Ќаёт билан романтика уйђунлиги (А.С.Пушкининг драматик асарларини ўљиб)

Солиев А.

Ќаёт билан романтика уйђунлиги

(А.С.Пушкининг драматик асарларини ўљиб)

Ќаёт кишини не куйларга солмайди. Хаёлот дунёси не жойларга кириб чиљмайди, дейсиз. У ќеч љандай тўсиљ билмай, эзгуликнинг юксак тођига ќам, машъумликнинг бешафљат љаърига ќам етиб боришга, уни кузатишга љодир. Эзгулик ва машъумлик тўљнашган жойда љиёмат-љойим юз кўрсатса ажабланманг.

Мен «Тош меќмон»ни ўљир эканман руќият осмонига парвоз љилгандек бўлдим. Муаллиф мўъжизасининг ќайратидан лол љолдим. Ќаёт билан романтика уйђунлигининг наљадар дилбар садолари љаърида Дон Гуан билан учрашдим, интиљом мўъжизаси тош меќмон – Командорга дуч келдим. Севги маъбудаси Аннанинг ќаёт унга кўрсатган мўъжизалари олдидаги талвасали, беором туйђуларини мафтункор кузатдим. Ђаройиб санъат олами – Пушкин даќосининг љанчалик ќаётбахш ва беђуборлигига яна бир бор тан бердим, таъзим љилдим. Даќо даќолигича љолади.

А.С.Пушкин «Тош меќмон» асарида ќар бир љаќрамонига меќр билан ёндошади, чунки уларнинг ќар бири ќам меќрга лойиљ. Ќатто Дон Гуан хизматида содољатли Лепорелло ќам муаллиф меќридан йирољ љолмаган. Бу яхши, ё бу ёмон деган нарсани ќатто фоќиша љиёфасида намоён бўлган Лаурага нисбатан ќам ишлата олмайсиз. Ќамма ќам ќаёт йўл-йўруђида, ўз йўлида. Ќаёт эса ўзининг залварли љадами билан ќар инсонни синаб кўради, имтиќондан ўтказади.

Дон Гуан љалбига љулољ тутинг-а! Шоир табиат бу йигит ќаљида ортидан: «Фаќш, виждонсиз, худосини сотган Дон Гуан», - деган ќаљоратомуз сўзларни бемалол эшитсангиз-да, унга дуч келиб, унинг хатти-ќаракатларини кузатгач, лаънат тамђасини унга беришга ботинмайсиз, унинг ќар бир љабиќлигида ќам иложсизлик ољибатини кузатгач, уни кечиришга, ўз ќимоянгизга олишга мажбур бўласиз. Балки бу унинг жасурлиги билан беором љалбининг омухталигидандир. Балки бу шоирона очиљ чеќраси, ќар љандай ђаюрликдан холи самимий сўзларидан, шунга мувофиљ кўзга ташланган хатти-ќаракатларидандир.

Лаурадаги Дон Гуанга бўлган меќр учљуни, уни тез-тез Дон Гуан шеърларини љўшиљ љилиб айтишига йўл очади. Бугина эмас, ўз жазмани Дон Карлосдан ќам Дон Гуанга бўлган љалбидаги меќрини яширмай айтади. Янги жазманини ёљтириб љолганлиги ќам унинг кескинлиги Дон Гуаннинг љайсидир томонларини эсига солганлиги эди. Гарчи у Дон Карлоснинг: «Сен ќозир ќам севасанми?» - деган саволига,

«Шу лаќзадами?

Йўљ, севмайман. Икки ёрни севолмайман.

Энди сени севиб љолдим», - деган бўлса ќам, Дон Гуан пайдо бўлиши билан, унинг бађрига ўзини отади. Оромбахш куч уни ўзига тортади, янги жазманини унутиш даражасига етади.

Янги жазман рашк ва интиљом жазавасида ёнади, Дон Гуанни дуэлга чорлайди. Унинг эртага кўришармиз, деганига кўнмайди. Машъум ќодиса рўй беради. Акаси Командор каби, дон Карлос ќам ќалок бўлади. Ќалокатга ўзи йўл очади. Яна Дон Гуан гуноќсиз эди.

Ахир Дон Гуан ќам гуноќга ботди. Эски жазмани Лаурани ташлаб, янги гўзал љошига, ўзи ўлдирган Командорнинг љайлиђи томон талпинади, уни чин дилдан ёљтиради, ќатто чин дилдан севиб љолганлигидан, Аннадан ўзининг Командорнинг љотили эканлигини ќам яширмайди. Очиљ айтади.

анча ваљт интиљом билан ёнган Анна эса, шижоатли Дон Гуан љаршисида ўзининг севги маъбудасига айланганлигини сезмай љолади. Унинг ўзини ќар нарсадан ќам ардољловчи, ќатто ўзи нобуд бўлиб кетганда ќам бир умр ёлђиз ўтишини ќис этган Командорни ќам унутишга мажбур бўлиб, севги љаршисида бўйин эгади. Бўйин эгади-ю, катта гуноќга љолганини билмайди. Њз навбатида, шаддод Дон Гуан ќам гўзалликка мафтун ќолда, шу гўзаллик туфайли бир ваљтлар жон берган Командор руќини уйђотиб юборади. Руќият таъсирида ќатто ќайкалга жон киради. Шундан сўнг интиљом кучга киради. Дон Гуан ва Аннанинг янгидан юз очган севгисини ва висол онини мотамга айлантиради. Ќар љандай гўзалликнинг ќам, шаддодликнинг ќам, мафтункорликнинг ќам ниќояси бор эканлигига иљрор љилади.

А.С.Пушкиннинг «Сув париси» асари бошља бир олам. Тегирмончи ва унинг љизи бедор. Тегирмончи љизни тергайди. Уни уддабурро эмасликда айблайди. Тезда бахтини љўлга киритишга, уни љўлдан бой бермасликка чорлайди. из љалбида ёниб турган интиљ руќни янада алангалатади, безовталикка безовталик љўшади. Ниќоят висол они яљинлашади. из кўз тутган йигит - гўзал ва бой Князь ташриф буюради. Ташриф буюради-ю, унинг ташрифида љандайдир совуљљонлик љиз љалбини жунбушга келтиради. Князь ташрифидаги совуљљонлик боиси бор эди. У ота-она изми билан ўзи каби бадавлат оила фарзандига уйланишга хоќиш билдирган эди. Буни ошкор этишга муваффаљ бўлади. Шу орада, ўртада бођловчи ип - фарзанд кутилаётганлигини сезади. Лекин иложсизлигини рўкач љилиб, ўзи севган Тегирмончининг љизини ќадялар берган бўлиб, ташлаб кетади. из бу шармандаликка чидай олмай, ўзини Днепр дарёсига ташлайди. «Тош меќмон»да Командорнинг ќайкалига жон кирганидек, Тегирмончи љизи ќам сувда Сув париси бўлиб юз кўрсатади, ќатто унинг сувда кўзи ёригач, фарзанди ќам кичик сув љизи бўлиб фаолият кўрсатади.

Князь эса, бошљага уйланишга уйланиб, кўнгли тўлмайди, илк севгини унутолмайди. Днепр бўйида сарсон-саргардон кезади, уни љандайдир куч ќамма ваљт шу томон тортади. Туђилган љизининг сувдан юзма-юз чиљиши, унинг таљдири Сув париси таљдири билан бир эканлигини белгилаб беради.

Бунда ќам Пушкин чинакам севгини улуђлаган ќолда, унга ким дарз етказса, сўнгра пушаймонга йўл очишини кўрсатиб беради ва ќаётда ташланган ќар љандай ножўя ќаракат, интиљомсиз љолмаслигини ифода этади.

«Рицарлар замонидан кўринишлар» драмасида бошља бир манзара намоён бўлади. Ќар бир характернинг рўёбга чиљиши, ўз-ўзини ифода этиши кишини лол љолдиради. Мартин меќнаткаш ва сахий бир инсон. У меќнати орљасидан бойлик ортиради. «изђанчиљ рицар»даги Барон характеридан у тубдан фарљ љилади. Барон ўз бойлигини ќар хил фирибгарлик йўли билан тўплаб, уни фаљат ўз-ўзига кўз-кўз љилиш билан овора бўлса ва ўз ёлђиз ўђлига ќеч ваљони раво кўрмаса, Мартин ўз йиљљан мол-мулкини ўђлига мерос љолдиришни раво кўради, фаљат бир шарт билан, ўђли меќнатни севсин, ўзи каби меќнатсевар бўлсин, шунингдек, ўз насл-насабини ќурмат љилсин.

Бугина эмас, унинг сахий инсон сифатидаги фаолияти кишини ўзига ром этади. Љандайдир бир тажриба ўтказиш билан машђул бўлган љўшниси Бертольд отага кўмак бериб туради, гарчи унинг љарзини узишига кўзи етмаса-да. Ўђли Франц ўз ваљтида ота йўлига кириб, меќнат љилишни бўйнига олавермагач, Мартин ўз мол-дунёсини шогирди Карл Герцга мерос љилиб љолдиради.

Франц бошида ота сўзига љулољ осмайди. Дворянлар ќаётини орзу љилади. Бу орзуси дворянлар табаљасига яљин бўлган Альберни учратгач, ушалгандек бўлади. Альберга отбољар бўлиб ишга киради. Альбернинг синглиси Клотильда ва дугонаси Берта диалогидан англашиладики, Альбер Клотильдани ёљтириб љолади.

Шундай кунларнинг бирида Альбер хонадонига граф Ротенфельд меќмон бўлади. Альбер унга синглиси Клотильдани Франц кўз олдида пешкаш љилади. Шунингдек, Францга графнинг этигини ечиб љўйишини буюради. Франц эса, «Мен дуч келган одамнинг этигини ечаверадиган оламшумул хизматкор эмасман», - дейди ва хизматдан бўйин товлайди. Љасрдан ќайдамољчи бўлганда, «асрдан ўзим ќам кетишга тайёрман», - деб, бу хонадонни тарк этади. Ўз хонадонига љайтиб келади. Мана, шу пайтдаги Францнинг љалб кечинмалари:

«Мана бизнинг уйча… Мађрур љасрни деб, уни ташлаб нима љилардим? – Бу жойда мен хўжайин эдим, - у ерда бўлса… хизматкор – нега хизматкор… беќаё ољсуяк љизнинг мађрур бољишлари учунми? Мен таќљирларга дош бердим, мен ўз вижодним олдида ўзимни пастга урдим – бориб ўз ўртођимга хизматкор бўлдим, ахмољ, эркатой, санљининг гўдакларча ќаљоратларига кўникдим – кўзимга ќеч нарса кўринмади… ўз отасига бољим бўлишни истамаган мен – бориб ёт кимсага бољим бўлдим. Буларнинг ќаммаси охирида нима билан тугалланди? – Тангрим, юзга љон югуриб, муштларим љисилади… О, мен улардан љасосимни оламан, љасосимни оламан…

Отам мени љай тариља љабул љиларкин, энди!»

Афсуски, бу пайтга клиб, Францнинг отаси бир ойча илгари вафот этган ва меросини шогирди Карлга љолдирган эди. Франц буни англагач, ќеч љандай мерос даъвосини љилмасдан, Карлга омад тилаб, уйдан чиљиб кетади. Энди, дворянлардан ўч олиш шављи билан ёнади. Вассаллар билан бирлашади, деќљонларнинг љайђусига љайђудош бўлиб, уларни рицарларнинг менсимаслигига љарши курашга отлантиради. Отлантиради-ю, гарчи бошда ђалабага эришса-да, рицарларга љўшимча куч ёрдамга келиб, љўзђолончилар енгилади ва Франц љўлга тушади.

Альбер хонадонида ўз ђалабаси, сођ љолганлиги нашъу-намосини сураётган рицарлар љўшиљчини љўмсаб љолади. Бу пайтда Франц осишга ќукм этилган бўлса-да, ќукм ижро этилмаган эди. Унинг яхши љўшиљчилигидан бохабар Альбер даврага таклиф этади. Францнинг љўшиљлари ќаммага манзур бўлади. Рицарь Ротенфельд эса, љўшиљ ўз ўрнига, «лекин барибир сени осаман», - дейди. Шунда базмда иштирок этаётган Клотильда, гарчи бир пайтлар Францни ўзига тенг кўрмаган, уйдан ќайдалиши тарафдори бўлган эрса-да, бу ерда Францнинг ёнини олади, уни озод этишни сўрайди. Ўлим жазосини љамољ жазоси билан алмаштиришга муваффаљ бўлади.

Франц ўзи меќр љўйган Клотильданинг бу илтифотидан ўзини йўљотади, хурсанд бўлади. Франц гарчи умрбод љамољдан ўлимни афзал билса-да, Клотильданинг меќридан ўзини бардам сезиб, «Аммо мен бекага бор ќаётим билан бурчлиман!» - дейди.

Буюк рус танљидчиси Н.Г.Чернешевский А.С.Пушкиннинг мазкур асарига алоќида тўхталиб: «Рицарлар замонидан кўринишлар» бадиий жиќатдан «Борис Годунов»дан паст эмас, балки ундан юљори љўйилиши лозим», - деб уљтирган эди ва бунда ќаљ. Асар насрда ёзилган бўлиб ќар бир характер ўзига хос намоён этилган. В.Г.Белинский ќам : «Пушкиннинг ќамма драматик асарлари – буюк бадиий асарлардир…», деган эди. Ќаљиљатан ќам унинг биз юљорида кўриб ўтганимиз – кичик саќна асарларининг ќар бири ўз замонасидан дарак берувчи етук бадиаларгина бўлиб љолмай, улар ќозирги кунда ќам китобхон ва томошабиннинг љалбини ларзага келтириб, жунбўшга келтириш људратига эга асарлардир.

А д а б и ё т л а р:

  1. А.С.Пушкин. Танланган асарлар. Т., Њздавнашр, 1955. 191-410-бетлар.
  2. В.Г.Белинский. Танланган асарлар. Т., Њздавнашр, 1955. 356-бет.
  3. Н.Г.Чернешевсий. Танланган адабий-танљидий маљолалар. Т., Њздавнашр. 1955. 81-бет.

Солиев А. Жизненная правда и романтическое в драмах А.С. Пушкина. Статья посвящена исследованию соотпошения жизненной правды и романтического в драмах Пушкина «Каменный гость», «Русалка», «Сцены из рыцарских времен».

Soliev A. Life truth and romantic in A.S. Pushkin’s dramas. (The article is dedicated to the investigation of correlation of life thruth and romantic in Pushkin’s dramas “The Stone Guest”, “Mermaid”, “Scenes from knightly times”)

Ќаёт билан романтика уйђунлиги (А.С.Пушкининг драматик асарларини ўљиб)