даражада ўрганилган эмас.

Рудали конларнинг аамияти кичикро. Бу конлардан энг йириклари лакколит ва дайкаларнинг мезозой ва учламчи даврда чўкинди ат-ламлар орасига кириб келишидан осил бўлган. Миссисипи, Миссури ва Огайо дарёлари ўшиладиган жойда топилган ўрошин, рух, барит ва флюоритнииг каттагина конлари ана шу йўл билан осил бўлган.

Мексика ўлтии соили (синеклиза) нефтга хийла бой. Нефть бу ерда ёти антиклинал гумбазлар шаклида ёки деярли горизонтал олда ётадиган бур ва кайнозой ётизилари орасидадир. Бу конларни кўпинча пермь атламларидан чўайиб чииб турган туз гумбазлари ёриб чиан. Нефть коилари пасттекисликнинг амма исмларида, АШ ва Мексикада Миссисипи дарёсидан арбда таро олда учрайди.

Аппалачи толарининг каледон бурмали структураларида дунёдаги энг катта асбест коиларидан бири топилган (Канададаги Нотр-Дам тои). Аппалачи толари каледонидларида, Ныофаундлендда ва Шар-кий Гренландияда полиметалл конлари хам топилган.

Каледон бурмаланиши процессида ва геология тарихининг янада адимги босичларида пайдо бўлган турли рудалар Аппалачи толари-нинг герцип структуралари учун ам характерлидир. Бу рудалар ёил-и-энергетика хом ашёси ва рудаларнинг хилма-хил турларидан ибо-рат. Аппалачи толарининг табиий бойликларидан энг имматлиси тош-кўмир давридаги чўкинди жинслар орасида учрайдиган тошкўмирдир. Жуда йирик кумир коилари Аппалачи платосининг шимолий кисмида учрайди. арбда кумир конлари битумли кўмирдаи, шарда, дислока-цияга учраган зонада антрацитдан иборат. 10—27 кўмир атлами учрайди. Бу атламларнинг алинлиги 12—20 м. Баъзи жойларда кумир ер юзига чииб ётади. Юори сифатли кумир конидан яна биттаси Пит-тсбургдан Бирмингемгача герцин бурмали зонасининг арбий чеккаси бўйлаб жойлашган. Бу кон ундан жанубда эса Мексика бўйи паст-текислигининг мезозой чўкинди жинслари атламлари тагида ётади. озирги ватда деярли бутунлай азиб олинган нефть конлари ам кумир конлари билан бол.и.

ГерцинАппалачи толарининг боша конлари орасида силур ёти-зиларида учрайдиган ва бутун жанубий Аппалачи толари бўйлаб чў-зилиб борадиган темир руда кони минтаасини осил иладиган гематит (айниса Бирмингем атрофлари темир рудасига бой), рух, мис рудалари ва пиритни айтиб ўтиш мумкин.

Кордильера толарининг бурмали структураларида жуда хилма-хил азилмалар бор. Асл металл, рангдор ва нодир металларнинг нева-дий ва ларамий интрузияларида учрайдиган конлари ам анчагинадир.

Киммерий бурмали минтааси алай-вольфрам рудаларига бой булган жануби-шарий Осиёдан фар илиб, Шимолий Американииг худди шундай структуралари мис, олтин, кумуш ва рухга бой рудалар билан машурдир. Асосий конлар генетик жиатдан юори юра ва уйи бўр-мўътадил нордон гранитоидлари билан болидир. Бу гранитоидлар кембрийдан олдинги, палеозой ва мезозой жинсларини ёриб чиан-Сыоард ярим орслидаги, Юкон дарёси авзасидаг.и (Аляска ва Канада-да) ва Калифорниядаги бутун дунёга машур олтин конлари Канада амда АШнинг Невада ва Аризона штатларидаги полиметалл (асосаи алай, рух) конлари (олтин, мис, ўрошин, рух, кумуш) ва Канададаги вольфрамга бой скарн конлари (оактошли-темирли силикатлар: гранат, пироксен ва бошалар) ана шундай конлардир. Кичикро конлардан Аляскадаги алаи рудаларини, АШ нинг арбидаги хром конларини, Калифорния штатидаги Шаста тои яинидаги колчедан конларини :айтиб ўтиш мумкин.

Ларамий структураларида АШ ояли толарининг шимолий ва ўрта исмларида батолитлар билан боли, бўлган конлар жуда ам муим аамиятга эга. Мис (Бинген, Бьютт ва бошалар), полиметалл


(Кер-д'Ален), вольфрам, олтиннинг жуда катта конлари шулар жумла-сидандир. Колорадо платосида ана шу даврда (бўр даври охири палео-генда) пайдо бўлган интрузияда каттагина уран конлари мавжуд. Деяр-ли худди щу талидда пайдо бўлган мис, полиметалл ва титан рудалари Мексика тоглигининг ички исмлари учун характерлидир.

Жуда катта территорияда рўй берган неоген магматик процесслари Тинч океан бурмалари минтаасидагина эмас, балки Кордильера то-ларининг боша структуралари зоналарида ам кўпгина рудали конлар осил илган. Аляска ва Канадада иро бўйи полосаси хром, платина ва олмос, АШ эса симоб запаслари билан ажралиб туради. АШда ояли толарнинг ўрта исмида худди шу ёшдаги интрузияларда молибден (дунёдаги энг катта конлардан бири), ўрошин-рух, олтин-кумуш, мис-молибдеи ва боша рудаларнинг конлари бор.

АШнинг рудали минтааси Мексикада ам давом этади. Мекси-кадаги энг йирик конлар иеогенда пайдо бўлган. Чунончи, мис-молиб-ден, полиметалл, уран ва олтин-кумуш рудаларининг йирик конлари ана шундай конлардир. Мексика толигида бундай рудалар жуда кўп.

Кордильера толарида рудалардан ташари, ёили-энергетикахом ашёси ам мавжуд. Геологик тузилиши жуда хилма-хил бўлганидан бу хом ашё конлари ниоятда таро. Кордильера толарининг турли жойларида ёши ва таркиби турлича бўлган кумир конлари топилган. Улардан энг йириклари ояли толар яиницаги то орасидаги паст-ликларда ва Канададаги орол шаклидаги толарда бўлиб, юори бур-палеоген ёшидадир. Нефть запаси у адар катта эмас. Калифорния штатининг жанубий томонлари бундан мустаснодир. Бу ерда кичик-рок жойда кайнозой жинслари орасида жуда катта нефть конлари бор. ояли толарда ва Алясканинг айрим исмларида бир оз мидорда нефть учрайди.

Илим

Шимолий Америка Арктика минтаасидан тропик минтаагача чўзилган. Шунинг учун унинг территориясида радиация шароити ва авонинг циркуляция хусусиятлари жуда хилма – хилдир.

Материкнинг шимолий ярмида (560 шимолий кенгликдан шимолда) радиация баланси бир йилда 20 ккал/см2, жанубий исмларида эса 60 ккал/см2 дан ортиро.

Континеитнинг катта к.исми ўртача (мўътадил) кенгликларда бўлиб, бу ерда арбий аво массалари укмрондир. Фаат энг жанубий исмлари тропик минтаададир. Бу ерда меридиан бўйлаб аракат иладиган аво массалари (пассатлар) асосий урин тутади.

Циркуляция процесслари ер юзасининг сув, урулик ёки толардан иборат эканлигига араб анчагина ўзгаради. Биро, бу таъсир Евросис-дагичалик кучли эмас. Чунки Евросиё майдони Шимолий Америкадан жуда каттадир. Шимолий Америка материги устида иш пайтида, барарор антициклон ва ёзда эса барарор циклонлар пайдо бўлади, лекин улар Евросиёдагичалик кучли (интенсив) эмас. Шунинг оибатида, чунончи, муссон оимлари ам кучли эмас. Муссон оимлари материкнинг жануби шарий исмида фаат ёз пайтидагина пайдо булади. атто ишда ам бутун Шимолий Америкада циклон об – авоси бўлиб туради.

Шунга арамасдан ер юзаси, асосан рельефнинг хилма – хиллиги аво атламининг ер юзаоига яин исмларида аво аракатини сезиларли даражада ўзгартиради. Бу соада Кордильера толари айниса катта роль ўйнайди. арбдаги баланд толар Тинч океаннинг материкнинг марказий ва шарий исмлари илимига таъсирини чеклаб ўяди. Бу ерларда меридионал йўналишдаги аво массаларининг роли муим. Бу ерлар текис бўлганидан Шимолий Муз океанидан сову аво ва Мексика ўлтиидан или аво мамлакатнинг ичкарисига кириб' келади. Материк устида барик марказлар кучли бўлмаганидан, илимнинг таркиб топишида океан устидаги барик марказларнинг таъсири катта. Бунинг устига Шимолий Америка ироларини ўраб турадигак или ва сову оимларининг кириб кедиши ана шу марказлар билан болидир, Йилнинг турли фаслида материк устида атмосфера процесслари: турлича руй беради.

ишда уёшдан келадиган иссилик кескин камаяди Декабрда материкнинг катта исмида (40-440 шимолий кенгликдан шямолда) радиация баланси манфийдир. урулик юзаси океан юзасига нисбатан тезрок, совийди. Шунинг учун материкка келадиган авонинг ер юзасига яинатлами ам совийди ва анча зичлашади. Бунинг очбатида материк юзасида атмосфера босими кўтарилади, атмосферанинг юори атламларида эса шунга араб пасаяди, 5 км баландликда изобаралар картасида чуурлик пайдо бўлади. Бу чуурлик материкнинг шарий исми устида Шимолий Муз океани тепасидаги паст босим областидаи бошланади. Ана шу чуурликнинг арбий чеккаси бўйлаб материкка шимоли – арбдан кучли аво оими тушади. Бу аво оими антициклонлар пайдо бўлишига имкон беради. Шунга арамасдан Шимолий Америка тепасида Осиё антициклони каби юори босим маркази пайдо бўлмайди. Бу эса материкнинг Евросиёга нисбатан арбдан шара кам чўзилганлиги ва кичиклиги оибатидир. Баланд босим области карталарда ирра шаклида тасвирланади (1-илова). Бу ирра Бофорт денгизидаи жануби-шара томон чўзилган бўлиб, Арктика ва субтропик кенгликлардаги баланд босим областлари орасидадир. ирра ўида январда ўртача атмосфера босими 1021 мб (766 мм) дан ошмайди. Бу эса Осиё антициклони марказидагидан 15 мб пастдир.

Евросиё тепасидаги каби, арбий аво массаси туфайли кучли циклонлар рўй беради. Шимолий Америкага циклонлар Тинч океандан? келади. Циклонлар исман Кордильера толарида ушланиб, барарор-циклон области – Алеут минимумини осил илади. Бу минимум ам Исландия минумуми каби, иш пайтида илим шароитининг таркиб топишида сезиларли роль ўйнайди.

Алеут минимуми туфайли материкнинг арбида 360 ва 600 шимолий кенгликлар орасида ўртача кенгликларнинг Тинч океан или нам авоси

укмрондир. Бу аво, асосан, жанубдан иро бўйлаб эсади ва Кордильера толаринииг арбий ён баирларида кўп мидорда нам беради. Бу аво шара томон аракат илиб, Кордильера толаридан ўтади, биро Буюк текисликларга келганда жуда уриб олиб, ёин бермайди.

Айни ватда Исландия минимумининг арбий чеккаси бўйлаб уйи атламларда материкнинг шимолий ва шимоли–шарий исмларида Арктика денгиз авоси келади. Бу аво арбдан келадиган аво массалари билан ўшилиши натижасида кўп ор ёади. Бу аво жанубга араб – аракат илиб экан, ўз йўлида жиддий бир орографик тўсииликка учрамайди. Аксинча, материк чеккаларидаги то тизмалари авонинг жанубий кенгликларга кириб келишига имкон беради. Чунки бу толар авонинг арб ва шара оиб кетишига кўп йўл ўймайди. Тўри, бу–аво энди бутунлай ўзгарган. У баъзан Мексика ўлтии соилига етиб атто Флорида ярим оролида ам экинларга зарар берадиган ора совулар олиб келади.

Физик хоссалари бир-биридантубдан фар иладиган аво массаларининг ўзаро таъсири натижасида материк устида иш пайтида жуда

ўзгарувчан об – аво таркиб топади. Ват – вати билан Кордильера тоглари устидан ошиб ўтиб Буюк кўллар атрофларида кучаядиган.

SHIMOLIY AMERIKA