Бўлажак ўљитувчиларнинг экологик маданиятини шакллантиришининг методологик тамойиллари

Бўриев Ќ.Љ.

Бўлажак ўљитувчиларнинг экологик маданиятини шакллантиришининг методологик тамойиллари

Экологиянинг махсус фан сифатида ажралиб чиљиши ва дифференциациялашуви турли тармољларининг экология маљсадалари доирасида зарурий равишда синтези ва интеграциялашувини таљозо љилади (фалсафий методологияга таянмаган «тор доирадаги» эколог мутахассиснинг дунёљараши њз манфаати доирасида чегераланган бњлади).

Экологиянинг дифференциациялашуви ва интеграциялашиш жараёнидаги хусусий йњналишлар экологиянинг умумий чорраќаларини вужудга келтиради. Булар фаљат илмий – методологияга асосланган ќолдагина тњђри ќал этилади.

Экологиянинг ќар бир «мустаљил» соќаси њз предмет доирасига љанчалик чуљур кириб борса, унинг умумий назарий масалаларига эќтиёжи шунчалик орта боради. Умумий экологик назарияни ќар томонлама њзлаштирмасдан туриб муайян соќаларда (нисбатан тор доирадаги фан предмети књзда тутилмољда) муваффаљиятларга эришиш љийин. Натижада, объектив тарзда, умумий љонуниятларни њрганиш зарурияти биринчи навбатдаги вазифана айланади.

Моддий олам бирлиги «инсон- табиат - жамият» мажмуаси муносабатларининг диалектик алољадорлиги, ички љарама – љаршиликар бирлиги ва љураши, ривожланиш истиљболларини моделлаштириш, турлди тадљиљот воситаларининг такомиллашуви экологик илмий тушунчалар, категориялар, љонунлар, назариялар тизимининг «каскади»ни вужудгша келтиради. Унинг тарихий, мантиљий изчиллиги ва яхлитлигини ягона методология асосида таъминланиши мумкин.

Экологиянинг ижтимоий – иљтисодий самарадорлигини ошириш масаласи назарий ва амалий истиљболларини, йњналишларини белгилаш комплекс вазифа бњлиб, унинг ижобий ќал љилиниши, самарадорлиги, умумий методологияни њзлаштириш даражасига бођлиљ.

Экология муаммолари оламшумул аќамият касб этиши ва умуминсоният таљдирини, љадриятини белгилаб туриши турли дунёљарашларининг муштарак манфаатлар асосида бирлашувини таљозо этади. Бу эса, њз навбатида маќалллий, миллий, синфий, партиявий манфаатларидан юљорирољ турадиган умуинсоний методологияни талаб љилади. Бу принциплардан келиб чиљиб, узлуксиз таълим тизимида таълим – тарбия турли њљув фанларининг экологик манфаатлари асосида муљобиллаштириш, љњйидаги методологик вазифаларни ќал љилишга бођлиљ бњлади:

Турли њљув фанларининг махсус экологик тушунчалардаги, атамаларидаги, таърифларидаги тарихий ва мантиљий изчилликни саљлаган ќолда экологик нуљтаи назардан љарашларини бартараф этиш.

Муайян њљув фанларининг глобал, регионал, зонал ва миллий экологик муаммоларини аниљлаш ќамда уларни ќал љилиш йњлларини, восита ва усулларини умумий манфаатлар асосида муљобиллаштириш.

Ўљув фанларининг амалий экологик фаолиятини ташкилий жиќатдан самарадолрлигини ошириш, оптималлаштиришдан иборатдир. Бу вазифаларни ќал этиш учун љуйидагиларни амалга ошириш зарур:

Ќар бир фаннинг турли курсларида њљитилиш жараёнида узлуксизлиги ва узвийлигини таъминлаш маљсадида оддийдан мураккабга бориш принципи асосида истиљболларини белгиланган режаларини тузиб олиш маљсадга мувофиљдир. Масалан, биология фани доирасида экологик масалаларини ёритишнинг муайян боблар, љисмлар, мавзулар бњйича белгилаб, доимий, изчил ривожлантириб борилса кейинги курс – босљичларида биологияни экологлаштириш учун маълум асос яратилган бњлади. Бундай методологик вазифани амалга ошириш, олийгоќлардаги ќаммма њљув фанларига тааллуљлидир. Умумлаштирилган тарзда бу жараён горизонтал ќамда вертикал йњналишларда намоён бњлади.

Горизонтал йњналишида турли њљув фанларининг экологлашуви њзаро интеграциялашиб, бир – бирини тњлдириб, тизимли экологик билимларни, нисбатан универсал фаолиятини шакллантиришга хизмат љилади.

Вертикал йњналишда эса, ќар љандай њљув доирасида дифференциациялашиб, чуљуррољ, мукаммалрољ назарий билимларга, амалий тажрибаларга, књникмаларга эга бњлади.

Экологик таълим – тарбиянинг самарадорлиги шу бођланишнинг характерига мос келади. Шунингдек, умумий тарбиянинг турли йњналишлардаги назарий, амалий, ташкилий,методологик, дидактик жиќатларининг ќам њзига хос горизонтал ќамда вертикал бођланишлари экологик таълим – тарбиянинг самарадорлигига ижобий таъсир књрсатади.

Олийгоќларда, бњлажак њљитувчилар учун экологик таълим – тарбияни амалга оширишда љњйидагиларга алоќида эътибор бериш зарур:

Талабаларнинг ёшини, билим доирасини, алоќида ќаёт шароитларини, экологик материалиннинг муќимлигини, уларнинг љизиљишлари ќисобга олинади.Талабаларнинг экологик фаолияти олийгоќ њљув фанлари доирасида шаклланган билимлар тизимининг амалда љњлланилиши ифодалаш билан бирга келажакда њљувчиларга экологик таълим – тарбияни шакллантириш муаммоларини ќам њз ичига љамраб олмођи зарур.

Бњлажак њљитувчи, њљувчиларни экологик руќда тарбиялаб, экологик маданиятини ривожлантира олишдек, љобилиятига эга бњлмођи лозим. Бундай жараённи бњлажак њљитувчи талабалик босљичидаёљ ќис этиб, унга тайёр бњлиб бориши зарур. Шу нуљтаи назардан экологик фаолиятни синф ўљувчиларга њљитилаётган экологик материалларни њз ичига олишини бњлажак њљитувчи аниљ билиб олиши лозим:

  • экологик амалий вазифаларни, муаммоларни аниљлаш ва шунга бођлиљ ќолда таълим – тарбия жараёнини режалаштира олиш;
  • бажариладиган экологик вазифанинг техник, технологик жараёнларини, услубларини белгилай олиш;
  • њрганиладиган материалларни маќаллий, регионал, глобал экологик муаммолар билан бођлаб тушунтира олиш;
  • њрганиладиган экологик материалларни тарихий, миллий, умуминсоний љадриятлар билан бођлай олиши;
  • њљув предметлари ва синфлар њртасида экологик таълим – тарбия вазифаларини мантиљий ќолда тарихий жиќатдан муљобиллаштира олиш.

Экологик таълим самарадорлиги књп жиќатдан экологик тарбия интизомига бођлиљ бњлади. Экологик тарбия интизоми билан экологик тарбияни тарбиялаш њртасидаги фарљни ажратиш дидактик аќамиятга эга.Атроф – муќитни муќофаза љилиш интизомини тарбиялаш умумий жараённинг узлуксиз љисми ќисобланади.Ќар љандай узлуксиз таълим – тарбия жараёнида умумий ижтимоий интизом билан экологик фаолият интизомини шакллантириш њртасидаги бођлиљликни таъминлаш принципиал аќамиятга эга. Бунинг учун аввало, умумий ижтимоий, иљтисодий, сиёсий, маънавий муносабатлар интизоми билан бевосита бођлиљ бњлган махсус экологик билимлар, категориялар мажмуасини аниљлаб олиш зарур. Бњлажак њљитувчи љњйидагиларни амалга оширишга илмий, методик жиќатдан тайёр бњлмођи лозим: Табиий атроф – муќит муќофазаси мураккаб ижтимоий – иљтисодий, маънавий – сиёсий фаолият бњлганлигидан уларнинг ќар бирига бевосита бођлиљлигини; «Экологик мехнат интизоми»; «Экологик режалаштириш интизоми»; «Экологик бошљариш интизоми»; «Экологик маданият интизоми»; «Экологик ќуљуљий интизом»; «Экологик эстетик интизом»; «Экологик одоб, ахлољ интизоми», каби тушунчаларининг мазмунини њљувчиларга шакллантириб, амалий књникмаларга айлантириш таълим – тарбиянинг асосий муаммоларидан бири эканлигини тушунтириш зарур ќисобланади. Бу эса њљитувчининг билимдонлик даражаси, педагогик маќоратидан, ташљари унинг шахсий намунасига ќам бевосита бођлиљ бўлади Экологик таълим тизимини љайта љуришда назария билан амалиётнинг бирлигини амалга оширишда ќамда шу соќада књпрољ, жиддийликни талаб љилади.

Бњлажак њљитувчи ќар бир дарсга тайёрланиш жараёнида њљувчиларнинг экологик билимларига, аввалги дарсларда њзлаштирилган экологик тушунчалар тизимига љандай янги мазмундаги тушунчаларни киритишини, уларнинг аввал њзлаштирилган тушунчалар билан тарихий, мантиљий жиќатлардан бођланиш имкониятларини аниљ тасаввур љилмођи лозим ва уни амалга ошириши зарур. Ўљувчиларнинг олган билимларнинг тњлаљонлиги, уни атроф – муќитни муќофаза љилиш манфаатлари билан бођлай билиш малакаларида ифодаланади. Атроф – муќит муќофазасига доир етарли билим даражасига эга бњлган њљувчиларнинг ќам шахсий экологик сифатларини автоматик тарзда шакллантириб бњлмайди.

Бунинг учун њљувчи билиб олган экологик билимлар мажмуаси, маданият ва љадриятлари жамиятнинг умумий манфаатлари билан бођланиб, ќаётий эќтиёжларга айланиши зарурлиги талаб љилинади. Масалан, бола атроф – муќитни муќофаза љилиш зарурлигини тушунади, аммо у кундалик фаолиятида бунга амал љилмаслиги, лољайдлигининг сабаби экологик билимларининг эътиљодига, ахлољий нормага айламаганлигидандир. Ўљувчига панд – насиќат бериш йњли билан атроф – муќитни љњриљлашни амалга ошириб бњлмайди. Ўљувчиларнинг турли ижтимоий – иљтисодий, маънавий – сиёсий муносабатларига экологик мазмунни сингдириш зарур. Ана шунда бу вазифани ќал этиш мумкин. Ёш авлоднинг экологик эќтиёжини, масъулиятини ќис этиб, илђор фаол мављеини мустаќкам ќимоя љилишини ќаёт тарзига айлантирган кишини тарбиялаш учун энг аввало њљувчиларни яшаб турган муќити билан бођлиљлигини, атроф –муќитнинг бевосита таркибий љисми эканлигини англатиш керак. Табиий бойликларга нисбатан «халљники», «бизники», «меники» деган тушунчаларга њљувчиларнинг муайян шахсий муносабатларини масъулиятини, бурчини, тарбияламасак, жумраклардан бекорга ољиб ётган сувгв љараб турган ёшлардан хафа бњлишга њрин бормикан? Ўљувчи ќаёт тажрибасига эга бњлмай, ота – оналарининг бађрида яшайдилар, мактабдаги њљишда чуљур ва кенг маънодаги билимларни эгаллашни ќали тњлиљ ќис љилмайдилар. Атроф – муќит ќаљида њйлаб књрмайдилар, «эркин» ќолда бњладилар. Шу сабабли «социал ќаёт маљомини» тушуниш мактаб њљувчилари учун катта аќамиятга эга. Тажриба шуни кўрсатадики, IX синф њљувчиларидан 200 нафарда њтказилган махсус анкетик саволларини њрганиб, анализ љилишдан маълум бњлдики, књпчилиги (89,3 фоиз) њљув предметларидан њзлаштириш даражалари паст эканлигини књрсатди: Масалан, физикадан, 85 фоиз,химиядан 74 фоиз, геометриядан 87 фоиз, алгебрадан 92 фоиз њљувчи «3» баќога њзлаштирганлар. Ўтказилган тадљиљотлар књрсатишича, књпчилик њљувчилар мактабда олган экологик билимларини амалиётдаги экологик маданият билимларига љњшиб олиб бориш зарурлигини тушунмайдилар. Экологияга оид назарий билимларни, амалиётда муваффаљиятли равишда бођлай олмаслиги, њљувчиларда илмий дунёљарашни етарлича таркиб топтира олмайдилар. Табиий муќитга нисбатан экологик хулосалар ва уларни умумлаштириш њљувчиларда тњла акс этмайди. Мактабда таълим олаётган њљувчиларда атроф – муќитга нисбатан бњлган муносабатларини таркиб топишида, улар яшайдиган ќаётий муќит ќам катта таъсир књрсатади. Ўљувчиларда атроф – муќитни муќофаза љилиш масалаларини њрганиш ижтимоий – психологик муносабатларини муайян шароит таъсири орљали њзгаради. Ўљувчилар томонидан экологик масалаларни њрганиш турлича мотивлар орљали амалга ошади. Ўљувчиларни экологик эътиљодни таркиб топтиришда љњйидагилар эътиборга олинади:

1.Ўљувчиларнинг табиатга нисбатан ахлољий муносабатлари, етакчилик услублариинг характери билан, яъни љайси њљувчилар њз фаолияти жараёнида атроф – муќитни муќофаза љилишда фаоллик љила олади.

2.Экологик муаммоларни ќал љилишда физика, техника, биология, химия љонуниятлари катта аќамиятга эга. Ўљувчиларинг љизиљиш фаолиятларига љараб, уларнинг атроф – муќитга нисбатан бњлган ахлољий муносабатларини икки турга бњлинади: бу ќаракатлар њљувчиларнинг мактабдаги экологик билимларини муваффаљиятли њзлаштириш, књникма ва малака ќосил љилиш мойиллиги, љобилиятларини таъминлайди. Мустаќкам фаоллик тизими њљувчини атроф – муќитнга нисбатан онгли муносабатларида бошчилик љилади. Ўљувчиларнинг атроф – муќитга, уни муќофаза љилишга бњлган муносабатларини аниљлашда 320 њљувчи иштирок этди. IX синфдан – 110, X синфдан – 104, XI синфдан – 106 њљувчи. Олинган маълумотларни анализ љилиш орљали њљувчиларни 4 гурухга бњли6 олинди.

Биринчи гурух – њљувчиларда экологик фаолият юљори. Бунда њзларининг экологик билимларини, фикрлаш доираларини кенгайтиришга, билиш фаолиятларни ривожлантиришга интилиб, њзларининг фаолиятларини такомиллаштиради, ќамда, экологик муаммоларини њрганишнинг ќаётий ва сиёсий аќамиятини яхши тушуниб етишга интиладилар. Улар барча њљув предметларини экологик нуљтаи назардан њзлаштирадиган, доимий, атроф – муќитга љизиљишига эга бњлган њљувчилардир. Бу њљувчилар олган билимларни амалий фаолиятларида љњллайдилар. Ўљув машђулотларида экологик муаммоларини муќокама љилишда фаол љатнашадилар.

Иккинчи гурух – њљувчилар атроф – муќитни муќофаза љилишда фаол харакат љилиб, шахсий намуна књрсатадилар. Бу њљувчилар экологик малака ва књникмаларининг аќамиятини яхши тасаввур этадилар. Улар њљув материалини яхши њзлаштирадилар.Бундай њљвчилар орасида узлаштирмовчилар бњлмайди. Аммо уларга экологик йњналишга љизиљиш турлича (юљори, њрта, паст) бњлади.

Учинчи гурух – њљувчилар етакчи, бошљарувчи, йњлловчи бњладилар.Аммо экологик билимларни юзаки тасаввур љиладилар. Бу билимларни њзлаштиришда улар эътиборсиз ёндошадилар, атроф – муљитни муќофаза љилиш фаолиятлари фаљатгина расмиятчилик учун бњлади. Уларда табиий фан асосларини њрганишда, яхши њзлаштиришга имкониятлари бњлса-да, «3» баќо билан љаноатланадилар.

Туртинчи гурух – њљувчиларда њљишга бњлагн мустаќкам љизиљиш, мойиллик деярли бњлмайди, шу жумладан, экологик масалаларни њрганишга ќам бундай њљувчилар ташљи кучлар таъсири остида мажбуран њљийдилоар ва њљув фанларини паст њзлаштирадилар. Амалиётда њљувчиларнинг табиатга муносабатларини аниљ бир «идеал» типга ажратиш љийин. Ўљувчиларни атроф муќитни муќофаза љилишга бњлган муносабатлари бњйича типларга ажратиш, њљитишда, атроф – муќитни љњриљлаш мойилликларини етарлилигини ва ишончлилигини књрсатади.

Ўљитишда экологик таълим – тарбияни яхши таъминлаш учун њљувчиларга экологик фаолиятларининг љизиљарли ва амалий аќамиятга эга бњлиши керак. Барча метод, восита, усуллар њљувчиларда экологик тарбияни таркиб топтиршга љаратилмасдан, балки њљув материалларни пухта њзлаштиришга ижобий таъсир этиши керак. Бу фаљат дидактик маълумотлар воситасидагина амалга оширилиши мумкин. Масалан, дарсларда њрганиш учун экологик материалларни танлаш, энг фойдали њљитиш методларии љњллаш, њљувчиларнинг ишлаб чиљариш фаолиятларига бођлиљ бњлган экологик муаммоларни њзаро муносабатига таъсир этиш ва касбга йњллаш. Бу ќозирги ишлаб чиљаришдаги экологик масалалар моќиятини очиб бериш билан амалга оширилади: њљувчилар яшайдиган жойда мавжуд бњлган экологик масалаларни ќал этиш истиљболлари ва воситаларни књриб чиљиш, ўљитиш мотивлари, ќаётий жараёнларгагина бођлиљ бњлган масалаларини ечибгина љолмасдан, њз ќаётий њринларини аниљлашга ва эътиљодларини яратишга,экологик сиёсий маълумотларининг тњђри аниљлашга эришишига бођлиљ бњлиши керак.

Адабиётлар

  1. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсађасида: ќавфсизликка таќдид, барљарорлик шартлари ва тараљљиёт кафолатлари. - Т.: «Ўзбекистон», 1997йил.
  2. Ќ.Љ.Бўриев Экологик таълим-тарбиянинг методологик асоси.

«Олий ва умумтаълим мактабларида таълим-тарбия жараёнини такомиллаштириш масалалари» (Илмий маљолалар тўплами) Самарљанд 2002йил.

3.Тўрдиљулов Э.О. Экология фанидан давлат таълим стандартлари Т.

1999 йил.

Jhe author of a given article pays particular atlention to present day problem of ecological training. Nowadays the ecology is taught as a definite subjekt the basic metodological principles of teaching above mentioned subjekt are being investigating.

Автор статьи уделяет особое внимание на актуальную проблему экологического воспитания. В настоящее время экология преподаётся как отдельная наука, ведётся исследование её основных методологических принципов преподавания данного предмета.

Бўлажак ўљитувчиларнинг экологик маданиятини шакллантиришининг методологик тамойиллари