Maxalliy o’simliklar fanidan

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS

T A’ L I M V A Z I R L I G I

ALISHER NAVOIY NOMIDAGI SAMARQAND

DAVLAT UNIVERSITETI

TABIIY FANLAR FAKULTETI

BIOLOGIYASI YO’NALISHI

BOTANIKA VA O`SIMLIKLAR FIZIOLOGIYASI

KAFEDRASI

«Maxalliy o’simliklar» fanidan

R E F E R A T

Bajaruvchi: Amirqulov I.

Tekshirdi : dots. Haydarov X.Q.

Samarqand – 2013

НОЁБ БИОЛОГИК ЁДГОРЛИКЛАР ТАВСИФНОМАСИ

Бу бобда келтириладиган маълумотлар ишнинг асосий исми бўлиб, унда манзара осил илувчи дарахтлар, буталар, мевали дарахтлар, уларнинг ёввойи турлари ва кўп йиллик ўт ўсимликлари тўрисида тўхталиб ўтилади. Бу исм ўзига хос бўлиб, ар бир ўсимликнинг (дарахт, бутанинг) ўзбекча ва лотинча номи, унинг мунтазам ўрни, аерда ва ким томонидан топилганлиги, дунёнинг айси жойларида учраши, аттоки бўйи, садаси, гули, мевалари, мевасининг кимёвий таркиби, дориворлик хислатлари ва хўжаликдаги ахамияти аида фикр юритилади. Шунинг билан бир аторда Ўрта Осиё, Ўзбекистоннинг айси жойлари, шаарла- рининг айси болари ва овлиларида ўсиши аида ам маълумот келтирилган.

Келтирилган ноёб турга яин турлар аида ам батафсил тўхталиб, шу кам учрайдиган турнинг моиятини ар томонлама очишга аракатилинди. Масалан, гинкго билоба ва гинкго флорини, ёки араайларга кирадиган 100 дан орти турнинг ноёб 5 та тури тавсифланди. Пицуда, эльдар, мелова, корея шар, сарб араайлари аида ўувчиларга маълумот берилди. Ёки кедрлар аида сўз юритилганда машур ливан, атлас, кипр кедрларининг журофий таралиши, аамияти аида маълумот келтирилди. Дарахтлар ичида мамонт (секвойя) дарахти, унинг топилиши, умри, тузилиши ва Хитой метасеквойяси аида ўувчиларни изитирадиган маълумотлар бор. Бото кипариси, унинг хиллари, савр (биота), Туркистон, Зарафшон арчалари, жуда ноёб магнолия, лола дарахти, айинлар, ўрнир эман, огоз дарахти, чинор, уларнинг умри, тарихи аида лолалар, пиёзлар ва боша, табиатга манзара ва гўзаллик бахш этувчи турли ўсимликлар ва уларни муофаза илиш аидаги бундай маълумотларни ўз жойларида топиб ўилади.

1. Ноёб ўсимликлар тавсифномаси

ўлланманинг бу исмида Ўзбекистоннинг турли табиий жойларида учрайдиган жуда ноёб ёввойи ва маданийлаштирилган ар хил шамшод, гўзал дарахтлар, буталар ва кўп йиллик ўт ўсимликларга тўхтаб ўтилади.

Гинкго—ginko biloba.

Гинкго билоба гинкгосимонлар синфига мансуб бўлиб, бир туркум ва бир тури бор, холос. Гинкго билоба жуда адимий ўсимлик бўлиб, уни Японияда врач бўлиб ишлаган Е. Компфер 1690 йили топган, лекин 1712 йили гинкго номи билан ёзиб чиан. Гинкго японча «кулранг ўрик» ёки «кулранг мева» маъносини билдиради.

Гинкго дарахти Япония, Хитой ва Корея давлатларида мачитлар олдига ўтизилган. 1730 йили у Гарбий Европага, 50 йиллар кейин эса Шимолий Америкага келтирилган ва шундан бошлаб бобонлар амда ботаникларнинг доимий назарида бўлган. 1771 йили англиялик бобон гинкгонинг намунасини машур табиатшунос олим К- Линнейга юборади. Олим ўсимликни ўрганиб, унга икки паллали — гинкго билоба деб ном беради.

Гинкго баланд бўйли, икки уйли ўсимлик Дарахтнинг бўйи бизнинг шароитда 25 метрга, Япония, Хитой, Кореяда эса 40—50 метрга етиб, танасининг йўонлиги 3 метргача боради. Ёш дарахтлар пирамида шаклида, балоатга етганлари анча кенг шаклланиб, шохлари икки хил бўлади: узун ўсувчи шохлар ва калта, мева берувчи шохлар. Узун ўсувчи шохларда барглар бирин-кетин ўрнашади, калта, мева берувчи шохларда эса барглар тўп-тўп бўлиб жойлашади. Гинкгонинг барглари елпиричсимон, йирик, узунлиги 10 см, эни 10—12 см келади, Баргининг четлари текис, эгри-бугри ёки бир оз кесилган бўлиб, учлари икки паллага булинган, барг банди 10—12 см узунликда. Гинкго барг ташловчи дарахтдир. Гуллари майда ва куримсиз. Май-июнь ойларида гуллайди, октябрь-ноябрь ойларида мева беради. Меваси чўзи, тухумсимон булиб, олхўри мевасига ўхшаб, ўланса идли бўлади.

Очи урули ўсимликлар ичида гинкгода аракатчан сперматозталар борлигини биринчи маротаба япон олими С. Хиразе 1896 йили Токио университетининг ботаника лабораториясида анилаган.

Гинкго маданийлаштирилган дарахт. У ўзининг чиройли ва йирик барглари билан энг манзарали ўсимликлар аторида туради.

Гинкго жуда адимий ўсимликлардан бўлиб, унинг саланиб олган олдилари палеозой эрасининг охирги перм даврига бориб таалади. Гинкголарнинг энг яхши усган ва кенг таралган вати юра ва бўр даврлари бўлиб, улар шу ватда ўсган ўсимликлар олдилари билан биргаликда Сибирь, Аляска, Гренландия ва Шпицберген ерларида ам кўплаб топилмода. Энг ёш топилмалар Гарбий Европанинг полиоцен даври азилмаларидан анианган гинкго флорина ёки флорина гинкгоси бўиб, унинг кў белгилари зирги гинкго белгиларига ўшаб кетади.

Япония, Хитой ва Кореяда гинкго азалдан маълум. У тўрисида VII ва VIII аср Хитой поэмаларида, XI аср Хитой табобат китобида маълумотлар бор. Гинкго табобатда доривор ўсимлик сифатида, мевасини айнатиб ва овуриб озиа сифатида истеъмол илиб келинган. Ёочлари бўш бўлганлиги туфайли дурадгорликда ишлатилган.

озирги ватда гинкгонинг тибий шароитда ўсиши Шарий Хитойнинг айрим ерларида, Дянь Му-Шань толарида, Чжэцзян ва Аньхой провинциялари чегараларида игнабаргли ва баргли дарахтлар билан ўрмонлар осил илади. Бу ерда 1000 йилдан ошган гинкго дарахтлари бор.

Гинкго турли сернам тупроларда яхши ўсади, авонинг чанглигига, тутунларга, шамолга, совуа чидамли, илдизи макам, кучли, дарахт тез ўсади, яхши новдалар осил илади. Ўсимталар дарахт тўнкаси ва илдизларидан чиади.

Гинкго уру амда аламча йўллари билан яхши кўпаяди. Уни ёзда очи-яшил, кузда тилло-сари рангли баргли ўсимлик булганлиги туфайли турли боларда, жанубий районларда ташкил илинаётган ўрнхоналарда, буюртмаларда ўстириш масадга мувофидир. Чунки гинкго баордан то кеч кузгача яхши куринишли манзара осил илиб, одамларни ўзига жалб илади, бирорта инсон унинг олдида тўхтамасдан ўта олмайди. Гинкгонинг боларини муофаза илиш, йў жойларда екиш, дарахтни кўпайтириш – ар биримизнинг вазифамиздир.

араай- Pinus

араай дарахтлари араайдошлар оиласига мансубдир. араай туркумига 100-дан орти турлар киради. Шулардан 12-таси МД удудларида учрайди. Булардан 5-таси: пицунда, эльдар, мелова, могиль ва европа араай турлари соби СССР «изил китоби» га киритилган.

араайлар тик ўсувчи, доим яшил дарахтлар бўлиб, тибиий шароитларда бўйлари 20 – 50, аттоки, 75- метр баландликгача кўтарилади, танасининг диаметри 2-4 м келади. Дарахти шохланган, ўзига хос чиройли сада осил илади. Шохлари тўп – тўп бўлиб жойлашган, яшил учли, ингичка ( нина баргларининг узунлиги 2 -30, баъзан 45 см га етади, эни 1-2 см ). араайнинг новдалари узун амда калта бўлади. Узун новдалар усти ўнир рангли барг- таначалар билан опланган. Уларнинг ўлтиларида эса калта новдалар жойлашган. Нинабарглари 3-6 йил чиан новдалар асосига зич тўпланган бўлса, оналик уббалари эса шу йилги новдаларнинг учида ёки ёнларида якка-якка ёки гурух бўлиб жойлашади.убба устидаги тангачалари ромбасимон, ялтиро, ўнир-сариш. Урулари узун, рангсиз, анотли, ёки анотсиз, енгил. Баъзи араай уруларининг 1600 донаси (киний араайи) 1 кг келса, Корея араайининг 200 дона уруи, Сибирь араайининг 400 донаси, ерга ёпишиб ўсадиган араайларининг 10-15 минг уруи 1 кг келади. уббаларнинг катталиги 2,5 – 13 см узунликда, эни 2,5 см келади.

рим араайи – P. Pallasiana Jam

У баъзан Паллас араайи деб ам номланади. Дарахтнинг бўйи 15 метрдан 40 метргача кўтарилади, танасининг эни 50 – 60 см . Бу дарахт 200 – 300, аттоки 500 йилдан орти ват яшайди. Танаси тик, келишган бўлиб, яхши шохлайди. Садасининг кўриниши ўзгариб туради, яъни ёш дарахтлар пирамидасимон, кейинчалик эса туркумсимон, балоатга етган дарахтлар соябонсимон кўринишга эта бўлади. Дарахт обилари алин, тим ўнир, баъзан ора, обилар ёрилган бўлади.,

Крим араайининг ёочи атти, оир, майда атламли, елимли, чидамли ва узо ватгача бузилмайди. Унинг ёочи кемасозликда, сув ости иншоотлари урилишида, удуларда, иморатларда ишлатилади. рим соилларидаги XII—XIII асрларга тегишли баъзи ёдгорликларда ишлатилган араай харилари али ам саланиб турибди.

рим араайининг ватани рим ярим ороли бўлиб, у ердан ташари Гарбий Кавказ ортида, Шимоли-Гарбий Анатолияда, Крит ва Кипр оролларида, Болон ярим оролининг шарий исмида амда Кораденгизнинг шарий ва Эгей денгизи соилларида ам ўсади. Унинг табиий ўрмонзорлари чоларнинг 700—800 метр баландлик ерларида яхши ўсади.

Ўрта Осиёда рим араайи XIX аср охирларида маданийлаштирилган. Бу дарахтни кенг ўламда экиш Самаранд ва Тошкентда бошланган. озирги ватда 100 ёшдан ошган араай дарахтлари шу шаарларда бор.

рим араайи Чотол то тизмаларининг арбий исмидаги Сўўсой дарё водийсида, Чирчи ўрмончилик хужалигида, Отош, Самаранд воасининг Омонўтон ўрмончилигида эса 1889 йилдан буён 1200—1500 метр баландликдаги то ёнбарирларига экилади. Юорида тилга олинган ерларда амда ЎзФАсининг Ботаника боида экиб ўстиришлар шуни кўрсатадики, рим араайи Ўзбекистон табиий, айниса то шароитига чидамли, ар хил зараркунандалар таратадиган касалликларга бардош беради, ўзининг пирамидасимон доим яшил кўриниши амда кучли фитонцидлиги билан боша дарахтлардан фар илади.

Ўзбекистон ерларида 170 га яин Крим араай дарахтлари давлат муофазасига олинган. Бундай дарахтлар Тошкент (мусиа уув юрти овлисида), Фарона (Горький номли борда), ўон ва Самаранд шаарларида 100—110 йилдан буён ўсиб, ўзларининг ажойиб манзаралари билан инсонларни хушнуд илиб келмода.

Ўзбекистон толарини кўкаламзорлаштиришда, уларга турли дарахтлар экиб, ўрмонзорлар осил илишда боша дарахтлар атори то шароитига чидамли рим араайидан ам кенг фойдаланиш керак. Бундан ташари, адир ва то этакларида жойлашган шаар ва ишлоларни ободонлаштиришда ам бу дарахт яхши натижалар беради.

Эльдор араайи—Рinus eldarica Madw

У ўзига хос дарахт бўлиб, Грузия билан Озарбайжон ўртасидаги Эльдор даштида табиий олатда кичик-кичик ўрмонзорлар осил илиб ўсади. Кейинги ватларда Грузия, Озарбайжон ва Туркманистон толари ва кўчаларига Эльдор араайи кўплаб экилди. Табиий шароитда бу дарахт 14—20 метр баландликкача ўсади, тана диаметри 55—60 см келади, уруининг униб чииши 75—80%.

Бу араайнинг Ўрта Осиёда таралишига оид бир воеа маълум. Бундан 100 йиллар аввал тожик мусулмонлари Маккага аж илишга бориб, айтиб келаётганларида араай уруларини териб ўз ишлои Арбоби ерларига экадилар. озирги ватда шу ишлода кичик араайзор бўлиб, у ердаги айрим дарахтларнинг баландлиги 27 метрга етади.

Эльдор араайи уру авога ва тупрода, ёзги баланд ароратга, кучли шамолларга чидамли. У ар хил майда тошли, умли, оак тузли тупроларда ам ўса олади. Бундан ташари, Узбекистонда айрим йиллар кузатиладиган паст ароратга (—25°—27°) ам чидамли, лекин шундай олда ёш новдалар нинабарглари совудан урийди, шундай бўлсада, келаси баорда кўкариб кетади. Тошкент шаари шароитида 10—20 йиллик Эльдор араайи 9—11 метр баландликда, кенг пирамидасимон сада осил илади, ар хил чанг, газларга чидамли. Бу дарахтдан Узбекистоннинг жанубий ерларига, то ёнбарирларига кенг ўламда экиш, ўрмонзорлар осил илишда, шаар, ишлоларни кўкаламзорлаштиришда фойдаланиш тавсия этилади. Сурхондарё воасининг Денов илмий-текшириш селекция станциясида Эльдор араайининг 40—50 йиллик дарахтлари бор, уларнинг баландлиги 11— 13 метрга кўтарилган, танасининг йуонлиги 60—65см келади.

араайлар , ўон ва Андижон шаарларида ам бор. Республикамизда ўсувчи 65 га яин Эльдор араайи муофаза илинади.

озирги ватда Боку ва унинг атрофида Эльдор араайининг 1,5 млн. дан орти дарахти бор. 1972 йили Тбилиси атрофида 10 минг гектар яшил дарахтзорлар бўлиб, уларнинг 30% ни Эльдор араайи ташкил илган. Бу дарахт кўпинча тикан дарахт (гледигия), хиёл (пузирница) каби дарахтлар билан яхши ўсади.

Оддий араай— Р.sylvestris

Бу дарахт Узбекистонда ам кенг маданийлаштирилган. Оддий араай Шотландиядан то Тинч океан соилларигача, Шимолий Норвегиядан то Испания, Италия, Кичик Осиёгача таралган. Боша дарахтлар билан турли ўрмонзорлар осил илади. Оддий араай инсонлар учун фойдали бўлиб, турли. урилиш материаллари олинади. Бундан ташари, унинг урулари озили, уббаларидан турли моддалар (скипидар, смола) олинади. Энг аамиятлиси шуки, жуда манзарали дарахт исобланади. араайларнинг нинабаргларида 1,5— 2,4% эфир ёлари бўлади.

ораараай — Рicea pundchs Eng

У араайдошлар оиласига мансубдир. ораараай туркумида 50 га яин тур бор.МД удудида унинг 8 тури учрайди. Туркумга кирадиган турлар асосан Европа ёки шимолий районлари ва Шимолий Америкада кенг таралган. Ундан ташари , ораараайнинг кўпгина турлари Марказий ва Гарбий Хитой торларида учрайди.

ораараайларнинг энг аввалги олдилари бўр давридан, кейинчалик плиоцен ва плейстоцен даврларидан маълум бўлиб, улар Европа, Осиё, Шимолий Америка ерларидан топилган.

ораараай доимо яшил, баланд, тик сўадиган дарахт бўлиб, бўйи 25—60, аттоки 90 метргача кўтарилади, танасининг алинлиги 1,5—2 метрга етади, 300—600 йилгача яшайди. Пирамида, конуссимон, баъзилари цилиндрсимон сада осил илиб шохлайди. Шохлари арама-арши жойлашган. Майда шохчаларидаги нинабарглари тў-яшил, кулранг, ўткир учли спирал шаклида жойлашган. Дарахтнинг обии буришган, жигарранг, ёш шохларнинг обии силли, кулранг бўлади. Тананинг усти идли, смолали. Дарахт илдизи ер юзасига яин жойлашган. Шохлард оталик ва оналик уббалари бўлади. уббаларининг катталиги 10—15 см бўлиб, кеч кузда пишиб етилади. Шишкаларда анотли уруўлар осил бўлади. 10—30 йилдан кейин мева — осил илади.

араай соя - салинни севувчи дарахт бўлиб, унинг ёш шохлари ам алин ўрмон дарахтлари орасида бўлади.

Европа ораараайи кенг таралган бўлиб, бу дарахт Гарбий Европадан то Уралгача бўлган удудларда учрайди. Баландлиги 20—50 м, эни 1 м атрофида, чиройли конуссимон, садалари бепоён ўрмонлар осил илади. Бу дарахт эрта баорда тушган атти совуларга чидамсиз. Сибирь ораараайи О денгиздан то Уралгача ва Гарбий Сибирь ерларигача, Канада ораараайи Шимолий Америкада кенг таралган. амма ўрмон зоналарида ва Аляскагача бўлган ерларда ораараай ўсади, Узо Шарда, Жанубий Сахалин ва Курил оролларида (Кунашир, Шикотан, Итуруп) учрайдиган Глен ораараайи кам учраганлиги туфайли «Кизил китоб»га киритилган. Бу дарахт ботоли ерларда боша дарахтлар билан бирга ўсади. Баландлиги 9—10 м, танасининг алинлиги 20—40 см келади. У муофаза илинади.

Энгельман ораараайи ва тиканли ораараай Шимолий Америка арбий ироларининг ояли толарида учрайди. Россияда ва Гарбий Европада у маданийлаштирилган.

Корея ораараайи Осиёнинг шарий исмида, айниса Кореянинг шимолида кенг таралган.

Жанубий Ёутистон, Камчатка, Сахалин, Жанубий Курил амда Шимолий Корея, Япониянинг шимолида Аянск ораараайи жуда кенг таралган. Шар ораараайи толи ўсимликлар гуруига кириб, 1000—2500 метр баландликда Кавказ ва Кавказ орти то ёнбагирликларида тоза ёки боша дарахтлар билан ўшилма ўрмонлар осил илади. Айрим дарахтларнинг бўйи 05 метр баландликка кўтарилади. Россия удудида учрайдиган серб ораараайи соби Югославия ерларида жуда кенг таралган. У 950—1500 м баландликдаги то ёнбарирларида яхши ўсади, Европадан то Уралгача кенг ерларда маданийлаштирилган.

Ўрта Осиёда Тянь-Шань ёки саривдарагай ва Шренка номли ораараай турлари учрайди. Улар, ўзига хос дарахт бўлиб, Тянь-Шань ва Жунгор Олатоларида жуда кенг таралган. Айрим толарда 3200 м баландликда ўсгани олда, аирим жоиларда исси жазирама текисликларда ам учраб туради.

ораўараайнинг ёочидан ар хил мусиа асбоблари (скрипка, пианино, альт, контрабаслар) тайёрланади. Бундан ташари у урилиш, целлюлоза-ооз саноатида ам кенг ишлатилади. арааай пўстлоидан дубил экстрактлари тайёрланиб, тери саноатида ишлатилади. Дарахтнинг танасидан сасси ид (фитонцидлик) чианлиги учун араай атрофида урт- умурса, пашшалар бўлмайди ва турли бегона ўтлар ўсмайди.

Тошкент шарининг кўп жойларида 20—30 йиллик араай дарахтларини кўрамиз. Бу дарахт янги-янги бинолар, майдонлар атрофини манзаралаштириш, кўкаламзорлаштириш масадида экилади.

Maxalliy o’simliklar fanidan