Ішкі істер блімі ызметкерлеріні ресурсты жадайын экстремалды ситуацияларда зерттеуді ерекшеліктері

азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі

Орталы Азия Университеті

Гуманитарлы ылымдар жне педагогика факультеті

аза филологиясы, педагогика жне психология кафедрасы

Жеіс Айдана

«Ішкі істер блімі ызметкерлеріні ресурсты жадайын экстремалды ситуацияларда зерттеуді ерекшеліктері».

ДИПЛОМДЫ ЖМЫС

Маманды 05030500 – «Педагогика жне психология»

Алматы 2015

Мазмны

Кіріспе..........................................................................................................4

І тарау. Ішкі істер блімі ызметкерлеріні ресурсты жадайын зерртеуді теориялы тсілдері...........................................................................7

1.1. Ішкі істер блімі ызметкерлеріні ресурсты жадайыны психологиялы ерекшеліктері.............................................................................7

1.2. Ішкі істер блімі ызметкерлеріні психикалы жадайын экстремалды ситуацияларда зерттеу..................................................................21

ІІ тарау. Ішкі істер блімі ызметкерлеріні ресурсты жадайыны эксперименталды – психологиялы зерттеуі......................................................25

2.1. Зерттеу объектісіні мінездемесі........................................................25

2.2. Факторлы, корреляциялы жне сапалы контент – анализді дістемелеріні нтижелері..................................................................................28

2.3. Эксперименталды топппен жмыс жасауды бейнелеуі.................28

орытынды.................................................................................................53

олданылан дебиеттер тізімі.................................................................54

осымшалар................................................................................................58

Кіріспе

зектілігі. азіргі уаытта ішкі істер бліміні ызметкерлеріні алдында экстремальды шарттарды жиі орындайтын тапсырмалар тр. ызметкерлерді алдына ойан масатына жасы жетістікке жету шін, максималды психикалы жне физикалы кштерді ажет ететін, ттенше иын іс-рекеттерді орындауа тура келеді. ызмет спецификасы, ішкі істер ызметкер блімінен зіні барлы ммкіндіктерін мобильдеуді жне психикалы жадайын басара алуды ажет етеді. ІІБ- ызметкерлері шін рашан «зін билеу» жне з азасындаы ртрлі психикалы жасырынды ресурстарды барлы иын шарттарда з бетімен орындауы ажет, бл жеке ресурстарды олданылуы жне мселені ашылуы, олар шін зекті болып алады. ІІБ-гі ызметкерлерді экстремальды шарт жмысына дайындау мселесі зекті болды, біра соы уаытта бл зектілікті жауабын ызметкерлерге деген ажеттіліктер скенде, иын жерлерде контерреристикалы операция жне иын ызметтік тапсырмаларды орындауа амалдар жргізуге кіл блінеді. Бл жадай іс-рекетті жне тртіпті р трінде психикалы реттеуді маыздылыын орындайды. Біра психикалы жадайды теориясыны аяталуы, кптеген психикалы жадайды аспектісі ажетінше толыыра арастырылмаан. Психология ылымыны докторы Л.В.Куликовты пікірінше, «тланы жадайын реттеудегі потенциалы аз зерттелген. Оны жаттытыру жне оыту шін баса да ебек мекемесі процесінде жне кптеген практикадаы баса сфералардаы психологиялы білім жадайын те ажет етеді. Сондытан да практикалы зерттеу жадайыны маыздылыын баалау иын».[1.9-42]

Осындай лгімен психологиялы жадайды ажеттілік мселесінде жмыс туындайды.

Ебек психологиясындаы энциклопедиялы сздік бойынша, «жмысты экстремалды шарты - ол жеке тланы ресурсыны максималды мобилдеу есебіндегі ажетті психикалы реттеуді жйесін руды кеейтеді жне динамикалы келіспеушілікті анытауда, жадайды тууына келетін ебек іс-рекетіні шарты болып табылады.

Сонымен экстремалды жадайды игеру ммкіндігі жеке тла ресурсы категориясымен, яни адамны мінездемесіндегі трлі рылымды-функционалды потенциалымен, тртіпті спецификалы алыбымен жне жалпы мірдегі іс-рекет трімен амтылуы, реттелуі, бейімделуі жне т.б байланысты. «Адам ресурс» тсінігі олданылуды кедігіне арамастан ( ажетті) психикалы жадайды реттеуіндегі фактор ретінде, бл ресурс аз оытылып, лі ажетті зерттелмеген».[2.352]

Сонымен, ІІБ-гі ызметкерлерді ресурс жадайлары – бл оларды жеке ммкіндіктерін мобильдеу жадайы.

Соы уаытта азастандаы криминогенді жадайды тмендеуі, ІІБ-ні алдында тран тапсырманы иындауы, ызметкерлерді лесіне физикалы жне психоэмоционалды кш тсіріп,оларды ызметтегі іс-рекеттердегі ызметкерлерде психологиялы траты ажеттіліктерді атар жруін тудырады.

Бізді жмысымызда ІІБ- ызметкерлеріні экстремальды жадайда факторлы,корроекциялы, сонымен атар контент-анализ дістерін олданудаы ресурсты ерекшеліктерді зерттейді. Жмысымызды теоретикалы жаалыы осымен бекітіледі.

Бізді зерттеуіміздегі практикалы маыздылы: ІІБ-гі ызметкерлерді экстремальды жадайда психологиялы дайындау шін,берілген ерекшеліктерді ресурсты жадайа олданатын баыт. Сонымен бірге ІІБ психолг жмысын йымдастыруда жне жгізуде те пайдасы мол.

Зерттеу объектісі- экстремалды жадайдаы адамны психикалы кйі.

Зерртеу пні- ІІБ-гі ызметкерлерді экстремалды жадайдаы ресурсты кй ерекшелігі.

Жмысты масаты - ІІБ-гі ызметкерлерді экстремальды жадайдаы рессурсты кй ерекшеліктерін зерттеу.

Жмысты міндеттері:

1. Адамны экстремальды жадайдаы кйіні мселесі бойынша дебиеттерді талдау.
2. «ІІБ-гі ызметкерлерді іс-рекеттеріні экстремальды жадайы» жне «ІІБ-гі ызметкерлерді экстремалды жадайдаы ресурсты кйі» тсінігін анытау
3. Зерттеуді практикалы блімін ткізу шін дістерді жетілдіру.
4. Эмпирикалы зерттеу ткізу
5. Берілгендерді деу.
6. Эмпирикалы зерттеу негізіндегі орытынды бойынша ІІБ-гі ызметкерлерді экстремальды жадайлардаы ресурсты кйіні ерекшеліктерін жазу.

Р ішкі істер департаментіні басармасы академиясыны докторанты, милиция полковнигі В.Н.Смирнов, ОМОН жне СОБР МВД-УВД субъектілерді Р-ы экстремалды шарттарында ызметкерлерді дайынды бадарламасын талдады, сол бойынша: «кптеген басарушылар жне арнайы блімдердегі ызметкерлерді ойынша, бадарлама дайындыы жеке рамдаы психологиялы дайындыты толы клемде амтамасыз етпеген, олар кбінесе динамикалы жадайлар жне психикалы кштерсіз,шыайы жадай ерекшелерінсіз ке методикалы сыныстарды олданды».

Адамны кш жмсау іс-рекеттеріндегі шарта дайындыты украинды алымдар М.И Дьяченко, Л.А Кандыбович,В.А Пономоренко зерттеген. Олар: «жалпы, кш жмсау жадайларыны мінездемесі- бл субъект шін ажетінше иын тапсырманы туындауы, «иын психикалы жадай» деп жазды. [3.206]

Бл деректі Б.А Душкова былай крсетті, жмысты экстремалды шарты «аза ресурсындаы максималды мобильдеуді ажет етеді» (В.А Душкова 2000,б.418). П.В.Симонов субъектісіні жеке апаратыны жетіспеушілігіндегі жаымсыз эмоцияны тууына байланысты эмоцияны апарат теориясын жасады. Грузиндік мектептерде бл санасызды кйді ру, осы жне басада іс-рекетті пайда болуын анытады. (Д.Н. Узнадзе 1981) Е.П.Ильин (1981) жйені жмысты кйіні жасаруын, яни оптимальді критерийді крсетті. Ресусты стресс теориясы (А.Гейлард 1993; Р.Хокки жне П.Галинтон 1997) бойынша, стресс ресурс бліміні шынайы жне ияли жоалуды нтижесінде пайда болды.

Зерттеу болжамы: ІІБ-гі бліміндегі ызметкерлеріні экстремалды жадайда психологиялы ерекшеліктеріні ресурсты кйі бар.

ораудаы ахуал:

1. ызмет спецификасы ІІБ – гі ызметкерлерден физикалы жне психикалы ммкіндіктерді, максимальді мобильдеуді талап етеді.
2. ызметкер зіні физикалы жне психикалы ммкіндіктерін ресурсты кй кезінде де мобильдеуі ммкін.
3. ІІБ- гі ызметкерлерді ресурстты кй ерекшеліктерін эмпирикалы дістер кмегімен крсетуге болады.
4. Крсетілген ерекшеліктерді ІІБ- ызметкерлеріні экстремальды жадайа дайындыа олдануа болады.

Берілген жмысты діснамасы: берілген дипломды жмысты діснамалы негізін жазу шін мынадай алымдарды: В.В.Авдеев, Л.В. Алексеев, В.Г. Андрасюк, В.А.Бодров,А.Е.Войскунский ебектері зор.

Дипломды жмысты рылымы кіріспеден, екі негізгі блімнен, орытындыдан, олданылан дебиеттер тізімінен жне осымшалардан трады.

І тарау. Ішкі істер блімі ызметкерлеріні ресурсты жадайын зерртеуді теориялы тсілдері.

1.1. Ішкі істер блімі ызметкерлеріні ресурсты жадайыны психологиялы ерекшеліктері.

азіргі шарттарда Р –ы ІІБ-і ызметкерлері рдайым психогенді факторлар, мірі шін туекел ететін, физикалы кш жмсайтын, зейін аударатын тез згермелі жне анытаусыз жадайлардаы зіліссіз анализ ажеттіліктеріні ауіпсіздігіне келетін жауапты тапсырмаларды орындайды. Барлы психикалы жне физикалы ммкіндіктерін мобильдеуде арнайы ызмет ІІБ ызметкерлерінен талап етеді.

Сонымен бірге мндай жадайларда ызметкерлерді тез істелетін іс-ректердегі кш дайындыыны жетіспеуі, оперативті-ызметтік іс- рекет эффективтілігіне сер ететін жаымсыз, яни орыныш жне басада эмоционалды кйге келуі ммкін. ІІБ- ызметкерлеріні проффесионалды – ызметтік іс – рекеттіндегі экстремальды шарттарды объективті крсеткіштері андай?

Экстремалды жадайды айнар кзі болып табылатын:

1. рысты жерлерде скери – рысты рекеттерге атысу.
2. Забзушылы, ескерту жне сгіс беру процессі
3. Рсат беру процессіндегі азаматтар арасындаы конфликтер, арыздар жне шаымдар
4. ызметкерлерді забзушылытаы тікелей кресі
5. Тергеу іс-рекетін ткізудегі психологиялы арама – арсы кресу жадайы
6. Азаматтарды ктерілген ауіпсіздік айнар кздеріне арсылы олдану
7. Басарушылар жне ызметкелерді за интенсивті кштері.[4.80]

Р- ІІБ Министрлік орталыы ызметкері А.Б.Срсенбаев ІІБ-ы ызметкерлері шін, азіргі замана психикалы зін – зі реттеуді дістерін олдануы бойынша теоритикалы сратар жне практикалы сыныстарды арастыруда. Автор, «бл мселеге ызыушылы жне теоретикалы деуде ІІБ – де шыайы наты психикалы реттеуді, ызметкерлерді ызметтік іс –рекеттерінде жне МВД РК бліміндегі білім беріліп жатан курсанттарды оыту бгінгі кнні ажеттіліктерінен артта екендігін айтты. (А.Б. Срсенбаев, 1997. б.3)

Ал практикалы крсетуде:ызметкер экстремальды шарт іс-рекеттеріне рдайым дайындалуына арамастан кбісі мамандандырылан тжірибеге жете алмайды. В.Д Тумановты пікірінше, «практикада жиі пайда болатын экстремальды жадайды тууы-бл негативті эмоция сапасыны пайда болуы. Бл фактор ызметкерді психикалы орыны ажеттіліктерін дамытады. [5.40]

азастан республикасыны Ішкі істер департаментіні (ІІБ) жоары юристік мектебіні ызметкері Т.Е Слейманов ІІБ- жмысшысыны экстремальды жадайда эффективті іс-рекетті ктеріліуіні психологиялы негізін жасаумен айналысты.

ІІБ- ызметкеріне экстремалды шарттарда тланы зара іс-рекетінен В.Г Андросюк зерттеді. Автор, жадайды тудыратын психикадаы мобильдеуді згеруін жне оны жасы жатарын крсетті.

Зерттеуден баса ІІБ Министрлігіні ылыми ызметкерлеріні ткізуімен экстремальды жадайдаы адам кйіні мселесі ртрлі баытта крініс тапты:

1. Психология аймаындаы экстремальды жадайды зерттеу
2. Психология аймаындаы мамандандырылан іс-рекетті зерттеу
3. Психология аймаындаы жадайды зерттеу

рбір баыт бойынша экстремальды жадайдаы адамны кйін зерттеудегі «лесті» ысаша арастырайы.

Экстремальды жадай психологиясы – олданбалы психологияны бірден –бір баыты. Ол адамны стресс жадайындаы тртібі мен психикалы кйі оптимизациясыны жне соан байланысты баа мселесін зерттейді. Бл авторларды пікірінше,экстремальдыжадай психологиясы ылыми лемді приоритетті дрежені игеруге тиісті. кінішке орай, бл іс керісінше жасалды».[6.3-4] Хрестоматияны руда,авторлар сирек кездесетін эмоционалды стрессті кйі анализденетін баспаларды жинады.здерін білетіндей, алаш «стресс» тсінігі физиологияда аза реакциясыны спецификалы емес маызы шін («жалпы бейімделетін синдром»-Г.Селье бойынша) барлыына жаымсыз іс-рекеттерден жауап айтарудан туды. Кейін экстремальды жадайдаы индивидті кйін бейнелеу шін олданды. Р. Лазарус (1990),Л.А.Китаев –Смык (1983),В.А Бодров (1985) жне басаларды ткізуімен психологиялы стресс мселесін теоретикалы –экспериментальды оыту,стрессті дамуындаы когнитивті процессті рлін анытауды талап етті.

Л.Г Дикаяны (2000) жргізуімен мамандандырылан іс-рекет психологиясы аймаында адамны зін-зі реттеу кйі мселесін зерттеуді толы атары тті. А.О Прохоров (1996) наты іс-рекетке (педагогикалы жне оу) осылан адамны кйін реттеудегі функциялы ерекшеліктерін зерттеді. Стресстік жадайларда субъект іс-рекетті бейімделу стратегия мселесі тере оытуды алды: В.И. Медведев [1982], Б.Ф. Ломов [1984], С.А. Шапкин [1987], А.Б. Леонова [1988]. С.А. Шапкин жне Л.Г. Дикая [1996] стрестті барлы дегейін реттеудегі:белсенді –энергетикалы, когнитивті,эмоционалды баалауды игеру, стратегиясын бейімдеуді крсетті.

Функционалды , В.А Бодровты пікірінше, «функционолды ор мселесі лі дамыан жо. Бл орлар психикалы кйді реттеу жне даму факторы ретінде аз йретілген (мобильдеу ресурсы)» [7.223].

Психология кйі психикалы жадайларды зерттеу аймаындаы лемдік психологиялы ылымыны лкен тжірибесін біріктіреді. Адамны оптималды кй мселесін Е.П.Ильин арастырды. А.О. Прохоров психологияа те емес жадайларды деумен айналысты. Тензионды жадайды (кш жмсау кйі) Т.А Немчин (1983), П. Гримак [1987] В.И. Лебедев [1989] оытты. А.О. Прохоров [1998], А Кемпински [1998] жне басалары экстремальды жадай тудыратын эмоционалды кйді зерттеді.

Т.А Немчин пікірінше, «адам іс-рекетіндегі мінездемені анытау шін, психикалы кйді жасы деу ажет». [8.167].

И.П Павлов психология бізді кй жадайымызды ылымы жне соны арасында барлы субьектті иындыын кре аламыз. . [И.П. Павлов 1949].

Бл проблеманы психикалы жадайына байланысты кптеген авторлар оны ралы,рылымы,функциясы,механизмі,классификациясы жайында бір пікірде. Осылай Н.Д Левитов е бірінші психологиялы дрежесіне «психикалы кй» тсінігін ойып, берілген проблеманы шешімі психологияда психикалы процесті оыту жне жеке тланы психикалы жиынтыы арасында ткеріс тудырады. [Н.Д. Левитов 1964, б.18]. Осыан орай, Ю.Е. Сосновиков: «психикалы кй формасыны наты интегралды пайда болуын зерттемей, толыымен психиканы тсінуге болмайды. [9.184-189].

ІІБ- ызметіні экст ремалды жадайыны психикалы кйін оытуда біз экстремальды жадай терминіні бір маыздылыымен шырасты. Сонымен атар берілген терминдер синонимдес,яни, бл тсінікті мазмндары бірдей, ал берілген топтастыру жадайы,аттары ртрлі. Сонымен ртрлі автор жмыстарын арастырайы. «Кш жмсау жадайы» [М.И. Дьяченко, Л.А. Кандыбович, В.А. Пономаренко 1985], «ттенше шарттар»[Л.Г. Дикая 1990], «иын жадайлар» [А.В. Либин 1999], «стресстік жадайлар» [Г. Селье 1979, Китаев-Смык 1983], «ата оиа жадайлары» [В.В. Авдеев 1988], «ттенше жадайлар» [А.Ф. Майдыков 1992], «штатты емес жадайлар» [В.Д.Туманов 1994], «ерекше шарттар» [С.А. Шапкин, Л.Г. Дикая 1996]. «экстремальды жадай» термині келесідей авторлар толытырады: Т.А. Немчин [1983], В.Г. Андросюк [1990], В.И.Лебедев [1989], Г.В. Суворов [1997], М.П. Мингалиева [2001], Т.С. Назарова жне В.С. Шаповаленко [2001] жне басалары.

Бізге «экстремальды жадай» темині жаын, біра ол кбінесе амбебапты болып табылады.

Орыс тілі сздігінде «экстремалды» сз:

1. Жоары нтижеге жеткен. Мысалы: экстремальды температура.
2. арапайымдылытан шыан ттенше (иынды, ебек, ауыпсіздік жне т.б бойынша). Мысалы: экстремальды шарттар (француздан extreme сзінен шыан).( Орыс тілі сздігі, 4 том.1984)

Сонымен А.В Коробков, шектелген диапозонды критериі, аза жне жйені эволюциялы дамуындаы нтижеде алыптасан функцияны мінездемесі, осы функцияны игере отырып, индивидті субъективті рл шешіміні экстремальды жадайдаы объективті параметр маыздылыын байамайды. Шыайы объективті индивидуалды крініс жадайды субъективті баасын жне оны ауыпсіздік кезедерін райды. Мысалы: эксперт – криминалист ызметін атаратын ІІБ ызметкерімен гімелесуде біз олар шін экстремальды жадай болып табылатын, аптаы лікті шыару кезіндегі оны е бірінші шыаруы. зіні тсіндіруінше ол: «басалары шін алыпты жадай болуы ммкін, біра мен жаратылысымнан ліктен орамын,рине айналадаылар байамас шін барлы кшімді салдым». Бл тжірибеден ызметкер біз тсінетін экстремальды жадай жмысында зін сенімді, алыпты стауы.

Украин алымдары М.И. Дьяченко, Л.А. Кандыбович, В.А. Пономаренко субъективті экстремальды жадайды абылдау маыздылыын былай крсетті: «Кш жмсау жадайы- бл жеке тлаа ерекше маыздылы келетін іс-рекеттегі шартты иындауы. Басаша айтса, иын объективті іс-рекетті шарты адамдар шін ауіпті жне иын деп тсінілетін бааланатын, абылданатын жадайларда ана кш жмсау жадайлары болып табылады. Бл объективті іс-рекеттер мазмнындаы анытаулы ажеттіліктермен, мотивтермен, масаттармен, адаммен арым-атынастарда кш жмсау ситуациясын біріктіруде атысады. Зерттеу бойынша кш жмсау жадайы барлы жадайдаыдай зіне объективті жне субъективті жадайларда осады. Объективті – бл іс-рекет процесіндегі жне шартындаы иыншылытар, ал субъективті – тез згермелі жадайдаы іс-рекетті рылуы, рамы, жиынтыы. Кш жмсау жадайына жалпы мінездеме, бл- субъект шін ажетінше иын тапсырманы, « иын» психикалы кйді туындауы». [10.5].

ІІБ ызметкер жмысында туатын экстремальды жадайлар бізді аншалыты ызытыратыны ебек психологиясы сздігімен арастырайы: «жмысты экстремальды шарты- аза ресурсындаы максимальды мобильдеу есебінде гамеостатикалы реттеу жйесіндегі айта ру ажеттілігін кеейтетін, динамикасын анытайтын жадайа алып келетін ебек шартыны іс-рекеті болып табылады. Сонымен, жмысты экстремальды шарты аза ресурсыны максималды мобильдеуін ажет етеді.

М.Р Мингалиевті зерттеуінде экстремальды шарт іс-рекеті субъект іс-рекетіне атысты деп тсініледі. Осы кзарастан экстремальды шарт негативті функционалды кй (эмоционалды іс-рекет згеруіні мінездемесі реакция жылдамдыы когнитивті процессті бзылуы,зін-зі реттеу процесі,зара арым-атынасты згеруін) тудырады».

Л.Г.Дикая, В.А. Пономаренко зерттеулерінде экстремальды шарт баса кзараспен яни- адамны денсаулыы жне мірі шін ауып туызатын адамны ажетті функционалды кйінде алыптаспаан іс-рекет фактроры ретінде тсініледі. [Л.П. Гримак 1987; В.А. Пономаренко 1982; Л.Г.Дикая 1991].

В.Г. Андросюк ІІБ іс-рекетіндегі « Педагогика жне психология» кітабында мынадай шешімге тоталады: «экстремальды жадай – бл адамны психикалы алыптасуы шін жаымсыз, міріне жне денсаулыына ауыпті, мір іс-рекетіндегі кй жйесі». [11.70].

Жоарыда айтыландарды санаса, ІІБ ызметкеріні экстремальды жадай іс-рекетіндегі негізгі мінездемелер:

1. Бл жадай ызмеркерді ммкіндіктерін берілген диапозон шегінен шлыуы те ттенше іс-рекеттер.
2. ызметкерді иын,ауыпсіз жне баса субъективті абылдаулары,тсінулері,баалаулары іс-рекет шартыны иындауы.
3. Жадай субъект шін иын тапсырма «иын» психикалы кйді туындауына келеді.
4. Экстремальды жадай аза ресурсындаы максималды мобильдеді ажет етеді жне динамикалы келісімдегі кйді тууына келеді.
5. Бндай жадай негативті функционалды кйді, психологиялы реттеудегі іс-рекетті бзылуына эффективтілік жне іс-рекеттегі сенімділікті тмендеуіне келеді.
6. ызметкер зіні мотиві, мтылысы, сапасы, ызыуларын жзеге асыруда ммкіншіліктермен шырасып отырады.

Экстремальды жадай ызметкер психикасыны алыптасуы шін жаымсыз психикалы кш жмсау, оны мірі жне денсаулыы шін ауіпті жадайлара келіп, ал басаларына жаымсыз йымдаспаан зара іс істеуде ауіпті. Бізді экстремальды жадайдаы ресурсты кй ызытырады, сондытан оны ІІБ ызметкеріні жекеліе сферасына,яни тртіп жне таным, эмоционалды сферадаы жасы, згеруді мобилдейтін, жадай т уызатын іс-рекеттерді арастырамыз. В.Г Андросюк пікірінше, мндай згерулерге:

• Тйсік ызметіні тмендеуі, озалыс жне сезім реакциясыны тездеуі. ызметкер айналадаы жадай шартыны згеруін тез реттейді;
• Жалыу,шаршау сезімдеріні пайда болуы немесе жоалуы. ызметкерде дискомфортты шарт жадайлары крінеді;
• Батыл немесе шешілеітн рекетке дайындыты жоарылауы. Еріктік сапалар білініп, шешім шыару дегейі ысарады, ал жадай оптималды дамудаы туелділікпен тйіседі;
• Іс мотивтеріні белсенділігі. ызметкерлерде соы жне аралы масат іс-рекет біралыпты жне есепті аныталатын, озу пайда болады.
• Жаымды эмоционалды кріністі тратылыы, леуметтік шыдытаы сезімні орныуы баыланады;
• Тменгі іс-рекетті белсенділігі. ызметкер абылдауа,за уаытты жне оперативті ес белсенділігін осады. Оны шыармашылы абілеттері, ойлауы динамикалы стандартты емес шешімдерді іздеуде крінеді интуиция кп олданылады.
• ызыу,энтузиазманы крінуі. ызметкермен профессионалды тапсырманы шешуде оны психологиялы ммкіндіктері жне арнайы абілеттері (ізделетін, тергелетін, коммуникативті, йымдастырушылы жне т.б) мобильделді.

Біз кргендей автор б\л жерде ресурсты кй трактовкасын береді.

Сонымен, ІІБ ызиметкерді экстремальды жадайдаы іс –рекеттегі жмыс тсінігін анытаса: бл ызметтегі ммкіндіктерін орындауда туатыны ызметкерде иын жне ауыпті абылданатын, аза ресурсыны максималды мобильденуін ажет ететін жне психикалы кйін згеруін тудыратын жадай.

«Экстремальды жадайа арсы тру ммкіндігі зіне ш рамды осады:

1. Азаны физиологиялы сапасы жне физикалы кймен байланысты физиологиялы тратылы(конституциялы ерекшеліктер, нерв жйесіні типі)
2. Жеке тланы жалпы дегейдегі сапасы(экстремальды жадайа арнайы дадылану,сезім) жне мамандандырылан дайындытаы психикалы тратылы.
3. Психикалы дайынды ( алдаы іс-рекетке барлы кші мен ммкіндіктерін мобильдеудегі белсенді іс-рекет жадай)». [12.11]. Бізді жмысымызды пні- кй боландытан оны пайда болатынын арастыруа кшейік.

ртрлі авторлар «психикалы кйі»тсінігіне ртрлі анытама береді. Оларды ішіндегі мысалы: Джемс, «кй» жне «процесі» тсінігін байланыстырады, ал басалары «психикалы кй» тсінігімен «таным кйін» (Рибо 1894) алмастырады, ал шіншілер психологиялы кйді эмоционалды сфера м інездемесімен байланыстырады. [П.В. Симонов 1981]. дебиеттерде К.К. Платоновты, А.Ф. Лазурскийді, Е.П. Ильинні, Ю.Е. Сосновикованы жне басаларыны анытамалары бар.

Бізге психикалы кйді толы анытмасын Д.Н. Левитов сынды: «бл психикалы іс-рекет уаытында аныталатын кезені толы мінездемесі, іс-рекетні пайда болуынан крінетін пніндегі жеке тланы ппсихикалы кйін крсетеді». [13.44-47]. Экстремальды жадайдаы адамны жадайы мен тртібін анализдеуде тітіркендіретін жне ате іс-рекеттерге келетін апаратты жетіспеуін крсетті.

П.С.Симонов эмоцияны апаратты теориясыны аы жетіспеудегі жаымсыз эмоцияны артуында крсететін теория жасады, жаымды эмоция берілген ажетті толы амтуда, апараттануында пайда болады. [П.В. Симонов 1981]. Осыан байланысты, жеке тланы апараттануы жеке адамны эмоционалды жне психикалы кйін згертеді, ызметкерді ішкі ресурсын ашады.

ІІБ ызметкері шін апаратты жеткіліксіздігін білу шін, ажетінше жоары жне алдын ала психологиялы дайынды ажет.

рылу тсінігі 1899 ж. бастап ртрлі формаа баытталан реттеулерді дайындауда олдана бастады. Психологиядаы кп рылан рылу теориясы Д.Н. Узнадзе жне оны шкірттерімен жасалан. Узнадзе, рылуды іс-рекетке деген дайынды ретінде психологиялы феномен атарындаы баса да субъектті жадайы деп арастырды. [Д.Н. Узнадзе 1987]. Бл рылым грузиндік мектептерде танымды емес кй ретінде тсінілетіні белгілі Д.Н Узнадзе бар назарын іс-рекеттегі рылуды жзеге асыру факторына арнады, бл фактор « ерік» болып табылды. «ерікті арасында мірлік рылу, масат жзеге асырылады». [14.87-91].

«Ерік адамны танымын реттеуіндегі тртіп жне іс-рекетпен байланысты ішкі жне сырты иынды» [Л.Д Столяренко 2001 б. 247]. ызметкерлерді иындыты игеруі еріктік жігері- іс-рекетті жне оны физикалы, интеллектуалды жне моральды кштерін мобильдейтін нервті психикалы – психикалы кш жмсау кйіні ерекшелігін ажет етеді. Ерік ызметкерлерді з кйіне сенімділігін наты ситуацияларда лгілі жне ажетті деп танитын шешім ретінде крінеді.

Экстремальды жадайды бірінші жоспарына андай параметерлер кіреді? Бізді ойымызша, бл – кш жмсау.

Кш жмсау (аыл. Fension) Дж. Древер [1974] психология сздігінде сезімні тартылуы, кш жмсау, ауіпт і ситуативті фактормен кездесудегі тртіпті згеруіне байланысты тйсік т епе-тедігімен дайындыты бзылуы. Мндай фактор жоары кш жмсау, уаытты жетіспеушілігінен, апаратты жетіспеушілігінен жне т.б болуы ммкін. Л.В Куликовты (2000) пікірінше, дл осы факторлар кш жмсау іс-рекетіні себебі болып табылады. Сондытанда Л.В Куликовты ойындаы кш жмсау эмоция себебінен деп тсіндіруімен толы келісу иын. Эмоцияны рлі А.В Запорожец анытауындаы іс-рекет крінісіні ерекше формасы психикалы белсенділікті басару, яни психикалы тртіпті динамикасы жне психикалы реттеуге жалпы баыттауын айтуа болады. [А.В. Запорожец 1986].

Кш жмсау тсінігі стресс тсінігімен тыыз байланысты. Стресс жайлы кбінесе экстремальды жадайда айтады. Отанды психологиялы сздікті соы басылымында стресс жне кш жмсау тсінігі біріктірілген. Стресс «адамны психикалы кш жмсау процесінде иын ерекше жадайларда жне кнделікті мірде туындайды деп талыланады» (психологиялы сздік, 1996)

Стресс- бл жеке тланы жне азаны экстремальды іс-рекеттерге айтаратын интегралды (глобалды) жауабы. Стрессті пайда болуында кптеген биохимиялы, физиологиялы психологиялы, леуметтік психологиялы жне леуметтік крінітер береді. Кш жмсау шін мндай ерекшеліктер кбінесе ажет болмайды.

Стресс теориясын рушы Г.Селье стрессті бейімділік баытын крсетіп, «стресс –бл арапайым нервті кш жмсау емес» деді. [15.290] Автор «жалпы бейімделетін синдром» теориясын жасады.бл спецификалы реакцияны бейімдеуіндегі ш фазаны: 1) рей реакциясы, 2) резистентік саты, 3) лсіреу сатысы. Г.Селье адама е бірінші кмектесетін аза ресурсын «бейімдеушілік энергиясы» деп атады.

Кейбір зерттеушіні кзарасымен стресс крінісі сол баамен детерменацияланады, яни адамны стимулдарды беруі. ( Лазарус 1970). Оны зерттеуі бойынша стресс тек ауіпті жадайларда ана емес , жадайды ая астынан згеруі, жауапкершілікті талап етуі,иын тапсырмаларды шешуден де туындауы ммкін. Стресс барлы психикаа жне психикалы белсенділік мінездемелеріне, психикалы функция жадайларына да байланысты болады. М.И. Дьяченко, Л.А. Кандыбович, В.А. Пономаренко крсетуі бойынша стресс жадайларда алдымен иын рекеттер жне интеллектуалды процесстер бзылады,сонда ана арапайымдылары лкен тратылыа атысты згереді.

Стрессті жаымсыз серлері оны тсінігі, есі,ойлауы, бір рекетке бейімділігінен крінеді. «стресстік жадайды тууы орта ажеттілігіне байланысты ішкі ресурстарды жеке басына ауіп тдірумен байланысты [16.128].

Стрессті жаымды эффекттері психиканы белсендеуінде, психикалы процессті тездеуінде, ойлауды дрыстыында, оперативті есті жасаруында крінеді.

Стрессті тратылыы, экстремальды жадайдаы іс-рекетті эффективтілігін саталуын анытауда, е алдымен проффесионалды шеберлікті жоары дегейінде, жеке тлаа баытталан, трбиені мотивтерінде, белсенді іс-рекетті дайындыта ана аныталады. Дл осы тапсырманы орындаудаы психологиялы дайынды стресті формасыны, ызметкерлерге иындытарды жеуге кмек крсететін бірден бір жолы.

Индивидуалдылыпен атар жалпы іс-рекетті бзатын топты стресс негізіде бар. В.Д Довыдов (1981) эксперименталды зерттеулерде, кіші топ ішіндегі жеке арым-атынас жадайларды иындатудаы фактор ретінде топты стрессті тууына ескеру ретінде рылан. ызметтерді жаындастыру шін оларды иын біріккен рекет нтижелері ажет етеді.

Баса да маызды экспериментальды жадайдаы кйлерді параметрі – белсеендіру жне тонус. Белсендіру тсінігі орталы нерв жйесіні,миды алыптасуындаы дегейін анытайтын нейрофизиологияда ке олданылады. Психологиялы дегейді арастыруында жоары белсендіру сананы длдігінде,іс-рекет жылдамдыында, озалыс жне психомоторлы реакцияда жне шешім табуда,жадайды ажетті жаына згертудегі мтылыста жне иындытарды жеуде крінеді. Біз крсет іп отырандай, бл ресурсты кйді мінездемесі А.В Куликов: «белсендіру дегейіні кп блігі ажеттілік жне мотивтікке белсендіру кшінде, мірлік жадайлара зіне ммкіндіктеріні міті» деп жазды. [17.16]. Сонымен ызметкерлерді оптимистік кіл-кйі экстремальды жадайларда оны белсендіру кмектеседі.

Физиологияда тонус термині нерв орталаын белсендірудегі кнделікті азаа, іс-рекетке дайындыты амтамасыз етуді білді. Белсендіру сияты тонуста кіл-кйді мінездемесі. Тонус энегияны болу немесе болмауында, аз жне кп ресурс кйінде, ала ойан масат етудегі ммкіндіктер, иындытарды жеіп шыуда сезіледі. Жоары тонус шін жмыса жоары дайындысубъективті сезіледі, ал тменгі тонус жмыса деген абілеттілік, шаршау, инерттік иын жадайларда туындайтын астеникалы реакциялара бейім болушылы. Сонымен, жоары тонус, яни, экстрементальды жадайлардаы эффективті игеру шін те маызды болатын ызметкерлерді ресурсты кшке ие болуы.

Е.П Ильин жйені жмысты жадайыны жасаруы, яни, оптималды критериді крсетті: «оптималды функционалды кйді бірінші себебі орындалатын іс-рекетке осылатын максималды функцм яны пайда болуы.

Оптималды жадайлардаы екінші себебі- стимулддайтын рекеттерді реттеудегі адекваттылы. Келесі себеп болып т абылатын оптималды кйді инерттілігі,бір жаынан жмыстаы эжаа режимге ауысу, ал ек\інші жаынан кедергілерімен крес механмзмі болып табылатын жмысты оптималды режимін иындатады.

Шыайы іс-рекетте бл операциялар аншалыты аз жасалса, онда оптималды кй таыда ш себеппен ерекшеленеді.

Оны біріншісі функцияны максималды саталуындаы затылыты крінуі. Келесі себеп функционалды жйені мобилділігіне атысты – жмысты дегейдегі максималды дрежеге жетуді тездігі жне жмысты аятааннан кейінгі жмысты тыныштыы.

Соы себеп оны дегейіндегі максималды функцияны стабилділігі.

Эмоционалды кш жмсаудаы ртрлі іс-рекеттер,адамда толыымен алыптасатын екі негізі крінеді.

Оны бірінші жолын жатаушылар,эмоция алдымен адамны йымдастырылмаанынан крінеді дейді. [Т. Рибо 1906; П. Фресс 1975; Э. Клапаред 1976; Л.В. Алексеева 1997 жне т.б.].

Ал екінші жолды жатаушылар Ч. Дарвин 1872; В.Д. Кеннон 1927 жне оны шкірттері ртрлі мазмнда (рей, орыныш, ашу эйфория) кш жмсау пароцесінде адамны экстремальды жадайа бейімделе алмау типінде атысады дейді. Осы жадаймен келісіп,эмоциялдар аза ресурстарын оптималды олдануа жне жадайларды шешуге кмектеседі. Йеркс жне Додсон жмыстарында бл екі арама- арсылыты жаындауын рды. Осы авторларды жмысында экстремальды жадайдаы адамны психикалы кйін модельдеу сраына жауап табылды.Басында бл екі маына бір дегейде сті, біра эмоционалды кш жмсауды туелділігіні орындау дегейіні тмендеуінде згереді. Осындай лгіде эмоционалды тонусты суіні кейбір этаптары іс-рекетті жаымсыз ылмайды, оны эффективтілігін тмендетеді. Мысалы: жеіл рей, орыныш, эффективті іс-рекетті лайтуы ммкін. Сонымен, аныталан эмоционалды кш жмсаудаы кріністер жеіл жне шешімі иын тапсырмалар шін жаымды болуы ммкін. Ц.П. Короленко крсетуі бойынша «зерттеу нтижелері аны дегейлерде адама сырттай ммкін болатын экстремальды шарттарда табылады. [18.124]

Адамдаы эмоционалды тонусты жоары дегейіні сер ету анализін орындау, психология аймаындаы мамандандырумен бірге жргізілді. Хебба (1981) пікірінше, іс-рекетті энергиясы жне жылдамдыты суі аымдаы перцепцияны кшейтіліуі. Автор бны ми бааныны ретикулярлы кш жмсауыны суі, бас миындаы нерві импульсті жруін жеілдетеді деп тсіндірді.

Даффи [1983] бл жоары белсендіру моторлы реакцияны абілеттерін тотатып, импульстік озалыс реакциясын келеді деп санады.

Лазарус (1970) кш жмсау жадайында кумуляциялы стсіздікті тууына келсе, екінші жаынан Векслер шкаласындаы текстті символды саныны кодталуыны тездеуіне келсе, келесі жаынан бір уаытта ате саны кеейеді.

Истербук (1974) жалдпы зейін блігіндегі тарылуды тудыратын озуды кшейтілу лшемінен сигналды емес жйедегі диапозондар ажетті апарат алу жне дрыс іс-рекет жасау шін, жайлап кішірейіп отырады. Алашыда зейін концентрациясы кшейеді. Біра тапсырма орындау шін ажетті іс-рекетті дегейі тмендейді.

Экстремальды жадайды орындаудаы маыздылы лкен тапсырма мінездемесін алады. Мюррей (1979) орындауа жеіл тапсырма іс –рекетті маызды эмоциялы озуына араанда иын тапсырма екендігін крсетті. Осындай лгімен, арапайым іс-рекетті орындаудаы эффективтілікті озуды осындай жадайларда кеейеді жне иын дегейді орындауда т мендейді.

Азаа эмоционалды кш жмсауды сер ету анализі леуметтану, психология жне физиология аймаындаы мамандара, авторлара зерттеуге арнады. Алдым ен мндай жадайда фрустрацияа алыпты бейімделу ммкіндіктерін ескеру керек. « Фрустрация – адамны жалпы баылауындаы эмоционалды ауыр уайымдауа салынуы, ала ойан масат нтижесіне міттенуі» [Р.С. Немов 2001 б.682].

Экстремальды жадайа шырайтын адам адекватты реакция дадысын з функциясын дрыс жргізу ажет.

Зерттеу крсеткендей,за экстремальды жадай атары адама жаымсыз серлерді, тртіпті бзылуын, конфликт, леуметтік девиация тудыратыны крсетті. Гринкер жне Шпигель «Человек под влиянием стресса» [1978] монографиясында рыс уаытында за стресстік жадайларды тууындаы психикалы жадайларды анализдеді. АШ-ты шыштарында армияа негізделген ызмет кезедерінде (ауадаы кресуге атысу) мінез-лы рейі дамыды. Авторлар оларды дифференциациялы клиниканы баылай отырып, олара рей кезінде невроз, оыныштар, психосоматикалы аурулар депрессивті жадайлара келеді деді. Дамыан невротикалы кйлер зіне бейімделу компонентін рды. Авторларды ойынша, мндай ммкіндіктер кейбір уаыттарда ауыпті жадайлардан морльді зияндылытарсыз зінідік дрежелерден шыуа ммкіндік береді.

Ц.П. Короленко [1978] баылауы бойынша, за психотравмалы жадайларда адамны психикалы кйіні згеруіне зара арым- атынас жолыны жоалуына келуі ммкін. Бл жадайлар симптомды психикалы аурулара келеді, олар ыса уаыт боландытан адам экстремальды жадайдан шыаннан кейін жойылып кетеді. Экстремальды жадайдаы жаымсыз нсасыны реакциясы апатия, пассивтілікті дамуы болып табылады. Егер адам жадайларды орансызды деп бааласа, айналадаы оиалара атысты белсендіру жолы тотатылады.

за экстремальды рекет тек ана психикалы ауытуа емес, сонымен атар соматикалы бзылыстара келеді. Олар тамыр ауруларына, он екі елі ішек жне асазан жарасы ауруларында крінеді. Брэди (1982) за стресс жне физиологиялы бзылыстарды арасындаы байланыстарды крсетті. Эксперимент келесідей бектілді. ос м аймылды озалу ммкіндігінен айыран, тек бас озалысын жасауа рсат берген. Осындай жадайдаы жануарды за уаыт стап отыран. Диапозон бойынша аятары рычагты стінде орналасан. Алты саат ішінде маймылдар р 12 сек сайын электрошок озуларын береді. Маймылдар шок ру алдында тоты оспастан брын, тек біреуі ана рычагті басуы ммкін, ал екінші жануара ешандай оиа сер еткен жо. Маймыл аз уаыттан кейін то рекетін крстеру алдында рычагті басуды йренді. Біра эксперимент орытындысы драммалы болды. зіне жне олындаы серігіне жауапты жануар бірнеше уаыт со лді. Он екі елі ішегі жне асазан жарасы потоанотомиялы болып табылады. Маймылдар пассивті рлде бзылыссыз экспериментке шыдады. Осындай лгімен, за кйді жіктелуі эмоционалды кй болып табылады.

ртрлі автор зерттеуі бойынша орытындыны анализдейтін болса,мынадай анытауыш шешім жасауымыза болады: экстремальды жадайдаы кш жмсауды кейбір кезедері іс-рекеттегі жаымсыз рекетті крсету. Кш жмсауды оптималды кезеі рбір ызметкер шін индивидуалды болып табылады.рбір адам зін –зі тиянаты оытуа стрессті оптималды кезеін табуа йрету керек. [Г. Селье 1979].

Эмоционалды тонус кезеіні жоарылауында миды нервті импульсі адамны кйіне жаымды сер етеді, жоары белсенділікті бзады, іс-рекетті йымдастырмайды, ішікі ресурстарды осылуын жабады.

Оптималды кйге жету шін ызметкер эестремальды жадайда сезім баылауын игеру керек. Жиі экстремальды жадай болуында ызметкер зіндік ртесурсты дрыс мобилдеп, адекватты реакция дадыларын дейді. Мнда ызметкерді жмыс тжірибесіні маыздылыы, сонымен атар психологиялы дайындыы маызды болып саналады.

Сонымен атар ызметкерді зіне деген сенімділігі жне берілген тапсырманы орырндаудаы жаымды тжірибе алыптастыру маызды болып табылады. Экстремальды жадайдаы ызметкерді кйіне жаымды сері оптимизм болып табылады. Сенім зіндік ресурстарды мобильдеуге жасы кмектеседі.

1.2. Ішкі істер блімі ызметкерлеріні психикалы жадайын экстремалды ситуацияларда зерттеу.

«Ресурс» терминін алай тсінеміз? Энцеклопедиялы сздік бойынша: « Ресурстар (француз тілінде resource – кмекші заттар) заттарды айнар кзі, кірісі (мысалы, табиар ресурсы, экологиялы ресурсы)»

Бізге ажетті психологиялы анытамада жне сздіктерде «ресурстар», «психика ресурстары» немесе «аза ресурстары» дейтін тсінік жо.

Г.В. Суворов зіні «Психическое состояние в экстремальной ситуации» жмысында «энергетические ресурсы организма и психики» тсінігін олданды.[Г.В. Суворов 1997 б.113],біра бл терм инге анытама бермеді.

А.В. Бодров «Когнитивные процессы и психологический стресс» жмысында ресурсты «жеке адам ммкіндіктері» [19.65] ретінде жасады.

Бейімделу тсінігін анализдеуде С.А. Шапкин и Л.Г. Дикая: «ресурстар тсінігін субъект шін эффективті іс-рекетті амтамасыз ету жне оптималды функциялы кйде стануда олданатын заттарды жиынтыы деген мінездеме береді» деп жазды. [20.19-34]

Психологиядаы ресурсты жолды жатаушылар Д.Норман жне Д.Боброу: «адам жйесі рбір уаытта энегетикалы, жекелік, тртіптік ммкіндіктерді яни, ресурстарды игереді. [В.А. Бодров 2000 б.219].

Жоарыда айтылан бізді зерттеуімізді масатына сйкес жмысты тсінік болып табылатын ор ымын анытайы. Сонымен, орлар (ресурстар) –адамны психикасныны жне азаа осылан ммкіншіліктерді осатын жеке ммкіндіктер. Соан сйкес - ішікі істер басармасыны ызметкерлеріні орлы кй жадайы, бл жеке ммкіншіліктерде мобилизацияны кй жадайы болып табылады.

Ішкі істер басармасыны жмыс ерекшелігін еске ала отырып, біз з жеке ммкіншіліктеріміз бойынша экстремальды жадайларда ызметкерді мобилизациялау ажет деген пікірге келдік. Бл ызмет масаттарды орындалуында, экстремальды жадайды ышамдалуына, сонымен атар жйке ауыпсізді барынша кп амтамасыз етуге арналан ажеттілік.

Адамны психсикалы белсенділіктерін зерттеу масатында ора жаын келуді американды алымдар Д. Браун жне Е. Поултон [1991] жне М. Познер жне С. Бойес жетілдірген, сонымен атар баса зерттеушілер Д. Боброу, С. Джексон ебектерінде делген. Дл осы кезеде абылдау процесстері жне хабар згертулер , сіресе, иын шарттардаы адамны іс-рекеті арынды деліп жатыр.

Хабар деу жйесін рбір кезеде згертулерді жаластырады, біра шексіз орлармен ойылан. Бл ралдар тапсырманы орындау шін блінеді. орлара сйкес асиеттер біріншіден- ралдарды шектелгендігімен, яни, адамдар азіргі уаытта реттеледі, екіншіден –бларды айта блуде адамдар ртрлі кезедер жне масатты орындаудаы сатылармен жне ммкіншіліктерімен таратты.

«Ресурс»тсінігінде не жасырылып жатыр? Ресурсты жолды жатаушылар бл сраа 3 жауаппен жауап берді.

1. Ресурс тсінігінде аны объективті затты былыс жатыр. Мысалы.ресурс сапасы ретінде ретикулярлы формацияда активтеуші функция, мидаы гликопротеин метоболизм процесстерін айтуа болады.
2. Ресурстара идеалды сапа беретін кейбір теоретикалы конструкт ретінде тсіндіруге болады. Бл алыптасан объективтілікті блу берілген тапсырманы шешудегі трлі санды лшемдерді баалауда алыптасатын ммкіндіктерге рсат бюеру. Сондай а олданылмаан ресурстар резервтер болып табылады.
3. Ресурсты реттелу ресурс ретінде тсініледі. Егер псиъхикалы реттеу жйесін арастырса, онда ресурсты регубляциялар бл жйені райтын р компоненттерде табылады.

Ресурсты жол позициясындаы психологиялы стресс мселесі з крінісін стресстік модельден яни, стресті шыайы жне ияли жоалтудаы ресурстар бліміні нтижесінен табылады. Ресурстара тртіптегі белсенділік соматикалы жне психикалы ммкіндіктер, жекелік м інездемелер, вегативті жне ауыспалы процесстер жатады. А.Гейлард 1993 стресс ортадаы талаптар жне ресурстарды млшеріндегі анааттандыру ызметі аралыындаы арым-атынасты мінез – лыын крсетті деп айтты.

Стрессті ресурсты моделіндегі тартымдылыын жоалту категориясы арылы стресс ресурстарыны шыыны баалау ммкіндіктері, сонымен атар бл процесс ресурсты айта бліну эффектісі рамды жне санды стрессогенді жадайларда крінеді.

Тек леуметтік процесстегі экстремальды шарттарда ана стрессті концепция лгісі жарыа шыты деп ескерген жн.

Р. Хокки жне П. Гамильтон [1997] берілген дебиеттер жне зіндік зерттеулеріндегі стресстік жадайларды реттеу механизіміні негізіндегі процесс анализін айтты.

• Когнитивті жйе апараттармен (ресурстармен) жмысы бойынша анытаулы ммкіндіктерге ие болды, ЦНС рылымдаы ресурстарды тікелей сйкестігі ажет емес.
• Ресурстар осы немесе баса стимульды ммкіндіктерін, жйені шапшан мінездемесін анытайды.
• Бл жйе сондай-а жоары басарманы басаруындаы жалпы ресурстарды зіне осады.
• Бл басарма ресурстарды блек жйелік блімге блінуін жне басаруын баылап отырады.
• автоматты ызметті орындалуына ажетті «осу» процессі жзеге асады.
• Жйе бір немесе бірнеше кйлерде сипатталуы ммкін.
• рбір адамда айын «негіздік» кй жадай бар,-оны осы адамдар шін типтік деп есептеуге болады; бл кй жадайды сипаттап тран тсті крсеткіштер за уаыт бойы траты болып табылады.
• Кй жадай сырты шарттар серінде алмасып отырады.
• Осы немесе баса тапсырма шін оптималды жадай «кйге келтіру» механизмі ретінде пайда болды,оптималды жадайды тандау автоматты трде орындалады

Стрессті ресурсты теориясын анализдеуде шыын процесстеріні маызы туралы сратар туады (бл алай болып жатыр, неде айтылып жатыр). Спецификалы ресурс дар индивидуалдылы трлеріндегі интенсивті шыын жадайлары ресурстарды згеруін ртрлі жадайларда бл сратарды ашып арастырмады. Бл сраа жауапты энегияа бейімделудегі сыныстарды дамуынан іздестіруге болады.

«энергия бейімдеушілігі зіне индивидтегі ресурсты (энергетикалы , жекелік,мінез-лыты) стрессогенді жадайдаы талаптарды амтамасыз етуде шапша мобилизацияланады. Берілген блімдегі адам ресурсы наты жадайлардаы резерв (функционалды) жне оны жасырынды блімін арастырып жатыр. Бл резервті сырты орта факторларыны олайсыз кшті сер абілеттерін компенсациялау жне эффективті иынды процесстеін баалау» [В.А. Бодров 2000 б.222].

Сонымен, психологиялы ресурс мселесі азіргі уаытта психикалы жадайларды реттеу м еханизімін оытуда негізгі зерттеу баытыны негізі болып табылады.

Бірінші блімде ІІБ ызметкеріне ажетті физикалы, психикалы ммкіндіктеріні мобилизациялау іс-рекетіні спецификасы арастырылды. Психикалы кйді жйке аспектісі, рылым теориясын, стресс теолрияс ын зерттеу шін маызды баяндалан. Адамны экстремальды жадайдаы трлі эксперименталды зерттеуді нтижесі талданылды. «ресурс» жне экстремальды жадайдаы ІІБ- ресурсты кй тсінігі аныталып, мазмны арастырылды.

Екінші блімде ІІБ ызметкерді ресурсты кй ерекшеліктерін эмпирикалы діс кмегімен айындауды жоспарлап отырмыз. Яни, біз ызметкерлерді дайындауда неге мтылу керектігін анытаймыз. Бл тсініктен біз келесідей гипотеза шыарамыз: ІІБ ызметкерлеріні экстремальды жадайдаы ресурсты кйіні ерекшеліктері болады. Осы ерекшеліктерді крсете отырып, біз пайда болу дерегін длелдейміз. Сонымен атар, сапалы контент – анализ кмегімен ІІБ ызметкерлеріні экстремалды жадайдаы ресурсты кй ерекшеліктеріні мінездемесін береміз.

ІІ тарау. Ішкі істер блімі ызметкерлеріні ресурсты жадайыны эксперименталды – психологиялы зерттеуі.

2.1. Зерттеу объектісіні мінездемесі.

Практикалы блімді зерттеуді масаты: алынан негіздегі орытынды бойынша ІІБ ызметкерлеріні экстремалды жадайдаы ресурсты кй ерекшеліктерін крсету.

Тапсырмалар:

1. Семантикалы диференция жне схбат дісіні негізінде берілген ж инатар шін дістемелерді деу.
2. олданылатын дістер жне дістемелер адекваттылыын жзеге асыру.
3. делген дістемелерді олдана отырып,зерттеу ткізу.
4. Берілгендерге статистикалы деу ткізу.
5. ІІБ ызметкерлерді экстремальды жадайдаы ресурстарды кйіні ерекшеліктерін суреттеу.

Жоспарлау :

Ресурсы жадайларды ерекшеліктері бл жадайларды мінездемесін ауызша суреттеп санаудюа мына ерекшеліктерді сынуды жоспарлайды. аншалыты зерттеуге атысушылар ртрлі ызметтегі ІІБ ызметкерлері болып табылады.

Бізді зерттеуіміздегі рбір зерттеуші респондент болып табылады, сонымен атар, сынылан дістемені сем антикалы дифференция типі бойынша толытырады.

Бл жмыс 35 адамнан тратын зерттелушімен ткізіледі. Бірінші кезеде зерттелушімен схбат алады. «Психикалы жеке тланы индивидуалды ерекшеліктерін тыыз байланыстырады.. Бл деректі есепке ала келе біз респондентті ойынан осы діс арылы, яни, схбат ткізу арылы хабардар боламыз. Бізді ызытыратын апарат алу ажет, сондытан да жобаа сай сратарды деу ажет. Экстремальды жадайдаы мінездемені кйін айындау шін,бізге зерттелушіні осы жадайда «жктеу» ажет. Баяндама лшемі бойынша зерттелушіге оиалы жадайдаы зіні сезімін,уайымдауынкй-жадайын сипаттауды сынамыз. Біз зерттелушіні бпаяндауды атты рылымын емес, экстремальды жадайдаы жне адамны сол жадайда болуындаы болжамдарын дамытуды тсіндіреміз. Бл ашылан сратарды олдануда и-жо жауаптар емес, ашы жауаптар беру ажет. Схбата сйкес жоспарды №1 осымшадан арастырамыз.

Схбаттан алынандарды берілген сапалы анализ дісі (контент – анализ нсауыны бір трі) бойынша деу. Дл осы « сапалы анализ жаа модельді алыптастыру масатында респондент логикасына лгі руды рсат етіп, материалды маызды мінездемесін беруді зерттейді» [21.93-109]. сапалы кезеді зерттеу саны компонентінде ( бізді жадайымыздай) сенімділікті кшейтеді. Бл екі кезе жолында ауыспалы валидизация заты ретінде ажет. [Кэмпбелл 1980, Ньюман 1998]. Майерс [1998] пікірінше, сапалы кезе жолы феноменні йретуіндегі мынадай аспектісі,атысушыны кзарасын тсіндіруін санды зерттеудегі берілген квантификация нтижесінде контент ерекшеліктерін ашады. Таы бір ажетті сапалы кезе апаратты дискретті мінездемесімен, масата жетудегі тсінікті игереді [В.А. Ядов 1991]. Сонымен, сбат орытындысы ресурсты мінездемені мазмнын суреттеу масатында олданылып жоспарланады. Схбат процессінде зерттелуші зін екінші кезедегі экстремальды жадай жмысындаы есті алпына келтіреді.

Жмысты екінші кезеінде біз берілген жина бойынша зерттелушіге семантикалы дифференция негізіндегі дістерді деуді сынамыз.

Психосемантикалы подход бізді тадауымыздаы зерттеу шін кездейсоты емес. Бізді тадауда негізделген масат тариха жгінеміз. Семантикалы дифференция дісі 1955 жылы Ч.Осгудты жне американды топтарды жргізуінде коннототивті маынасы сынылды. Егер біз схбаттан зерттелушіні экстремалды жадайдаы танымды кйін алса, онда семантикалы дифференция дісі зерттелушіні бл жадайда танымды арым-атынасты тууына келеді. Екі дісті йлесімділігі бізге «клемді» ІІБ ызметкерлеріні экстремальды жадайда ресурсты кйіні ерекшеліктерін максималды аны ммкіндіктерін тудырады.

Кеестік психологиядаы ыдыратылмаан жекелік ммн жне аффективті баяу коннототивті маына анологына жаын [А.А. Леонтьев 1965]. Бізді дл осы жекелік мн жне эмоционалды кй аспетісі ызытырады. Семантикалы дифференция дісі аз млшерде брмалауа келеді. Зерттелушіні имплицитті семантикалы теориясын біз адамны экстремальды жадайдаы кйінен білеміз.

Бізді деген дісіміз 11 объект жне 21 дескриптордан трады. Объекттері трлі рлдік позицияларда сынылан. Олар шартты 3 блока блінеді. Жекелік блок мынадай объектіні: « мен экстремальды жадайа дейін», «мен экстремальды жадайда», «мен болашата» дегенді осады. Келесі трт объект: «ора», «шала», «жаылушы» жне «те кернеулі» проблемді блока осады. шінші блок – ресурсты: «зіні жадайын иемденетін» , «тапсырманы жасы орындпайтын» , «зіні бар ресурстарын мобильдейтін». Бааланып отыран барлы объектілер зерттелушіні ІІБ ызметкерлеріні экстремальды жадайдаы кйіні толы крінісін ру жиынтыында ктіледі.

Бірінші жне екінші баалаудаы мамандандырылан объектілер. Мамандандыру зерттеушіні жалпы терминдерді жне адамны кйін баалауды тсіндірудегі абстактілі масат экстремальды жадайды баылауда олданылады. Біз абстрактілісіз ияли объектіні емес, адамны шынайы кйіні баасын алуа міттенеміз.

Дискриптор сапасы ретінде біз орысты халыты маал жне мтелдерді олданамыз - «Жеіс аморлыты сйеді». Маал мтелдерді тізімі бізге ІІБ ызметіндегі 9 ызметкерді есебінен алыптаст: оларды кейбіреулері бізге сынылан тізімді олдады, ал басалары оны толытырды. Осы лгімен біз 21 маал –мтелдерден тратын тізімді алды. Оны метофорасы бізге дескриптор ретінде олданылды. рбір метофора – бл тередетілген модель [М. Блэк 1990]. Балли [1961] пікірнше фразеологиялы бірлікте элементтерді толы састылыы; рбір сзді маынасын блу – яни, оны тсінігімен идеясын бірге крсету арастырылады. Бл бір сз психологиялы, бір лексикалы бірлік. Осыан сас ойды О. Есперсен [1958] фразеологизмді тілдік формула деп атады. Сонымен , ттас рылымды рушы фразеологияны элементтері жне ттас маына жиынтыын рады.

Фразеологияны келесі ерекшелігі «метофоралы лгілі мінездеме абстрактыдан натыа тетін іс-рекетті тілдік емес рефлексия формасындаы фрозеологизм болып табылады. Олар сезімдерді вербальды эмоционалды баасы, эмоционалды сері адамны наты жне ашы мінездемелері жне одан рі «психологтарды ртрлі этнографиялы жне мдениеттілік мтериалдара айналуы. [22.289]

Берілген фрозеологизмдер аншалыты кей жадайларда суреттеуді бастауыштар болып табылса, рлдік позиция з алдына мндік, лгі ,пікірлерді рылу типін: мені экстремальды жадайдаы кйіме «тыныш жрсен – тыныш барасын», мтелі йлеседі, сондытан да бл жадай мені зіме тн ауыпсіздік кйімді крсетеді.

Зерттелушіні тапсыран біршама дістеріні бланкасында семантикалы дифференция типі бойынша №3 осымшада орнатты.

Берілген семантикалы дифференция дісі бойынша келесідей статистикалы деу дістерін жоспарлады: факторлы анализ жне корреляционды анализ. Факторды анализ нтижесі бізге ажетті экстремальды жадай кйіндегі маызды мінездемелерді крсетуге келіседі. Бл модель болашата ресурсты кй модельін ру шін негіз болып табылады.

Корреляционды анализ нтижесі барлы объектіні арасындаы зара туелділікті айтарады, бізді сынысымыз бойынша бл туелділіктегі анализ орытындысы ІІБ- ызметкерлеріні экстремальды жадайдаы ресурсты кй ажеттіліктеріні крінісін толытырады.

Осы лгіде, статистикалы дістер бізге ІІБ ызметкерлері экстремальды жадайдаы ресурсты кй ажеттілігіні негізін крсету шін, ал сапалы контент – анализ оылып отыран кйді мазмныны мінездемесін тередетуге жне натылауа негіз береді.

2.2. Факторлы, корреляциялы жне сапалы контент – анализді дістемелеріні нтижелері.

2.3. Эксперименталды топппен жмыс жасауды бейнелеуі.

Зерттеу жргізу процедурасы: зерттеу 12 араша 2014 ж 5 апан 2015 ж. дейін азастан Республикасыны Ішкі істер департаментіні Атбе за институты базасында жне ішкі істер департаментінде жргізілді.

Зерттеу жргізу шарты: рбір зерттелушіге алдын ала институттаы психологиялы ызмет ткізуге уаыт белгіленді. Жмыс рбір зерттелушімен есігі жабулы блек кабинетте ткізілді. Бл шарттар айналадаы шуылды шыару шін зерттелушіге жасы зейін концентрациясын ру шін болды. Бізді кзарасымызда индивидуалды жмыс зерттелушіге адалдыты крсетті. Зерттелуші бл зерттеуге зіні алауымен атысты. те маызды шарт – ол зерттелушімен контактты жасарту, мейірімді атмосфера ру. Зерттелушіні не тртібін, не критика немесе зерттеу ткізудегі интерпретация жрді.

Зерттеуге ІІБ ызметкерлерінен 35 адам атысты, соны ішінде экстремалды жадайдаы ызметкерлік іс – рекет атарудаы атарылан 21 жастан 50 жаса дейінгі ер адамдар атысты. Зерттелушілерді 31-і рысты іс –рекеттерге атысты ( Шешенстанда, Таулы Карабахта, Солтстік Осетияда, Ауанстанда). Ал алан 4 ызметкер экстремалды жадай ызметіндегі ажеттіліктерді рысты емес жерлерде атарды. Осы лгімен, ызметкерлер ІІБ ызметкерлеріні кбеюі, олар зіні экстремалды жадайда ызметтік тапсырмасын атаруынан деп тсінді.

Жмысты жруі: зерттелушімен бірінші кезедегі жмыс схбат ретінде жргізілді. Схбатты ажетті жоспарын №1 осымшадан арастырамыз. рбір экстремалды жадай біркелкі, ал экстремалды жадайдаы ызметкерлерді зіндік ажеттіліктері болады. Сондай – а рбір респондентті - индивидуалды стильін баяндау. Осыларды брін санай келе біз кп жадайларда респондентті баяндау логикасымен жрдік, яни респондентті гімелерін бзбай, бізге орынды деген сратарды ойды. Респонденттер практикада з бетімен бізге ызыты апараттарды баяндады. Респондент жауаптарыны лгісі №2 осымшада.

Жмысты екінші кезеінде зерттелуші семантикалы дифференцияны типі бойынша дістерді орындады. Зерттелушіні толтырылан бірнеше дістеріні бланкасын біз №3 осымшада орындады.

Зерттелушіге бланкты сынуда келесідей мазмнды ауызша нсау берілді: «тінемін, мына бланкты толтырынызшы» жоары жолды араныз «крсетеміз». Мндаы бірінші яшытар толтырылан. («Мен (яни, «сен») экстремальды жадайа дейін «мен экстремальды жадай кезінде» жне «мен болашата» (бгінгі кннен бастап ш жылдан кейін)). Келесі яшыа сіз атынызды, (яни кім туралы сз айтылып жатаны сізге тсінікті болу шін) ІІБ экстремальды жадайдаы ызметкерлерін баылауда айтамыз. тінемін мына яшыа (крсетеміз) сіз кімді ора деп санайсыз, соы жазыыз. Келесі яшыа сіз экстремальды жадайда шала деп санайтын ызметкерді жазыныз. Келесі жмыста ателік жіберген адамды жазыныз. Кейін - «те кернеулі», «мені е жасы командиром», «зіні психикалы кйін игеретін», «тапсырманы жасы орындайтын» жне «зіні жекелік ресурстарын мобильдейтін» жазыныз. О жа баанда (крсетеміз) маал мтелдер берілген. Бірінші маала араныз: « жеті рет лшеп – бір рет кес». Сізді кзарасыныз бойынша, бл сізді экстремальды жадайыныза сай ма? Егер сай деп санасаыз – лайыты яшыа осу немесе анат белгісін ойыныз, егер сай деп санамасаныз – ештене оймай бос орын алдырыныз. Бл маал сізді экстремальды жадайыныза келісема? Сонымен рбір маала р объектті экстремальды жадайа «йлестіріп» крініз (бланкіден крсетініз)». Бл дістемені ткізгеннен кейін біз зерттелушіні зерттеуге атысуына алыс айтты.

Берілгендерді ралын жне ралдарын бекіту: респондентті берген жауабын схбат ткізу процесінде біз ааз ретінде жазып алды. Семантикалы дифференция типі бойынша дістемені жргізуде р зерттелушіге бланкі берілді.

Дл сол кні семантикалы дифференция типі бойынша ткізілген дістеме компьютерді Microsoft Excel бадарламасыны бетіне егізілді.

Нтижелер: эмпирикалы зерттеу жргізгеннен кейін біз схбат сратарына жауап берілген 35 ааз бетті жне семантикалы диффернеция типі дістемесіндегі толтырылан 35 бланкіні алды. Сонымен атар берілген соы дістеме Microsoft Excel –ге егізілді. Олар дл бланкіге толтырыландай компьютерге егізілді, біра анат белгісіні (немесе осу) орнына лайыты яшыа бірлік ойылды, ал бос орына –нл саны ойылды. Берілгендер осы кйінде компьютерге егізіліп, алдаы уаытта STATISTICA бадарламасында деледі. Осы бадарламаны кмегімен факторлы анализ ткізілді. рбір фактор бойынша шкала жіктеуде кесте бойынша крсетсек:

	Фактор 1	Фактор 2	Фактор 3	Фактор 4	Фактор 5
Жеті рет лшеп- бір рет кес.	0,56	-0,32	0,28	0,10	0,07
ла бауды артынан кірісіп лретті емес деп айтпаыз	0,43	-0,05	-0,15	-0,03	0,50
асырды аяы асырайды	0,54	-0,06	-0,14	0,48	-0,15
Маан сырды суы сираынан келмейді,маан тауды лі жетеді	0,08	0,71	-0,09	-0,08	0,19
Тыныш жрсен алсыа жетесін	0,30	-0,25	0,63	0,06	-0,09
орынышта кз лы	-0,31	0,20	0,44	0,38	0,13
Жалыз далада жауынгер емес	0,06	0,18	0,70	0,03	0,03
мір срсек – осылай среміз	0,57	0,27	0,08	0,18	0,19
Сатаанды дай сатайды	0,29	-0,15	0,59	-0,04	0,26
аза шыда –атаман боласын	0,74	-0,06	0,05	0,01	0,02
асырдан орысан ормана жгірме	0,17	0,07	0,15	0,07	0,77
Темір ыстыта а й	0,74	0,06	-0,03	0,09	0,05
Жеіс аморлыты сйеді	0,00	0,13	-0,15	0,74	0,19
Кштіге рашан –лсіз кінлі	0,56	-0,16	0,08	0,12	0,18
Судаы аздай	-0,07	0,70	0,04	0,23	0,06
Брінен бл шіркінді бастау иын	0,24	0,14	0,20	0,33	0,46
Кз ора, ол батыр.	0,61	0,04	0,16	-0,02	0,24
зін лсенде,жолдасынды сата	0,69	0,04	0,14	-0,22	0,20
Суа кеткенді тару, зін тарумен те	0,03	0,09	0,28	0,74	-0,06
міт соы леді	0,70	0,06	0,22	-0,08	0,07

Сосын кесте тріндегі рбір фактор текстік файла аударылан, жктеу шкаласы кемітіліп орналастырылан, ал ал те лсіз жктеулер «обсечены»:

Фактор 1 (21%)

Казак шыда –атаман боласы	0,74
Темір ыстыта а й	0,74
міт соы леді	0,70
зін лсенде,жолдасынды сата	0,69
Кз ора, ол батыр	0,61
мір срсек – осылай среміз	0,57
Жеті рет лшеп- бір рет кес	0,56
Жеіс аморлыты сйеді	0,56
асырды аяы асырайды	0,54
ла бауды артынан кірісіп лретті емес деп айтпаыз	0,43
Тыныш жрсен алсыа жетесін	0,30

Оппозицияда:

орынышта кз лы : -0,31

Фактор 2: (23 %)

Маан сырды суы сираынан келмейді,

маан тауды лі жетеді . 0,71

Судаы аздай 0,70

Кшін болса аыл керек емес 0,60

мір срсек – осылай среміз 0,27

орынышта кз лы 0,20

Жалыз далада жауынгер емес 0,18

Брінен бл шіркінді бастау иын 0,14

Оппозицияда:

Жеті рет лшеп- бір рет кес -0,32

Тыныш жрсен алсыа жетесін -0,25

Жеіс аморлыты сйеді -0,16

Сатаанды дай сатайды -0,15

Фактор 3: (19 %)

Жалыз далада жауынгер емес 0,70

Тыныш жрсен алсыа жетесін 0,63

Сатаанды дай сатайды 0,59

орынышта кз лы 0,44

Жеті рет лшеп- бір рет кес 0,28

Суа кеткенді тару, зін тарумен те 0,28

оппозицияда:

ла бауды артынан кірісіп лретті емес деп айтпаыз -0,15

Кштіге рашан –лсіз кінлі -0,15

асырды аяы асырайды -0,14

Маан сырды суы сираынан келмейді

Маан тауды лі жетеді . -0,09

Фактор 4: (9 %)

Кштіге рашан –лсіз кінлі 0,74

Суа кеткенді тару, зін тарумен те 0,74

асырды аяы асырайды 0,48

орынышта кз лы 0,38

Брінен бл шіркінді бастау иын 0,33

Судаы аздай 0,23

мір срсек – осылай среміз 0,18

Кшін болса аыл керек емес 0,17

Жеіс аморлыты сйеді 0,12

оппозицияда:

зін лсенде,жолдасынды сата -0,22

Маан сырды суы сираынан келмейді

Маан тауды лі жетеді . -0,08

міт соы леді -0,08

Фактор 5: (6%)

асырдан орысан ормана жгірме 0,77

ла бауды артынан кірісіп лретті емес деп айтпаыз. 0,50

Брінен бл шіркінді бастау иын 0,46

Сатаанды дай сатайды 0,26

Кз ора, ол батыр 0,24

зін лсенде,жолдасынды сата 0,20

Маан сырды суы сираынан келмейді

Маан тауды лі жетеді . 0,19

мір срсек – осылай среміз 0,19

Кштіге рашан –лсіз кінлі 0,19

Жеіс аморлыты сйеді 0,18

орынышта кз лы 0,13

Жеті рет лшеп- бір рет кес 0,07

міт соы леді 0,07

оппозицияда:

Кшін болса аыл керек емес -0,37

асырды аяы асырайды -0,15

Диаграмма

Содан кейін STATISTICA бадарламада суммалы матрица бойынша, барлы зерттелушіге берілген наты шытар бойынша корреляционда анализ ткізілді. Корреляци онды анализ кмегімен біз барлы объект аралыындаы ІІБ ызметкерлерді экстремальды жадайдаы ресурс кйіні ерекшеліктерді толы крінісін алуа ммкіндік беріп зерттелген.

	Я мен	болашата	ора	шала	жаылушы	те кернеулі	мені жасы командиром	зіні жадайына ие болу	Тапсырманы жасы орындайтын	зіні барлы ресурстарын мобилизациялайтын
Мен экстремальды жадайа дейін	0,8	0,9	-0	-1	-0	0,5	0,8	0,8	0,7	0,8
Мен экстремальды жадайда		0,9	1	-0	-0	0,6	0,9	0,9	0,9	0,9
Мен болашата(ш жылдан кейін)			-0	-1	-0	0,5	0,9	0,9	0,9	0,8
ора				0,1	0,2	0,1	0	-0	-0	-0
шала					0,4	-0	0	-1	-0	-0
жаылушы						0	0	-0	-0	0
те кернеулі							0,5	0,5	0,4	0,5
Менін жасы командиром								0,9	0,9	0,9
зіні жадайына ие болу									1	1
Тапсырманы жасы орындайтын										1

Берілген схбатта алынандар сапалы контент – анализ кмегімен делді. Контент – анализдегі кодты атауы интерпретацияланан фактор атымен лайыты. Анализді бірлік сапасы ретінде айту маынасы айтылды. рбір жыл сайын бл блек форммулярда рылды немесе олданылды, осыан сйкес,9 формуляр алынды, кейін рбір схбат анализденді: релевантты кода ртрлі формуляр зіндісі лайыты атпен ойылды. р жадайда сзбен сйлемні маынасын анытайтын синонимді, осы немесе баса таырыптаы фрагментке шешім с апасы олданылды. Бндай жол формальды кодтаудан араанда латентті кодтау деп аталатын Л.Ньюман 1997 толтырылан кодты формуляр №4 осымшада келтірілген. Кейін рбір формулярды мазмны тсіндірілді.

Талылау :

ткізу нтижесінде 5 фактор крсетілген. Бл факторлар ІІБ ызметкерлеріні экстремалды жадайдаы ауыспалы маыздылыты туызады.

рбір маал жне мтел бір жадайды білдіреді. азіргі бізді тапсырмамыз- шкала азмныі интерпретациялау факторы бойынша анализдеу. Бл зімізді маызды екінші рамды интерпретациялауда олданамыз. Белгіленген бес факторлар 21,23,16,9 жне 6 % жалпы дисперсимен тсіндірілді.

Бірінші фактор бойынша ( жалпы дисперсияны 23 пайызы бойынша келесідей маал мтелдерді алыптасу факторлы жктеуді зерттелді:

Казак шыда –атаман боласын 0,74

Темір ыстыта а й 0,74

міт соы леді 0,70

зін лсенде,жолдасынды сата 0,69

Кз ора, ол батыр 0,61

мір срсек – осылай среміз 0,57

Жеті рет лшеп- бір рет кес 0,56

Жеіс аморлыты сйеді 0,56

асырды аяы асырайды 0,54

ла бауды артынан кірісіп лретті емес деп айтпаыз 0,43

Тыныш жрсен алсыа жетесін 0,30

Оппозицияда:

орынышта кз лы -0,31

Факторлы жктеу берілген шкла мазмнындаы факторлы суреттеуде крсетеді,сол полюстегі зі немесе баса полюске атысты. Бірінші факторды жаымды полюсі бізді кзарасымыз бойынша жадайды маызды аспектісін, экстремальды жадайдаы ызметкерлерді кіл – кйін тудырады. Кіл –кй –бл « жалпы барлы ппсихикалы процесске рекет ететін жадай. [С.Л. Рубинштейн 1989 б.82]. бізге аны болып табылатын адамны кіл-кйі кбінесе берілген жадайлардаы яни, белгілі бір оиалармен аныталады.

Шкала мазмнын анализдей отырып, біз берілген «оптимизм-орыныш» білдіреді деп шештік. «Оптимизм» терминіні орнына «баталды» термині олдануа болады. Біра маал жне мтелдерді маынасы «оптимизм» терминін тадауда ана адекваттылыты крсетті.

« Оптимизм» жне «орыныш» терминіні ртрлі жоспарлануы жайында кіл кйді анытайт ын с ратар туады, ал орыныш жадайында кіл кй деп айтуа келмейді. Біра А.О Прохоров « орыныш барлы психикалы процесстерге сер етеді. орыныш жадайында те жоары интенсивтілік бар», бізге крінетін интенсивтілік жалпылы жадайларын біріктіріп тратын оптимизм жне орыныш. Сонымен атар, бізді ойымызша оптимистік кіл-кй адамны жеке ресурстарын кеейтіп, орыныш жадайларын жабады. Оптимистік кіл кйді экстремальды жадайдаы орынышты игерудегі бір ажеттілік деп арастырамыз.

Шкала мазмнын анализдеуде полюсті бірінші Осгудттік базистік факторлы «кш» крінісінде жекелік кшін крсетеді.

Екінші белгіленген фактор (21% жалпы дисперсиялы) шкаланы осады:

Маан сырды суы сираынан келмейді

Маан тауды лі жетеді . 0,71

Судаы аздай 0,70

Кшін болса аыл керек емес 0,60

мір срсек – осылай среміз 0,27

орынышта кз лы 0,20

Жалыз далада жауынгер емес 0,18

Брінен бл шіркінді бастау иын 0,14

Оппозицияда:

Жеті рет лшеп- бір рет кес -0,32

Тыныш жрсен алсыа жетесін -0,25

Жеіс аморлыты сйеді -0,16

Сатаанды дай сатайды -0,15

Маалдар жне мтелдерді кй жадайларыны ымын сипаттауда (яни, бізді кзарасымыз бойынша, экстремалдьды жадайдаы кй жадай дрыс) жаымсыз жктеулер болуы ммкін. Біра айтып кеткендей жктелу белгісіні маызды факторы интерпретация мніне ие болмайды. Алынан факторлар бізді кзарасымыз бойынша субъектті мінез –лынын ымталдылыын мінездейді. Егер (жктеу белгісі), фактор поллюсі мінез-ыны аатты, длелсіз туеклділігіні дрыстыын айтатын болса (арандатушылы) ал жаымсыз фактор – есептерді дрыс емес рекеттеріні негізін райды. Бізді пікірімізше, шкалаларды стануы, факторларды раастырылуы, осыларды барлыы Осгудтты негізгі баалау факторларынан крінеді. Біра бізер осы фактора орытынды жасап, жне оны арандатушылы жне ымталдылы деп атады.

шінші фактор (16 жалпы дисперсилы) шкалалармен крсетіледі:

Жалыз далада жауынгер емес 0,70

Тыныш жрсен алсыа жетесін 0,63

Сатаанды дай сатайды 0,59

орынышта кз лы 0,44

Яни бізге крініп трандай кй- жадайларды жалпы айнар кзі айтылан маалдарды барлыы сатыа алып келеді. Сатыта адамны асиеті жне кй жадайлары сияты арастыруа болады. Экстремальды жадайда эффективті рекеттерді нтижесін саты жадайы ретінде болжауа болады, біра керексіз саты адам орларыны мобилизациялауларында орналасан. Контент-анализ сапасын растайтын болса, айсысыда осы тарауларда блінген факторлара сай келеді.

Тртінші (лсіз) фактор (9 дисперсиялы) келесі шекараларды осады:

Кштіге рашан –лсіз кінлі 0,74

Суа кеткенді тару, зін тарумен те 0,74

асырды аяы асырайды 0,48

орынышта кз лы 0,38

Брінен бл шіркінді бастау иын 0,33

Судаы аздай 0,23

мір срсек – осылай среміз 0,18

Кшін болса аыл керек емес 0,17

Жеіс аморлыты сйеді 0,12

оппозицияда:

зін лсенде,жолдасынды сата -0,22

Дрыс фактор полюсінда маалдар жне мтелдер орналасан, бізді кзарасымыз бойынша, индивидуализмні айнар кзі яни, эгоизм, басалара кмектесуге тілегі жо болуын иемдену. сіресе осы маына е лкен факторлы жктемесі бар бірнеше екі маалда тапсырады. Маалды бірінші мазмнында лкен жктемесі бар, зара жрдем крсету, бірге атысу, з жолдасына кмек крсетуге даярлы туралы айын айтылан.

Бл факторды шкалаларыны мазмны Осгудовскийді классикалы «белсенділік» факторын еске тсіреді. Біра біз зімізід тсіндіруімізді айындауды шештік, бізді зерттеуімізді м асаттарын арастыра отырып, осы факторды индивиуализм зар жрдем деп атады.

Соы бесінші фактор ( 8 дисперсия) келесі шкалаларды осып жатыр:

асырдан орысан ормана жгірме 0,77

ла бауды артынан кірісіп лретті емес деп айтпаыз. 0,50

Брінен бл шіркінді бастау иын 0,46

Сатаанды дай сатайды 0,26

Кз ора, ол батыр 0,24

зін лсенде,жолдасынды сата 0,20

оппозицияда:

Кшін болса аыл керек емес -0,37

асырды аяы асырайды -0,15

Факторды бірінші полюсі м аалдарды мазмнын оларды жалпы айна кзін: яни, зін –зі баылау субъектісін,икемділікті з кшімен басару, «зін –зі стау» з жадайларныдды баындыра білуді крсетеді. Ал оппозицияда керісінше,арама –арсы маалдар оналасан, яни масата баыттамаан белсенділік,мінез-лыты баылаусыздыы. Санасызды психикалы крінулері белгіленген. Бесінші факторды біз «зін-зі баылау- санасыздыты (спонтанды) крінуі» деп атады.

Осы лгімен, жоарыда айтылып кеткен Varimax аидасымен 5 салыстырмалы туелсіз фактор нтижеленді. Оларды санап шыып, экстремальды жадайдаы адамны кй –жадайына арналан пайдалы маалдарды дрыс полюске ойамыз.

1. Оптимизм-рей
2. ымталды-арандатушылы
3. Саты
4. зара жрдем-индивидуализм
5. зіндік баылау –жете танылмаан кріну

Сонымен, орлы кй- жадай лгілері дрыс полюске блінген факторларды негізін біріктіріп жатыр. Статистикалы деу нтижесінде алынан матрица жиынтыы,корреляциялы талдау тсіндіруіндегі суреттерді осады. Егер факторлы талдау дескрипторлармен ткізілген болса, онда корреляциялы- объектілермен ткізіледі. абылдау ынайлылыына арналан корреляциялы талдау нтижелеріні кестесін осында ткіземіз:

	мен экстремальды жадайда	Болашата	ора	шала	Ожаылушы	те кернеулі	менін жасы командиром	з жадайына ие болу	Ттапсырманы жасы орындайтын	з орларын мобилизациялайт ын
Экстремальды жадайа дейін	0,8	0,9	0	1	0	0,5	0,8	0,8	0,7	0,8
Мен экстремальды жадайдамын		0,9	1	0	0	0,6	0,9	0,9	0,9	0,9
Мен болашата(ш жылдан кейін)			0	1	0	0,5	0,9	0,9	0,9	0,8
ора				0,1	0,2	0,1	-0	-0	-0	-0
шала					0,4	-0	-0	-1	-0	-0
жаылушы						0	0	-0	-0	0
те кернеулі							0,5	0,5	0,4	0,5
Менін мжасы командиром								0,9	0,9	0,9
з жадайына ие болу									1	1
Тапсырманы жасы орындайтын										1

Корреляциялы діс андайда лгімен бір былыс немесе баса з динамигіне сер ететін байланыстарын крсетеді. «Корреляциялы туелділік кейде себеп сияты тсіндіріледі( яни егер х, у-пен корреляциялланса, онда х, у-ті себебі болып есептелінеді). Бл тек арнайы оиаларда ана бірсыпыра шы болып келеді. Кореляция туелділік лшеміні себебі емес, сонымен атар оларды састарымен жне жалпы себептерді туелділігімен байланысты».

Сонымен орытындыа кірісейік. Ю.Д. Блувштейн «корреляциялы талдауды иын тапсырмалары корреляция коэффиценті деп есептелмейді, таныстырушы зімен таза техникалы процедураны, атап айтанда табылан коэффициентті тсіндіреді. Творчествалы тапсырмалар дрыс тсіндіріледі» деп есептеді [ В.А. Никонову 2000 б.57].

Е алдымен сыналатын объектілерді сынуында толы сйкес келетін фактіні белгілеп аламыз «з кй жадайына ие болатын», «тапсырмаларды жасы орындайтын» жне «зіні барлы орларын мобилизациялайтын» бл згергіштер зара байланысты жне жалпы себепке ие болуы ммкін. Егер ызметкерді кй – жадайлары оптимальды болса(факторлы талдау нтижелеріне оптимистік кіл-кй сйкес келеді) онда ол зіні кй жадайын жасы баылап, яни, «з –зін стап» барлы жеке орларын мобилизациялап жне зіні ызметтегі тапсырмаларын жасы орындайды.

« Мен экстремальды жадайа дейін» объектісі, «мен экстремальды жадайдамын» жне (0,8 жне 0,9 сйкес) объектісімен биік коэффицент корреляцияларды иемденеді, яни, респонденттерді пікірі бойынша,экстремальды жадайда оларды кй –жадайлары « дейін» жне «кейін» практикалы баса згергіш араатынасын баылап отырамыз.

Экстремалды жадайда кштену (напряжение) мнсіз, біра (0,6-а) скен «дейін» (0,5) жне «кейін» (0,5) атысады. «мен жадайда» (мен болашата сияты) «мені жасы командиром», «з кй жадайыма ие болатын» жне « тапсырманы жасы орындайтын» те биік корреляция коэффиценттері болады.

Осы сына сенім туралы нтижені куландыруы ммкін, оларда с аналан объектілер сияты кй – жадай болады. Біра экстремальды жадайда з кй – жадайларына «ораты» (-1) кй – жаддайларымен арама –арсы ойып салыстырады. «Экстремальды жадайа дейін» жне «болашата» з кй –жадайын, «ораты» (екеуіні оиалары да -0) кй – жадайымен ешбір араатынасын белгілемейді.

«ора» корреляция коэффиценттері те аласа ш объектіден трады: е «биік» коррелляция коэффиценті 0,2 (« жаылушы» яни, рей кй- жадайлары жмыстаы ателермен байланысты) сондай –а (0,1) кштену жне (0,1) трасыз жадайларымен тенденцияларымен сас кй жадайлары болады.

Жмыста ателер трасыз кй –жадайлармен (корреляция коэффиценті 0,4) байланысты. Сонда траты жадай зіне тн рекеттерінде ойлану, тапсырмаларды атесіз орындалуына ымталдылыпен арауа жадай жасайды. Бл нтижелер екінші блінген «арандатушылы –ымталдылы» факт орларымен атынаста болады.

Экстремалды жадайда кштену дегейі «Мені жасы ком андироме» (0,5), «з кй –жадайына ие болатын» (0,5), «тапсырмаларды табысты орындайтын» (0,4) жне «з орларын мобилизациялау» (0,5)ызыты болды.

Л.В Куликованы пікірінше, «кштенуді зіні мінез-лы жне рекеттерін талап ететін жоары ызметтері болуы ммкін. Ол жалпы тепе – тедікті бзылуы сияты жне андай да бір кездесу кезінде факторлы жадайларды ателерінен мінез-лыты згеруі» айындалды. [Л.В. Куликов 2000 б.19) Сонымен ,экстремальды жадайда кй жадай жеке орларды мобилизациялауына арналан ажетті кштенуді атысуымен сипатталады. Біра, бл дегей те биік болмауы керек. «за жоары кштену жеке адамны энергетикалы орларын жне ызмет сапасын тм ендетуі ммкін». Осы лгімен, корреляциялы талдаулармен жне факторды тсіндіруіне сйкес,ІІБ ызметкерлеріні орлы кй –жадайларын келесідей ерекшеліктермен сипаттауа болады:

1. ызметкер оптимистік кіл –кйде.
2. Кштену кй жадайы ызметкерді жеке орларын мобилизациялау жадайын жасайды, біра ол ті лы емес.
3. ызметкер зіні психикалы кй – жадайларын баылап отырады.
4. Ол са
5. з жолдасына ажетті кмек крсеру жне оан кмектесуге сенімді болу.
6. зіні рекеттерінде ойлану, салматы болу.
7. Тапсырмаларды атесіз орындау жадайында, ымталдылы рекеттерін жасау.

Сонымен, біз экстремальды жадайдаы УВД ызметкерлеріні орлы кй-жадайларыны ерекшеліктеріні тізімін алды. Сапалы контент-анализ схбатымен ткізілгендерге (респонденттер – семантикалы дифференция дістемесін орындаан ІІБ 35 ызметкерін сынады) оылатын кй-жадайыны маызды мінездемелеріні тередетуге жне айындатуа рсат етіледі. В.А.Ядов ойынша,сапалы жаынды апаратты дискретті мінез – лыын жеіп, суреттеуде бтіндікке жне тсіністікке жетуге рсат етеді дейді. [В.А. Ядов 1991].

А.В.Войскунского жне С.В.Скрипкина пікірлері сйкес, «жаа лгі ру масатымен сапалы талдауды бастау, ымдардын оылатын мтінінде субъективті маыналарды стау, респондентті логикалы мамнына кіру, зерттелушіге арналан» [А.В. Войскунский, С.В. Скрипкин 2001 б.103].

Контент анализ категориялары, блінген факторлы талдау нтижесінде, бізбен факторлар реті нде олданылан болатын еске тсірейік. Сапалы талдау нтижелерінде «заа сиюшылы» блінген факторды(оны полюсыны) орлы кй жадай ерекшелектерін іспен крсетіп немесе жаландыын шкерелеп отырады.

Экстремалды шарттарда ІІБ ызметкерлеріні оптимизмі зіні жадайын жне жасы мітпен анааттанушылыын айтады. Оптимистік кіл кйдегі ыхзметкер неге абілетті арауа, зін тексере алуа,осындай шарттара тскеніне мз болады. Мндай ызметкер уаытты бекер жоалтамын деп есептемейді. Ол зін бааалай білед жне осында керек екендігіне сенімді.оптимистік кіл-кй руына ызметкерлерді жымында олайлы климат жадайы жасалып жатыр. Респондентті айту бойынша,зілдер, ндер,гімелер, анекдоттар кіл –кйді ктереді.

«рей» кй жадай категориясы экстремальды жадайда р респондентті кй – жадай сынаында санаулы болып крсетті.(факторлы талдау нтижелерін тсіндіре отырып, біз рейін кй жадайын эмоцияларды кшейте тскендігін крсеттік). рей апаратты жетіспеушілік себебімен те жиі крінеді. ызметкерлерді кбісі ліктен орады. Бірсыпыра ызметкерлерде рей тапсырмаларды жне ркеттерді орындалуына кедергі жасайды: «егер бір мрте орып алса, онда екінші бірде бармайсын». Біра басаларды ойынша, рей жинауа кмектеседі: «тек ана аыматар орыпайды». «егер рей сезімі малса, онда сен – жасы нысана», «рей- бл зін –зі сатау сезімі, егер ол болмаса, онда сен – лген адам» жне т.б. шінші рей рлін наты жадай туелділігімен баалады: «кейде рей паналауа кмектеседі, ал ашан рекеттерге кедергі жасап, шатастырады: бір істеуді аласан, басаша шыады».

Арандатушылы ызметкер рекеттерінде гранат атышпен жмыс іст ейтін тртіпті срыпталуы бойынша, алдыыа шыу шін зіні ызыушылыын анааттайды. Осындай рекеттерді мар кй жадайлары, ызыу, «ашы» сезімі бірінші жоспара шыады. Бл кезде ызметкер зіні рекеттері жаымсыз нтижеге алып келуі ммкін екендігі туралы ойланбайды. Екі респондент сезімі арманшылдары туралы пікірлерін айтты. Бл сезім оларды зардаптары жоаланда алашы кезде крінді. Бгінгі анадатушылыты жеіл ойлылыты, абайсыздыты, ызушылыыты, ырысыздыты крінуі сияты сипаттауа болады. Мндай кй –жадайларда ызметкер зін жне оршаандарды ауіп атерге шыратып, длелсіз туекелге барады. Экстремальды жадайда ІІБ ызметкерлеріні пікірі бойынша, мінездемені жинатылы кй –жадайына ымталдылы, ойлану рекеттері маызды. Осы сылтаумен (35-ті) 24 респондентті кпшілігі пікірлерін айтты. Респонденттерді біреуі «зін-зі стау» бл метафора кй –жадайы деп айтты. Осы категориядан баса сз сйлеушілерді келеміз: «шыныда, мен автоматты емес, ынылан іс істедім», «рдайым ойландым» , «бл алай болуы ммкін, лезде елестеттім» , «барлыы тірі алуы шін, жадайды ынып, баылап отырасын». Осыан байланысты , жинатылы кй жадайында ызметкер жадайды стінен баылап, шешім іздейді: «миа жылдам- не істеп, не олдану керек, уаытты ту керек», «ми жылдам жмыс істеп- осы жадайдан шыуды жолын іздейді». Осындай кй –жадайларындаы ызметкерлерді мінездемелері ымталды жне з рекеттерін ойлауы сияты жеке орларды мобилизациялауына жадай жасайды: «басалара зиян келтірмеу шін, барлы кшті мобилизациялап- шыар жолды іздеуге тура келеді», «саналы іс істеп, жадай мобилизациялануа кмектесті».

«Е бастысы- жадайды баалау, ал сонан со тйы жадайдан шыуа арналан лшемдерді абылдау», «е алдымен, не іст еп жатырсын, тек жылдам ойлау ажет, бан уаыт аз». Сонымен экстремальды жадайда жадайды баалау, рекеттерді ойлану маызды.

Тынышты кй-жадай рекеттерді дрыс жне айын орындауа жадай жасалды: «неге абсолютті тынышты, басымызда барлыы лезде орналасты, не жне алай істеу керек», « жиналан, тыны арты ештене бысымыза рлемеді, барлыы ынылан», «сенделіп жатан жосын ,барлыын ынасын».

Сонымен атар, экстремальды жадайдаы ызметкерлерді ртрлі блшектеріні,оларды крінуіне ойлану пайдалы болуы ммкін.

«Онда алай болады, солай адаммен, кбірек сйлеу керек. Жауынгерлерді рекеттеріне атысан болса – жаадан келгендермен сйлесе алады», «жауапсыз рей шін, ол шін адамдар онда жауап беретіні ,барлыы баыланатынын тіндіру керек».

Саты. Бл сапалы контент-анализбен блінген факторлы талдауды шініш фактор атымен сйкес. Ол ртрлі респонденттерді сйлеулеріні т ек треуі ана кз алдына келген. Оларды келеміз: «ш алуды алады, біра саты сезімі женді», «е бастысы – саты жне назар», « барлыы баылау астында». Экстремальды жамдайда сатыты ажет етеді, ол зін ауіп атерден сатау, жадайды баылау, атесіз іс істеуге кмектеседі. Саты рейге арама –арсы шыпайды, жеке орларды мобилизациялауына жадай жасайды.

зара жрдем- бл жымдасты, жолдасты сезімдері трінде болады. зар жрдемді «шынта сезімі» деп атауа болады. Оны крінуі кп ырлы: командир жауаптылыы шін зіне баынышты, тлімгерлік, ызметкерлер бір біріне кмектесу, аза тапан жолдастары шін ауыру, жымда олайлы атмосфера болу. Экстремальды жадайда не жетпеді деген сраа мынадай сратар кездесті: «асымда таы да біреу боланын аладым» , «Марат досымы жауынгерлік серіктестігі жетпеді», «жаын, сенетін адамдар жетіспеді».

Ал экстремальды жадайда не кмектесті? Досты. « досты сйіспеншілік, зіл кмектесті». «Е бастысы- досты жне сенімід иы», «орлар тек ан достардан, е негізгісі жымды», «з досын шін ш алу, кмектесті», « жым тату болды – осы кмектесті».

Кріп отыранымыздай, ызметкерлерді жымдаы атмосферасы

лкен маына береді. « бізде жым бірыай болды», «те жасы жым болды-оранушылы сезімі болды, рашан сені сйемелдейтін», « жым жасы болды, бір-бірлерін тастамауа келісіп алды», «командирге туелді болды,бізде жасы болды», «командирлермен – бтін болды, бірге таматанды, іштік, йытады. з кезегінде, командир: «жауаптылы сезімі шін баынышты болдым», «бірденені тзету шін жауынгерлерге латырсан, автоматты стресс тртібінде жмыс істейсін», «сезімдеріне ие болуды оытамыз- крделі емес тапсырсаларды беріп, зіне алай ие болатыны араймыз. Жасырып айтанда, жастарды жасыруа ажетіндей талаптанамыз».

Жолдастарыны опат болуы- те ауыр сезім: «жолдастарын, достарын жоалту те аянышты- ауыр сезім болды», « он алты адам лді- аянышты». Респонденттерді бірі ашы кеістікте ату астында аланы туралы гімеледі. Тек ана жіішке ааш ол шін ызмет етті. Баса бейтаныс жауынгер осы ааш астында жатты. «мен зімді таруды аладым, ол туралы ойламадым, бны барлыы санасызды». Санасыз дегейде зін зі сатау инстинк сезімі рекет етеді.

Басалара кмектесуге тілегі жо, з кшіне есеп беру, менмендік яни, зара жрдемге арама –арсы жадай индивидуализм болып табылады. Индивидуализм тек ана екі тойтарысты тауып алан. Бірінші оианы себебі, бізді кзарасымыз бойынша, ызметкерлер арасындаы арама –атынас шаршаусыз ызмет етті. «рды , онда лтіре жаздады, міне тыртытар жне мпенде оларды рдым, маан физикалы кш жетіспеді. рбіреуіне длелдеу керек болды». Келесі жадайды себебі жымдаы жаымсыз атмосфера, сондай –а жеке ызметкер ерекшеліктері болды. « ркім зі шін, ешкім м ені мірімді тармайды».

Егер рекеттетді ымталдылыы жоарыда араландай, жинатылы кй – жадайы мінездемелері ерекше болса, онда здік баылау ке ым, яни, зіні кй – жадайларымен рекеттеріне субъект баылауын оосады. з –зінді баылау шін салматы болу керек. «Тынышты» сзі кптеген ртрлі респондент сздеріні варияцияларында кездеседі: «зінді табытта елестеттім, демі болмаймын. Біра тыныш отырдым, ктем» , « мен тынышыра болдым, екінші рет бардым» , «кбірек тынышты керек болды», « сезім тыны, лсіз жеілірек болды», «тереірек дем алып, жбанып алып, жмыс істеу керек», «мен салын анды, тыны болдым», « е бастысы тыны, салматы жадайды баалай білу».

Экстремальды жадайа е маыздысы мобилизациялауа даярлы: барлы уаытта бірдене ктесін, сондытанда рашан бріне даяр болу керек», «атулар: мндай жадайа тап болиау керек», « е бастысы – з зінді стау». Респондентті ішінен здік баылауа арналан сзді біреуін теріп алды: «зерделі бас, не істеп жатанынды, екінші бірде айталамайтынынды наты біліп отырасын».

зіні жете танылмаандыы туралы, яни импульстік, автоматты, санасызды, спонтанды крінулері жайлы экстремальды жадайда (35 –ті) 31 респонденті пікір айтты. Осыан байланысты осы категория зіне барлы психикалы жне физикалы субъект крінулерін осты. Е алдымен зін зі сатау инстинк сезімі. Бл сз тіркесі жеті респондентті сздерінде кездеседі. «Бл сезім кмекті крсетеді», бл брінші кезекте крінеді. Жете танылмаан крінулер категориясы дене крінулерімен крсетіліеді, олар эксртемальды жадайда здігінен пайда болатын оиаларды басым кпшілігінде крінеді: «дене шаршаанды сезеді» , «салын тер», «денеде лсіздік барлы жерде», « кштену, жаымсыз тйсік» , « алтырау, салын т ер, толын». «аяымда, олымда дірілдеді, салын тер», «парашютпен секіру», «маталы ая алтырады». Бізді кзарасымыз бойынша, ызметкерлерге бл крінулерден орыпауа, оларды санасымен абылдауын баылап жадай жасайтынымызды алдын ала тсіндіру керек.

Экстремальды жадай шарттарында уаытты абылдау кейде алмасып жатады: « уаыт тоталды, мірді брі кз алдымыза жылт етті», « уаыт бая тті, себебі мселе кбірек болды» , «соыс заа созылатын сияты, шыныда басында бір екі минут шабуыл» кріп отырандай, уаыт бсендеп жатыр.

Экстремальды жадай кезінде респондентреді ртрлі кй жадайлар жне жаымсыз сезімдер болды: ашу, рей, толындау, кініш, састыру, сасалатау анысыз сезім, естен тану, та алу, шыайы емес сезім,збірлеп айы болды. Сонымен атар жадай басында кптеген респонденттер автоматты іс істеді, «ынылан шешімдерді абылдап, сонан со айналаа арап, бастайсын». Басалар з рекеттерінде автоматты мінез-лыын крсетті, «дл осылай рекеттер жасалды, машытанды». Оптималды нса жадай талабыны туелділігінде,ынылан жне автоматты рекеттер болып есептелді.

Шыарулар. Сонымен, бізгбен осы жинауа арналан екі дістеме: сбат жне семантикалы дифференция дістемесі делетін болатын. Егер сбатта біз экстремальды жадайдаы респондентті кй жадайын ынылан суретін ал са. Онда санасызды атынасын кй жадайын айындау шін бізге СД дісін сынауа рсат етті.

Зерттеуде ІІБ 35 ызметкерін атысуа абылдады.

Блар факторлы талдауларды жне дістет арасында деуге шыратылан болатын. Нтижесінде біз экстремальды жадайдаы ІІБ ызметкеріні орлы кй жадай ерекшеліктеріні тізімін алды:

1. ызметкер оптимистік кіл- кйде
2. Кштенуді ызметкер жеке орларды мобилизациялауында жадай жасалды, бра ол улы емес;
3. ызметкер зін психикалы кй жадайын баылауды жзеге асыру.
4. Ол са
5. ажет кезінде жолдасына кмек крсетеді.
6. ызметкер салматы, зіні рекеттерін алмастыруда рсат етілді.
7. ызметкер з рекеттерін ынып, тапсырмаларын атесіз орындауына жадай жасалды.

Сонымен, біз экстремальды жадайдаы ІІБ ызметкеріні орлы кй жадайларыны ерекшеліктеріні тізімін алды. Сапалы контент-анализ сбатымен ткізгендерді ерешеліктерін суреттеуге рсат етті.

Осыан байланысты біз эмпирикалы зерттеу ткізу кезінде ІІБ ызметкерлеріні орлы кй жадайны ерекшелікт ерін айындады. Яни экст ремальды жадай рекеттерінде ІІБ ызметкерлері даайындыа мтылу керек.

орытынды

Сонымен, зерттеуді теориялы блімдері экстремалды жадайдаы адамыны кй жадайларыны мселесін талдап шыару « экстремальды жадайдаы ІІБ ызметкерлеріні орлы кй жадайлары» тсінігі аныталды.крсетілгендей, экстремальды шарттар жмысында адам орларыны барынша кп мобилизациялануы талп етілді.апаратты аспектілерді зертрттеулер П.В Симоновты теориясы, Д.Н Узнадзені рылу теориясы, С.П Ильинні оптималды кй жадай теориясында маызды ашылан.

Психологиялы стрес теориясыны дамуы психикалы кй жадайды жеуде жне адам орларыны рлі туралы азіргі баытта аралан.

Эмпирикалы зерттеу блімдері бізбен семантикалы дифференция жне сбат дістемесі делген болатын. Осы алынандар санды жне сапалы контент- анализ дістемелерді кмегімен делген (факторлы жне коррекциялы талдау), ІІБ ызметкерлеріні орлы кй жадайларыны ерекшеліктерін табуа бізге статистикалы дістер негіз болды, ал сапалы контент – анализде оылатын кй жадай маызды мінедемені айындады.

Зерттеу нтижесінде эксремалды жадай АЮИ МВД РК рекеттеріні тыдаушы курсанттары дайындаан бадарламасын олдануа болады. Бдан баса, осы зерттеуде ылыми трде делген мселе: экстремальды жадай ІІБ ызметкерлеріні орлы кй жадайыны лгісін жасауа болады.

дебиеттер тізімі

1. Авдеев В.В. Психологические основы повышения эффективности деятельности работников органов внутренних дел в экстремальных ситуациях. Учебное пособие. - М.: Высшая юридическая заочная школа МВД СССР, 1988. - 46 с.
2. Алексеева Л.В. Проблема юридически значимых эмоциональных состояний: Учебное пособие. Тюмень: Изд-во ТюмГУ, 1996. 128 с.
3. Андросюк В.Г. Педагогика и психология в деятельности органов внутренних дел. Часть особенная: Учебное пособие. - Киев: НИиРИО Киевской высшей школы МВД СССР ИМ. Ф.Э. Дзержинского, 1990. - 80 с.
4. Бодров В.А. Информационный стресс. М.: ПЭР СЭ, 2000. – 352 с.
5. Бодров В.А. Когнитивные процессы и психологический стресс. // Психологический журнал. Том 17. 1996. №4 С. 64-73.
6. Большой энциклопедический словарь. 2-е изд. М.: «Большая российская энциклопедия», СПб.: «Норинт», 1988. – 1456 с.
7. Войскунский А.Е., Скрипкин С.В. Качественный анализ данных как инструмент научного исследования. Вестник Московского ун-та. Сер.14. Психология. 2001. №2 С. 93 – 109.
8. Готтсданкер Р. Основы психологического эксперимента. Учебное пособие. Пер. с англ. М.: Изд-во Московского Ун-та, 1982. – 464 с.
9. Гримак Л.П. Резервы человеческой психики: Введение в психологию активности. – М.: Политиздат, 1987. – 286 с.
10. Дикая Л.Г. Становление нервной системы психической регуляции в экстремальных условиях деятельности. / Психические состояния: Хрестоматия. Сост. и общая редакция Л.В. Куликова. - СПб: Изд-во «Питер», 2000. - С. 144-158.
11. Дьяченко М.И., Кандыбович Л.А., Пономаренко В.А. Готовность к деятельности в напряженных ситуациях: Психол. аспект. Мн.: Изд-во «Университетское»,1985. - 206 с.
12. Ильин Е.П. Оптимальные состояния человека как психофизиологическая проблема. // Психологический журнал. Том 2. 1981. №5. С. 35-41.
13. Китаев-Смык Л.А. Психология стресса. М.: Наука, 1983. - 320с.
14. Короленко Ц.П. Психофизиология человека в экстремальных условиях. Л.: Медицина. Ленингр. отделение, 1978. - 124 с.
15. Королюк Н.И. Психическая саморегуляция сотрудников органов внутренних дел. Учебно-методическое пособие. – Москва: МЦ при ГУК МВД России, 1997. – 60 с.
16. Кулагин Б.Ф. Основы профессиональной психодиагностики. Л.: Медицина, 1984. – 216 с.
17. Куликов Л.В. Психические состояния. Хрестоматия. / Сост. и общая редакция Л.В. Куликова. – СПб: Изд-во «Питер», 2000. – С. 9-42.
18. Лебедев В.И. Личность в экстремальных условиях. – М.: Политиздат, 1989. – 304 с.
19. Левитов Н.Д. Определение психического состояния. / Психические состояния. Хрестоматия. Сост. и общая редакция Л.В. Куликова. – СПб: Изд-во «Питер», 2000. – С. 44-47.
20. Майдыков А.Ф. Проблемы подготовки кадров для действий в экстремальных условиях. / Актуальные проблемы морально-психологической подготовки личного состава органов внутренних дел. (По материалам научно-практической конференции). М., Академия МВД РФ, 1992. - С.82-83.
21. Мейли Р. Факторный анализ личности. / Психология индивидуальных различий. Тексты. Под ред. Ю.Б. Гиппенрейтер, В.Я. Романова. Изд-во Московского Ун-та, 1982. – 132 с.
22. Мингалиева М.Р. Психологический аспект боевых экстремальных ситуаций. // Социальный конфликт. 2001. №1. С. 28-37.
23. Немчин Т.А. Состояния нервно-психического напряжения. Л.: Изд-во Ленингр. ун-та, 1983. – 167с.
24. Никонов В.А. Уголовное наказание. Поиск истины. Тюмень: Юридический институт МВД России, 2000. – 88 с.
25. Ньюман Л. Неопросные методы исследования. Психологический журнал. Том 19. 1998. №6 С.119-129.
26. Петренко В.Ф. Основы психосемантики. М.: МГУ, 1997. – 400 с.
27. Прохоров А.О. Психология неравновесных состояний. М.: ИНФРА-М, 1998. – 224 с.
28. Прохоров А.О. Функциональные структуры психических состояний. // Психологический журнал. Том 17. 1996. №3. С. 9-18.
29. Прохоров А.О., Прохорова Д.А. Семантические пространства психических состояний. // Психологический журнал. Том 22. 2001. №2. С.14-26.
30. Психологические вопросы тренировки и готовности спортсмена к соревнованию / Под ред. П.А. Рудика и А.Ц. Пуни. М., 1979. – 272 с.
31. Психология экстремальных ситуаций: Хрестоматия / Cост. А.Е. Тарас, К.В. Сельченок. – Мн.: Харвест, М.: АСТ, 2000. – с. 3-4.
32. Селье Г. Стресс без дистресса. – М.: Смысл, 1979. - 290 с.
33. Симонов П.В. Эмоциональный мозг. М.: Изд-во Московского Ун-та, 1981. – 224 с.
34. Смирнов В.Н. Сравнительный анализ программ профессиональных подготовок сотрудников ОМОН и СОБР МВД-УВД субъектов Российской Федерации к действиям в экстремальных условиях. ТЮИ МВД РФ 2002.
35. Современная психология: Справочное руководство. / Ответств. редактор В.Н. Дружинин. – М.:ИНФРА – М, 1999. – 688 с.
36. Сосновикова Ю.Е. Принципы классификации психических состояний. / Психические состояния. Хрестоматия. Сост. и общая редакция Л.В. Куликова. – СПб: Издательство «Питер», 2000. – С.184-189.
37. Туманов В.Д. Психология готовности сотрудника органов внутренних дел к действиям в экстремальных условиях: Лекция. – Домодедово: РИПК МВД РФ, 1993. - 40 с.
38. Узнадзе Д.Н. Установка у человека. Проблема объективации. / Психология личности в трудах отечественных психологов. Сост. и общая редакция Л.В. Куликова. – СПб.: Питер, 2001. С. 87-91.
39. Шапкин С.А., Дикая Л.Г. Деятельность в особых условиях: компонентный анализ структуры и стратегии адаптации. // Психологический журнал. Том 17. 1996. №1 С. 19-34.
40. Энциклопедический словарь: Психология труда, рекламы, управления, инженерная психология и эргономика. / Под ред. Б.А. Душкова. – Екатеринбург: Деловая книга, 2000. – 462 с.

осымша №1

Саламатсызба, мені атым Жеіс Айдана, мен Орталы Азия университетіні «педагогика жне психология» мамандыында оимын, университетті бітірген со, за саласында психолог болып жмыс жасауды масаттаймын. Мен, дипломды жмысымызды жазу барысында, ІІБ ызметкерлеріні экстремалды жадайын арастырдым. Жмысты масаты –ызметкерлерді мндай жадайда зін алай сезінетіні, андай психикалы ресурстарын олданатыны білу. Зерттеу нтижесі дипломды жмысты жазу шін олданылады, содан кейін – ІІБ ызметкерлерін эксттремалды жадай ректтері шін дайындаймыз. Сіз зерттеуге атысуа келісесізбе?

1.Сізді атыныз кім?

2.Сіз зінізді ызмет барысында экстермалды жадайа тап болдынызба?

3.айда? ашан?

4.Сіз зінізді есінізде алан экстремальды жадайды есінізге тсірініз,яни біз сол жадаймен жмыс жасаймыз.Осындай жадай болдыма?

5.зінізді осы жадайда елестетініз,сіз азір бллл жадайды басында немесе ортасындасызба? Осы жадайды басына келініз

6.Осы жадайа кіріп сйлеп крініз, сіз кіргеннен кейін не сездініз?

7.Не кріп трсыз?не естіп трсыз? Не сезіп трсыз?

8.Сізді дененіз не сезіп тр?уаттыма лде босаныма?

9.Бл неге сайды?

10.Сізге не жетіспейді? зінізді те жасы сезну шін сізге не ажет?

11.Сізге не кмектеседі?

12.Осы жадайда зінізді андай мцінезді сезінгенізді баянданыз.

13.зінізді жадайынызды алай мінездей аласыз?

14.Сізге осы жадай ыайлы лде ыайсызба?

15.Сіз зінізді жадайынызда не згертер едініз?

16.Сізге осы жадайда андай ой келер еді?

17.Сіз экстремальды жадайда алан тжиербенізді басалара айтасызба?

18.Бл тжірбиеде сіз ерекше нені баалайсыз?

гімелескеніізге рахмет!

осымша №2

Схбат.

Респондент – Бимаамбетов Батырхан Трсыналиевич, ОМОН ызметкері.

Жргізілген кні – 13 араша 2010 жыл.

Шешенстанда, 8 жыл брын 2002 жылы 5 суірде Нижневортовский ОМОН коллониясына жауынгерлер шабуыл жасады. Шекарада жргенде, арсылыстарымыз о жаудырды.бізді артымыздан чечняда БТР келді. Мен бл уаытта шекара сыртында болдым, мен ол кезде о сап отадым. Бтр о жаудырды. Мен кеістікте жалыз болдым, ол маан (80 метр жерден ірі калиберлі пулеметтен ) о жаудырды.

Отар менні жаныма жаындай бастаанда екі секундты аяталмайтын кй жадай басталды. Тері асты сананы басшылыа ала отырып, менні денемні зі ( мен жаралы болатынмын)бір олым , бір аяым жылдам баспанаа жылжыды, бнны барлыы санасызды, зн – зі сатау инстинк сезіміне келді,біра ректтер 20 пайыза таяп келді. Менні баспанам аашатан 7-8 см болды. Бл сабаншанны артынан суа кеткенді сьтау сияты.

БТР озалысты жаластырып, зебірек менні жаыма арады. Мнда (бейтаныс, бізді блімшеден емес) жауынгер жатанны анытадым. Ол брыла бастады, меніде зіне брды. Мен зімді таруды ойладым, ол туралы ойламадым. Бны барлыы санасызды. екі секундта ыну арылы керек рамка келді.мен бл жауынгерді зімні астыма тыып жібердім. БТР ату с екторы кішкентай алды.біра ауіп атер толы мннінде болды. Мен басымды жасырмай, керсінше арадым, осындай тсініксіз болан жадайларды, зім шін белгілеп ойдым. ре болды. Біра кзім жабылмай, ала арай бадырайды. Осы уаыта дейін неге олай боланнын тсінбедім. лемге деген кз арасым алмасты: алааашыда андайда бір сезім ашылы болды, маызды еместігі: азір бар ерте жо.

Мен бл жайында ешкімге ештее айтып бергім келмейді, тек ана сендерге маман ретінде.

Схбат.

Респондент – Жанбулатов Рустам Жанбулатович, эксперт - криминалист. Схбатты жргізілген кні – 11 желтосан 2010 ж.

Эксперт – криминалист ызметіне таайындалан кезде, бірінші рет «лікке» бардым. Бастысы – адамдара зіні сезімінді крсетпеу,яни сырты ортаа жасы кріну шін зінді жинаы, салматы стау керек. лік апта 1 ай жатты, оны шыарып арау керек, сыртымнан білінгенімен, мен оны орындай алатын сияты болдым.

Басында – орыныш болды, содан апты ашты, онда адам бар екендігін тсіндім. Е алдымен алай болатынын елестеттім. Оны жолы болмаан екен, оан аяушылы білдірдім.

Басында олым неге екеннін білмейм дірілдеп з – зіне баынбады, не жетіспеді? асында таы адамдарды боланны аладым (алаан адамдар тек арап отырды). Бл жадайды суреттей бастаанада – бл арапайым жмыс екендігін тсіндім. Бл экстремалды жадай маан айындау кезі болды. скерде мен бндай жадайа кезіктім, яни бндай жадайда адама тжірбие кмектесті. Мен бл ректті сезінуге тырыстым. Ммкін, бл біреулерге экстремальды жадай болмайтын шыар, біра мен шін ызметіме экстремальды болып есте алады. Менні ойымша экстремальды жадай – бл адам йреншікті деттегі ыраынан шыады. Ол шін бл йреншікті жадай.

осымша №4

Сапалы контент - анализді кодты формулярлары

Код № 1	ОПТИМИЗМ
ысаша анытама	ызметкерге жасы эмоционалды кіл – кй ажет
Толы анытама	ызметкер зіні бгінгі жолы мен мітіні жасаратындыына анааттанса, онда эмоция сезіміні боланы.
олдану	Экстремальды шарттардаы ызметкерлерді дрыс кйге келтірілуі туралы ескертулерді ос ыкод арылы олдану.ол зіні кшіне сенімділігін , з тадауларыны дрыстыын,уаныштары, фактролы нсаулары ескертіледі.
олданбау	Эмоционалды жаымсыз бояумен сз сйлегендерге атысты код олданбау

• Осындай шарттара тскеніме уанам, нені ажет ететінімді крдім.
• Уаытты бос жоалтан жопын деп есептеймін.
• Мен «жан –жаты секр» болдым, мен зімді балай білем.
• Маан нады, сонда боланымды аладым.
• Мен зімді физикалы трыда дайындалдым деп есептеймін.
• Мен осылай иын болады деп ойлаан жоым, бізді йреткендей з –зімді стауа тырыстым.
• зімді тексеруге соыса бардым.
• Кіл –кйімді ледер, гімелер, анекдоттар ктерді. Мен таыда барып кргім келеді.
• Егерде отбасынны ктіп отыранын білсен- бл кмектеседі
• зімні жаындарымды, йімді еске тсіруге кмектесті.

Код № 2	орыныш
ысаша анытама	Эмоционалды неативтік кй жадайларынан бірдееден ору.
Толы анытама	Шыайы жне ияли ауіп атерді жауапа алу, ереже бойынша,жоары интенсивті кй жадайа тскендігі
олдану	Барлы рей крінулерін ескеруге осы кодты олдану. Олар ору,орыныш сияты ескерілуі сияты
олданбау	Позитивті кй жадайларда (тыныш, лсіз) сйлегендерді олданбау.

• Шошу, абыржу сезімі.
• лімнен ору. Апаратты жетіспеушілігінен- орыныш пайда болады.
• Шошуа лгермей –кем орыты. Салдарды ойлама сонда орыныш пайда болады.
• Алдымен орыныш
• Бірінші кезекке – орыныш. Басында екі кн орытым,содан «тондым» орыныш сезімі жоалды жне нысанаа арап отырдым.
• орыныш жо
• 30 жасымда олым дірілдеді. ару стаанда – кейбіреулерінде стресс, шок пайда болды. зіні орынышынды сезбейсін, з орынышынды басуа жауаптысын. Уаыт ткен сайын орыныш сезімі тыныталады.
• Мандраж барлыында болуы ммкін. Вагон ештенемен бекітілмеген,створка ашы болды
• Ммкін орыныш болан шыар, біра орыныш рейлендірмеді.
• орыныш пен байбайлам жадайларды басу шін ішімдік іштік.
• Басында орынышты. ліктер жатты- бл таалдырды.табиата арсы лікті стімен жрдік.
• орыныш болды , бра кзіміз жабылмай алдыа арай бадырайды. Неге лоай боланы осы уаыта дейін тсінбедім.
• Егер орыныш сезімі тыныса. Онда сен жасы нысанасын. Тек аыматар ан орыпайды. Сізге кім айтты орынышпен кресу керек деп – жо, керек емес. орыныш сезімі жауапкершілікпен тыныталмайды.
• Шошып , ашты. орыныш –оларды санасындама? азір алады да бізді атып тастайды.
• орыныш сеніммен бірге, одан ашып тыла алмайсын? орыныш – зінді сатау сезімі,егер ол болмаса, сен ліксін.
• лімнен ору. Бгет.
• Мндай жадайда – туекел мен орыныш
• орыныш кезінде мен ба сияты атакл болдым.
• орыныш кейде тыылуа кмектесті, кейде рекеттерді шатастырды, бір нрсені істегін келсе, біра басаша шыады.
• орып ,лап тыылды. орыныш мені рейлендірді. Ойымыз : алайда тірі алу. Ішімдік іштік, содан кейін орыныш болмады.
• орыныш болмады біра з зінді сатау инстинкі болды.
• Егер бір рет орысан онда ол екінші ретр бармайды.
• орыныш сезімі зін шін жне машинада жанандар шін.
• з мірім басында орынышты болды. Бл крініс та олдырды. зіміз соысан кезде орыныш сезімі жоалды. Кдік .
• Жауапсыз рей болмас шін,ол шін адамдар жауап беретіні, борлыы баыланатыны тсіндіру ажет.

Код № 3	ымталды (осознанность)
ысаша анытама	Субъект зіні рекеттері мен жадайларын ыну.
Толы анытама	Субъект зіні рекеттерін алмастырып, жадайларын баылап, баалап жне саналы шешімдерді абылдайды.
олдану	ынылан (ойларда) рекеттер жне жадайларды ескеруде осы кодты олдану.ол баыланан жадай сияты, жадайларды шыу жолын,барлы кштерді мобилизациясын жне т.б ескертіліеді.
олданбау	Жете танылмаан автоматты, спонтанды рекеттерді, сонымен атар осы жадайларда (арандатушылы коды) айындалан рекеттерді олданбау. Субъект зіні кй жадайын баылауда (зін –зі баылау коді) атысты сйлегендерге код олданбау.

• Жылдам «з –зімді стадым». Шыныда мен автоматты емес, ынылан іс істедім.жасы жаымнан крінуді аладым.
• рашан ойлану ажет. Ол жата мен жиі ойланып жрдім.
• Бл алай болды,лезде елестеттім, алдыы тжірибелер кмект есті, ынылан іс істедім.
• Барлыы тірі алу шін жадайларды,ынып, баылап отырасын.
• Не істеу керек,не олдану керек – ми жылдам болды. Уаытты ту керек. Ми жылдам жмыс істеп – жадайдан шыуды жолын іздеді. Атуа тап бермей, дрыс істедім. Басалара зиян келтірмеу шін, барлы кштерді мобилизацияллаудаы шыар жолды іздегеніміді тсіндім.
• ызы болды.
• Коандыа бйры берілді.
• Бастысы – минаа жаындамау.кту кй –жадайы –айда жатып алатынынды ойланып трасын.
• з жмыстарынды атарасын. лсіреп жатсанда не істеп жатанынды ыну керек. Тапсырма ойылады – орындаан кезле лсіреп аласын.
• зінді де басаларын да аямау керек – ол жата аяушылы жо.
• Сана – не істеу керек екнедігіне кмектеседі.
• алай тірі алуды, аз жоалт улармен шыуды, ойлайсын.
• Зейінділік барлыын сирек абылдап, саналы іс істедім.
• Абсолютті тынышты, не жне алай істеу керек екендігі лезде басыма келді, саналы іс істеп, жадай мобилизациялауа кмектесті.
• ойылан таырыптарды тым- алдымен парыз сезімі,содан со лім туралы ойладым, онда дшпанды ату керек екендігін білдім.
• Бірде ызыты болдым, бірде ынбадым.
• Не істеу керек екендігін айтан кезде – сенімдірек болдым.
• Осы жадайда жылдам ыну керек. Е бастысы- жадайды жылдам баалау, ал содан со тйы жадайдан шыу жолын абылдау.
• Осындаыдай, адамдармен кбірек сйлесу керек. Жауынгерлік рекеттерге атысандар жаа келгенімен адамдармен сйлесе алады. Брібір рбір адамды ойлауа талаптанасын.
• зіне сенімділік кмектесті.
• Шекті масат –тірі алу. Егер тапсырма берлісе –орындау керек. Егер уаыт болса ойланасы, ал егер ойлануа уаыт жо болса –жылдам істейсін.
• Жинаылы, тыныты –арты ештее басыма келмеді. Барлыы ынылан. зіме тиіспеу шін,алай кмектесу керек екендігін ойладым. Сенделіп жатан жосы, барлыын ынып жатсын.
• Басында барлыын тсінген со – басаша істеуге талаптанасын. Жадайда р жаынан баылайсын. зін тірі алуын шін, жаындамауа тырысасын.
• Біріншіден не істейтінінді жылдам ойлау керек,бан уаыт аз.
• Не істеу керек екендігін лезде ойладым.
• Барлыы баылау астында болады.

Код № 4	Арандатушылы ( авантюризм )
ысаша анытама	Длелсіз туекел.
Толы анытама	Туекел рекет, ырысыздыпен осылушылар, масата аылмен жетуге баытталан емес.
олдану	Кй жадайларда бірге жруші жне длелсіз рекеттерді ескертуде осы кодты олдану. Олар романтика, ашы сезімі, экстремальды тілек арылы ескертіліуі ммкін.
олданбау	Баытталан тапсырма шешімінде, масата баытталан рекеттерге атысты олданбау.

• Романтика
• Салын андылы жне андай да бір мар: ызыушылы пайда болады.
• ашы сезіміне ызыушылы пайда болады.
• Романтика
• мар саан емес- экстремальдыа.
• Мен осы шін «сйретілдім». Граната атышты білетінмін-ызыты болды, барлыы айналаа шапылады.
• Шешендерді «тздауды» аладым.
• здері алдымен арсы мтылды.

Код № 5	Саты
ысаша анытама	зінді ауіпсіздендіруге мтылу.
Толы анытама	ауіп – атерден зінді сатау, олайсыз факторлар серін шыаруа мтылу.
олдану	Саты туралы ескерттгенде осы кодты олдану.
олданбау	Импульстік рекеттерде (арандатушылы коды) туралы айтыланда олданбау.

• ш алуды аладым,біра саты сезімі женді.
• Осы дыбысты естіп- лезде са болдым
• Е бастысы- саты жне назар
• ору сезімі менде жне оларда болмаса екен
• Ептілік жне саты осында керек.

Код № 6	Индивидуализм
ысаша анытама	Субъект аастыы.
Толы анытама	аасты, зара жрдемні жне ынтыматыа мтылысыны жо болуы, жымнан ол зушілік, жыма зін арама –арсы ою.
олдану	оршаандарды аасты туралы ескертулерінде осы кодты олдану. аасты оршаандара негативті атынас сияты екертіледі.
олданбау	жымдасты, зара кмек, ынтыматасты туралы атынастыарда олданбау( зара жрдем коды)

• Мені рды (міне тыртытар) онды лтірер еді. Мен де оларды рдым, біра маан физикалы кштер жетіспеді, р біреуне длелдеуге тура келді.
• Брі зі шін. Ешкім мені мірімді тара алмайды.

Код № 7	зара жрдем
ысаша анытама	Кез –келгенге кмек крсету, сйеу болу.
Толы анытама	жымда эффективті зара атынас, негізгісі бірге кйзелуде, достыа зара кмекке, ынтыматастыа салынандар
олдану	Барлы зара жрдем крініулерін ескертуде осы кодтты олдану.ол асына кмекке келетін досы боланы, тілек, досты сйеу, жасы жым, жолдастара арналан рей, аморлы, тлімгерлік, жан ашу сияты ескертіледі.
олданбау	Индивидуализм туралы (индивидуализм коды) атынастарда олданбау.

• Жауаптылы сезімі шін баынышты
• асымда таыда біреулерді боланын аладым.
• асындаы адамдарды ойлайсын.
• Бірденені тзету шін, жауыгерлерге латырс ан, автом атты, стресс тртібінде жмыс істейсін
• Жауынгерлік серік – Марат досым жетіспеді.
• Сенуге болатын жаын адамдар жетіспеді
• 16 адам лді- аянышты. Е маыздысы жымдаы атмосфера, бізде жым бірыай болды.
• Мен зімді таруды ойладым, ол туралы ойлаан жопын – бны бароыы сансызды. Екі секундты ыну арылы керекті рамкалар келді. Мен бл жауынгерді зімні астыма арай тыып жібердім.
• Егер бірінші рет келсе – олара тлімгерлік шін арау. Сезімдерге ие болуды оып, зіне алай ие болуды деген сияты, крделі емес тапсырмаларды араймыз. ажетіндей кмектесеміз.
• Жолдастара арналан рей. Е ауыры – жолдасыны опат болуы.
• Ткіргенім бар, бастысы – жолдастар шін ш алу.командир мен бірге таматанды, іштік, йытады, бірыай бтін болды.
• Кейде кенеттен кмекке келуге лгермей алатын сиятысын.е бастысы – досты, сенімді иы.орлар тек ана достардан болады.жым бл- е бастысы.
• Тек ана зіне арамайсын, жолдастарына ешкімні ілікпеуі шін адаалайсын. Досты сйеу, зіл кмектеседі – онсыз алай ?
• Жолдастара аянышты болды.достарын жоалту – те ауыр сезім болды.жлалту сезімі, досын жоалту оны анасын аяу.з досым шін ш алуды аладым.татау жым болды,сол кмектесті.
• Жне асымда серік болды.
• Жастарды жасыруа тырысасын.
• Барлыы командирге туелді болады.бізде жасы болды. оранушылы сезімі, рашан сені сйеп отыратын – те жасы жым болды.
• Адам жо жне болмайды, сезінсен ауыр оиа.
• жым жасы болды, бір –бірін тастамауа келісіп алды.

Код № 8	здік баылау
ысаша анытама	Субъект зіні кй жадайын баылауды жзеге асырады.
Толы анытама	субъект зіні психикалы жне физикалы кй жадайын басару
олдану	Субъект зіні кй жадайын баылауда осы кодты олдану ескертіледі. Ол жинаылы, тынышты, адекватты рекеттке дайынды сияты ескертіледі.
олданбау	зіні кй жадайын басара алмайтын, сасалатау кй жадайын олданбау ( ынылмаан крінулерде)

• Адекватты рекеттерге дайындауы
• Жан – жаа жасы кріну шін, адамдара з сезімінді крсетпеу.жинаы болуа тырыстым.
• зімді табытта елестетіп, тыныш ктіп отырдым.
• Адамдар здерін молада жрген сияты стады, барлыы шыдамды болды.
• Мен екінші рет барасын тынышыра болдым.бастысы з – зінді стау, жоалмау. Бл стресс арандатуына берлу керек емес.
• Автоматтарды жанында киіммен йытады, бір жадай болып алан жадайда, трасын да атасын.
• Тынышты кбірек керек болды, содан со андайда бір ате жібергенімді сезіндім.
• Сезім тыны, лсіз.
• Іс істпеу керек болса,тереірек демалып, жбанып содан со істейсін.
• Барлы уаытта бірденені ктесін, сондытанда рашан бріне дайын болу керек.
• Мен тыны, салын анды болдым.
• Жинаы болдым
• з –зінді дайындайсын
• Е бастысы – тыны,салматы болу,жадайларды баалау керек.
• Атыстар жадайына жаындамау.
• Жинаы болу керек.
• Наты не істейтінінді білесін, екінші екінші рет айталамауа тырысасын.барлыы адамны ішкі леміне туелді болады.

Код № 9	ынылмаан крінулер
ысаша анытама	Субъектті азасымен психикасыны ынылмаан крінулері
Толы анытама	Субъекттін баыламайтын,басармайтын еріксіз жне туелсіз крінулер, спонтандылы, психикалы жне физикалы крінулері.
олдану	Субъект ерігіне туелді емес.баылауа берілмейтін ректтерде осы кодты олдану ескерледі.олар тітіркену,ашу, уайымдау, айыру, жадайларында ескерледі.
олданбау	ынылан (ымталды коды) ректтерді ескертулерді олданбауы.

Ашу жне тіткенуді сезіндім. Кенеттен зін – зі сатау инстинк сезімі ауысып кетті. Денме кш тсті. стамдылы жетпеді.психологиялы ысымды сезіндім. Денемні барлы жерінде лсіздік болды.

• Алдымен ашу болды,тістерім сыырлады.ашу айнап жатыр.
• Хабар жетіспеуінен – рей сезімі пайда болды.
• Діріл, толындау, белгісіздік тс облысында жрек с оысында жиеленген. Уаытты тоталды, мір алдына ерте балалы шатаы сурет жылт етті.барлы сезімдер кшейді.маталы ая алтырады.
• айы сезімі барлыына сер етті. Ашу сезімі, кініш кштірек болды.
• Бгеліп алушылы, толын,сааалатау кп болды.мандраж – бл толу, стресс
• Алдымен, кйіп – пістіп- жасы бола алмадым,содан со жасы болдым,адам барлыына машытанады екен.
• Алдымен жлалдым. Оан жне осы тсініксіз тайпаа ашулы болдым. Брібір толисын. Мені жындандырды.
• Анысыз сезімі. Дене шаршауды сезеді. Салын тер,содан со мойнатан тезірек ту.барлыы анарлым заыра болып крінді.та алу, естен тану болды. Не болып жатан тсінуге лгермейсін.
• Бірінші уаыт – мандраж.
• Алдымен басады – содан со натылыа машытанасын. Ызалананды сезімі.
• Екі секундты аталмайтын кй жадай. Менні денемні зі бір олым, аяым (мен жаралы болатынмын) баспанаа те жылдам жылжыды. Б арлыы санасызды, зін – зі сатау инстинкі болды, біра рекеттерді пайыздары 20 таяп келді. Менні баспанам ааштан 7 – 8 см болды.бл сабаншаны артынан суа кеткенді стау сияты болды.
• Зорланушылы, жаымсыз тйсік.
• ят жне ашу болды.
• Менімен емес,тсі, кино сияты болды.
• Мен кшті ымбадым, содан со ындым.
• Бйрытарды ешкім айтармады – барлыы анысыз, жоалды.
• сіресе басында кбірек автоматты іс істедім, уаыт баяу тті,себебі мселе кп болды.
• Кнде кштену сезімі болды,ойлануа мрша болмады.
• Барлыы айда болса, менде сонда.
• Бізді жасы даярлады, біра біздер басында неістеу керек екендігін, айда ату жне жгіру керек екендігін білмедік.бізді даярлады – барлыын автоматты трде істедік. зімізді ысыы сезіндік. й туралы тс крдік.
• Бірінші кезекте - зін – зін сатау сезім болды. Соыс заа созылатын сияты, біра басында 1 – 2 минут шабуыл болды.
• Басыы кй жадай.
• алтырау, салын тер, толу.
• Ашу сезімі, збірлер, кініш.
• Аяымда, олымда дірілдеп, салын тер болды.
• «автоматты» істейсін содан со ынасын.
• Емтихандаы сияты: олдарын терлеп, салын тер, денеде діріл пайда болады.
• ынуа лгермедім.
• з – зіме келе алмадым. йге айтым келді. Сезім бнны барлыы бекер.
• Парашютке сас, адреналиннен секіру.

Ішкі істер блімі ызметкерлеріні ресурсты жадайын экстремалды ситуацияларда зерттеуді ерекшеліктері