ABU RAYHON BERUNIY HIND VA YUNON DINIY E’TIQODLARI HAQIDA (“HINDISTON” ASARI MISOLIDA)

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA

MAХSUS TALIM VAZIRLIGI

GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI

R E F E R A T

MAVZU: ABU RAYHON BERUNIY HIND VA YUNON DINIY E’TIQODLARI HAQIDA

(“HINDISTON” ASARI MISOLIDA)

Bajardi:Saidqulov Nuriddin

Rahbar:Вoqiyev Farhod

Guliston - 2010

M U N D A R I J A.

Kirish…………………………………………………..

I-BOB. ABU RAYHON BERUNIYNING «HINDISTON» ASARIDA HIND VA YUNON MIFALOGIYASINING TADQIQ QILINISHI…………………………………………………………

1-01. «Hindiston» asarida mifologiyaning falsafiy tahlili……………………………………………………

1-02. Beruniy hind va yunon mifologiyasi badiiyati haqida…………………………………………………

II-BOB. ABU RAYHON BERUNIY HINDLARNING DINIY E’TIQODLARI VA BADIIY-ESTETIK TAFAKKURI HAQIDA……………………………………………………

2-01. «Veda» va «Purona»larda ilmiy va ezoterik (yashirin) bilimlar……………………………………………………

2-02. Hind eposida axloqiy muammolarning ifodalanishi……………………….……………………

XULOSA…………………………………………….

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………...

Kirish

Abu Rayhon Beruniy me’rosi har bir davr uchun eng muhim ilmiy manba sifatida keng tadqiq etiladi. Shunday ekan, mazkur ishlardan asosiy maqsad Beruniyning “Hindiston” asarida hind va yunon mifalogiyasi, diniy, axloqiy, jihatlarini tadqiq qilish va bu borada hind va yunon falsafasining o’ziga hos jihatlarini o’rganish asosiy maqsad qilib olingan.

Abu Rayhon Beruniy «Hindiston» kitobining uchunchi bobini «Hindlarning aqliy va hissiy mavjud narsalar haqidagi tushunchalari» deb ataydi. Shu bobning boshlanishida Beruniy yunonlarning Aflotun va Arastudan avval o’tgan etti donishmand hikmatshunoslarining ismlarini keltiradi. Bu donishmandlar: Afinalik Salon, Prienalik Bias (Diogen Laertiy «Mashhur yunon faylasuflarining hayotnomalari» asarida Bias emas, Biant deb ataydi – N.S.), Korinflik Periandr (bu Korinf hokimi bo’lgan), Miletlik Salis (Beruniy yunoncha Fales ismini arabiy nomini keltirgan), Lakedemonlik Xilon, Lesbas orolidan Pittikus, Lindas orolidan Kleobulosdir. Beruniy fikricha, bu donishmandlarning hikmatli so’zlari yunonlarda falsafa ilmi paydo bo’lishidan avvalgi davrni tashkil qiladi. Falsafani esa, ulardan keyin etishgan kishilar (turli yangilishuv, xurofatlardan) tozalab, tarqatganlar1.

Shu bobda Beruniy qadimgi yunonlarda borliq olam va odam haqida tasavvufiy qarashlarining qanday kelib chiqqanligi haqida gapiradi. U, tasavvufga doir so’fiya so’zini boshqa olimlarga nisbatan eng to’g’ri tushuntiradi: «Ba’zilar fikricha,- deydi u,–faqatgina haqiqiy borliq birinchi sababchidir. Chunki u borliqning hech narsaga zotan ehtiyoji yo’q. Boshqalar birinchi sababchiga muhtojlar….So’fiyalar, ya’ni hakimlarning tushunchalari ana shunday. Chunonchi, yunoncha suf (sof) so’zi bizga hikmat demakdir. Shuninig uchun faylasufga «filosufa», ya’ni «hikmatni suyuvchi» deb ism berilgan». Beruniy fikricha, ba’zi musulmon ulamolari bu so’zni (manbaini yaxshiroq tekshirib o’tirmay) so’fiya so’zining istiloh (termin) ekanligini bilmay, tavakkal qilib, so’ffiya so’zi suffadan olingan, payg’ambar davrida sahobalar doimo suhbatlashib o’tiradigan suffa, ya’ni «ahli suffa» so’zi bilan bog’laydilar. Shundan keyin bu so’zni «suf attuyus» (taka juni) so’zidan qisqartirilgan deb tushundilar.

Beruniyning zamondoshi va do’sti bo’lmish atoqli shoir Abul-Fath Bustiyning mana bu so’zlarini ham keltiradi: «Odamlar so’fiy so’zida tortishib, qadimdan turli fikrda bo’ldilar, uni suf-jun so’zidan olingan dedilar. Menimcha, so’fiy ko’ngli pok-sofiy deb bilish eng to’g’ridir». Albatta, Abul-Fath Bustiyning bu fikri ilmiy emas, balki badiiy, poetik, estetik yondoshuvidir. Beruniy bunday talqinni ilmiylikdan «yaxshigina chetga chiqish» deb baholaydi.

Beruniy qadimgi yunonlarning borliq hodisalarini va ayrim fozil, etuk san’at egalarini ilohiylashtirish odatini ham tasavvufiy qarashlar bilan aloqador ekanligini tushuntiradi.

Beruniy fikricha, ba’zi insonlar bu dunyodagi hayotida odamlarga ko’p yaxshiliklar qilgani tufayli, o’lganlaridan keyin ularning ruhlari ham yaxshilik qilishni davom ettirgani uchun, odamlar ularning ruhlariga hurmat va ta’zim bildirib, ularning haykallarini yasab, chiroyli maydonlarga qo’yganlar. «Jolinus (Galen)» Turli san’atlarni o’rganishga qiziqtiradigan kitobida bunday deydi:«Xalqning fazilatli arboblari, izzatli va sharafli bo’lishga erishgan (zotlar)… o’z san’atlarini yaxshi ishlata bilishlari sababli ilohiylantirilgan. Shular jumlasidan Asklepius va Diyonisius (Dionis) ilgarigi vaqtda ikkita inson bo’lsalar ham, yo keyinchalik, yoki o’sha davrning o’zidayoq iloh deb tanilganlar. Chunki ikkalovi ham o’z sohasida eng ulug’ sharafga ega bo’lganlar. Ularning biri odamlarga tabiblik san’atini, boshqasi esa tokchilikni o’rgatgan». Beruniy yana bir o’rinda tabobat ustozlaridan Buqrot (Gippokrat) ham Asklepiy ruhidan madad so’rab, xo’roz qurbonlik qilganini aytadi. Bu marosim musulmonchilikda, aziz avliyolarga, pirlarga atab hayr-ehson qilish, «is chiqarish» marosimini eslatadi. Beruniy fikricha, Zavs (Zevs) ham, Zuhra (Afrodita) ham Quyosh va Venera sayyoralarining badiiy-estetik ramzi-obrazlaridir.

Beruniy «Hindlarning aqliy va xissiy mavjud narsalar haqidagi tushunchalari» haqidagi shu bobda ilmiy tafakkur va diniy, mifologik, estetik tafakkurining o’ziga xos qonuniyatlari borligini juda teran tushuntiradi. Beruniy fikricha, musulmon sharoitida Alloh ismi faqat yagona Tangriga xos bo’lib, Tangrining boshqa ismlari Rahmat, Rahim, Jabbor, Razzoq, Oqil, Sobir, Odil kabi ismlari odamlarga xos fazilatlarni ifodalash uchun ishlatavergani kabi, yunonlarda farishtalar hisoblanuvchi Quyosh, Oy, Sayyora va yulduzlarni ham ilohiy nomlar bilan atash va ularga sig’inib, qurbonliklar qilishlari bu mavjudotlarning Xudoga yaqinligini anglatadi. Xudoga yaqinlik va bu moddiy olamdan uzoqlashib, farishtalarga va hatto yagona Xudoga qo’shilib ketish haqidagi tasavvufiy qarashlar ma’jusiy dinlarga: buddaviylik (ruhlarning qaytishiga, ko’chib yurishi), zardushtiylik (olovparastlar), sobiylik (yulduzparastlik) e’tiqodlarining shakllanishiga kuchli ta’sir ko’rsatgani sharq falsafasida birinchi marta Beruniy tomonidan aqliy va hissiy tafakkurlarining bir-biri bilan qo’shilib, estetik idrok, estetik ong, estetik tavakkur butun boshli diniy, ijtimoiy, falsafiy sitemalarni tashkil etishi Beruniy tomonidan yunon va hind mifologiyasini germenivtika yoki har tomonlama izchil (sistemali analiz) tahlil orqali tadqiq etilganini ko’ramiz.

Biz mazkur ilmiy tadqiqotimizda Beruniyning «Hindiston» asarida qadimgi hind xalqlarining boy ilmiy, ma’naviy merosida mavjud bo’lgan diniy, axloqiy ijtimoiy, falsafiy, badiiy, estetik qarashlar butun insoniyat (Gretsiya, Rim, Bobil (Vavilon), Somiriylar (Shumerlar), Kichik Osiyo, O’rta Osiyo) xalqlarining falsafiy qarashlari bilan o’zviy bog’liq ekanligi ko’rsatib berilgan.

I BOB

ABU RAYHON BERUNIYNING «HINDISTON» ASARIDA HIND VA YUNON MIFALOGIYASINING TADQIQ QILINISHI

  1. Hindiston asarida mifologiyaning falsafiy tahlili.

Beruniy hindlarning falsafa ilmiga bunday ta’rifini keltiradi: «Falsafa –mumkin bo’lganicha, Tangriga erishish va qoyil bo’lishdan iboratdir».

Yana shu kitobda («Bxagava-Gita» kitobida) bunday deyilgan: «Muhtoj bo’lingan narsalarga etishish uchun bo’ladigan tama’ ko’p kishilarni Tangriga yolbortiradi. Agar hindlarning tushunchalarini tekshirsang, Tangrini tanishdan uzoqda qolganlarini bilasan. Chunki Tangri har bir kishi sezgilar orqali uni topa oladigan darajada zohir emas (ya’ni, oddiy ko’zga ko’rinmaydigan, uni qalb ko’zi bilan bilish mumkin.) Shuning uchun ular tangrini taniy olmaganlar. Ba’zilari seziladigan narsalarni (tanishdan) nariga o’tmaydilar, ba’zilar o’tsa ham, tabiiy narsalarga borib, to’xtab qoladilar va u narsalardan yuqori, (hech kim)tug’dirmagan va (hech kimdan) tug’ilmagan zotning borligini, lekin birorta ham kishining ilmi uning ayni (asl) mohiyatini qamrab ololmasligini, ammo uning o’zi barcha narsani atroflicha biluvchi ekanini bilmaydilar». Boshqacha aytganda, ba’zi hindlar moddiyunligi sababli faqat tabiat kuchlariga sig’inib, oliy Tangri tabiat ijodkori, oliy qudrat ekanligini bilmaydilar.

Beruniy qadimgi hindlarning estetik qarashlari bilan diniy –falsafiy qarashlarini ayrim holda emas, balki birgalikda ko’rib chiqadi. Aslida ham bularni bir-biridan ajratib bo’lmaydi. Beruniy «Veda»larda aytilgan fikrlar bilan «Gita» va «Purona» kitoblarida uchraydigan fikrlar o’zaro bog’liq va o’zaro aloqador ekanligini yaxshi biladi. U, tabiatdagi barcha mavjudotlarda ilohiylik borligi haqidagi panteistik qarashlarning ildizlari umumiy ekanligini aniqlab, bunday yozadi:

«Nasroniylarda o’g’il so’zi Tangrining maxsus saylab olgan kishisi ma’nosida Isoga ishlatilsa ham, unga maxsus bo’lib qolmaydi, balki boshqalarga ham ishlatiladi. Shu Isoning o’zi shogirdlarini duo qilishga o’rgatganida «E, osmondagi otamiz!»deb sig’inishga buyuradi (Ruschasi: «Ottse nash, na nebesax… Matto Injili, 6-bob, 9-oyat.) Yahudiylar ham «Sifr-ul-mulux» («Bibliyaning Tavrot qismi, «Podshohlar kitobi»da-N.S.) Tangri Dovudga ta’ziya bildirib, shu xotindan yana bir o’g’il (Sulaymon) tug’ilishini, uni Tangri o’zi ham o’g’lim deb atashini va’da qildi».

Shundan so’ng Beruniy Moniyning «Kanzul-ax’yo» («Tiriklar xazinasi») kitobida ruhlar olami haqida aytgan mana bu fikrini keltiradi: «Nuroniy qo’shinlar erlik, xotinlik, jinsiy tofovutlari bo’lmasa ham (jasadlari bo’lmagani uchun) qizlar, otalar, onalar, o’g’illar, birodarlar, opa-singillar deb ataladilar» deydi. Hindlarning ham avom tabaqalari u sifatlarni ishlatishda chegaradan chiqib ketdilar va …xudoga er va xotinlik, o’g’il va qizlik, tug’dirish, homilador bo’lish sifatlarini va (insonga xos bo’lgan) boshqa tabiy holatlarni berdilar. Shunday sifatlar haqida (hindlar) o’lchovsiz gapirishdan uyalmaydilar.

Beruniy fikricha, «Hindlarning o’qimishli tabaqalari (ruhlarga, farishtalarga) bunday sifatlarni bermaydilar». Brahmanlar (aziz-avliyolar) asl tushunchani saqlash va tiklash uchun tarbiya qilinganlar. Ular «Borliq (olam) birgina narsa», deydilar. Chunki, Vasudeva (Krishna) «Gita» nomli mashhur kitobda aytganidek, haqiqatni olganda hamma narsa Tangriniki, chunki Vishnu (oliy tangri) jonli narsalar (mavjudotlar) yashashi uchun o’zini Er qildi, ularni ovqatlantirish uchun, undirib, o’stirish uchun o’zini suv qildi, olov, shamol qildi va har biri uchun o’zini qalb (jon) qildi. «Veda» kitobida aytilganidek, ularga es (aql) va bilimni hamda bularning teskarisini berdi».

Shundan so’ng Beruniy yunon donishmandi Tianlik Apolloniy ham olamdagi barcha mavjudotlarning ilohiyligi haqida panteistik fikrlarni aytganini keltirib, hind va yunonlarning dunyoqarashlarida o’xshashlik borligini kashf etadi: «Qarang: «Hamma odamlarda ilohiy bir quvvat bor. Moddiy bo’lgan va moddiy bo’lmagan narsalar (ruhlar) shu ilohiy quvvat orqali fikr qilinib bilinadi». Beruniy bunday panteistik qarashlar forslarda ham borligini aytadi: «Xuddi shunday moddiy bo’lmagan (Tangri) forslarda xudo deb ataladi, insonga ham shu so’z aralashgan ismlar beriladi (dex-xudo, kadxudo)».

Beruniy aniqlashicha, hindlar tabiat kuchlarini ilohiy lashtirib, olamdagi hamma mavjudot besh unsurdan iboratdir,-deydilar. Hindlar fikricha, ular: osmon (efir), olov, shamol, havo, suv va tuproqdir.

Hindlarning badiiy-estetik tafakkurini, falsafiy qarashlarini yaxshi tushunish uchun Barohim, Noroyana, Mahodeva, Shankara, Rishi, Sidha, Muni kabi so’zlar- tushunchalarning ma’nolarini yaxshi bilib olish kerak. Bu tushunchalarning ma’nolari Beruniyning «Hindiston» kitobida «Mahluqotning jins va ismlari» bobida yaxshi ochib berilgan. «Hayulo-modda bilan undan yuqori turuvchi nafsoniy (bu erda bu so’z, nafs ruh ma’nosida keladi-F.B.) va ilohiy ma’nolar o’rtasida vositadir. Xayuloda dastlabki uch quvvat (rishi, sidha, muni) bo’lishi mumkin» shulardan rishi so’zini Beruniy bunday ta’riflaydi: «Inson bo’la turib, ilmlari sababli farishtalardan afzal va ortiq bo’lgan hikmatshunoslar (donishmandlar) rishilar deb ataladi. Shuning uchun farishtalar ilmda rishilardan foydalanadilar».2

Hindlarning dunyoqarashidagi shu holat islomiy ta’limotda, Qur’oni karimda tasvirlangan farishtalarning Odam atoga sajda (yoki ta’zim) qilishga buyurilgani kabi tushunchaga muvofiq keladi. Islomiy ta’limotda ham Odam bilimlari, ilmi bilan farishtalardan yuqori martabaga qo’yilgan. Bu erda har qanday vayron qiluvchi ilmlar emas, balki olam, tabiat, modda-hayulo sirlarini bilishga doir ilmlar insonni ulug’lashi bildirilgan. Beruniyning «Hindiston» kitobiga so’zboshi va izohlar yozgan atoqli sharqshunos olim Abdusodiq Irisov «Rishi-zohid, eshon, taqvodorlar, sidhi-hikmatshunos (donishmand), muni esa tarkidunyo qilgan dono, porsolar deb tushuntiradi. Rishi martabasi brahmanlarga va ba’zi rojalarga nisbatan qo’llaniladi (brahma-rishi, roja-rishi kabi) Mahodevalardan biri Rudra deb ataladi. (Rudra –to’fon ilohi)».

Beruniy aniqlashicha, rishilardan yuqorida faqatgina Barohim (tabiat olami) turadi. «Faqat dastlabki kuchga (moddani turli mavjudotlarga aylantirish, bunyodkorlik, paydo qiluvchi kuchga –N.S.)ta’sir ko’rsatgan hayulogina Barohim, Projapati ismi bilan, shariat va xabarlar (vedalar) tomonidan berilgan yana boshqa ko’p ismlar bilan ataladi. Barohimning ma’nosi Ish boshlovchi tabiat deganidir. «Chunki, dastlabki yaratilishni, olamning yaratilishini ham hindlar Barohimga nisbat berishadi.»3

Beruniy Noroyana so’zining ma’nosini bunday tushuntiradi: «Noroyana ma’nosi faoliyati (Ikkinchi kuch modda ta’siri bilan harakatga keluvchi) eng nihoyasiga etib kuchaygan tabiat deyishga yaqin boradi». Chunki, tabiat shunday kuchaygan paytda mavjudotni buzmay, o’z holida qoldirishga (ya’ni, saqlashga) urinadi. Beruniy aniqlashicha, Noroyana ham (Barohim kabi-N.S.) olam (ya’ni, moddalar olami) buzilmay qolsin deb, uni isloh qilishga (mukammalashga) urinadi4. Demak, hindlar falsafiy– estetik qarashlarida Baroxim bunyodkor tabiat ma’nosini anglatadi. Shu bilan birga, barcha xalqlarda uchraydigan mifologik, ramziy, allegorik, majoziy tasavvurlarga ko’ra, tabiatning qudratli kuchlari, turli martaba, vazifalardagi farishtalar sifatida shakllantiriladi, insonlashtirib, odamzodga xos ishlarni qiluvchi qudratli zotlar deb tasavvur qilinadi. Beruniy «Hindiston» asarining «Maxluqotning jinslari (navlari, turlari) va ismlari haqida» bobida tabiatning oliy qudrati Baroxim bilan yunon mifologiyasidagi Zevs faoliyati o’xshash ekanligini aniqlaydi. Hindlar ta’limotiga ko’ra, Tabiat- Baroximda uch xil quvvatga ega bo’lgan mavjudotlar bor. «Gita» kitobida Vasudeva shunday degan: «Uchta avvalgi quvvatning birinchisi g’alaba qilganda aqlni o’stiradi, sezgilarni tozalaydi va farishtalar uchun qilinadigan amalga tutinadi. Ikkinchi (quvvat) g’alaba qilganda xirs va shahvatni o’stirib, qiyinchilik va mehnatga olib boradi. Jaksha va Rokshasa (ismli shaytonlar) uchun amal qilishni yuklaydi va bunday amaliga yarasha jazo ko’riladi. Uchinchi quvvat g’alaba qilganda esa bilimsizlik o’sib (ko’payib) inson turli orzular bilan aldanishga tutinadi hatto, bu hissizlik, g’ofillik, yalqovlik, kerakli ishni (ohiratda abadiy hayoti uchun kerakli ishlarni- N.S.) keyinga qo’yish va doimiy mudrashni (bu erda sog’lom aql va iymon- ruhning mudrashini-N.S.) keltirib chiqaradi… Bu quvvat g’alabasining oxiri azob va uqubat, insonlik martabasidan hayvonlik va o’simlikka tushish bo’ladi5».

Beruniy «Gita» kitobidan Vasudevaning yana bunday fikrini keltiradi: «Iymon va fazilat ruhoniylardan (ruhiy mavjudotlardan) Devalarda bo’ladi. Shuning uchun kimki ularga (Devalarga) jinsdan o’xshash bo’laman desa, unday inson Tangriga ishongan, unga yopishgan (ya’ni, har bir hatti harakatidan tangri xayolidan ayrilmaydigan- N.S.) va unga (tangriga) mushtoq bo’ladi». Bularga o’xshamaydigan insonlar esa Asura va Rakshasa deb ataladigan shaytonlar amri bilan yashaydilar. Bu shaytonlarda (va ularga ergashganlarda) kufr va razillik bo’ladi. Unday insonlar tangrini inkor qiladi, tangrining buyruqlariga e’tibor bermaydilar. Ular Tangrining olamga kerakligi yo’q va olam xudosizdir deydilar. Unday odamlar o’ziga ikki dunyoda ham zarari etadigan, (oxirat uchun) foydasi tegmaydigan narsalar bilan mashg’ul bo’ladilar.

Beruniy shu VIII bobda hindlarning diniy-falsafiy va badiiy tasavvurlari haqiqatdan ancha uzoqlashib ketgani haqida bunday deydi: «Hindlar tartibga kam rioya qiladilar, turlar sanog’ini ko’paytiradilar». Ularning aytishlaricha, turlarning ismlari ko’p va (yana ko’paytirmoqchi bo’lganlar uchun) maydon kengdir. Beruniy bu fikrning dalili sifatida hindlar devalarining 33 ko’rta (kogorta, to’da), shundan 11 ko’rta (to’dasi) Mahodeva uchun (ya’ni, uning ismlari uchun) deb bilishlarini aytadi. Mahodeva so’zining ma’nosi ham «juda ko’p Devalar» deganidir. Beruniy ko’rsatishicha, barcha Devalar (farishtalar) soni 330 000 000 (uch yuz o’ttiz millon) ni tashkil etadi.

Beruniy aniqlashicha, hindlar badiiy-estetik tasavvurga xos majoz, timsol, mubolag’alarga ko’p ishonadilar, barcha vaxima, mubolag’a, loflarni haqiqat deb tushunadilar. Shu sababli, hindlar Oliy Tangrini farishtalarga aralishtirib yuboradilar, bularni sal tartibga solish uchun Oliy Tangrining jismlari-xayulolarini uch guruhga, Barohim Noroyana va Mahodeva guruhlariga bo’ladilar. Beruniy hindlarning bunday tafakkurini nasroniylarning Oliy Tangrini Ota, o’g’il (Iso) va pok, muqaddas Ruh deb uchga bo’lganlariga o’xshatadi.

Beruniy hindlarning xabarlari va rivoyatlarida xurofot ko’pligi sababli ularning «Biz farishtalar deb aytgan Deva tabaqasi (ya’ni Devalar) haqidagi so’zlaridan va hech bir aqlga sig’maydigan sifatlarni u tabaqaga loyiq ko’rishlaridan taajjub qilmaymiz», deydi.

Shu o’rinda Beruniy islomning kalom olimlarini maqtab o’tadi: «Islomning kalom olimlari unday sifatlarning farishtalarga berilishini man etganlari u yoqda tursin, ruxsat etilganlardan ham farishtalarni poklaydilar. (Masalan, farishtalarni odamlarga o’xshatishdan ham tiyiladilar-N.S.)».

Shundan so’ng Beruniy qadimgi yunon shoirlarining asarlarida tasvirlangan ilohlar bilan hindlarning veda va boshqa kitoblaridan tasvirlangan ilohlari o’xshash ekanligini ta’kidlab, bunday deydi: «Yunonlarning farishtalarni-xudolar, ilohlar deb atashlarini aytib o’tdik. Endi yunonlarning Zevs haqidagi so’zlariga qarasang, aytganlarimizning rost ekanligini bilasan. (Ya’ni, ularning xabarlari va rivoyatlarida xurofat ko’pligini-N.S.)».

Qadimgi hindlar ham, yunonlar ham ilmiy va tarixiy asarlarini badiiy so’z yordamida o’zoq saqlanib qolishi uchun she’riy yo’l bilan yozganlar. Meditsina, tabobat daholaridan biri Jolinus (Galen) ham shu fikrni tasdiqlab bunday deydi: «Filon (Qadimgi yunon shoiri-N.S.) o’z she’rida o’sha topishmoq usuli bilan «filuniyo» aralashma dorisini tavsif qilib: «yaxshi hid kukraydigan (ufuradigan) qizil qillardan bir qilni ol». So’ngra insonlarning aqllari miqdoricha, vaznda o’sha qizil qildan olasan.

Qizil qil qurbonlikka so’yilgan jonivorning qoni ma’nosida. Filonning (bu so’zdan) maqsadi 5-misqol vaznda (bir misqol-4,25gramm) Za’faronlar (shafron)dir. «Yolg’ondan kam berilgan ildizdan ham ol, u ildiz Zevs tug’ilgan saharda paydo bo’lgan».

Shoir va tabib Filon she’rida aytilgan shiofabaxsh giyohlardan tayyorlanadigan dori haqidagi topishmoqli so’zlarni Jolinus bunday izohlaydi: «Shu ildiz sunbuldir, chunki unga yolg’on ism berilgan. Aslida u sunbul emas, balki ildizdir. Filon uni Krita o’simligi deb ataydi. Chunki, qissa (mif) va doston tuzuvchilar (Gomer va boshqalar) aytishlaricha, Zevs Kritadagi Diqtovun tog’ida tug’ilgan, haligi o’simlik shu tog’da o’sadi. Bu Zevsning onasi «Bolamni otasi Kronas (Vaqt, Zamon) eb qo’ymasin» deb berkitgan joydir».

«Yunonlar fikricha, -deydi Beruniy «Hindiston» kitobida Zevsni, Zuhal (Saturn)ning o’g’li Mushtariy (Rimliklarda – Yupiter) deb ataydilar – N.S.)». Jolinusning «Al-Burxon» kitobida aytilishicha, Zuhal tug’ilgan emas, yolg’iz uning o’zi azaldan bor xolos. Bu haqda qadimgi yunon shoiri Aratos «Zahirot» kitobida (miloddan avvalgi III asr) Zevsni ulug’lab, bunday deydi (Beruniy Aratosning she’rini nasriy bayonda keltiradi):

«Zevs shunday zotki, biz insonlar usiz turolmaymiz, hammamiz unga muhtojmiz.

U, insonlarga mehribon, sevimli narsalarni vujudga keltiruvchi, insonlarni amalga, ishga undab turuvchi.

U tiriklikni eslatuvchi, ekinning sog’lom o’sishi uchun er chopish va ekishning vaqtlarini bildiruvchi.

U osmondagi alomatlar va yulduzlarni yaratuvchidir.

Shuning uchun avvalda ham, oxirida ham unga yolvoramiz»6.

Beruniy o’z asarida yunon shoiri Aratos yozgan bu she’riy duo, madhu sanoni keltirar ekan, bu erda Zevs-inson haqida emas, balki ramziy ma’nodagi osmon-falak ulug’lanayotgani haqida ba’zi shoirlar va Jolinus (Galen)larning fikrlarini eslatadi. Chunki, Aratos (shoir) falakni Zevs deb atagan. Shunga o’xshash Homer «Qor bo’laklari Zevsdan (osmondan) ajralib tushganday» deydi. Zevsni efir va havo deb ataydi. Chindan ham shoir «Biz, odamlar usiz turolmaymiz» deganda havoni ko’zda tutgan bo’lishi mumkin.

Shu ma’noda Beruniy qadimgi hindlar va yunonlarning badiiy-estetik tafakkurida va tasavvurida yaratgan obrazlar, ramzlar orqali osmondagi mavjudotlarni, yulduzlar, sayyoralar ko’rinishidagi farishtalarni ilohlar, ma’budlar deb sig’inishlarini, ularning roziligi va madadkorligini so’rab, madhu sanolar aytishni tushuntiradi.

Beruniy vedalardan aniqlashiga ko’ra, hindlar Noroyanani oliy ma’bud, birinchi sababchi deb biladilar. Hindlar fikricha, bu dunyo odamlari axloqi aynib, buzilib ketganda ma’lum davrlarda Er yuziga kelib, ahvolni tuzatish choralarini ko’radi.

Beruniy «Hindiston» asarining «Noroyana, uning keladigan vaqtlari va nomlari haqida» deb nomlangan qirq oltinchi bobida bunday yozadi: «Noroyana dunyoga kelishda jism, shakl va rang jihatidan dunyo xalqiga o’xshab keladi. Noroyana kelishlaridan biri, (veda)da aytilishicha oltinchi manvantara(Vedalarga ko’ra, manvantara million va yuz ming yillar bilan hisoblanadigan davr, u bir necha kritajuga davrlariga bo’linadi-N.S.) tugashida bo’ldi. Podshoh Bali onasidan o’z otasining podshohlik davrini o’z davridan ortiqligi (afzalligini) bildi. Otasining davri kritajuga avaliga yaqin edi. Odamlar u vaqtda rohatga g’arq edi, ranju mashaqqatdan uzoq edi. Bali ham (otasidek)…xalqqa xayr- ehson qilib, mol va dunyosini socha boshladi…».

Beruniy shu bobda keltirgan ma’lumotlardan shuni bilish mumkinki, Veda kitoblarida berilgan ba’zi xabarlarga ko’ra, farishtalar Er yuzidagi oliy himmatli, sahovatli, ma’rifatli, raiyatga mehr-shavqatli podshohlarga hasad qiladilar, sababi, odamlar farishtalarni emas, o’sha odamni ko’proq yaxshi ko’rib qoladilar, biz esa xalq va ruhoniylarning e’tiboridan, izzat-hurmatidan ayrilamiz deb qo’rqadilar.

Shu sababli farishtalar bezovtalanib, oliy ma’bud Noroyana huzuriga borib, podshoh Balini o’ldirib, yo’qotib ber, deb yalinadilar. Noroyana farishtalarning iltimosiga ko’ra, podshoh Bali ibodat qilib, muhtojlarga xazinalarini ulashib, xayr-ehson qilib turgan joyga badbashara dev- Vomana shaklida boradi. Ozroq vaqt, braxman ruhoniy shakliga kirib, vedalarning Soma-veda qismini xushovoz bilan o’qib turadi.

Podshoh Bali zavq va xursandlik bilan veda o’qib bo’lgan Noroyanadan «Istagan narsangni so’ra, ehson qilaman», deydi- shunda Noroyana undan «Mulkigdan to’rt qadamlik erni bersang, men unda hayot kechirsam», deydi. So’ng Noroyana katta dev- Vomani shakliga kirib, Sharqqa qarab hatladi (sakradi), so’ng G’arbga qarab hatladi. Uchunchi marta yuqoriga qarab hatlab Svarlokaga (ruhlar olamiga) etdi. To’rtinchi qadami uchun bu dunyoda o’rin qolmadi. Shu bilan podshohni qul qilib, oyog’i ostiga olib, etti qavat er ostiga kiritib yubordi7.

Beruniy bob avvalida hindlarning Noroyana dunyo buzilganida tuzatish uchun keladi degan tasavvurlari chalkash ekanligini, ularning «oliy ma’buda» faqat tuzatish uchun emas, obodligni buzish uchun ham kelishini, yaxshi insonlarga hasad qilishni, bu sifatlar «Oliy ma’buda» ga yarashmasligini aytadi.

1-2. Beruniy hind va yunon mifologiyasi badiiyati haqida.

Abu Rayhon Beruniy «Hindiston» kitobida «Hindlarning aqliy va xissiy mavjudodlar haqidagi tasavvurlari » deb atalgan uchinchi bobida Yunon shoiri Homerning «Iliada» va «Odisseya » asarlari asosida halq poetik-estetik tafakkuri-mifologiyasi bilan diniy e’tiqodlari o’xshash ekanligini ko’rsatadi. «Hindlar tovushni, musiqani samoviy, ilohiy deb e’zozlaydilar. Shuning natijasida Hindistonda necha ming yillar davomida musiqa va raqsga juda katta e’tibor berib keladilar. ( «Baydju Bavra», «Mirzo G’olib», «Daydi», «Ramayana», «Mahabhorat» badiy filmlarida she’rlar va duolar musiqa bilan, kuylanib aytilishi ham Beruniyning mazkur fikrini tasdiqlaydi).

Yana shu o’rinda Beruniy hindlarning musiqani, tovushni samoviy deb e’tiqod qilishining sababini, bundan «Maqsadlari nima ekanini bilmayman. Bu, gumonimcha, yunon shoiri Xomerning «turli kuylar egasi bo’lgan etti zot bir-birlariga chiroyli tovush bilan gapirib, (qushik tarzida) javob beradilar deganiga o’xshaydi». Beruniy qadimgi yunonlarning poetik dahosi timsoli bo’lmish Xomerning bu so’zlarini sharhlab aytadiki, u (Xomer) etti zot deb, etti yulduzni kO’zda tutadi. «Shuningdek, Xomerdan boshqa shoirlardan biri yozishicha turli kuylarda jaranglovchi falaklar ettita bo’lib, ular (samoda doimiy) harakat qilib turadilar va yaratuvchiga sajda qiladilar»8 Abu Rayhon Buruniyning bu fikri «Qur’oni karim»da bayon qilingan islomiy e’tiqodlar, aqidalarga ham yaqin turadi. «Ash-Shamsu va-l-Qamaru yasjudoni» (Quyosh va Oy Yaratganga doimiy sajda qilib, harakatlanur.). Demak, hind musiqasi va raqslarining ko’zni qamashtiruvchi tezligi va shiddati samoviy mavjudotlar –yulduzlar, sayyoralarning Qutb yulduzi (Oltin Qoziq) atrofida harakatlanishi- Tangriga sajda, ibodat qilib, kuylab, raqsga tushishiga o’xshatilar ekan.

Ammo yulduzlarning kuyi, tovushini har kim ham eshita olmaydi. Bu kuylarni eshitish uchun nozik sezgilar egasi bo’lish zarur. Beruniy «Hindiston» kitobida yunon faylasufi Porfiriyning «Fozil faylasuflarning falak tabiati haqidagi qarashlari» kitobidan Pifogorus va Divjonus (Dionisiy) osmon jismlari yoqimli tovushlarda tarannum qilishlari bilan harakat qilganlarida mislsiz va shaklsiz yaratuvchilar borligiga dalolat qiladilar deganligini aytadi. (Hindlar ham, yunonlar ham mushrik bo’lib, yagona yaratuvchidan boshqa farishta maqomidagi yulduzlarni ham Tangrilar deb o’ylashlarini Beruniy yaxshi bilgan) U, Divjonus (Dionisiy) o’z sezgisining nozikligi tufayli falakdagi harakat tovushini eshita olgan, deb tushuntiradi.

Beruniy «Hindiston» asarining yigirma birinchi bobida hind va yunon faylasuflarining qarashlaridagi umumiylik, o’xshashlik haqida fikr yuritib, Homer dostonidan quyidagi baytlarni keltiradi: «Sen (Zevs) osmonni sayyoralar, uchun abadiy makon qilding, uni (efirni) shamollar qo’zg’ata olmaydilar, qorlar uni yo’q qilolmaydi, balki bunda havo ko’mko’k, ochiq bo’lib, uni berkitadigan bulut yo’q».

Beruniy Homerning poetik tasviridan so’ng Aflotunning quyidagi so’zlarini keltiradi: «Tangri (Zevs) etti planeta-sayyoraga qarata, Sizlar ma’budlar ma’budisiz, men hamma amallaringizni bunyod qilguvchiman, sizlarni kamchiliksiz qilib yaratguvchiman. Chunki, har bir bog’langan narsa (bu erda sayyoralarning samoda bir doiraga bog’lanib, bir yo’lda harakatlanishi ko’zda tutilsa kerak) echilsa ham (ya’ni, Xudo yaratib, o’sha makonga joylashtirib, so’ng o’z holiga tashlab qo’ysa ham –N.S.), tartibi yaxshi bo’lsa, hech biri buzilmaydi (ya’ni, sayyoralar hech qachon o’z harakatida belgilangan yo’lidan chetga chiqmaydi).

Beruniy shundan so’ng Arastuning Iskandarga maktublarida aytilgan quyidagi fikrini keltiradi. Osmon yoritqichlar (Quyosh va boshqa sayyoralar, yulduzlar) Xudo (ruhi va «jismi») bilan to’liqdir. Erni suv o’rab turadi, suvni havo o’rab turadi, havoni olov qurshab turadi, olovni efir o’rab turadi. Demak, efir (Arsh) barcha sayyoralar, jumladan, Quyoshdan ham baland va olisdadir. Arastu fikricha, osmonning eng yuqorisida ma’bud-«tangrilar», eng quyisida suvda yashovchi hayvonlar joylashgan9.

Hindlarning «Boju-Purona» kitobida erni suv (okean, ummon), suvni sof olov, bu olov qavatini shamol, uni osmon, osmonni Tangri qamrab olgan.

Shunisi e’tiborga molikki, Beruniy «Hindiston» asarida «Vasudeva to’g’risida va Bxarata urushlari» deb nomlangan qirq ettinchi bobida halq poetik ijodi maxsullari bo’lgan doston, eposlarida tasvirlangan voqealar va shaxslarni ham tarixiy jihatdan holis-ilmiy metodologiya asosida tekshiradi va tahlil qiladi. Beruniy fikricha, agar er yuzini bir xil (mevasiz) daraxt yoki bir hil (erkak yoki urg’ochi) hayvon butunlay qoplab olsa, bu holda hayvonning ko’payishiga ham, daraxtning o’sishiga ham o’rin (joy) qolmaydi. Shu sababli dehqonlar ekinlarini o’toq qilib, keraksizini yulib tashlaydi. Asalarilar ham o’z jinsidan bo’la turib, ishlamay, kuvadagi asalni bekorga eb yotadiganlarini o’ldirib tashlaydi.10

Beruniy fikricha, dehqon yoki bog’bon kabi, tabiatning o’zi ham xudi mana shunday ish qiladi. Ko’rinib turibdiki, Beruniy ingliz olimi Charlz Darvindan 800 yil avval tabiiy tanlanish qonuniyatini kashf etgan. Beruniy o’z fikrini bunday rivojlantiradi: «Lekin tabiat yaxshini yomondan ayirmasdan, hammasiga bir xilda ta’sir qilishi orqasida daraxtning barglarini to’kib, meva qilishdan qoldirib, quritadi (alloma agar inson vaqtida sug’orib, parvarish qilmasa, demoqchi shekilli-N.S.). Dunyo ham shunga o’xshashdir. Qachon xalqlarning ko’payishi bilan (va axloqiy, ma’naviy tanazzul, inqiroz sababli-N.S.) Dunyo buzilsa, yoki buzilishga yaqin etsa, Dunyo va undagi bor narsalarni saqlaguvchi, uning har bo’lagiga marhamati umumiy (teng) bo’lgan, tadbirkor (Xudo) ko’pchilikni kamaytiradigan, va hamma yomonlik ildizini tagidan qirqadigan bir zotni yuboradi (Islomiy aqidaga ko’ra, Muhammad payg’ambar shunday odam hisoblanadi-N.S.). Hindlarning da’volariga ko’ra , Vasudeva ham shularning jumlasidan bo’lib, Er yuzi jabru zulm bilan to’lib, unda yashovchilarning ko’pligidan, oyoq bosib yurishlaridan Er chayqalib turgan vaqtda eng oxirgi marta Matxura shahri (mamlakat poytaxt-shahar nomi bilan atalsa kerak, yunonlardagi Afina davlati kabi-N.S.) hokimi Kansa (Xansa)ning singlisidan (Vasudeva, hindlar fikri, e’tiqodicha-iloh) inson qiyofasida tug’iladi. … Ammo, singlisining to’yi kunlarida (mamlakat hokimi Kansa): «Sening o’liming singling bolasi tarafidan bo’ladi» degan ovoz-nidoni eshitgan edi. Shuning uchun, singlisi tug’ishi bilan maxsus odam yuborib, u bola o’g’il bo’lsa ham, qiz bo’lsa ham tezdan o’ldirar edi».

Beruniy hindlarning ilohi hisoblanuvchi Vasudeva- Krishnaning sirli tug’ilishini hind poetik ijodi-eposida tasvirlanganiday, badii shaklda, ravshan, obrazli manzaralar orqali tasvirlaydi: «Bu (Vasudevaning tug’ilishi) yomg’irli kechada, xadrapada oyining qorong’u yarmining sakkizinchisida oy Rohine manzilida tulu qilganida bo’ladi. (Hokim) Kansaning poyloqchilari qattiq uyquga ketgan vaqtida otasi bolani o’g’irlab, ya’ni (enaga) Jasuning eri Nandaning qoramol bog’laydigan og’iliga ko’tarib boradi. U joy Matxuraning yaqinida bo’lib, ikkalasi o’rtasida Jamuna daryosi oqar edi»11

Beruniy badiiy til bilan hikoya qilishicha chaqaloq (Vasudeva) keltirgan vaqtda (cho’ponning xotini) Jasu ham qiz farzand tuqqan ekan. Ota chaqaloq Vasudevani Jasuning qiziga almashtirib, ko’tarib, poyloqchilarga olib borib, o’g’lining o’rniga beradi. Hokim Kansa (Xansa) chaqaloq qizni o’ldirmoqchi bo’lganida, u osmonga ko’tarilib, ko’zdan g’oyib bo’ladi (Bu albatta, hind poetik, badiiy tafakkurining mahsulidir-N.S.) Cho’ponning xotini Jasu bo’lsa, chaqalog’i almashtirilganidan bexabar Vasudevaga sut emizadi, tarbiyalab o’stiradi.

Hind xalqi-poetik tafakkurining durdona asrlaridan hisoblanmish «Bxagavadgita» eposida Vasudevaning bolaligi, o’sib ulg’ayishi, qahramonliklari batafsil tasvirlangan. Beruniy «Hindiston» asarida bu tavsilotlardan yaxshi xabardor ekanligi ko’rinadi: «(O’smir Vasudeva) bir kuni yo’lda ketaturib, hokim Kansaning g’azabini qo’zg’aydigan bir muncha ishlarni qilib qo’yadi: Kansaning (xovuzdagi) nilufarini qo’riqlab yotgan ilonni engib, tumshug’idan bog’lab, (etaklab yuradi). Bolani o’ldirish uchun qo’yib yuborilgan mast filni o’ldiradi. Kansa yosh Vasudevani yo’qotish uchun juda ko’p makr-xiylalar ishlatadi, lekin hammasi o’ziga zarar bo’lib qaytadi. Nihoyat, Kansa Vasudevani o’ziga xizmat qiluvchi paxlovonlardan biri bo’lishini istaydi. Xizmat vaqtida ham Vasudeva ko’p qahramonliklar ko’rsatadi.

Ko’rinib turibdiki, Vasudevaning bu qahramonliklari Yunon mifologiyasidagi Geraklning qahramonliklarini eslatadi. Beruniy bu o’rinda Geraklni eslatmaydi. U, «Hindiston» kitobining boshqa boblarida Geraklni tilga oladi. Atoqli sharqshunos olim Najmiddin Komilovning «Beruniy va Gomer» maqolasida xorazmlik allomaning «Iliada» dostonida tasvirlangan voqealar va qahramonlar haqidagi fikrlariga e’tiborimizni qaratadi.12

Abu Rayhon Beruniy jahon madaniyati tarixida birinchi marta hindlar va yunonlarning estetik tafakkuri maxsullari bo’lgan asotirlar, mifologik tasavvurlarni va u tasavvurlar asosida vujudga kelgan badiiy asarlarni qiyosiy o’rganib, ilmiy tadqiq etgan yagona olimdir.

Hindistonda ham, Yunonistonda ham xalq og’zaki poetik ijodi yuksak darajada rivojlangan. Beruniy asarlarida haqqoniy tadqiq etilgan hindlar va yunonlarning estetik tafakkuri, estetik faoliyati benihoya yuksak rivojlangan. Mana shu yuksak estetik faoliyat sababli xalq poetik ijodi asarlarida tasvirlangan voqealar, bu voqealarning qahramonlari, ular bilan bog’liq tabiat hodisalari diniy e’tiqodga aylanib ketgan.

Beruniy hindlarning tanosuh (ruhlarning turli zamonlarga va turli odamlarga ko’chib yurishi) haqidagi ta’limotiga ko’ra, Vasudevaning bu dunyoga oxirgi marta qanday sabab bilan kelishini tushuntiradi.

II-BOB

BERUNIY HINDLARNING DINIY E’TIQODLARI VA BADIIY-ESTETIK TAFAKKURI HAQIDA

2-1. «Veda» va «Purona»larda ilmiy va ezoterik (yashirin) bilimlar.

Hindlarning ulamolari, shoirlari va ruhoniy ustozlari juda katta hurmat bilan qaraydigan «Veda»lar insoniyatning hozirgacha mavjud yozma madaniy yodgorliklarining eng qadimgilaridan hisoblanadi.

«Veda»larda qadimgi Hindiston xalqlarining ijtimoiy ahvoli, urf-odatlari, diniy va milliy an’analari, poetik va falsafiy tafakkuri ifodasini topgan. Veda so’zi bilimni bildirsa ham, bu oddiy bilim emas, hindlar e’tiqodicha, sirli bilimlardir.

«Veda»lar to’rt qismga bo’linadi: «Rigveda», «Somaveda», «Yajurveda», «Atxarvana-veda». «Vedaning ma’nosi bilinmagan narsani bilishdir,-deb yozadi Beruniy «Hindiston» kitobining o’n ikkinchi bobida. Hindlar «Veda» kitobini oliy tangrining Barohim og’zidan (tilidan) aytilgan so’zi, deydilar. Vedani brahmanlar o’qiydilar-u, ma’nosini bilmaydilar. (Qadimgi brahmanlar veda ma’nosini bilganlar, lekin Beruniy zamonida uni bilganlar qolmagan bo’lishi mumkin- N.S.) Beruniy shunga ishora qilib «Braxmanlarning ozgina qismi uning ma’nosini o’rganadi,-deydi. – Munozara va baxslashuv yo’sinida unga turli ma’no va izohlar berishni juda oz kishi biladi»13.

Vedalarning yashirin-ezoterik bilimlar ekanini shundan bilish mumkinki, «Veda» o’qishni brahmanlar kshatriy tabaqasiga (shahzodalar, harbiylarga) o’rgatadilar, lekin kshatriyning hech bir kishiga, hatto brahmanga o’rgatishga ruxsat berilmagan. Vaysh’ya va shudra tabaqalari esa vedani talaffuz qilib o’qishlari u yoqda tursin, eshitishlari ham ravo emas. U ikki tabaqadan biron kishining vedani o’qigani aniq bo’lsa, brahmanlar u odamni hukmdorga topshiradilar va hukmdor uning tilini kesib qiynaydi»14

Vedalar ezoterik-yashirin, sirli bilimlar deb hisoblanganiga sabab, bizningcha, oliy tabaqalarning ham bir hovuch vakillari vedani bilishi bilan fahrlanib, hatto podshohlardan ham o’zini yuqori tutadilar va bu bilimlarni hech kimga o’rgatishni istamaydilar. Yana «Vedani yozish mumkin emas, deydilar, chunki u turli kuylar bilan o’qiladi, ya’ni u badiiy-estetik boylik, qadriyat hamdir. Uni yozishda qalamning ojizligi va yozilganda ortiq yoki kam qilib qo’yishi sababli, uni yozuvdan uzoq tutadilar».15

Hindlar necha ming yillar davomida avaylab, yashirib, ko’pchilik hindlarga ham bildirmay kelgan vedalarni hindlarga begona hisoblangan, boshqa diniy e’tiqod vakili bo’lgan Beruniyning o’rganishiga qoyil qolish kerak. Bundan xulosa qilish mumkinki, hindlarning oliy tabaqaga mansub ulamolari Beruniyga juda katta, hatto cheksiz hurmat bilan qaraganlar. Bu holatni Beruniyning o’zi ham sezgani yuqorida aytildi.

Beruniy aniqlashicha, «Veda» kitobi yaxshi ishlarga targ’ib qilishni, yomon ishlardan qaytarishni, amallarning chegarasini aniq ko’rsatib, yaxshilik qilishga qiziqtirishni, gunoh ishlarga qattiq jazo berilishini aytib qo’rqitishni, yaxshi (xayrli ishlarga) mukofot va (yomon ishlarga) yomon jazolarni bayon qiladi.

Beruniy yana aniqlashicha, «Veda»ning ko’p qismi turli duo va olov uchun qilinadigan turli qurbonliklar ustidagi (haqidagi) so’zlardan iboratdir. Xuddi «Avesto»dagi kabi, «Vedalar»da ham u qurbonlik turlari sanab bo’lmaydigan darajada ko’p va (qoidalari) qiyindir.

«Veda»larning ilmiy tafakkurdan ko’ra, badiiy-estetik tafakkur maxsuli ekanligini Beruniy aytgan mana bu so’zlardan bilish mumkin. «Veda» mazmuniga ko’ra, oliy tangri avliyo Barohimga bu olamdagi mavjudotlarning boshlanishi haqida gapiradi. Bu gaplar ichida Shavnak degan farishta yoki ulamoga Zuhro yulduz aytgan bunday so’zlar ham bor:

«Er yuzi suvga g’arq bo’ladigan vaqtda sen vedani unutasan. Shunda Veda erning (suvning) eng tagiga tushib ketadi. U erdan uni baliqdan boshqa narsa chiqarolmaydi. Shuning uchun men baliqni yuboraman, u Vedani chiqarib senga topshiradi». Bu erda ehtimol, Er kurrasidan ko’rinuvchi Quyosh Baliq yulduzlar burjiga yaqinlashgan vaqtiga ishora qilingan bo’lishi mumkin. Zuhro yulduzi yana bunday deydi: (Er suv ostiga g’arq bo’lib ketganidan) keyin men cho’chqani yuboraman, u qoziq tishlari bilan erni ko’tarib, uni suvdan chiqaradi».

Beruniy «Hindiston» kitobida yozishicha, hindlar e’tiqodiga ko’ra oliy ma’bud hisoblangan Vishnu (uni turli zamonlarda Er yuziga kelishiga qarab, Barohim, Vasudeva, V’yosa, Krishna, Noroyana deb turlicha ataydilar yana boshqa ismlari ham bor-N.S.) er yuziga oxirgi vaqtlarda avliyo V’yosa qiyofasida kelganida qadimgi veda kitoblarini ruhoniylarning tushunishiga osonlashtirish maqsadida to’rt qismga bo’lgan.

Bu qismlar «Rigveda», «Somaveda», «Yajurveda», «Atxarvana-veda» deb ataladi. V’yosaning to’rt shogirdi bo’lib, u har bir shogirdiga bir vedani o’rgatgan. Qizig’i shuki, vedani yozish ko’p zamonlar man etilgan, uni faqat yod o’qish mumkin. Yodlashni osonlashtirish maqsadida nazm, she’r bilan bunyod etilgan.

Bizningcha, vedalar yozilmaganligining sababi, uni faqat oliy tabaqa ruhoniylari, braxmanlar yod o’qib, podshohlarga o’rgatsin, duch kelgan odam, balki yomon odamlar uni yozuvdan ko’chirib olib o’rganmasin, degan niyatda shunday qilingan. Ruhoniy ustozlar har zamonda veda kitoblarini o’zlarining eng sadoqatli, ishonchli, qobiliyatli shogirdlariga o’rgatib, yod oldirgan.

Olimlar fikricha, Vedalarda qadimgi hindlarning borliq olamga falsafiy, diniy, estetik munosabati, sof falsafagacha bo’lgan qadimgi dunyoqarashlari yuksak darajada rivojlangan. «Rigveda» gimnlari (madhu-sanolari)da oliy ma’bud. Odit’ya Pritxvi (ona tabiat)ning o’n ikki o’g’li borligi aytiladi. Bular Varuna-Yulduzlarga to’la osmon (yunonlarda –Uran), Mitra (boshqa ismlari Sur’ya, Savitra) Quyosh ma’budi. Hind e’tiqodicha Varuna bilan Mitra biri kechasi, biri kunduzi odamlarni kuzatib, yomonlik qilganlarni jazolaydilar. Soma-Oy ma’budi, u odamlarga muqaddas rohatbahsh ichimlik tayyorlash sirlarini o’rgatgan. Vayu-shamol ma’budi. Agni-olov ma’budi, Indra–yaxshilik, chaqmoq, jang, urush ma’budi, purusha-erlik quvvati barcha mavjudotlarning manbalari sifatida ulug’lanadi.

Vedalarga ko’ra, Er yuzidagi birinchi odam – Manu barcha odamlarning otasi deb ilohiy hisoblangan. «Manu qonunlari» ham vedalarning bir qismi hisoblanadi. Hind e’tiqodicha, Er va osmonni, Quyoshni, Agnu va Indrani, Purusha tug’dirgan16.

Beruniy yozishicha, hindlar bir qancha muqaddas shaharlardagi ibodatxonalarda Erlik quvvati sharafiga baland haykallar qo’yilgan. Bu haykalga hozirgacha hind ayollari muqaddas yog’ surtib, unga sig’inadilar, farzand va davlat tilaydilar17.

Beruniy aniqlashicha, «Rigveda» uch turli ohang bilan o’qiladi (yod aytiladi). Ularning biri, hamma o’qiladigan joylarni barobar, bir ohangda o’qish. Ikkinchisi, vedani har bir kalimadan so’ng to’xtab-to’xtab, bir-biridan ajralib o’qishgan. Uchunchisi, o’qish turlarining afzali bo’lib, bunga ko’p sabablar va’da qilingan. Bu xil o’qishda vedaning kichik bir bo’lagi ma’lum kalimalar bilan o’qiy boshlanadi. Keyin u kalimalar qaytarilib, o’qilmagan qismidan bir ozi ularga qo’shib o’qiladi. So’ngra shu qo’shilgan qismining yolg’iz o’zi qaytarilib, unga yana yangi bir bo’lagi o’qiladi. Shu tartibda o’qish davom etib, oxirida, barcha o’qilgan hammasi qaytarib o’qiladi.

«Rigveda»ning mazmuni Quyoshga, olovga, barcha farishtalarga (Hindlar e’tiqodicha, barcha farishtalarga iloh deb sajda qilinadi) madxu-sano va duo iltijolardan iborat. «Rigveda» kalimalari, jumlalari bir-biridan ajratib o’qilishining sababi Beruniy aniqlashicha, quyidagi mifologik asotirga, xalq og’zaki poetik ijodi bo’lgan rivoyatga asoslanadi. Beruniy aniqlashicha, Jaynavalkya ismli shogird mullavachcha bor edi. Uning ustoziga do’st bo’lgan boshqa bir ustoz–braxman olis safarga ketish oldidan do’stiga murojat qilib, u qaytib kelguncha har kuni do’stining shogirdlaridan biri uni uyiga kelib, ibodat olovi o’chib qolmasligi uchun qarashib tursin, deb iltimos qilgan. Shu xizmatni bajarish uchun mullavacha Jaynavalkyaning navbati kelgan. U xizmatni bajarib yurganda safarga ketgan kishining xotini uni sevib qolgan. Buni sezgan Jaynavalkya u erga boshqa bormay qo’ygan. Haligi ayol ustozdan o’sha shogirdingiz nega kelmayapti, deb so’ragan. Ustoz Jaynavalkyani majburlab u erga yubormoqchi bo’lgan. Shogird uning farmonini bajarishdan bosh tortgan va sofdil, xalol bo’lgani uchun, gunohga botishdan saqlanish uchun ustoziga «Hohlasangiz menga o’rgatganliringizni qaytarib oling» degan.

Ustoz, pir bir duo o’qib, shogirdining bilganlarini qaytarib olgan, shogird bilganlarini unutgan. Shogird, Jaynavalkya Quyosh ma’budiga iltijo qilib, vedani o’rgatishni so’ragan. Quyosh unga: «Men doimo harakatdaman, sen mendan qanday qilib, o’rganasan?» - dedi. Jaynavalk’ya tirishqoqlik bilan Quyosh aravasiga osilib olib undan veda ilmini o’rganadi, ammo doimiy harakatda, notinchlikda bo’lgani uchun to’xtab-to’xtab, takrorlab yod o’qish usuli an’ana bo’lib qolgan.18

Bu go’zal afsona hindlarning estetik idrok etish qobilyati ancha baland ekanligini ko’satadi. Beruniy ham bu voqeani haqiqat deb bilmay, afsona deb bilsa ham badiiy, xalq poetik ejodi sifatida to’liq keltirgan.

Beruniy aniqlashicha, «Somaveda» kitobida qurbonliklar tartibi, insonlarni hayotida yomon, gunoh ishlardan qaytarish, man etish, yaxshi ish–amallar qilish uchun buyruqlar bayon qilinadi va ashula singari kuy ohangida o’qiladi. Hindlarning qadimgi sanskrit tilda yoqimli so’z va oy soma deb ataladi. Shu ma’noda Somaveda yoqimli kalom ma’nosini bildiradi. «Somaveda»ning kuy bilan o’qilishining sababi shuki, - deydi Beruniy,- Noroyana Vomana (Qo’rqinchli dev) suvratida Bali podshoh oldiga kelganida, o’zini Braxmanga o’xshatib, Somavedani mungli kuy bilan o’qishga tutindi va shunday o’qishi sababli Bali podshohni betoqat qildi. Nihoyat, o’sha bo’ladigan ish bo’ldi. (Beruniy keyinroq bu voqeani mufassal bayon qiladi. Bizning ishimizda ham bu voqea haqida yana fikr yuritiladi. –N.S.)

Beruniyning «Hindiston» kitobida nima uchundir, «Yajurveda» (yoki Yayurveda) haqida ma’lumot juda kam berilgan: «Yajurvedaga kelsak, - deydi Beruniy, - buning nazmi kondin (vazni) dan tarkib topgan bo’lib, bu bilan avvalgi («Rigveda»)ning farqi shuki, buni so’zlar (jumlalar) o’rtasida to’xtamay tutashtirib o’qish mumkin. Bunda ham («Yajurveda» qismida ham) avvalgisida («Regveda» qismida) bayon qilinadigan olov yoqish amallari va qurbonliklari bayon qilinadi»19.

«Yajurveda» (yoki «Yayurveda») boshqa manbalarga ko’ra asosan tabobatga, shifobaxsh o’simliklarga, turli kasalliklarni davolash usullariga bag’ishlangan asardir.

«Axtarvana-veda»ga kelsak, bu avvalgi ikkala nazm singari emas, bunda kalimalar bir-biriga tutashtirib, lekin dimoq bilan qiroat qilib o’qiladi,- deydi Abu Rayhon Beruniy. -Odamlar bunga kam rag’bat qiladilar. Bunda ham olovga qilinadigan qurbonliklar, o’simliklar (ga qanday munosabat bo’lishi kerakligi, ularni yoqish, kulini daryoga sochish- N.S.) haqidagi buyruqlar va o’liklar uchun bajarilishi lozim bo’lgan amallar bayon etiladi». Bizningcha, vedaning bu qismi juda qayg’uli, fojiali ruhda bo’lgani uchun, avom hindlar esa tabiatan quvnoq va sho’x bo’lgani sababli uni o’qishga rag’batlari yo’qdir. Lekin Beruniy bu holatning ishonchliroq sabablarini aytmagan.

Abu Rayhon Beruniy «Hindiston» kitobida vedalardan farqlanuvchi puronalar haqida ham qimmatli ma’lumotlar beradi. U, puronalarning 18 xilining nomlarini keltiradi: 1.Odi-purona juda qadimgi purona. 2.Mach’ya-purona- baliq haqida. 3.Ko’rma-purona- toshbaqa haqida. 4.Varoha-purona cho’chqa haqida. 5.Narosimha-purona-sher boshli odam. 6.Vomana-kichrayib, bujmayib qolgan dev. 7.Voju-purona-shamol. 8.Nanda-purona-Mahodevaning xizmatchisi. 9.Skanda-purona-Mahodevaning o’g’li. 10.Odit’ya-purona, Barohim haqida va hokazo.

Shundan so’ng Beruniy «Bxagava-Gita»kitobidan Vasudeva o’g’li Krishna va Arjuna o’rtasidagi voqealar bobida Tangri tilidan bunday so’zlar aytilganligini keltiradi:

«Men hamma narsaman. Men boshqalardek tug’ilib, yashab, keyin o’luvchi emasman. Ishim uchun mukofot olishni mo’ljallamayman ham. Do’stlik yoki dushmanlik sababli bir tabaqani qo’yib, boshqa tabaqa tarafdori ham bo’lmayman. Yaratganimning hammasiga barcha zarur narsalarni berdim (masalan, dehqonga er,omoch, ho’kiz, urug’lik, bog’bonga-ko’chatlar, ulamolarga bilimlar.) mana shu sifatlarim bilan meni tanigan, o’z ishini bajarishda menga o’xshab, ta’madan uzoq turgan kishining bandi echilishi (ya’ni, ruhining badan qafasidan ozod bo’lishi) yoki bu dunyodagi mushkullari osonlashadi».

Beruniy vedalar va puranalar kabi hindlarning hikmatli, donishmandlik kitoblarida Noroyana haqidagi hindlarning bir-biriga zid tasavvurlarini sira o’zgartirmay, xolislik bilan, o’z holicha keltiradi.

«Vishnu- purona»da aytilishicha,- deb yozadi Beruniy,- jugalarda (avvalgi davrlarda) Vishnu (Noroyana) o’zi uchun mashg’ul bo’ladi, so’ngra krita jugada (ikkinchi juga davrida) u (olim) Kapila ko’rinishida bo’lib, ilm tarqatish uchun keladi. U tritajugada (uchunchi jugada) Rama (Ram) ko’rinishida bo’lib botirlik ko’rsatish, yomonlarga (devlarga, shaytonlarga) zarba berish, kuch va g’alaba bilan uch loka (uch olamni) saqlash va yaxshilik etkazish uchun keladi. Dvopara esa u V’yosi so’vratida bo’lib, vedani to’rt bob (bo’lim) va fasllariga bo’lish uchun keladi. Dvopara oxirida Vasudeva suvratida (bo’lib Er yuzida) jabr zulm qiluvchilarni yo’qotish uchun keladi. Kalijugada braxman (ruhoniy) Jashu o’g’li Kalei suvratida tushib, hammani o’ldirib, davrni qayta qurish uchun keladi.

Beruniy «Hindiston» kitobining «Vasudeva to’g’risida va Bxarati urushlari bayoni» deb atalgan qirq ettinchi bobida «Mahobhorat» eposi- dostonining bir qismi bo’lgan «Bxaga va Gita» kitobida yozilgan, hindlar e’tiqodicha, oliy ma’bud hisoblangan. Vishnuning muayyan bir zamonda Vasudeva bo’lib kelishi tarixini xuddi eposdagi kabi badiiy tasvir yo’li bilan hikoya qiladi. Vedalarda ilmiy tafakkur emas, balki axloqiy, estetik, huquqiy tafakkur durdonalari badiiy, obrazli hikoya qilingan.

Yuqoridagi fikrlardan bunday ilmiy xulosalarga kelish mumkin:

  1. Vedalar juda qadim zamonlardan buyon avlodlardan-avlodlarga o’tib kelgan hikmatli xazinalardir.
  2. Vedalarni faqat oliy tabaqaga mansub- Brahmanlar o’rganishi, ibodat vaqtida o’qishi mumkin.
  3. Vedalarni ayrim hollarda adolatli podshoh, kshatiriylar harbiy yo’lboshchilar ilmi hikmatni yaxshi ko’rsa o’rganishi mumkin.
  4. Braxmanlar ham o’z xonahoqida o’z shogirdlari- bo’lg’uvchi braxmanlarga, kshatriylar, podshohlarning bolalariga o’qitadi.
  5. Vedalar asosan braxmanlar doirasida ularning farzandlariga o’rgatilib, avlodlariga meros qilib qoldiriladi.
  6. Quyi tabaqalarga mansub fuqarollarga veda o’rganish man qilingan, ular yashirin va oshkora o’qisa jazoga tortiladi.
  7. Beruniy vedalarning mazmuni, mohiyatini, badiiy-estetik xususiyatlarini chuqur tadqiq qilgan.

2-2. Hind eposida ahloqiy muammolarning badiiy-estetik ifodasi.

Beruniy «Hindiston» asarining Bxarata urushlari haqidagi qirq ettinchi bobida Krishna honodoni va «Maxobhorat» («Bxarata» urushlari) boshlanishining sabablarini aytadi. Zolim hukmdor- Matxura hokimi Kansaning o’limida Vasudeva-Krishna aybdorligidan xabar topgan hokimning kuyovi (Beruniy bu kuyovning ismini keltirmagan) g’azablanib, qo’shini bilan kelib, Matxurani egallaydi. U, Vasudeva - Krishnani mamlakatdan dengiz tomonga haydab chiqaradi. Vasudeva - Krishna dengiz yaqinida devorlari oltindan qurilgan shaharga keladi. Bu erda uning amakivachchalari- Kaurava avlodlari hukmron edilar. Qizig’i shundaki, Beruniy bu erda «Mahobxorat»-Bxaratlar jangnomasi voqealarida Krishna-Vasudevani o’z qarindoshlari –Panduzodalar bilan Kaurova ( yoki Kuru) farzandlarini ziyofat vaqtida qimor o’yinini tashkil etib, o’zaro urushtirib qo’ygan, falokatli, qirg’in urushlarni keltirib chiqargan g’alati odam sifatida ko’rsatadi. Hozirgi zamonimizgacha saqlanib qolgan «Mahobhorat» dostonida va bu epos asosida tayyorlangan ko’p seriyali kinnofilmda qirg’in urushga Vasudeva-Krishna emas, balki Kauravlar avlodidan yovuz Duryodxon sababchi qilib ko’rsatilgan.

«Mahobhorat» («Bxaratlar urushi») eposi-hind halq poetik ijodi durdonasida hindlar tangri, iloh deb ulug’laydigan muqaddas zotni Beruniy ulug’lamaydi. Alloma asar voqealari va qahramonlariga etuk san’atshunos, adabiyotshunos sifatida ilmiy holislik bilan estetik baho beradi. Vasudeva tashkil etgan qimor o’yini tufayli juda katta qirg’in urushi boshlangani, Vasudeva urushayotgan har ikki tomonga yordam berishi, boshqacha aytganda urush olovini avj oldirishi Beruniy talqinida holis tasvirlangan. «Har bir guruh Vasudevadan yordam talab qilardi», - deb yozadi Beruniy. Vasudeva ularga (Pandu avlodlariga): «Sizlarga yolg’iz men yordam berishimni xohlaysizmi yoki akam Balabxadra barcha qo’shini bilan yordam berishini xohlaysizlarmi? deb savol qilganida, Pandu avlodlari Vasudevani tanladilar. Ular (Panduzodalar) beshta edi: «Jazshithira – ularning boshlig’i, ularning botirlari –Arjuna, Sahodeva, Bxemasena(Bhim) va Nakula» Beruniy sal yuqorida aytgan ediki, «Har bir guruh o’z kishilari (etakchilari) bilan birlashib va zo’r kuch to’plab yordamlashuvlari natijasida Tonashar dalasiga hisobdan tashqari qo’shin jam bo’ldi. Ular soni o’n sakkiz akshavhini (o’n sakkiz diviziya deganday) tahmin qilinar edi».20

«Maxobhorat» day keng ko’lamli buyuk eposning to’liq matnini, voqealari va g’oyalarini Beruniy shu qadar mufassal bilgani, jahonda birinchilardan bo’lib , ilmiy-nazariy jihatdan tadqiq etgani hayratlanarlidir. Beruniy talqinlari hozirgi zamon atoqli hind ulamolari, faylasuflarining talqiniga nisbatan ilmiy-nazariy jihatdan holisroq, chuqurroq tadqiq etilgan.

«Maxobhorat» va «Ramayana» ning hozirgi tadqiqotchilaridan Shri-Prabxubada Aurobindaning bu haqdagi kitoblarida ilmiy tahlilga nisbatan fantaziya yoki diniy hurofotlar ustun turadi.

Toneshar vodiysida Bxaratlar urushida qatnashgan 18 akshavhini qo’shin miqdorini ko’pchilik hindshunoslar tasavvur qilolmaydilar. Lekin serqirra va sinchkov olim bo’lgan Beruniy bir akshavhini miqdori dunyodagi boshqa xalqlarning o’lchov mezonlariga qiyoslanganida qancha miqdorda ekanligini aniq -ravshan qilib tushuntiradi. Shunisi qiziqarliki, yunonliklar, rimliklar, ovrupolik xalqlarning yil hisoblariga ko’ra, Yangi era Iso-Masih tavalludi 1-nchi yildan boshlanadi. Bundan avvalgi, ya’ni Yangi eradan avvalgi tarixlarni hisoblashda yunonlar Troya urushlarini miloddan avvalgi X asrda yuz bergan deb, bu haqda dostonlar («Iliada» va «Odisseya») asarlarini yozgan buyuk shoir-baxshi Homer (arablarda-Omir) miloddan avvalgi IX-XIII asrlarda yashagan deb hisoblanadi. Miloddan avvalgi IV asrning 329-yili Makedoniya podshohi Iskandar Gretsiyani, Eronni va O’rta osiyoning ayrim hududlarini bosib olgan.

Bu davrlar, Beruniy «Hindiston» asarida yozishicha, hindlarning tarixni hisoblashlariga nisbatan juda oz vaqtlardir. «Barohim hayoti boshlanishidan to misolga olingan yilimizgacha 26215732948132 yil (ya’ni, 26 trillion, 215milliard, 732 million 948 ming 132 (bir yuz o’ttiz ikki) yil o’tgan.

Beruniy yozadi: «Ammo hindlarning ulamolari tarixiy juda uzoq davrlarni kalpa, manvantara, juga, chaturjuga, tretajuga, ashvamadha, divia, so’zlari bilan ifodalaydilar. Beruniy «Vishnu –Dxarma» kitobidan keltirilishicha, «Har kim bu ishlarni tafsili bilan bilsa (ya’ni, o’sha uzoq davrlarda qanday tarixiy voqealar yuz berganligini, ularning qahramonlarini bilsa-F.B.), etarli darajada tasavvur qila olsa, u orif bo’ladi. «Orif o’zi bir shunday kishiki, u yagona tangriga ibodat qiladi va paramapada (buddaviylar tarixida- dxarmapada) deb atalgan tangri-makoniga ( ya’ni, ilohiy makonga) qo’shni bo’lishni istaydi. Beruniy «Vishnu-Dxarma» kitobidan bunday g’alati yil hisobini keltiradi: «Yigirma to’rtinchi tretojugada Roma (ya’ni, hind e’tiqodicha, tangri Ram) Ravanani (ya’ni, devlar mamlakati –Shri-Lanka, Tseylon podshohini) o’ldirgan, Romaning birodari (ukasi) Lakshmana esa, Rovananing birodari Kambhakarnani o’ldirgan, deyishadi. Bu ikkovi (ya’ni, Ram va Lakshmana) hamma rakshasalarni bo’ysundirgan. (hind poetik tasavvuri va diniy-falsafiy e’tiqodiga ko’ra rakshasalar-devlardir) Shu yillarda rishi (ya’ni, shoir) Volmeki (Valmiki) «Rama va Ramayana» degan asar yozib, unda bu hodisalarning bo’lib o’tganligini bitib, abadiylashtirdi.

Beruniy aniqlashicha, tretojuganing oxiri (uch ming yillikning oxiri) avvalidan ko’ra yaxshi deb hisoblangan. Chunki uning avali yomonlik asriga yaqin. Roma va Romayana voqeasi hindlarga ma’lum bo’lgan. Lekin biz uni (tretojuganing avvalidami, oxiridami ekanligini –N.S.) aniqlay olmadik. Chunki, «Vishnu-Dxarma» kitobining qahramoni Markondeva yashagan juda uzoq poetik vaqt obrazi olti kalpa va ettinchi kalpadan olti manvantara, ettinchi manvantaradan yigirma uch tretojuga vaqt ichida yashagan». Hind kitobida afsonaviy qahramonning yoshi million yillar bilan o’lchanishi hayratlanarlidir. Faraz qilaylik, shu qadar uzoq (ya’ni, bir necha million yoki bir necha milliard yil) yashagan qahramon oddiy inson bo’lmay, farishta yoki hindlar e’tiqodicha, ma’bud bo’lsa, u ancha uzoq yashab, so’ng o’lib ketishi mantiqsiz ko’rinadi. Chunki, hinduviylik, xristianlik va islom dinlariga ko’ra farishtalar yoki ma’budlar o’lmaydi. Beruniy, aniqlashicha, bir kalpa 100 chaturjugadir. Juga esa chaturjuganing to’rtdan bir qismidir. «Shunday qilib,-deydi Beruniy, - Barohim umri boshidan misolimiz vaqtigacha (ya’ni, Ram yashagan vaqtgacha 26425456200000 yil (26 milliard, 425 trillion, 456 million, 200 ming yil) o’tgan. Bizningcha, bunchalik, olis tarixiy davrlarni Bobil, Misr, Gretsiya, Rim olimlari ham tasavvur qilolmaydilar.

Beruniy «Hindiston» kitobining «Tarixlar haqida» deb nomlangan qirq to’qqizinchi bobida yozishicha, «Agar hindlar tarixiy hodisalar jarayonida tartib bilan ish olib borishda beparvo bo’lmasalar edi, podshohlarning ketma-ket kelishi tarixida g’ofil bo’lib, zarurat vaqtlarida hayratda qolib, tahmin bilan (bo’lmag’ur narsalarni) hisoblamaganlarida edi, biz hind tarixchilarining so’zlarini keltirgan bo’lar edik»21

Beruniy «Hindiston» asarining «Tarixlar haqida» deb atalgan bobida yana Shiroq rivoyatiga juda o’xshaydigan bir tarixiy voqeani adabiy tarzda-hikoya qilib keltiradi.Ammo, bu hikoya Shiroq afsonasidan farqi shundaki, bu erda Eron istilochilariga kurash haqida emas, balki, turk (turonlik) istilochilar bilan hind rojasi o’rtasidagi nozik va qaltis diplomatik munosabatlar haqida so’z boradi. «Aytadilarki, Kanavj rojasining Turon podshohi Kanik (ehtimol Kanishka) ga yuborgan sovg’alari orasida ko’rkam ishlangan va maqtashga arziydigan kiyimlik bo’lgan. Kanik undan o’ziga loyiq kiyim qilishni xohlab, tikuvchiga ish buyursa, tikuvchi:

«Bunda odam qadimining suvrati bor, qanday bichib ko’rsam ham u ( odam qadami libos kiyuvchining ) ikki kifti o’rtasiga to’g’ri keladi», deb tikishga rozi bo’lmagan … Shunday qilib, Kanik bilsa, Kanavj hokimi uni xo’rlash va pastga urishga qasd qilgan ekan.

U (podshoh Kanik) tezlikda askari (qo’shini) bilan otlanib, Kanavj tarafga yurish qilgan. Roja uning bostirib kelishi xabarini eshitib hayratga tushadi. Chunki uning Turon podshohiga qarshi turishga toqati (qudrati-N.S.) yo’q edi».22

Hind rojasi dono vaziri bilan kengashadi. Vazir rojaga: «Sen o’zinga lozim bo’lmagan (noloiyq) ishni qilib, tinch turgan yovni qo’zg’ab qo’yding! Endi mening burnimni va labimni kesib, qiynagin, ana shundan keyin bu ishga hiyla qilish uchun yo’l topaman. Oshkora qarshilik ko’rsatishga yo’l yo’q(kuchimiz etmaydi)» deydi.

Hindlar rojasi uning aytganini qiladi va uni o’sha erga tashlab, (o’zi lashkari bilan) mamlakatning uzoq joylariga ketadi.

Nogoh Kanik qo’shinlari vazirga yo’liqib, uni tanishadi, uni Turon podshohi Kanik huzuriga olib kelishadi. Kanik rojaning vaziridan hol-ahvol so’raydi. Vazir bunday deydi:

«Men rojaga hayrihohlik qilib, sizga qarshi turishdan qaytarib, itoat qilishga chaqirgan edim. U (roja) esa, menga tuhmat qilib ( «Sen sotqinsan», deb), quloq va burunlarimni kesib, rosa qiynadi. O’zi esa boshini olib, juda olis joylarga ketdi. Lekin, o’zimiz bilan bir necha kunga suv olib, yurishimiz mumkin bo’lsa, u bilan bizning o’rtamizdagi og’ir mashaqatlar bilan bosib o’tiladigan biyobonni kesib o’tish oson bo’ladi».

Bunga javoban (Turon podshohi) kanik «Bu ish oson» deydi. Keyin podshoh Kanik vazir aytganidek qilib suv olishga buyurdi. Vazir uni o’sha (cho’l, biyobon) tarafga boshladi va qo’shinning oldiga tushib, cheksiz bir biyobonga kirgizdi-olib bordi. Mo’ljallangan kunlar o’tsa ham yo’llar tugamadi.

Keyin (Turon podshohi) Kanik vazirdan «Suvimiz tugadi, dushman izini topolmadik, endi nima qilish kerak? - deb so’radi.

Shunda vazir podshoh Kanikka bunday javob berdi: -Podshohimning (rojaning) dushmanlarini yo’qotib, o’zini himoya qilish yo’lida yurganimdan keyin meni kechirgaylar. Bu biyobondan chiqadigan eng yaqin yo’l-sening kelgan yo’lingdir, meni nima qilaman desang, qil. Bu biyobondan hech kim qutilib chiqqan emas!» Hikoyaning shu joyigacha Shiroq afsonasi voqeasiga o’xshaydi. Ammo, keyin…

«(Turon podshohi) Kanik bir pastlik er atrofida otini choptirib chiqdi. Keyin borib, nayzasini o’sha joyning o’rtasiga sanchdi. U erdan suv otilib chiqa boshladi. U suvdan askarlar ichib, yo’lga g’amlab oldilar. Buni ko’rib vazir:

-Men xiylamdan ojiz bo’ladigan insonlarni (halok qilishga) qasd qilgan edim, ammo bunday ishga (cho’l o’rtasida suv chiqarishga) qodir bo’lgan farishtalarga qasd qilganim yo’q edi. Ish shunday bo’lgandan keyin, menga ne’mat bergan podshohim haqida mening iltimosimni qabul qilib, uning gunohidan o’tgin,-deydi.

Shunda (Turon podshohi) Kanik unga:

-Men bu erdan orqaga qaytaman, iltimosingni qabul qildim, podshohing o’z qilmishiga loyiq jazoni oldi» deydi.

Keyin podshoh Kanik orqasiga qaytdi. Vazir podshohi oldiga borib qarasa, uning ikki qo’li va ikki oyog’i, Kanik nayzasini erga sanchgan kuniyoq, yo’q bo’lib qolgan ekan».23

Nima uchundir, Beruniy bu qadimgi rivoyatning ildizini, qaysi davrlarda, qaysi qabila yoki elatda to’qib chiqarilgani haqida ma’lumot bermagan. Beruniy aytmasa ham, mantiqiy fikr yuritib, tahmin qilish mumkinki, bu hikoya turk podshohligi muhitida, hind rojalari turklar bilan urushda engilgan bo’lsa ham, takabburligi va o’jarligi sababli holokatga uchraganligi g’oyasiga ko’ra, g’oliblar manfatiga hizmat qiladi. Hikoyada hind rojasi vazirining (Shiroq kabi) o’z vatani dushmanlariga qarshi hiyla ishlatib, o’z mustaqilligini saqlab qolishga intilishi ijobiy baholanmagan. Shunga qaramay, hikoyada o’z podshohini, vatanini himoya qilgan dono vazirga Beruniyning hayrihohligi sezilib turadi.

Shu bilan birga, Beruniy hind rojalari tarihiga doir bu hikoyani bayon qilishda turk podshohlarini farishtalar tomonidan himoya qilinishida ham Beruniyning g’oliblar tarafda turgani seziladi. Sulton Mahmud G’aznaviyning g’olib lashkarlari bilan birga Hindistonga kirib kelgan Beruniy g’oliblarday fikrlashi tabiiy hol edi.

Bu ajoyib rivoyat, hikoyaning g’oyaviy, mafkuraviy, siyosiy aspektlarini bir chetga qo’yib turilsa, uning badiiy-estetik qimmati birinchi o’ringa ko’tariladi. Hikoyada tarixiylik, haqqoniylik-realistik tasvirlar bilan bir qatorda xayoliy-fantastik yoki sirli, g’aroyib hodisalar tasviri (mistika) ham uchraydi. Ilohiy karomat yoki mo’jiza hisoblanuvchi-farishtalarning cho’lda suvsiz qolgan odamlarni halokatdan qutqarib, cho’lda suv chiqarishlari haqida diniy-islomiy e’tiqodi mustahkam bo’lgan Beruniy xayrihohlik bilan yozishi ham tabiiydir. Ayni vaqtda bunday xayoliy-sirli, diniy-mistik tugallanma-hikoyaning estetik qimmatini ham belgilaydi.

Agar Beruniyning bu hikoyasini yanada teranroq, nozikroq estetik tahlil qilsak, shu narsa ravshanlashadiki, qudratli turk podshohi Kanik (ehtimol Qoniq) jangda engilgan hind rojasiga jabr-zulm qilmay, sulh tuzgan va do’stona aloqalar o’rnatgan. Shuning oqibatida, hind rojasi g’olib turk podshohiga sovg’a-salomlar yuborib turgan. O’z navbatida turk podshohi bu sovg’alarni qadrlab, xatto roja yuborgan gazlamadan o’ziga kiyim tikish uchun tikuvchiga ish buyurgan. Mana shu o’rinda hikoya voqeasining yana ikki estetik aspekti, qirrasiga e’tibor beraylik:

  1. Hikoya voqeasidan ko’rinadiki, hind xalqi qadim zamonlardayoq gazlamaga gul bosish yoki suvrat solish darajasida estetik ong va estetik faoliyat sohibi bo’lganlar.
  2. Hind rojasi gazlamaning estetik qimmatini yaxshi bilishidan tashqari, yana badiiy ijod maxsulidan siyosat, mafkura, diplomatiya sohasida g’olib kelish uchun foydalanishni bilgan.
  3. Hikoyada turk, turonlik podshoh hind rojasiga nisbatan soddaroq, oqko’ngilroq inson sifatida tasvirlangan. Oqko’ngilligi shundaki, u hind rojasini avvalgi dushmani deb bilmay, do’stiday ko’rgan va u yuborgan sovg’a gazlamadan kiyim tiktirib kiymoqchi edi.
  4. Turonlik podshohning xizmatkori- tikuvchi ustaning estetik ongi va estetik didi ham hind rojasining ongi va dididan kam bo’lmagan. U, hind rojasining hiylasini, ichi qoraligini sezib, anglab etgan va usa o’z podshohining izzat-hurmatini himoya qilgan.
  5. Turon podshohlari oqko’ngil, mard, bag’rikeng bo’lgani sababli, hizmatkorining fikri bilan hisoblashgan. Hizmatkori podshohga o’z ko’nglidagi gapini bemalol ayta olgan (hozirgi zamon tiliga ko’chirsak, turk podshohligida demokratiya tamoyillariga amal qilingan).

XULOSA

Beruniy «Hindiston» asarida olamning tuzilishi haqida qadimgi hind miflari, asotirlari bilan qadimgi yunonlarning asotirlarini taqqoslab, bu ikkala halqning qadimiy e’tiqodlarida turli darajada o’xshashlik va yaqinliklar borligini aniqladi. Bu fikr yunonlar va hindlarning Zevs va uning ayoli-Gera, «farzandlari» hisoblanmish Afina, Apollon, Afrodita, Hermes, Zuhal-Saturn, Mirrih-Mars, Mushtariy-Merkuriy va boshqa sayyoralarning «tug’ilish», kelib chiqishiga qarab aloqador. Lekin, ayni vaqtda Beruniy qadimgi hind asotirlari-mifalogiyasida yunon va rumliklar e’tiqodiga o’xshamaydigan, faqat hindlarga xos kosmogonik aqidalar borligini ham ko’rsatgan. Beruniy «Hindiston» asarining «Qutb va unga oid xabarlar» deb atalgan 22-bobida bunday hind afsonasini keltiradi: «Barohim (Qadimgi hindlar barcha olamlarni paydo qiluvchi oliy ruhni, osmonlar mohiyatini Barohim deb, bir shaxsga aylantirib, tushunadilar-N.S.) odamlarni vujudga keltirishni istaganida, o’zini, ikkiga bo’lgan. O’ng tomonining ismi Viroj va so’l tomonining ismi Manu bo’lgan».24 E’tibor bersangiz, qadimgi hindlar birinchi inson –odam ato o’rniga ikkita odamning ismini aytadilar. Nima uchundir, hind mifalogiyasida Viroj qolib ketib, Erdagi barsa odamlarning bobakaloni Manu deb hisoblanadi. Manunining ikki o’g’li bo’lib, biri Priyor-bota, ikkinchisi- cho’loq podshoh Uttonapoda ekan. Shu podshohning Dhruba ismli o’g’li bo’lgan. Dhruba-o’gay onasi tomonidan xo’rlangani evaziga «mukofot» tarzida Oliy Tangri unga osmondagi barcha yoritgichlarni aylantirish qudratini bergan.

Qadimgi hindlarda Manu yashagan ming yillik manvantara deb ataladi. Keyingi uzoq davrlar ham ikkinchi, uchinchi, to’rtinchi va h.k manvantaralar deb yuritiladi. Hindalar Manuning ikkinchi o’g’li shoh Uttonapodaning o’g’li Dhrubani (ya’ni Manuning nabirasini) qadimgi hindlar Qutb yulduzi deb ataydilar, u o’z atrofidagi barcha yulduzlarni aylantiradi, deb tasavvur qilganlar. Erdan qaraganda osmondagi barcha yulduzlarni va yulduz burjlarini bir o’q atrofida aylantiruvchi Qutb yulduzining etti o’rtog’i bo’lib, Etti qaroqchi yulduzlar to’plamidir. Qutb yulduzini turli xalqlar turlicha ataydilar (Katta ayiq va kichik ayiq. Qutb yulduzi mana shu Kichik ayiq to’plamida. Bu to’plamni Cho’mich yulduzlari deb ham ataydilar).

Qadimgi hindlar miflari, asotirlarida bu halqning yuksak rivojlangan poetik ijodi, badiy-estetik tafakkuri maxsullaridan biri bo’lgan quyidagi afsonada olamning tuzulishi haqidagi kosmogonik tasavvur bilan birga ilmi hikmat sohiblari-avliyo, zohidlarning martabasi, izzat –hurmati benihoya yuksak bo’lganini anglash mumkin. «Hindlarning Sumadattha nomli podshohi bo’lib (Bu ismga o’xshash jug’rofiy manzil-Sumanatha nomli poytaxt-shahar va uning asosiy sajdagohi, buti-sanami haqida Beruniy boshqa bir o’rinda fikr bildiradi.), u yaxshi amallari sababli jannatga kirishga haqli bo’lgan, lekin bu dunyodan ko’chganida badanining ruhidan ajralib qolishiga ko’ngli rozi bo’lmagan. Shunda u Vasshitha ismli rishi-zohidning oldiga borib, o’z badanini sevishini va undan ajrashni istamasligini bildirgan». (Ya’ni, bu podshoh narigi dunyoga badani bilan birag ketmoqchi bo’lgan) Zohid Vasishtha unga tuproqdan bo’lgan badanini jannatga olib borishi yaxshi emasligini tushuntirgan. Podshoh Sunadattha zohid Vasishthaning avlodlari, shogirdlariga shu iltimos bilan murojaat qilgan. Bular podshohni mashara qilib, yuziga tuflashgan. Uni jazolab, ikki qulog’iga zirak taqilgan chandalaga (buzoqqa) aylantirib qo’yganlar. Podshoh shu holatda Vishvo-mitra degan juda kuchli zohidga uchragan. Zohid o’sha podshoh ning bu holatiga achinib, (buzoqqa aylanish) sababini so’raganida, u boshidan kechirganini, orzu, tilagini aytib bergan. Shunda zohid (Vishvo-mitra) zohid Vasishthaning va uning avlodlari bo’lgan zohidlarini, brahmanlarni o’z huzuriga chaqirgan. Zohid Vishvomitra brahmanlarga qarab: «Men shu yaxshi podshoh istagiga etishi uchun boshqa olam va boshqa jannat yasamoqchiman» deb, osmondagi janubiy qutbni va janubdagi Etti qaroqchi yulduzlar burjini yasay boshlagan. Farishtalar va ularning boshlig’i Indra bundan qo’rqishib Vishvo-mitraning oldiga kelib, bu ishni to’xtatishini so’raganlar va podshoh Sumadattani badani bilan jannatga olib boramiz deb va’da berganlar. Shunda haligi zohid ikkinchi olam yasashni to’xtatgan. Lekin o’sha vaqtgacha ishlangani qolavergan. Beruniy aytadiki, osmondagi shimoliy qutb bizcha Etti qaroqchi-Banotu Na’sh va janubiy qutb Suhayl ismi bilan ataladi.

Beruniy Hindlarning bu afsonasiga tanqidiy ko’z bilan qarab, hind astronomiya olimlarining soddaligi ustidan kuladi. U, hindlarning o’n to’rt yulduzni bilgan, tanigan odamlarining umri (har oy) o’n to’rt kunga uzayadi, degan fikrini mashara qilib, «Bizda 1020dan ortiq yulduzlarni taniydigan odamlar bor.

Beruniy yulduzli osmon haqidagi afsonalarni hind halqining og’zaki poetik ijodi, badiiy zakovati mevalari sifatida hurmatlab, ularning kelib chiqish sabablarini tushunishga harakat qiladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.

  1. Beruniy. Tanlangan asarlar. I tom. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. («Osor ul-boqiya»).T. «Fan», 1968. Tarjimon A.Rasulov.
    1. Beruniy. Tanlangan asarlar. II tom. Hindiston. T. «Fan», 1965. A.Rasulov, Yu.Hakimjonov,G’. Jalolov tarjimasi. 538b.
      1. Beruniy –O’rta asrning buyuk olimi. To’plam. T. «Fan»,1950.
        1. Aflotun. Qonunlar. T.»Yangi asr avlodi», 2002.
        2. Aristotel Poetika. T.G’.G’ulom nom. Adabiyot va san’at nashriyoti. 1980.
        3. Arastu. Poetika. Axloqi kabir. T. «Yangi asr avlodi», 2004.
        4. V.Asmus. Platon. M. «Mo’sl», 1975.
        5. I.Abdullaev. Beruniy va uning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asari. Beruniy . Tanlangan asarlar, I tom. T. «Fan», 1968.
        6. A.Irisov. Abu Rayhon Beruniyning «Hindiston» asari. Beruniy. Tanlangan asarlar. II tom. T. «Fan», 1965.
        7. Boqiev F. Beruniy ruhlarning qaytishi haqida. («Hindiston» asarida estetik tafakkur durdonalari.) O’zMU ilmiy to’plami. T.2004.
        9. Mahmudov M. Arastu va Farobiy falsafasida inson muammosi. O’zMU ilmiy to’plami. T.2004.
        10. Moniyning tavbanomasi (Haustanift). «O’zbek mumtoz adabiyti namunasi» kitobida. T. «Fan», 2003. S.31-36.
        11. Mamashokirov S. Ma’naviy, madaniy hayotni erkinlashtirishning ijtimoiy–siyosiy mohiyati. O’zMU ilmiy to’plami. T.2004.
        12. Fayzullaev O. Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asrida ba’zi masalalar haqida. Beruniy. Osorul-boqiya. T. «Fan», 1968.
        13. I.Xo’jamurodov. Milliy o’zlikni anglashda diniy qadriyatlarning o’rni. O’zMU ilmiy to’plami. T.2004.

1 Beruniy. Hindiston. T., Fan. 1965 y, sah. 92.

2 Beruniy. Hindiston. T. «Fan», 1965, sah.84.

3 Beruniy. Hindiston. T. «Fan», 1965, sah.84.

4 O’sha joyda.

5 Beruniy. Hindiston. T. «Fan», 1965,sah.82.

6 Beruniy. Hindiston. T., «Fan», 1965, sah. 87.

7 Beruniy. Hindiston. T., «Fan», 1965 y, sah. 298.

8 Beruniy . Hindiston. T. «Fan», 1962. Sah.48.

9 Beruniy . «Hindiston». T. «Fan», 1962, sah. 184.

10Beruniy . «Hindiston». T. «Fan», 1962, sah. 300.

11 Beruniy . «Hindiston». T. «Fan», 1965, sah. 301.

12 Najmiddin Komilov. Tafakkur karvonlari.

13 Beruniy. Hindiston. T., «Fan», 1965, sah. 106.

14 Beruniy .Hindiston T., «Fan»,1965,sah.106.

15 Beruniy .Hindiston T., «Fan»,1965,sah.106.

16 A.N. Chano’shev. Kurs lektsiy po derevney filosofii. M., «Vo’sokaya shkola», 1981 g.

17 Beruniy. Hindiston. T., «Fan», 1965, sah.

18 Beruniy. Hindiston., «Fan»,1965,sah.109.

19 Beruniy. Hindiston., «Fan»,1965,sah.108.

20 Beruniy . «Hindiston». T. «Fan», 1965, sah. 302.

21 Beruniy . «Hindiston». T. «Fan», 1965, sah. 311.

22 Beruniy . «Hindiston». T. «Fan», 1965, sah. 312.

23 Beruniy . «Hindiston». T. «Fan», 1965, sah. 313.

24 Beruniy. Hindiston. T., «Fan», 1965 y, sah. 190-191.

ABU RAYHON BERUNIY HIND VA YUNON DINIY E’TIQODLARI HAQIDA (“HINDISTON” ASARI MISOLIDA)