A’tirgu’ller – Rosidae kishi klasinin’ sistematikasi
O’zbekstan Respublikas joqar h’a’m orta arnawl bilimlendiriw ministrligi
Berdaq atndag’ Qaraqalapaq ma’mleketlik universiteti
Ta’biyattanw fakulteti
Biologiya kafedras
Botanika pa’ninen
TEMA: A’tir gu’ller kishi klasinin’ sistematikasi
ORINLAG’AN: Erjanova L
QABILLAG’AN: dots. Saytova A
No’kis-2011
Tema: A’tirgu’ller – Rosidae kishi klasinin’ sistematikasi
Reje:
Kirisiw
- A’tir gu’ller kishi klasinin’ sustematikasi.
- A’tir gu’ller kishi klasinin’ wakilleri biologiyaliq o’zgeshelikleri
- Juwmaqlaw
- Paydalanilg’an a’debiyatlar
Kirisiw
Magnoliyalilar yamasa jabiq tuqimli o’simlikler (Magnoliophyta yamasa Angiospermea) bo’liminin’ jer ju’zinde 165 qatar, 540 tuqimlas, 13000 tuwis ha’m 25000 nan aslam tu’ri bolip, olar eki klasqa ha’m 12 kishi klasqa bo’linedi.
(A.A. Taxtadjiyan, 1987).
Magnoliyalilardin’ en’ a’miyetli taksonimik birlikleri, Magnoliyalilar eki tuqim u’lesli ha’m bir tuqim u’lesliler klasina bo’linedi.
O’z gezeginde eki tuqim u’lesliler klasi 8 kishi klasqa, al bir tuqim u’lesliler klasi 4 kishi klasqa bo’linedi.
Magnoliyalilar klasinin’ sistematikasi to’mendegilerden ibarat.
|
Klass
|
Kishi klaslar
|
|
I. Eki tuqim u’lesli klasi Magnoliophida
|
1. Magnoliyalilar – magnoliidae
2. Ayiwtabanlilar – Ranunculidae
3. Karnofillidler – Caryophyllidae
4. Gamapidliler – Hamamelididae
5. Dillenidler – Dillenidae
6. A’tirgu’lliler – Rosidae
7. Lamidler – Lamiidae
8. Asteridler – Asteridae
|
|
II Bir tuqim u’lesliler Liliopsida
|
9. Alistamidler – Alismatidae
10. Triuisler – Triusididae
11. Lilidler – Liliidae
12. Palmalar – Arecidae
|
1. A’tir gu’ller kishi klasinin’ sustematikasi
Rosidae kishi klasi 140 qatar ha’m 160 tuqimlas ha’m 2800 tuwis, 55000 artiq tu’rdi o’z ishine aladi.
Rosidae kishi klasinin’ sistematikasi (Pratov, 2004)
|
Qatar
|
Tuqimlaslar
|
Tuwis
|
Tu’r
|
Areal
|
|
1. Tasjararlar
Saxifragales
|
Crossulaceae
Saxifragaceae
Grossulariaceae
|
35
30
1
|
1500
600
150
|
Jer ju’zinde
Jer ju’zinde
Afrika, Amerika, arqa zonasi
|
|
2. Mingurug’noma Pornossioles
|
Parnossiaceae
|
1
|
50
|
Arqa yarim sharlar
|
|
3. Drozeralar droserales
|
Droseraceae
|
4
|
100
|
Jer ju’zinde
|
|
4. Rosales
|
Rosaceae
|
100
|
3000
|
Jer ju’zinde
|
|
5. Myctales
|
Myrtaceae
Lithraceae (naykasodosh)
Punicaceae
Onogcaceae
Trapaceae
(suvenzoqdosh)
|
145
28
1
17
1
|
4000
600
2
700
15
|
Amerika, Avstraliya, tropik, subtropik zonda
Orayliq Aziyada
Jer ju’zinde
Evraziya, Afrika
|
|
6. Fabales
|
Fabaceae
|
650
|
1800
|
Jer ju’zinde
|
Rosales qatarlarinin’ sistematikasi
|
№
|
Kishi tuqimlas
|
Tuwis
|
Tu’rler
|
|
1
|
Spiraliodeae
|
Spiral
|
S. Poldchuanica
S. Pilosa
S. Hypericifolia
|
|
2
|
Rosaideae
|
Rubus
Ffragia
Rosa
|
R. ideaus – malina
Fragariya – qulupnay
Polontilla – GO’ZASHA
|
|
3
|
Maloideae
|
Malus
Pycus – almurt
Cratacgus – dolana
P. domestika
|
P. domestica - alma
Pycus – almurt
G. Turkistanica
G. pentica
|
|
4
|
Prunoideae
|
Prunolus – qa’reli
Amygdales – badam
Armenica – erik
Persika – sahabdal
|
Prunolus – qa’reli
Amygdales – badam
Armenica – erik
Persika – sahabdal
|
A’tigu’ller tuqimlasinin’ – Rosaceae kishi tuqimlasilari
A’tirgu’lliler tuqimlasi – Rosaceae
Tuqimlastin’ 120 tuwisqa tiyisli 2000 nan aslam tu’ri Arqa yarim sharlardin’ orta temperaturali jerlerinde tarqalg’an. Ha’m dosliq ma’mleketlerde 50 tu’rkimge tiyisli 700 den artiq tu’r, Orta Aziyada 38 tuwis, 263 tu’rli o’simlikler o’sedi. Bularg’a terek, puta, yarim puta ha’m ot o’simlik kiredi.
A’tirgu’lliler kishi tuqmlas-Rosoideae.
Bul kishi tuqmlasqa ko’binese arqa yarm shardn’ ken’liklerde taralg’an 800 shamalas tu’r kiredi. Ko’pshiligi ma’n’gi jasl ag’ashlar h’a’m jaz jasl putalar, lianlar h’a’m ko’pjllq sho’p deneli o’simlikler bolp tablad. Ol spireyalar kishi tuqmlasnan gu’l jatag’nn’ to’mendegi o’zgeshelikleri menen ayrlp turad:
1. gu’l jatag’ do’n’es, biraz qurg’aqlaw bolp keledi. Ms: malina h’a’m ejevikada:
2. gu’l jatag’ etli, zemlyanikada: 3. tabaqsha syaql qurg’aq-manjetkada: 4. gu’l jatag’ etli, gu’l kese japrag’nn’ tu’bi menen qoslp o’sip, gu’zege usag’an-rozada. Analg’ a’piwaydan quramalg’a shekem. Miywesi ashlmaytug’n top miywe: semyanka (da’nli miywe), g’ozasha, japraqsha h’a’m shan’g’alaq.
Basl tuwslar h’a’m tu’rleri. Roza gu’l yamasa shipovnik tuws-Rosa polimorfl tuwsqa kiredi. Jabay o’siwshi tu’rleri 5 ag’zal qosarl gu’l do’geregine iye. Gu’l formulas: Ca(5)Co5AG. Arqa yarm sharda, Orta Aziyann’ tawl jerlerinde ken’ taralg’an tuws. Tu’r san ayrqsha o’tkinshi formalarnn’ bolwna baylansl, anq emes. Bir mag’lwmatlar boynsha bul tuwsqa 120-150 basqa mag’lwmatlarda 300-500 tu’r kirgizedi. Ha’zirgi “MA florasnda 150 tu’r ko’rsetilip, sonnan 60 endem, qalg’anlar bizin’ elimizden tsqarda ushrasad. Solardn’ ishinde ma’ngi jasl, japrag’ tu’setug’n formalar bar. Ayrm tu’rlerinin’ miywesinde S vitamini ko’p bolad. Bunnan basqa onn’ miywesinde V,R,K h’a’m A vitamininin’ baslang’sh bolad. En’ ko’p vitamin beretug’nlar aq gu’lli h’a’m qzl gu’lli shipovnikler esaplanad. S vitamini Begger shipovnigi-R. Beggeriana h’a’m ili shipovnigi- R.iliensis, Albert shipovnigi- R.albertii, gunta shipovnigi- R.huntica tu’rlerinde miywesinin’ qurg’aq massasnn’ 18,5mn’ mg Fke shekem S vitamini bolad. Shipovnik gu’lshilikte ken’ qollanad. Onn’ 12 mn’nan aslam sort belgili.
Qulpnay tuws-Fragaria.Bug’an 50 ge shamalas tu’r kiredi. Ko’p jllq uzn sabaqshal quramal japraql sho’p deneli o’simlik. Analg’ do’n’is etli gu’l jataqtn’ u’stinde jaylasqan. Pisken waqtta gu’l jatag’ qzarad mazal, iyisli bolad. Gu’li aq ren’li, gu’l kese japrag’ 10 eki shen’ber boynsha jaylasad., ko’p sanda atalg’ h’a’m ko’p sanda analg’ bolad.
Qulpnay tuwsnn’ tu’rleri Ukraina, Rossiyann’ ortasha ken’liktegi tog’aylarnda, Orta Aziyada, Kavkazda ushrasad. Tog’ay zemlyanikas-F.vesca ken’ taralg’an o’simlik, murtshalar arqal vegetetiv ko’beyedi. Bunnan basqa chiliy h’a’m virginiya zemlyanikasnn’ shag’lstrwnan F.ananassa degen tu’ri alng’an. Ol o’zinin’ miywesinin’ mazallg’ menen basqa ma’deniy-F.moschata dan joqar turad. Bul tu’r jan’a sortlard shg’arw ushn selektsionerler ta’repinen ken’ paydalanlmaqta. “MA aymag’nda qulpnaydn’ Koralka, Magomet, Roshinskaya degen sortlar ken’ taralg’an.
Ejevika tuws- Rubus. Polimorfl tuws bolp, 500 den aslam tu’rdi o’z ishine alad. “MA aymag’nda 45 tu’ri ushrasad. Onn’ tu’rleri tiykarnan arqa yarm shardn’ ortasha h’a’m suwq klimatl jerlerinde ken’ taralg’an.
Tuwstn’ qa’dimgi malina - R.ideaus degen tu’ri Rossiyann’ Evropalq bo’liminde, Kavkazda, Sibirde h’a’m Orta Aziyada ushrasad. Bunn’ ma’deniylestirilgenleride bar. Malinann’ miywesi taza tu’rinde awqatqa paydalansa, keptirilgenleri sslqt pa’seytiriwshi, terletiwshi da’ri retinde ken’ paydalanad.
A’tir gu’lliler kishi tuqmlasna bulardan basqa bizde ko’p ushrasatug’n “az pa’nje - Potentilla ,300 ge jaqn tu’ri bar h’a’m Manjetka- Alchimella, 350 den aslam tu’ri bar.
Almalar kishi tuqmlas- Pomoideae
Bul kishi tuqmlasqa ag’ash h’a’m puta tu’rindegi o’simlikler kiredi. Gu’l ag’zalar oys gu’l jatag’ u’stinde jaylasqan. Gu’l do’geregi qosarl 5 ag’zal. Atalq geyde 20, genitsey tsenokarpl, miywe japrag’ 5, geyde olar qsqarg’an bolp 2-3 miywe japrag’na iye. Analq tu’yinshesi to’mende jaylasqan. Gu’l formulas:Ca(5)Co5AG(5-1 -). Miywesi jemis alma. Miywe ushnda gu’l kese japrag’nn’ qaldg’ saqlang’an.
Alma tuws-Malus. Gu’linin’ formulas: Ca(5)Co5A-G(5-). Tuws quramnda 30 tu’r bar. Arqa yarm sharda, ko’binese ortasha klimatta tarqalg’an. G’MA aymag’nda puta h’a’m ag’ash deneli 10 tu’ri o’sedi. Ta’biyattag’ o’simlikler qatlamnda tog’ay almas-M.sylvestris G’MAnn’ Evropa bo’limindegi tog’aylarda ken’ taralg’an, shg’s almas- M.orientalis Kavkaz taw tog’aylarnda, almann’ Siversa-M.siversii degen tu’ri Orta Aziya h’a’m Qazaqstanda taralg’an. Bul tu’rler geyde almazarlqt payda etedi. O’ndirislik a’h’miyetke iye, almazarlqlar Orta Aziya tawlarnda ko’p taralg’an. Jabay alma- jewge jaraml h’a’m ondiriste keptirip, vino tayarlawda, djem alwda qollanwg’a tolq bolad. Ko’pshiligi miywe ag’ash retinde ko’p egiledi.№1-su’wrette alma miywesinin’ formalari berilgen. Almann’ mn’nan aslam sort bar.
Almurt tuws- Pyrus. Gu’linin’ formulas: Ca(5) Co5 A G(5) tuwstn’ quramnda 20 tu’r bar. Olar arqa yarm shardn’ ortasha klimatl jerlerinde ken’ taralg’an. G’MA aymag’nda 17 tu’ri bar.
Qa’dimgi almurt- P.communis ma’deniy tu’rinde ko’p egiledi. Onn’ 500 sort bar. Ta’biyatta Rossiyann’ aralas tog’aylar zonasnda Kavkazdn’ h’a’m Orta Aziyann’ tawl aymaqlarnda ken’ taralg’an. Almurt taza tu’rinde h’a’m jem tayarlawda ken’ paydalanlad. Bul kishi tuqmlasqa dolana -Srataegus, ryabina-Sorbues, beh’i- Cydonia tuwslarnn’ tu’rleri kiredi. Olar u’lken xojalq a’h’miyetine iye. №2-su’wrette almurt miywesinin’ formalari berilgen
Qa’reliler kishi tuqmlas-Prunoideae.
Bul tuqmlasqa ag’ash h’a’m puta deneli tu’rler kiredi. Gu’l jatag’ oys biraq ol analq tu’yinshesi menen birikpegen. Genitsey bir miywe japrag’nan turad, tuqm bu’rtigi 2, sonnan birewi rawajlanad. Gu’l formulas:
Ca(5)Co5AG(1). Miywesi shireli shang’alaq, siyrek qurg’aq bolp keledi.
№3-su’wrette qa’reli miywesinin’ formalari berilgen.Bul kishi tuqmlasqa kiriwshi shiye-Cerasus, mindal-Amygdalis, shabdal-Persica, erik- Armeniaca, qa’reli-Prunis, tuwslar bir-birinen derlik ayrlmayd. Sonlqtan xalq aralq boltanikalq kongresstin’ sheshimi menen qa’reli tuwsna biriktirilgen. U’yreniwge qolayl bolw ushn burng’ nomenklaturan paydalanamz.
Qa’reli tuws- Prunis bug’an 35 tu’r kiredi. Qareli ma’deniy tu’rinde ko’p egiledi. Ta’biyg’y jag’dayda belgisiz. Alsha-biyikligi 9-10 m bolg’an ag’ash yamasa puta. Orta Aziyada h’a’m Kavkazda ken’ taralg’an.
Erik tuws-Armeniaca. Bug’an 8 tu’r kiredi. Ta’biyyatta Shg’s Sibirde, Uzaq Shg’sta, Orta Aziyada h’a’m Qtayda da taralg’an. Qa’dimgi erik-A.vulgaris ondirislik masshtabta egiledi. Taza tu’rinde, keptirilip, murabba (djem) islep ken’ paydalanlad. №4-su’wrette erik miywesinin’ formalari berilgen.
Shiye tuws-Cerasus. Bul tuwsqa150 tu’r kiredi. Sonnan 20 tu’ri “MA aymag’nda taralg’an, ag’ash h’a’m puta deneli o’simlikler bolp keledi. Shiyenin’ eki tu’ri: C.vulgaris, C.avium- chereshnya ma’deniy tu’rde ken’ taralg’an. Olardn’ ko’plegen sortalar bar. Chereshnya ko’birek Zakarpatiyada, Kavkazda, Moldaviyada egiledi h’a’m ta’biyiy jag’dayda da o’sedi. Onn’ biyikligi 30 m ge jetetug’n ag’ash.
Shabdal tuws- Persica. Ag’ash h’a’m puta deneli o’simlikler . Onn’ 6 tu’ri bar. Ta’biyiy jag’dayda arqa Qtay jerlerinde taralg’an. Tiykarg’ tu’ri ma’deniy shabdal- R. vulgaris. U’lken ag’ash yamasa puta tu’rindegi o’simlik. Erte ba’h’a’rde gu’llep, gu’zde pisedi. Ju’da’ shireli sapal, mazal miywe beredi. Miywesi taza tu’rinde h’a’m murabba (djem), kompot tayarlap ken’ paydalanlad. Miywesi iri 500 gramg’a shekem keledi. Qa’reliler kishi tuqmlasna bulardan basqa mindal-Amygdalis, cheremuxa-Padus, Lavrovishnya-Laurocerasus tuwslar kiredi. Mindal tuwsnn’ tu’rleri ko’binese Kishi Aziya, Orta Aziya, Mongoliya, Qtay jerlerinde ken’ taralg’an. Sanaatlq ko’lemde Kaliforniya, Argentina, Avstraliyada, Tuslik Afrikada egiledi. .№5-su’wrette shabdal miywesinin’ formalari berilgen.
Cheremuxa bolsa ortasha ken’isliktegi tog’aylar zonasnda ken’ taralg’an o’simlik. Onn’ miyweleri jewge jaraml. Shaqa h’a’m qabg’n suwin ha’m qoyanlar jeydi.
A’tirgu’ller tuqimlasinin’ – Rosaceae kishi klasi
Qa’reliler kishi klasinin’ Prunoideae tu’rkimleri
|
|
Cerasus
|
|
|
Prunus
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Amugdales
|
|
Prunoideae
|
|
Armenica
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Persica
|
|
|
|
Armenica tuwisinin’ toparlari Burigina boyinasha, (2001)
|
|
Evropa
|
|
|
Gibrid
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Xitoy
|
|
|
Armanica
|
|
Kavkaz
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Orayliq Aziya
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Farg'ona
|
Zarafshon
|
Oq nuqol
|
|
Shig’is Tyan-Shan
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Xurmon
|
|
Gumonchi
|
|
Kuzgi Xorazmli
|
|
Manti
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Mirsaydjali
|
Arzami
|
|
Qizil nuqul
|
|
Oq doraz
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Subxona
|
|
Moxtobi
|
|
|
|
|
Xuvayni
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Isfarak
|
|
Ko'rsodiq
|
|
|
|
|
Kesh pishar
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Kandaq
|
|
|
|
|
|
|
Jonaki
|
|
|
№1-su’wret Alma miywesinin’ formalari
1 - domalaq, 2 – jalpaq domalaq, 3- domalaq obal siyaqli, 4 – uzinshaq obal siyaqli, 5 – konus siyaqli, 6 – domalaq konus siyaqli, 7 – ken’ konus siyaqli, 8 – kesik konus siyaliqli, 9 – tsilindr siyaqli.
№2-suwret Almurt miywesinin’ formalari
1 - domalaq, 2 – jalpaq domalaq, 3- domalaq obal siyaqli, 4 – ma’yek siyaqli, 5 – konus siyaqli, 6 – tumtoq konus siyaqli, 7 – almurt siyaqli, 8 – uzin almurt siyaqli, 9 – ken’ almurt siyaqli.
№3-suwret Qa’reli miywesinin’ formalari
1 – domalaq, 2 – ju’rek siyaqli, 3 – almurt siyaqli, 4 – ma’yek siyaqli,
5 – tsilindr siyaqli, 6 – obal siyaqli
№4-suwret Erik miywesinin’ formalari
1 - domalaq, 2 – jalpaq obal siyaqli, 3 – ma’yek siyaqli, 4 – ken’ tuqim siyali,
5 – obal, 6 – obal siyaqli ushli.
№5-suwret Shabdal miywesinin’ formalari
1 – domalaq, 2 – jalpaq, 3 – obal, 4 - domalaq, ushi o’tkir, 5 – jalpaq domalaq
6 – ma’yek siyaqli
JUWMAQLAW
A’tirgu’ller tuqimlasina ag’ash, puta ha’m ko’p jilliq ot sho’p o’simlik tu’rleri kiredi.
Bul tuqmlasqa ko’binese arqa yarm shardn’ ken’liklerde taralg’an 800 shamalas tu’r kiredi. Ko’pshiligi ma’n’gi jasl ag’ashlar h’a’m jaz jasl putalar, lianlar h’a’m ko’pjllq sho’p deneli o’simlikler bolp tablad. Ol spireyalar kishi tuqmlasnan gu’l jatag’nn’ to’mendegi o’zgeshelikleri menen ayrlp turad:
1. gu’l jatag’ do’n’es, biraz qurg’aqlaw bolp keledi. Ms: malina h’a’m ejevikada:
2. gu’l jatag’ etli, zemlyanikada: 3. tabaqsha syaql qurg’aq-manjetkada: 4. gu’l jatag’ etli, gu’l kese japrag’nn’ tu’bi menen qoslp o’sip, gu’zege usag’an-rozada. Analg’ a’piwaydan quramalg’a shekem. Miywesi ashlmaytug’n top miywe: semyanka (da’nli miywe), g’ozasha, japraqsha h’a’m shan’g’alaq.
Basl tuwslar h’a’m tu’rleri. Roza gu’l yamasa shipovnik tuws-Rosa polimorfl tuwsqa kiredi. Jabay o’siwshi tu’rleri 5 ag’zal qosarl gu’l do’geregine iye. Gu’l formulas: Ca(5)Co5AG. Arqa yarm sharda, Orta Aziyann’ tawl jerlerinde ken’ taralg’an tuws. Tu’r san ayrqsha o’tkinshi formalarnn’ bolwna baylansl, anq emes. Bir mag’lwmatlar boynsha bul tuwsqa 120-150 basqa mag’lwmatlarda 300-500 tu’r kirgizedi. Ha’zirgi “MA florasnda 150 tu’r ko’rsetilip, sonnan 60 endem, qalg’anlar bizin’ elimizden tsqarda ushrasad. Solardn’ ishinde ma’ngi jasl, japrag’ tu’setug’n formalar bar.
Ayrm tu’rlerinin’ miywesinde S vitamini ko’p bolad. Bunnan basqa onn’ miywesinde V,R,K h’a’m A vitamininin’ baslang’sh bolad. En’ ko’p vitamin beretug’nlar aq gu’lli h’a’m qzl gu’lli shipovnikler esaplanad. S vitamini Begger shipovnigi-R. Beggeriana h’a’m ili shipovnigi- R.iliensis, Albert shipovnigi – R. albertii, gunta shipovnigi- R.huntica tu’rlerinde miywesinin’ qurg’aq massasnn’ 18,5 mn’ mg g’a shekem S vitamini bolad. Shipovnik gu’lshilikte ken’ qollanad. Onn’ 12 mn’nan aslam sort belgili. A’tirgu’ller tuqimlasina tiyisli o’simlikler respublikamizda ma’deniy ha’lda ko’p tarqalg’an.
A’debiyatlar:
- Mustafaev S.M. “Botanika” T. O’zbekistan. 2002, 411-444
- Xrjanovskiy V.G. “Kurs obshiy botanikii.” M. Presv 1982 g. 211-319
- Pratov O’., Xudaybergenov X. M. “Botanika darsliklarida qo’llaniladigan yuksak o’simliklar sistematikasiga oid kategoriya va taksonlar” qo’llanma.T. 2004, 41-49
- Burigin B.A., Jangurazov F.X. Botanika, Toshkent. O’qituvchi. 1977, 351
- Pratov O’, To’xtaev A.S., Azimov F.O’. Botanika. Toshkent 2003, 141
Spiraeloideae
Rosaceae
Rosaideae
Prunoideae
Pomoideae
-
A’tirgu’ller – Rosidae kishi klasinin’ sistematikasi