Электрон бизнес тизими инфра тузилмаси

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

ТОШКЕНТ МОЛИЯ ИНСТИТУТИ

“Информацион технологиялар” кафедраси

Р Е Ф Е Р А Т

Мавзу:

Электрон бизнес тизими инфра тузилмаси

Бажарди:

08.00.07-“Молия, пул муомаласи ва кредит” йўналиши мустаил тадиотчиси ТЎЙИНОВ Б.

абул илди:

И.ф.н., доц. Султонов Б.

Тошкент 2011 йил


КИРИШ

Ўзбекистон итисодиётини шакллантирилиши ва келгусида уни изчил ривожлантирилишига юори итисодий самарадорликни таъминлайдиган электрон бизнеснинг замонавий концепциясини кенг миёсда ўлламаган олда эришиб бўлмайди.

Бугунги кунда электрон бизнес тизими инфратузилмаси, замонавий моделлари, ташкилий-итисодий арорларни абул илиш тамойиллари ва усулларини ишлаб чииш билан боли бўлган бир атор назарий ва услубий масалалар али ўз ечимини топмаган. абул илинган онунчилик базаси амда Ўзбекистон итисодиётини замонавий аволи хусусиятларини исобга олган, самарали амал иладиган электрон бизнесни уришнинг назарий ва услубий асослари етарли даражада ишлаб чиилмаган. Бозор итисодиёти талабларига жавоб берадиган Интернет-компанияни амда унинг таркибида электрон магазинларни ташкил илишнинг, шунингдек уларнинг ийматини баолашнинг энг самарали варианти мавжуд эмас.

Ўув адабиётларида етарли даражада баён илинмаган электрон бизнесни ташкил илиш, жорий этиш, амал илиши, фаолият натижаларини баолашнинг итисодий самарадорлигини асослаш билан боланган назарий ва услубий муаммоларни, шунингдек кўп масадли моделлар амда математик усулларни ўллаш асосида бизнес ийматини баолаш масалалари мазкур нашрда ёритилган.

Дарсликда бой раамли ва кўргазмали материаллар тадим этилган. Кўп масадли ёндашув оясини амалга оширадиган, электрон бизнес тизими масалаларини ечишнинг тавсия этилган барча мабуллаштирувчи математик усулларига керакли батафсил исоб-китоблар илова илинган, матндаги ишоралар мустаил бўлиб, ягона итисодий ахборот майдонини ташкил илади.

Оммавий ахборотни анъанавий воситаларидан фарли ўларо, Интернет уйидаги муим афзалликларга эга: интерфаоллик, муаллиф ва китобхон ўртасида тескари алоани мавжудлиги, фойдаланувчига шахсий ёндашувни ўллаш имконияти, ахборотни тадим этишнинг катта тезлиги, нархи эса мубирнинг олислигига ам, узатилаётган хабарнинг ажмига ам боли эмас (одатда фаатгина Интернетга кириш учун а тўланади).


I боб. Электрон бизнес тизимларини ўллаш тажрибаси

Сўнгги йилларда жаонда Интернет тармои ёрдамида амалга ошириладиган электрон бизнесни жадал ривожлантирилиши кузатилмода. IDC компанияси томонидан 2000 йилда олинган турли мамлакатларда Интернет хизматидан фойдаланган аолининг салмои бўйича маълумот, шунингдек келажакнинг башорати 1.1.-жадвалда келтирилган.

1.1-жадвал

Турли мамлакатларда Интернет хизматидан фойдаланадиган ахолининг салмои ва унинг прогноз илинаётган иймати

Мамлакат номи

Интернетдан хизматидан фойдаланган ёки келажакда фойдаланадиган аолининг салмои, фоизда

2000 й.

2007 й. (прогноз)

АШ

Германия

Англия

Бенилюкс

Франция

Италия

Испания

32

27

21

28

42

19

17

92

87

85

89

95

35

31

NUA маълумотига кўра, 2007 йил май ойида жаонда Интернет тармои фойдаланувчиларининг умумий сони 545,3 млн. кишини ташкил илган, жумладан Россияда 7,5 млн. кишини. Минтаалар бўйича: Африкада 2,3 млн. киши, Осиё-Тинч океан минтаасида – 47,97 млн. киши, Европада – 125,9 млн. киши, Ўрта Шарда – 1,88 млн. киши, Канада ва АШда – 361,63 млн. кишини ташкил илган.


1.1. Электрон бизнес тизимларини ўллашнинг жаон тажрибаси.

Маълумки, электрон бизнес (E-Commerce) Интернет-технологиялар ёрдамида амда бевосита Интернет тармои ёрдамида амалга оширилади. “E” – бу electronic (электрон) бўлиб, лотин тилида тезкор дегани.

“Е” – бу economica, инглиз тилида тежамкор дегани.

“Е” – бу extendent business, яъни чегараси йў бизнес дегани.

Шундай илиб, электрон бизнес – бу чегараси йў бўлган бизнеснинг тезкор ва тежамкор тури, деган хулосага келиш мумкин.

Интернет тушунчасининг турли таърифлари мавжуд.

“Интернет” – бу фирмалар ва таши дунё ўртасида маълумот алмашинувининг энг арзон ва самарали усули исобланган компьютер тармолар тизимидир1. Бу олда тизимининг корпоратив масадга йўналтирилганлигига уру берилган. Мазкур таърифни фойдаланувчи нутаи назаридан уйидагича келтириш мумкин:

Интернет – бу мультимедиа, гиперматн (ўзаро гипер боланган бетлар йииндиси), мижоз – сервер, брандмауэр ёрдамида маълумотни имоя илиш каби замонавий технологиялар мажмуидан фойдаланишнинг реал имкониятидир.

Интернетнинг энг муим хусусиятларига уйидагилар киради: ватга боланмаганлиги (маълумот ресурслари ар куни 24 соат мобайнида бутун йил давомида фойдаланиш учун улай), фойдаланувчининг манзилига боланмаганлиги (географик олислик аамиятга эга эмас); интеграциялашув (Интернет тармоида алоида компонентлар ва сервислар ўзаро боланганлиги).

Ўзбекистон Интернет тармоидан фойдаланиш орали бизнес фаолияти ривожланишининг дастлабки босичида турибди. Шу билан бирга ушбу жараён бошланган. Интернетдан фойдаланувчилар сони сезиларли даражада ўсиши кузатилмода.

озирги пайтда Республикамизда электрон бизнеснинг предметини асосан китоблар, аудио амда видеокассеталар ва хизматларнинг баъзи турлари ташкил илади.

айд этилган товарлар танлови уларни харидорга етказиш нисбатан осонлиги билан изоланади. Бу эса республикада яхши ривожланмаган транспорт инфратузилмаси учун айниса муимдир.

Эксперт маълумотлармга кўра Ўзбекистонда фаолият кўрсаётган электрон магазинлар сони 100 тага яин. Уларнинг 70 фоизи Тошкентда жойлашган. Ушбу магазинларда чоп этилган нашрларнинг электрон версияларини сотиб олиш, китоблар, мусиа амда видео-компакт дисклар, компьютер ўйинлари, тиббий масаддаги товарлар ва хизматлар, видеомасулот монтажи учун ускуналар амда дастурий таъминотни, санъат асарларини сотиб олиш мумкин. Махсуслаштирилган электрон магазинларидан ташари, товарларни кенг ассортиментини таклиф этадиган савдо уйлари ам мавжуд (автомобил этиёт исмлари, компьютерлар ва маиший техника, хўжалик товарлари, урилиш материаллари, офис мебели, антиквариат ва . к.). Интернет ёрдамида шунингдек молия, ишга ёллаш, туризм соасида фонд, риэлтерлик, компьютер ва боша бозорларида ишлайдиган фирмаларнинг турли хил хизматларидан фойдаланиш мумкин. Мисол тарикасида биз www.korzinka.uz ози оват махсулотлари учун мўлжалланган электрон магазин, www.yarmarka.uz эса техника махсулотларини сотиб олиш учун мўлжалланган электрон магазинларни айтиб ўтишимиз мумкин.

01.01.2007 йил олатига Ўзбекистонда амал илган электрон магазинлар сони 1.2-жадвалда келтирилган.

1.2-жадвал

Ўзбекистон электрон магазинларининг мидорий таркиби

Ихтисослашган электрон магазинлар гуруларининг номи

Сони, дона

Салмои, %

Автомобиллар ав уларнинг этиёт исмлари

36

2,55

Уй-рўзор техникаси ва электроника

106

7,50

Болалар дунёси

28

1,98

Санъат ва хашамат буюмлари

21

1,49

Китоблар

264

18,67

Компьютерлар

72

5,09

Гўзаллик ва саломатлик

85

6,01


Мода ва кийим-кечак

27

1,91

Мусиа ва фильмлар

128

9,05

Бизнинг уйимиз

141

9,97

Совалар, сувенирлар, гуллар

72

5,09

Дастурий таъминот

72

5,09

Ози-оват масулотлари

72

5,09

Алоа ва идора

222

15,7

Спорт буюмлари

44

3,11

Бошалар

24

1,70

Жами

1414

100

1.2. Ўзбекистонда электрон бизнесни ривожлантириш тенденциялари.

2007 йилда электрон бизнесни ривожлантириш бўйича ани прогноз маълумотлари Интрнетда мавжуд.

Узо истикболдаги электрон сотувлар ажмига оид маълумотлар 1.3. – жадвалда келтирилган.

1.3-жадвал

Турли мамлакатлар ва Россия удудларида электрон бизнес ёрдамида савдо ажмининг ўсишини прогноз илинаётган турли баолари

Мамлакат, худуд

Савдо хажмининг ўсиши

Ахборот манбаи

АШ

2000 йилда $377 млрд. гача

ActivMedia Inc компанияси

Европа бозори

2000 йилда $67 млрд. гача

Gartner Group компанияси

Жаон бозори

Intel компанияси рабари Энди Гроув

АШ

2001 йилда $220 млрд. гача

АШ савдо комиссияси раиси Роберта Питафски баосига кўра

Жаон бозори

$200 млрд.гача

Zona Research компаниясининг прогнози

АШ

2001 йилда $300 млрд.гача

Cisco System компаниясининг ижрочи директори Д. Чемберс

АШ

2002 йилда $1,4 трлн. гача

Forester Research компаниясининг прогнози

Япония

2003 йилда до 1 трлн йенгача

Таши савдо ва саноат вазирлиги

Жаон бозори

2001 йилда $220 млрд гача

ЮС корпорациясининг прогнози

Жаон бозори

2003 йилда $3,2 трлн гача

Forester Research компаниясининг прогнози

Европа бозори

2003 йилга келиб340 млрд Еврогача

Forester Research компаниясининг прогнози

Англия

2003 йилда 10 млрд фунт стерлинггача

Forester Research компаниясининг прогнози

Жаон бозори

2004 йилда $7 трлн гача

Энди Гроув Intel компаниясининг рабари

ХХР

2004 йилда $12 млрд гача

Хорижий мутахассисларнинг фирига кўра, Интернет-лойиаларнинг атиги 30 фоизи итисодий жиатдан самарали бўлади.

InfoArt маълумотига кўра, электрон магазинда товар учун а тўлашнинг афзал кўрилган усули аидаги саволга Интернет фойдаланувчиларининг фикри уйидагича таксимланган (1.4-жадвал).

1.4-жадвал

Афзал кўриладиган тўлов турлари

Товар пулини тўлаш турлари

Салмои, %

Етказиб бериш бўйича

69,9

Тўлов карточкаси бўйича

10,9

Устама тўлов

10,5

Над пулсиз исоб-китоб

5,2

Жамарма касса орали олдиндан тўлов

3,5

Бир ватнинг ўзида InfoArts News Agency компаниясининг электрон магазин билан исоб-китоблар учун тўлов карточкасидан фойдаланиш кераклиги аидаги саволга респондентлар уйидагича жавоб бердилар (1.5-жадвал).

1.5-жадвал

Сўров ўтказилган одамларни тўлов карточкаларига бўлган муносабати

Жавоблар

Сўров ўтказилган одамлар сони

Салмои, %

а

Йў

Билмайман Жами

361

120

141

622

57,5

19,3

22,7

100

Шундай илиб, келтирилган сўровлардан кўринадики, Интернет-харидорлар бугунги кунда электрон магазинларда сотиб олинган товарлар учун а тўлашни улар етказиб берилганидан сўнг тўлашни афзал кўрадилар.

2007 йилда электрон магазинлар ёрдамида сотилган товарлар салмоини келтирамиз (1.6.-жадвал).

1.6-жадвал

2007 йил март ойида Ўзбекистон компаниялари томонидан

сотилган товарлар салмои

Товар номи

Салмои, %

Китоблар

18,4

Аудио-, видеокассеталар, CD-ROM

14,9

Дастурий таъминот

12,1

Компьютерлар ва этиёт исмлар

9,8

Идора техникаси, сарфланма материаллар

6,9

Канцелярия товарлари

5,1

Уй-рўзор техникаси

4,3

Автомобиль этиёт исмлари

3,6

Уй-рўзор буюмлари

3,4

Спорт товарлари

3,1

Боша товары

10,3

Ози-оват масулотлари

2,8

Косметика ва парфюмерия

2,7

Кийим-кечак

2,6

Харидорларнинг фикрига кўра, электрон магазинларда харидлар учун а тўлашнинг энг улай ва ишончли усуллари уйидагича тасимланган (1.7.-жадвал).

1.7- жадвал

Харидорлар томонидан харид пулини тўлаш

усулларининг ранжирланиши

Харидлар пулини тўлаш усули

Салмои, %

Курьер етказиб берган оллардаги над пул

60

Кредит карталари

25

Устама тўлов

22

Раамли пуллар

14

исоб-китобларнинг электрон тизими

12

Банк ўтказмалари — олдиндан тўлов

12

Магазинда очилган шахсий исобвараа

6

Бошалар

2

Электрон магазинларда товарлар учун а тўлаш усуллари 1.8.-жадвалда келтирилган.

1.8-жадвал

Электрон магазинларда харид пулини тўлашнинг

аиатда ўлланиладиган усуллари

Турли электрон магазинларда ўлланиладиган тўлов усуллари

Салмои, %

Над пул

95

Олдиндан пул ўтказиш

55

Онлайн-тўлов

21

Устама тўлов

8

Юоридаги жадвалдан кўринганидек, электрон магазинларда товар харид илганларнинг маълум сони товарни танлаш улайлиги, нархи, етказиб беришнинг улайлиги ва тезкорлиги каби омилларга эътибор беради.

1.3. Электрон бизнес тизимларидан фойдаланиш муаммолари.

Олди-сотди аракатлари ва пул муомаласи билан боланган амма нарса каби, электрон бизнес харидорлар учун ам ижобий, ам салбий оибатларга эга. СIO Communications Америка корпорацияси томонидан ўтказилган тадиот шуни кўрсатдики, оддий харидорлар ва эксперт-харидорлар электрон бизнес тизимлари ёрдамида товарлар ва хизматларни сотиб олиш борасида бир хил шуба билдирадилар. (Экспертлар гуруига Интернет билан яиндан таниш бўлганлар киритилган – бизнес амда ахборот технологиялари соасидан мансабдор шахслар).

СIO журнали сўровда атнашиш учун 300 та оддий харидорни ва бизнес амда ахборот технологиялари соасидан 200 та мансабдор шахсни жалб илди. Улар электрон бизнес тизимини ўллаш билан боланган этимолли муаммолар бўйича прогноз баоларини бердилар, шунингдек ўз салбий тажрибалари билан таништирдилар.

Шуниси аниландики, харидорларнинг иккала гуруи кредит карталари билан аллобликдан, Интернет-аридорнинг исми ва манзилини билиб олган шилим товар таратувчилардан, шахсий аётга аралашувдан, товарни етказиш ватида алдовдан амда харидорни шахсий идентификацион характеристикаларини ўирлашларидан хавфсирайдилар2.

Бу иккала гуру берган электрон бизнес тизимидан фойдаланишдан этимолли салбий оибатларнинг прогноз баолари 1.9.-жадвалда келтирилган.

1.9-жадвал

Харидорларнинг икки гуруи томонидан айтилган электрон бизнес тизимини ўллашдаги салбий олатларнинг раамларда ифодаланган прогнози

Салбий олатлар номи

Раамларда ифодаланган баолар, %

Оддий харидорлар

Эксперт-харидорлар

Кредит карталаридан фойдаланишга асосланган фирибгарлик

75

59

Шахсий хавфсизлик даражасининг пасайиши

54

60

Шахсий аётга аралашув

49

54

Алданиш хавфи (пули тўланган товар етказиб берилмаган, етказиб берилган товар тармода кўрсатилганига мос келмайди)

42

35

Харидор номи ва адресининг товар таратувчиларга сотиб юборилишидан хавфсираш

39

47

Шахсий идентификация кўрсаткичларини ўирланиши хавфи

37

38

Биро электрон бизнес тизимидан фойдаланиш ёрдамида товарлар ва хизматлар сотиб олишнинг амалий тажрибаси башоратдан сезиларли фарланади. Харидорларнинг иккала гуруи томонидан айд этилган салбий тажриба натижалари 1.10.-жадвалда акс эттирилган.

1.10-жадвал

Электрон бизнес тизимини ўллашдаги салбий тажрибани акс эттирувчи омилларнинг раамларда ифодаланган баолари

Электрон бизнес тизимини ўллашдаги салбий тажрибани акс эттирувчи омиллар

Раамли баолар, %

Оддий харидорлар

Эксперт-харидорлар

Ном ва манзилго товарларни таратувчилар томонидан сотиб юборилган

12

23

Кредит карталаридан товламачилик масадларида фойдаланиш

6

10

Товар захираларининг етишмаслиги

5

5

Шахсий аётга аралашув

4

6

Электрон савдо компаниялари томонидан уларнинг маълумотлар базаларида харидор шахси тўрисида ва унинг оилавий аволи тўрисидаги маълумотларнинг йиилиши ва бир тизимга келтирилиши.

4

13

Алдов (пули тўланган товар етказиб берилмаган, етказиб берилган товар тармода кўрсатилганига мос келмайди)

4

4

Кўриниб турганидек, прогноз ва амалдаги маълумотларга кўра электрон бизнес тизимини таърифлайдиган салбий одисаларнинг раамли баолари сезирлари фарланади.

Бундан ташари, электрон бизнес тизимидан фойдаланиш жараёнида харидорларнинг иккала гуруи бир атор ийинчиликларга учради. Асосий ийинчиликлар рўйхати ва уларни раамли баолари 1.11.-жадвалда келтирилган.

1.11-жадвал

Электрон бизнес тизимларида товарларни нормал харид илиш

ва пулини тўлашга асосий тўсилар

Нормал харид илиш ва пулини

тўлашга асосий тўсилар

Раамларда ифодаланган баолар, %

Оддий харидорлар

Эксперт-харидорлар

Web-сайтларда йўл топиш (харакатланиш)даги ийинчиликлар

33

52

Тармода товарларни кўриб чииш ийинчиликлари

33

41

Буюртмаларни расмийлаштириш ва товарлар пулини тўлашдаги ийинчиликлар

18

4

Товар турлари (ассортимент) нинг нисбатан чекланганлиги

16

3

Товарлар ва хизматларни сотиб олиш жараёнида электрон бизнес тизимларидан амалий фойдаланганда олинган салбий тажриба ва ийинчиликларга арамасдан, тади илинаётган харидорларнинг икки гуруи савдонинг анъанавий шаклини эмас, айнан электрон бизнесни афзал кўрадилар. Электрон бизнес тизимидан фойдаланишнинг итисодий масадга мувофилигини асосий омиллари бўлиб улайлик, ватнинг сезиларли тежалиши, мабул чегирмалар мавжудлиги, айланмадан соли олинмаслиги каби мезонлар хизмат илади. Санаб ўтилган мезонларга электрон бизнес тизими харидорлигининг иккала гуруи уйидаги раамли баолар бердилар (1.12.-жадвал).

1.12-жадвал

Тадиот ўтказилган электрон бизнеснинг ижобий тажрибасини акс эттирувчи мезонларнинг ахамиятига бао берган харидорларнинг икки гуруининг салмои

Электрон бизнес тизимни ўллаш тўрисида абул илинган арорнинг ижобийлигини таърифловчи мезонлар

Раамларда ифодаланган баолар, %

Оддий харидорлар

Эксперт харидорлар

улайликлар

84

96

Ватни тежаш

60

75

Чегирмалар

58

64

Ттовар айланишидан олинадиган солининг йўлиги

35

50

Юорида келтирилган маълумотларга кўра, энг афзал мезонларга харидларни илиш улайлиги (уларни уйдан чимасдан амалга ошириш мумкин) амда ватнинг анча тежалиши киради.

Шунинг билан бирга электрон бизнес тизимидан фойдаланишнинг камчиликларни ам мавжуд. Улар уйидагилардир:

1. Телекоммуникация ва ахборот инфратузилмаси яхши ривожланмаганлиги керакли маълумот узатилишини анча секинлаштиради.

2. онунчилик базаси номукаммаллиги сабабли, у электрон битимлар бўйича барча мажбуриятлар бажарилишининг керакли кафолатларини таъминламайди.

3. аиатда амал илаётган электрон магазинлари сони камлиги.

4. Ишончли амал иладиган миллий банк тизими мавжуд эмаслиги.

5. Электрон бизнесни Ўзбекистоннинг исталган минтаасига товарни ўз ватида етказиб бериш тизими каби муим элементи яхши ривожланмаганлиги. Сабаби – тайёр масулот омборларининг ривожланган тармои мавжуд эмаслиги.

6. Амал илаётган электрон магазинларда товарлар ва хизматларга нархларнинг хаддан ташари юорилиги.

7. Йирик бизнес, шунингдек чакана харидорлар томонидан электрон бизнесга кўрсатилаётган ишончсизлик.

8. Ўзбекистонда электрон бизнес тизимини яратиш ва ривожлантиришга давлат томонидан изииш ва ўллаб-увватлашнинг етарли даражада эмаслиги.

9. Интернет тармои орали тадим этиладиган товарлар ва хизматлар ассортиментининг чеклаганлиги.

10. Электрон магазин амал илиши учун меъёрдаги шароитларни ташкил илиш ва таъминлашнинг иймати юорилиги; электрон магазинни ташкил илиш иймати 5 минг АШ долларидан 150 минг АШ долларигачани ташкил илади.

11. Керакли маълумотга кириш нуталари сони чекланганлиги сабабли тармода керак бўлган товар ёки хизматни излашнинг нисбатан сермашаатлилиги.

12. Ўзбекистон фуароларининг аксарияти учун Интернетга кириш иммат исобланади, сабаби уларнинг тўлашга одирлиги пастлигида.

13. Интернет тармоининг ўзига маълум бўлган ишончсизлик борлиги. Интернет тармоида суурта тизими ва кибернаториатни ташкил илиш билан боли бўлган муаммолар ал илинмаганлиги.

Шундай илиб, хулоса илиш мумкинки, баъзи бир салбий томонлар ва маълум ийинчиликлар мавжудлигига арамасдан, салоиятли харидорлар товарлар амда хизматларни сотиб олиш ватида электрон бизнес тизимларидан фойдаланишдан воз кечишни истамайдилар.

Ўзбекистонда аоли томонидан товарлар ва хизматларни сотиб олиш учун электрон бизнес тизимларидан фойдаланиш миёсини сезиларли чеклайдиган сабаблар АШга ва арбга нисбатан кўпро учрайди. Асосий сабаблар уйидагилардир:

1. Миллий итисодиётнинг барча соаларида давом этаётган мунтазам танглик натижасида аоли этиёжи тўловга одирлиги чекланади.

2. Электрон магазинлар юори малакали лойиалаштирувчиларининг камлиги, шунингдек ишончли, самарали ва арзон дастурий воситалар етишмаслиги.

3. Интернет тармои фойдаланувчиларининг сони нисбатан камлиги сабабли электрон бозорда харидорлар сони чекланганлиги.

4. Салоиятли харидорлар томонидан тўловнинг янги шаклларига кўрсатилган ишончсизлик.

Электрон савдонинг муим итисодий афзаллиги шундан иборатки, у муомала сарф-харажатларини 20-30 фоизга камайтиришга рухсат беради.

Жаон савдо ташкилоти аъзолари бўлган мамлакатлар таркибининг янада кенгайиши амда унинг доирасида алоанинг асосий воситаларига оид Келишув абул илиниши глобал (жаон) электрон бизнес бозорини ташкил илиш учун улай имконият яратади.

Барча мааллий электрон магазинлар бир атор муаммоларга учрамодалар. Улардан энг муимлари:

- давлат ёки мааллий окимият томонидан электрон бизнес тизимларидан кенг фойдаланишнинг онунийлиги амда итисодий масадга мувофилиги ояларини тарибот илиш меъёр даражасида амалга оширилмаслиги;

- электрон кредит карточкалари эгалари сонининг ниоятда чекланганлиги;

- электрон тўлов тизими яхши ривожланмаганиги; шу сабабдан республикада харид учун ам тўлашда озирча “инсон-инсон” алоаси зарур ва устувор бўлиб олмода.

Интернет тармоидан самарали фойдаланишни янада ривожлантириш масадида уйидаги асосий муаммоларни ал илиш талаб этилади:

- узатилаётган маълумот ажмининг сезиларли ўсиши имкониятини таъминлаш;

- ахборот тизимларини самарали амал илиш самарадорлигини ошириш масадида товушли ва раамли маълумотни узатишни интеграциялашуви;

- Интернет тармоида ишлаш учун фойдаланувчиларнинг аксарият исмига мабул тарифларни ишлаб чииш;

- Интернет тармои фойдаланувчиларига хизмат кўрсатишнинг барча босичларида хавфсизликнинг керакли даражасини таъминлаш;

- нархлари оммавий харидор учун улай бўлган кўп увватли, ишончли ва хавфсиз серверларни ишлаб чииш.

1.4. Ўзбекистонда электрон бизнесни ривожлантириш

истиболлари

Ўзбекистонда электрон бизнес али Интернет орали амалга ошириладиган олди-сотди аракатлари амда ишбилармон битимларини имзолашнинг кенг таралган шаклига айланганича йў. Бугунги кунда Ўзбекистон электрон бизнес тизими инфратузилмаси элементларини ишлаб чииш ва улардан фойдаланиш борасида ривожланган мамлакатлардан сезиларли даражада орада олмода. Миллий итисодиётнинг етарли даражада ривожланмаганлиги сабабли Ўзбекистон жаонда янги итисодий тартибни шакллантиришда жуда кам иштирок этмода. Унинг асосини эса энг янги ахборот технологиялари, глобал телекоммуникация тармои ташкил илади.

Сўнгги йилларда электрон алоа соасида технологик революция рўй берди. Электрон маълумотлар алмашинуви тизимлари тез ривожланди, жумладан ЭДИФАКТ стандартларидан, электрон почтаси ва Интернетдан фойдаланиш асосида электрон тўлов тизимлари ишга тушди. Ўзбекистонда 2007 йилдан бошлаб www.webmoney.uz тўлов тизими ишлай бошлади. Бу тизимдан фойдаланувчи давлатлар АШ, Канада, Европа, Россия, Украина ва Ўзбекистондир.

1.5. Электрон бизнес тизимларини такомиллаштиришнинг асосий йўналишлари.

Электрон бизнес тизимларини ташкил илиниши назарий ва услубий жиатдан яхши ишлаб чиилмаганлиги сабабли уйидаги энг муим муаммоларни ал илиш талаб этилади:

- электрон бизнесни бошариш тизимида ўлланадиган асосий категориялар ва тушунчаларни анилаштириш;

- электрон бизнес тизимини уришнинг асосий илмий тамойилларини ишлаб чииш;

- Интернет-итисодиётни тузилмавий моделини ишлаб чииш амда ундаги электрон бизнес тизимининг ўрнини асослаш;

- Интернет ёрдамида амалга ошириладиган электрон бизнес тизими моделларини урилиш хусусиятларини очиб бериш;

- Интернет тармоида амалга ошириладиган электрон бизнеснинг ташкилий-итисодий моделларини ар хил турларининг классификацияси;

- электрон бизнесни ўллашнинг энг масадга мувофи соаларини асослаб бериш;

- электрон бизнесни анъанавий савдодан фарлайдиган, уни принципиал хусусиятларининг классификацияси;

- электрон бизнес тизими асосий элементлари таркибини асослаш;

- электрон магазинни ташкил илишга ўйиладиган асосий талабларни ифодалаш;

- электрон бизнес тизимида ўлланадиган замонавий технологиялар баоси амда улардан масадли фойдаланиш бўйича тавсиялар ишлаб чииш;

- электрон бизнес тизимида ал илинишни лозим бўлган асосий ташкилий-итисодий вазифалар мажмуини асослаш;

- электрон магазинни ташкил илиш учун масадга мувофи дастурий воситани танловини асослаш билан болик методикани ишлаб чииш. Ушбу методика анъанавий бир масадли ёндашув асосида эмас, мазкур вазифани ечишга кўп масадли (кўп мезонли) ёндашув асосида амалга оширилади амда нисбатан юори итисодий самарадорликни таъминлайди;

- электрон бизнесни барча атнашчилари томонидан олинадиган умумий итисодий манфаатларни тартиблаштириш;

- ишлаб чиарувчи – фирмалар оладиган асосий итисодий-ташкилий афзаликларнинг мажмуини анилаш.

Электрон бизнесни ривожлантиришда бугунги кунда Ўзбекистонда бир атор муаммолар мавжуд. Булар:

- республика тўлов тизимларини хорижий тўлов тизимларини билан уйунликда ўллаш бўйича амалий тавсиялар йўлиги;

- электрон бизнес тизимларининг замонавий инфратузилмасини яратишда давлат томонидан керакли ва кенг миёсдаги ўллаб-увватлашни чекланганлиги;

- электрон бизнес атнашчилари ўртасида маълумот алмашиш хавфсизлигини юори даражасини таъминлашнинг имкони йўлиги.

- интеллектуал мулкка ууларни самарали имоя илишни таъминлаш муаммоси ал этилмаганлиги; бу айниса электрон усул билан таратилиши мумкин бўлган товарларга тегишлидир;

- очи тармоларда электрон бизнесни амалга оширишни керакли махфийлиги амда хавфсизлигини кафолатлайдиган ишончли механизмлар ишлаб чиилмаганлиги;

- электрон бизнес тизимида самарали ишлай оладиган малакали мутахассисларни етишмаслиги (Ўзбекистон олийголарида бизнес соаси мутахассисларини тайёрлаш асосан савдони олиб боришнинг анъанавий шаклларига мўлжалланган);

- электрон бизнес атнашчилари салоиятли харидорларнинг кўпчилик исми талабларига жавоб берадиган товарлар ва хизматларга бўлган нарлар тизимига таянмаслиги;

- электрон бизнес атнашчиларининг ўзаро муносабатларини тартибга соладиган ууий базанинг номукаммаллиги;

- Интернет-компаниялари (жумладан электрон магазинлар)ни ташкил илиш ва амал илишининг итисодий самарадорлигини тўри баолашга хизмат иладиган махсус методикалар йўлиги;

- электрон бизнес тизимларини ривожлантириш суръатлари юори бўлмагани сабабли ўшимча иш ўринларини ташкил илиш имконияти чекланганлиги.

Юорида айд этилган муаммолардан баъзиларини глобал ва давлат миёсида ал илиш мумкин.

1олл-СтритДжорнэл, 1994, 14 ноябр.

2Электронная коммерция глазами покупателей // Мир электронной коммерции, 2000, № 2.

Электрон бизнес тизими инфра тузилмаси