азіргі Нарыты экономикадаы лемдік сауда

8

МАЗМНЫ

КІРІСПЕ...............................................................................................................3-4

  1. лемдік сауда жне лем экономикасымен байланысты проблемалар
    1. Сауда капталы мен сауда пайдасыны мні..............................................5-7
    2. Дниежзілік сауданы азіргі кездегі трлері жне рылымы.........7-13

2. азіргі Нарыты экономикадаы лемдік сауда

2.1. Халыаралык экономикалы атынастар жйесіндегі лемдік сауда.14-17

2.2. Дниежзілік сауданы арынды дамуы..............................................18-21

2.3. Тарифтер мен сауда жніндегі бас келісім. Бкілдниежзілік сауда йымы................................................................................................................21-22

2.4 азастанны лемдік сауда жадайы....................................................23-24

2.5. лемдік сауданы дамуыны басты баыттары мен келешегі.............25-28

орытынды...............................................................................................29-30

ПАЙДАЛАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ..........................................31-32

ОСЫМШАЛАР............................................................................................33-35

Осы діснамалы сынымдар (бдан рі – сынымдар) азастан Республикасы Статистика агенттігіні 2009-2011 жылдара арналан Стратегиялы жоспарыны «Статистикалы инфрарылым мен діснамаларды дамыту» стратегиялы баыты 2.1- І масатыны 15.3-тармаына сйкес зірленді. діснамалы негіз ретінде республиканы экономикасы мен ызметті зерттелетін тріні ерекшеліктерін есепке алумен бейімделген, «ндірушілерді баалар индексі жніндегі нсаулы: теориясы мен тжірибесі» (ХЕ, ХВ, ЭЫД, Еуростат, Б, Дниежзілік Банк шыаран) стандарттары мен сынымдары олданылды.

сынымдарда ктерме сату бааларыны згеруіне байау йымдастыру тртібі крсетілген. Базалы ксіпорындар тауарлар (німдерді) баыланатын трлері тізбесін растыру, кіл-тауарларды іріктеу, ктерме сауда баасын тіркеу, салматау рылымын алыптастыру жне баа индекстерін есептеу шін формулаларды тадау аспектілері арастырылады. діснамалы сынымдар ірлік статистика органдарыны пайдалануы шін міндетті.


Мазмны

1

Жалпы ережелер мен ымдар..........……………………….................

3

2

Тауарлар (німдер) жне кіл-тауарлар трлерін іріктеу.................

7

3

Базалы ксіпорындарды іріктеу...........................................................

10

4

Бааларды тіркеу…………………….....................................................

12

5

Салматау схемаларын алыптастыру…………..................................

17

6

Баалар индексін есептеу тртібі……...................................................

21

осымша.......…………………………....................................................

26

Басару есебі — экономикалы субъектіні жоспарлау, баылау жне басару іс-рекетін реттеу мен шешім абылдау процесі арылы басару. Брын крсетілгендей, отанды бухгалтерлік теория мен практикада «Басару есебі» ымын, салыстырмалы трде аланда, жуыта ана пайда болды.

Басару есебіні негізінде аржылы, материалды жне ебек ресурстарын тиімді басару жйесі жатыр.

На басару есебі ксіпорындаы міндетті іс-ызмет процестеріне тыыз байланысты методологияга негізделеді, оны стіне, басты назар, мысалы, блімшелер ызметін баалау жне нім мен ндірісті пайдалылыын баалау сияты аспектілерге байланысты шыындарды басару есебіне аударылады.

Осылайша, басару масатымен есепті апаратты згерту ажеттілігіне байланысты нормативті есеп орнына, рине басару есебі келеді.

Басару есебіні мазмнын жалпылай алса, екі топа: ндірістік ресурстар, шаруашылы процестері мен оларды нтижелеріне біріктенуге болатын ндірісті басаруды бкіл циклі процесіндегі объектілерді жиынтыы жатады.

ндірістік ресурстар ксіпорынны шаруашылы ызметі барысында адам ебегіні масата сйкестілігін амтамасыз ету. Олар мыналарды біріктіреді:

  • негізгі ралдар — ебек ралдары (машиналар, жабдытар, ендірістік имараттар жне т.б.), оларды жадайы мен пайдалану;

материалды емес ресурстар — мерзімнен брын каржы блінген объектілер (жерді пайдалану ыы, патенттер, лицензиялар, тауарлы белгілер жне т.б.);

  • материалдык ресурстар — ебек ралдарыны кмегімен ндіріс процесінде ндеуге арналан ебек керек жаратары;
  • ебек ресурстары — ксіпорынны осы шата бар наты ебек  ететін  кпшілігі,   масата  сйкес   ызмет  пен ебек нтижесінде ебек ресурстарын пайдалану.

Шаруашылы процестер мен оларды нтижелері, жинатай аланда, ксіпорыннындірістік іс-рекетін райды. Олара іс-рекетті мынадай трлері жатады:

  • амтамасыз ету    дайындау;
  • ндірістік;
  • аржылы-ткізушілік;
  • йымдастырушылы.

Бухгалтерлік басару есебі — есеп процесі мен ксіпорынды басару арасындаы байланыстырушы буын.

йымны ндірістік ызметі жне оны жауапкершілік орталытары деп аталатын жекелей рылымды белімшелері (сегменттері) бухгалтерлік басару есбіні ісі болып шыады.

Жауапкершілік орталыы — шыындарды, кірістер мен йымдаы бизнесті осы сегментіне инвестицияланатын аражаты, шыынды баылайтын менеджер басаратын рылымды блімше. Бл крсеткіш басшылытыблімшесі шін аныталады.

Бизнесті сегменттері за жзінде дербес немесе йымны рылымды блімшесі (блар бизнесті са сегментері болуы ммкін), алайда міндетті трде зіні басшысы (мысалы, дкен блімі, ЗИ (ылыми-зерттеу институты) зертханасы жне т.б.).

Басару есебінде жауапкершілік орталыыны трт трі атап крсетіледі:

  • шыын орталыы;
  • кіріс орталыы;
  • пайда орталыы;
  • инвестиция орталыгы.

Шыын орталыы — ндірістік ресурстарды шыындарын байау, баылау, басару, сондай-а оларды пайдалануды баа-лау масатымен млшерлеу, жоспарлау жне діріс шыындарды есептеуді йымдастыратын ксіпорынны рылымды блімі.

нерксіптік ндіріс жадайында шыын орталыы ретінде рылымды блімшелерді блгенде мыналарды ескеру керек: .

рбір шыын орталыы — жауапкершілікті жеке рісі, орталы оны басшысына ксіпорыны барлы шыындарын жоспарлау мен анытауга кмектеседі. Орталы бір типті машиналар мен жмыс орындарынан трады. Бл осы орталыка шыыс орталыын лкен иындысыз есептен шыару шін біртекті сипаттаы шыындара себепті болады. Сонымен атар ірі шыын орталытары сатан ралуы ммкін. детте, шыындар орталыыны млшері лкен болан сайын, жауапкершілік дегейі де биік.

Шыындар орталыы екі баытта жмыс істей алады:

—        берілген аржы дегейінен е кп шамада нтиже алу;

—        берілген нтижеге жету шін ажетті аржыны е аз
шамаа жеткізу.

Алайда шыындар орталыы басшыларына ндіріс баасы мен клемін з бетінше белгілеуге рсат етілмейді.

Кіріс орталыы — жауапкершілік орталыы, мнда менеджер кірістерді алу шін жауап береді, біра шыындар шін (мысалы, сауда йымны кетерме сауда блімі жне т.с.с.) жауап бермейді, оны басшыларыны іс-рекеті алынган кірістер негізінде бааланады. Осы жадайдаы басару есебіні міндеті — жауапкершілік орталыыны ызмет орытындылары шыар-да нтижелерді кесімді белгілеу.

Пайда орталыы — бл да жауапкершілік орталыы. Оны басшысы бір уаытта зіні блімшесіні кірістері шін де, шыындары шін де жауап береді, ттынылатын ресурстар саны жне ктілетін бкіл млшері жнінде шешім абылдайды. Іс-рекетті баалауды белгісі — алынан пайда мелшері. Сондытан басару есебі жауапкершілік орталыына кірер шыын-дарды кны, осы орталы ішіндегі шыындар жне сегмент іс-рекетіні орытындылары шыарда тпкілікті нтижелер тура-лы апарат сынуа тиісті.

Инвестиция орталытары — ксіпорын сегменттері, бларды менеджерлері ез блімшелеріні шыыдары мен кірістерін баылап ана оймайды, баса орталы басшылары шылданбайтын, инвестицияланан аржыны тиімді пайдалануды да адаалайды.Басаруда е лкен кілеттіктері бар инвестиция орталыыны басшылары абылданатын шешімдер шін ксіпорын кімшілігі жекелеген жобалар бойынша блген аражатты блу е жоары жауапкершілік ктереді.

Басару есебіні мні — шыындар мен кірістерді, млшерлеуді, жоспарлауды, баылауды жне ксіпорыны болаша  даму мселелерін йлестіру мен шыл басару шешімдері шін апаратты жйелендіретін талдауа есеп жйесін біріктіріп кіріктіру (интеграциялау).

йымды жауапкершілік орталытарына блу мен оларды маызына арай іріктеуді ксіпорынны йымдастырушылы рылымы деп атайды.

Менеджерлерге жктелген жауапкершілік дрежссіне байланысты ксіпорыны йымдастырушылы рылымы орталытандырыман немесе орталытандырылмаан болып сипатталуы ммкін.

Орталытанан йымдар функционалді принциптер бойынша (кімшілік,аржы, жабдытау, ндіріс, маркетинг жне т.с.с.) рылан жне оларды басару есебі жйесі шыындар орталыына негізделген. Басаруды мндай жйесі шын мнісінде консервативті болып табылады, е кп шамада мжбрлікті кздейді жне з ызметкерлеріне іс-имыл бостандыын бермейді.

Орталытандырылмаган рылым пайда мен инвестиция орталытары бар болуымен сипатталады. Шыын орталытарыны менеджерлерімен салыстыранда оларды басшыларыны мол ытары мен міндеттері бар, ксіпорын кімшілігіні алдын-ала келісуінсіз шешімдерді едуір блігін абылдай алады.

Дегенмен орталытандырылмаан жйені табысты жмыс істеуі тым болмаанда, екі шартты сатаанда болуы ммкін:

—        жоары  мамандандырылан  басару  рамыны бар
болуы;

—        ттастай йымны жне оны жеке рылымды блімшелеріні масаттары мен мдделеріні ндесуі.

Тадалан йымдастырулы крылым тріне арамастан, ттастай компанияны аржыландыру шін жауапкершілік, детте, жоары басшылыта болады.


Жалпы ережелер мен ымдар

Ктерме сауда – кейіннен сатуа немесе жеке, отбасына, йге байланысты емес зге де масаттара жне зге де осыан сас пайдалануа арналан тауарларды ткізу бойынша ксіпкерлік ызмет. Ктерме сауда блшек сауда жзеге асырылатын орыннан, дкеннен, сауда йлерінен жне сауда нарытарынан блінген мамандандырылан немесе аралас, бар болан жадайда ошауланан орындарда жзеге асырылады.

Ктерме сауда экономиканы барлы салаларын, материалды ндіріс пен тауарлы айналымды жзеге асыратын барлы ксіпорындар мен йымдарды байланыстырады. Кзарас бойынша йымдар сыйаыа (немесе шарт негізінде) жне з атынан жасалатын саудаа блінеді.

Сыйаыа ктерме сауда – бл з атынан немесе баса адамдар мен фирмаларды есебінен ммілелер жасайтын комиссиялы агенттер мен баса делдалдарды ызметі. Оларды ткізетін тауарлара баа белгілеуге ыы болмайды, комиссиялы сыйаыа жмыс істейді. з атынан жасалатын сауда ызметін здеріне тауарды меншік ыын ткізу арылы ктерме сауда субъектілері жргізеді. Тауарларды кейін айта сату масатымен оларды сатып алу-сатуды жзеге асыра отырып, олар тауарлара баа белгілей алады.

Статистикалы байау ктерме сауда субъектілері ткізетін тауарлара, німдерге баа дегейіні згеруін анытау, ктерме сауда баасыны индексін ру масатымен йымдастырылан. Бл индекс нерксіп німдерін ндірушілер баасыны индексіне жне ттыну баасыны индексіне осымша экономикалы талдауды жасартуа жне наты тауарлар нарыында тауар озалысы кезіндегі бааны згерісін баылауа ммкіндік береді. Статистикалы тжірибеде ктерме сауда клемін жне наты баалардан саластырмалы баалара лтты есептеу жйесіні агрегаттарын баалау шін пайдаланылады.

Ктерме сауда баасыны индексі – трлі пайдаланушылара оларды одан рі ксіби пайдалану немесе оларды блшек саудада айта сату шін ктерме сауда ксіпорындары ткізетін тауарларды (німдерді) баа згерісін сипаттайтын салыстырмалы крсеткіш.

Сауда ызметі –тауарларды сатып алуды-сатуды жзеге асыруа баытталан ксіпкерлік ызмет.

Сауда субъектілері – азастан Республикасыны занамасымен белгіленген тртіпте сауда ызметін жзеге асыратын тлалар.

Сауда объектісі – сауда ызметін жзеге асыру шін сауда субъектілері пайдаланатын мліктік кешен.

Ктерме сауда ксіпорны – тауарларды кейін айта сату масатымен оларды сатып алу-сатуды жзеге асыратын, сондай-а тауарларды ктерме айналымын йымдастыру жніндегі ызметтерді крсететін сауда ксіпорны.

Дкен – сауда, осалы, кімшілік-трмысты й-жайлармен, сондай-а сатуа ойылан тауарларды абылдауа, сатауа жне дайындауа арналан й-жайлармен амтамасыз етілген крделі траты рылыс немесе оны блігі. Мамандандырылан, мамандандырылмаан, мбебап болып блінеді.

Сауда йі – сауда ызметіне арналан бірыай ттас басарылатын сауда объектілері мен оамды таматану объектілеріні жиынтыы орналасан жне кімшілік-трмысты жне ойма блмелерімен, з аумаыны шекарасы шегінде автоклік ралдарыны траына арналан аламен амтамасыз етілген крделі траты рылыс.

Сауда нарыы – аумаа шаруашылы ызметін крсету, басару жне кзету ызметтері орталытандырылан, іргелес ауматан ошауланан, траты негізде жмыс істейтін, сауда ызметіне арналан жне з аумаыны шекарасы шегінде автоклік ралдарыны траына арналан аламен амтамасыз етілген ошауланан мліктік кешен.

Сауда оймасы –тауарларды сатау, сатуа дайындау, ттынушылара босатуды жзеге асыратын жне/немесе амтамасыз ететін йым. Сауда ксіпорны немесе оны рылымды блімшесі, ндіруші-ксіпорынны рылымды блімшесі ретінде жмыс істейді.

Дистрибьютер – нерксіптік ндіруші фирмалардан белгілі тауарларды ктерме сатып алуды жне оларды ірлік нарытарда ткізуді жзеге асыратын фирма.

Сатып алатын кеселер – німдерді ткізу, сондай-а бааны озалысы жне ткізу нарыындаы леуетті серіктестері туралы з клиенттеріне апарат сыну, з клиенттеріні нсауы бойынша ммілелер жасау шін сатып алуды жзеге асыратын дербес коммерциялы ксіпорындар.

Ксіпорын ызметіні негізгі трі – осылан ны ксіпорын жзеге асыратын кез-келген ызмет тріні осылан нын арттыратын ызмет трі.

Ксіпорын ызметіні осалы трі – негізгімен атар, шінші тлалара арналан німдерді (жмыстарды, ызметтерді) ндіру масатында жзеге асырылатын ызмет трі.

Тауар озалысы – тауарды ндірушіден сату немесе ттыну орнына физикалы ауыстыру дерісі.

Тауар – кез-келген, сатуа немесе айырбастауа арналан, айналымнан алынбаан ебек німі.

Тауарлар сыныбы – функционалды сас масаттаы тауарлар жиынтыы.

Тауарлар тобы – сас рамы бар белгілі бір сынып тауарларыны жне крсеткіштерді жиынтыы.

Тауарлар трі – бір атаумен жне масатпен біріктірілген белгілі бір топ тауарларыны жиынтыы.

Тауарлар ассортименті – андай да бір белгілермен біріктірілген тауарлар жинаы немесе белгілер жиынтыы.

Тауарлар ассортиментіні кедігі бойынша ктерме сауда мбебап (тауарларды бірнеше трлерімен сауда) жне мамандандырылан (тауарларды белгілі бір трімен) болуы ммкін. Егер ксіпорын 100 мынан кп тауарларды (німдерді) ткізуді жзеге асыратын болса ке, егер 1000–нан аз атаумен болса шектеулі, 200-ден кем атаумен болса санаулы ассортимент деп саналады.

Тауарларды айналымдылыы – тауарды тауарлы айналым саласына тарту стінен бастап жне оны ттыну саласына ауысуымен біткен, аяталан деріс.

Баа индексі – уаытты белгілі бір кезеі шін баа дегейі згерісіні салыстырмалы крсеткіші.

Бааны жеке (арапайым) индексі – зерттелетін жиынтыты бір элементі (німні, ызметті наты трі) баасыны згеруін сипаттайды.

Бааны агрегатты индексі – бааны арапайым индекстеріні негізінде рылады жне жекелеген кіші топ, топ жне крделі былыс элементтеріні барлы жиынтыы бойынша баа згерісін сипаттайды.

Базалы ксіпорын – ондаы бааларды тіркеу шін репрезентативті іріктелген байау объектісі.

кіл-тауар – тауарды (німні) сапасы мен негізгі ттынушылы асиетіне сер етпейтін жне ттынушылы белгісі бойынша біркелкі, бір-бірінен болмашы згешелігімен ерекшелінетін тауар тобындаы белгілі тауар трлеріні жиынтыы.

Айрышалау – бааны тіркеу шін іріктелген жеке тауарды сйкестендіруге пайдаланылатын сипаттама немесе сипаттамалар жиынтыы.

Марка –сауда белгісі; бйымдардаы фабрикалы таба.

Срып –тауарларды сапасы бойынша жекелеген топтара блу.

Орауыш – оршаан орта серінен, заымданудан жне жоалтудан орауды амтамасыз ететін рал немесе ралдар кешені (ыдыс, ааз, лдір жне т.б.).

Тіркеу баасы –тауарды, німні немесе ызметті наты тріне, сапасына, сату шарттары жне оан аны белгіленген уаыт кезеіне тленген аша бірлігіні саны.

Орташа баа – кіл-тауарлар бааларыны жалпыланан шамасы. Орташа баа белгілі бір уаыт кезеіне, аума бойынша, німдер трі бойынша есептеледі.

Тауарлы жеілдік – мміле шарттарына байланысты жне нарыты аымдаы конъюнктурасына байланысты сатып алушыа сатушыны сынан тауар баасына жеілдігі.

Салматау – агрегатталан крсеткішті алу шін жне тікелей осуа келе бермейтін ртрлі тауарларды лшемдестігін амтамасыз ететін, индекстік есептеуде олданылатын рсім. лшемдес тауарларды (німдерді) жиынтыына кшу индекстерді салматарын енгізу арылы жзеге асырылады.

Индекс салмаы – жалпы жиынтыында рбір жеке элементтерді маыздылыын крсететін шама.

Салматау схемасы – стандартты жіктеуішке сйкес, агрегаттауды барлы сатылары бойынша аныталан наты німні, тауарды, ызметтерді салма жиынтыы. Салматау схемасын ру шін апарат кзі ндірілген нiм жне крсетілген ызметтер клемiнi нды крсеткiштерi болып табылады.


2. Тауарлар (німдер) жне кіл-тауарлар трлерін іріктеу

Ктерме сауда саласы тпкілікті жне аралы ттыну шін олданылатын тауарлар мен німдер ртрлілігіні кптігі жиынтыымен крсетілген. Ктерме сату бааларын байау шін орталытандырылан тртіпте оларды іріктемелі жиынтыы аныталады, соны негізінде «Ктерме сату бааларын байауа арналан ктерме сауда ызметтері мен тауарлар (німдер) трлеріні анытамалыы» (бдан рі – Анытамалы) зірленеді. Анытамалы белгілі бір базалы жылдаы ктерме сауда статистикасыны деректері бойынша алыптастырылады жне аымдаы кезені ктерме сауда айналымы рылымындаы елеулі згерістер бойынша айта аралады.

Анытамалы екі бліктен трады:

- Ведомстволы Сауда ызметтері трлері бойынша тауарларды статистикалы номенклатурасына (бдан рі – СТТСН) сйкес жйеленген ктерме сауда ызметтері сыныптарыны тізбесі;

- нерксіп німдеріні (бдан рі - СЖ) жне ауыл шаруашылыы німдеріні (АШСЖ) ведомстволы жіктеуішіне сйкес жіктелген ктерме сауда ызметтеріні белгілі сыныбына жататын тауарлар мен німдерді трлері мен тр тарматарыны тізбесі.

Баалы байау шін іріктелген ктерме сауда сыныптары республикадаы ктерме сауданы негізгі баыттарын, ал тауарларды (німдерді) трлері тауар айналымыны негізі ретінде оларды рамын крсетеді.

Ктерме сату бааларын байауа арналан ктерме сауда ызметтері мен

тауарлар (німдер) трлеріні анытамалыы

Атауы

Ктерме сауда ызметтеріні сыныптары

нерксіп жне ауыл шаруашылыы тауарлары (німдері):

трлері

тр тарматары

азы-тлік тауарлары

19

45

97

азы-тлік емес тауарлар

22

67

72

ндіріс ралдары

9

42

20

аралы ттыну німі

20

125

18

барлыы

70

279

207

Тауарларды, німдерді наты трлерін, тр тарматарын іріктеу ірлік крнекілікке, ктерме саудадаы сату тратылыына жне ассортиментті кптігіне байланысты. Алдымен ктерме сауда ызметтеріні сыныптары жне республика ірлеріні жартысынан астамында ткізу клемдері бар тауарлар, німдерді трлері, тр тарматары аныталады. алан жайасымдарды арасында типтік іріктеу тсілі олданылады, оны критерийі ктерме сауда ызметтеріні осы сыныбыны тауар айналымыны жалпы клемінде тауар, нім тріні (тр тармаыны) басымды дрежесі болып табылады.

ндіріс ралдарына жне аралы ттынуа арналан шикізата жататын нім трлерін іріктеуде кірістерді гомогендік факторы ескеріледі. Масаты жне лшем бірліктеріні сйкестігі бойынша біртектілік асиеттері басым трлер мен тр тарматары, наты тр бліктері іріктеледі. Тауар айналымыны млшеріне байланыссыз, ктерме нарыта негізінен импортты ндіріс тауарларымен крсетілген позициялар міндетті трде осылады.

Тауарларды, німдерді трлерін натылауды ол жеткізілген нтижесі едуір дйекті баалы апарат алуды амтамасыз етеді жне тауарларды жеткізуді ш негізгі арнасы Р ндірісі, ТМД елдеріні ндірісі, ТМД баса елдерді (бдан рі – сйкесінше Р, ТМД, ТМД баса) блінісінде ктерме сатуды баа индексін алыптастыруа ммкіндік береді.

Берілген Анытамалыты негізінде ірлерді райсысыны ктерме саудасыны мамандануын крсететін тауарлар мен німдер трлеріні, тр тарматарыны ірлік тізбелері алыптастырылады. Бл шін аымдаы жылы жне есепті жылды алдындаы жылы ктерме сауда клемдері туралы статистикалы есептілікті деректері олданылады.

ірдегі ктерме жеткізу клемдері ртрлі тауарлар мен німдерді трлері, тр тарматары аныталады. Е бірінші кезекте ктерме сауда ызметіні тиісті сыныбында ктерме тауар айналымыны ны едуір кптері енгізіледі. Бдан рі ассортименттік рамы ндірісті ртрлі елдері бойынша баалы апаратты алуа ммкіндік беретін позициялар іріктеледі.

Ктерме сауданы тауарлары мен німдері трлері, тр тарматарыны ірлік тізбесіні р позициясы бойынша базалы ксіпорындарды ызметкерлерімен бірлесіп, болашата баалы апарат берілетін наты кіл-тауарлар аныталады.

Сапалы сипаттамалары (ерекшеліктері) згермейтін, жеткізуді ктерме партиясыны белгілі млшеріндегі, оларды сату мен тлеуді бірдей шарттарындаы кіл-тауарлар зерттеледі. Байау шін іріктеліп алынан кіл-тауарды ерекшеліктеріне маркасы, моделі, млшері мен салмаы орамасы, ттынушы типі жатады.

Іріктелген кіл-тауарлар:

- тауарды (німні) сол немесе зге тріні трішілік жне ассортименттік ерекшеліктерін крсетуі;

- тауарды осы трiн сатуды е кп жаппай ктерме партиясын крсетуі (сатуды жалпы клемінен 30% арты);

- за уаыт бойы туі жне тауар айналымыны жоары жылдамдыымен сипатталуы;

- баалы апаратты жинау трысынан аланда ол жетімді жне оларды арасынан бааларды згермелілігін тмендетуді амтамасыз етуі керек.

кіл-тауарды анытаан кезде ірлік тізбе тауарлары, німдерді р трі, тр тарматары кіл-тауарларды кемінде 5 тр згешеліктерімен берілуіне ол жеткізу ажет.

Мысалы:

нім трі – "жас, тоазытылан, мздатылан тауытар, кркетауытар, йректер, аздар жне мысыр тауытары, ша бліктері";

кіл-тауарлар – тоазытылан тауы саны (Р), мздатылан тауы саны (ТМД баса), тауы сираы (Р жне ТМД-дан баса), тауы тстері (Р жне ТМД), йрек сбелері.

ндірісті ртрлі елдеріні кіл-тауарларыны саны ктерме сату клемдері туралы аымдаы статистикалы есептілік бойынша отанды жне импорт тауарларды араатынасына сйкес болады. Мысалы, й сы етін ктерме сату есебі бойынша импорт тауарларды лес салмаы 60%, отанды – 40%, сыраны лес салмаы тиісінше 12% жне 88%-ды рады. ндірісті ртрлі елдеріні кіл-тауарларыны келесі саны шартты трде іріктелуі керек:

Тауар атауы

кіл-тауарларды саны=10, соны ішінде:

Р ндірісі

ТМД елдеріні ндірісі

ТМД баса елдерді ндірісі

жас, тоазытылан, мздатылан тауытар, кркетауытар, йректер, аздар жне мысыр тауытары, ша бліктері

4

3

3

сыра

7-8

1-2

2-1

Баалы байау шін аныталан кіл-тауарларды жиынтыы есепті жыл бойы згеріссіз алады. Базалы ксіпорынны іріктелген кіл-тауар бойынша апаратты сынуы ммкін емес болан жадайда, индекстік есептерді здіксіздігін сатау шін оларды ауыстыруа жне жааларын енгізуге болады. Тауар, нім тріні, тр тармаыны ішіндегі жаа кіл-тауар алынып тасталан німні ндіріс елінен, сипаттамалары бойынша ерекшеліктері жаын жне баа дегейіні ерекшелігі елеусіз (ауыту +, - 5-дан арты емес) болуы керек.

Сонымен бірге облысты статистика басармаларыны мамандары з іріні ктерме нарыындаы конъюнктураны згерістерін адаалауы ажет. Тауарларды, німні трі, тр тарматарыны ірлік тізбесіні ротациясы жыл сайын жзеге асырылады.


3. Базалы ксіпорындарды іріктеу

Бааны байауда дйекті нтиже алу базалы ксіпорындардаы бааны тіркеу шін оларды алыптасан тізіміні репрезентативтілігіне байланысты. Ктерме саудадаы баа индексін ру масаттарына арналан базалы ретінде з бетінше шаруашылы жргізетін субъектілерді екі санаты аралады:

- негізгі ызмет трі «Ктерме сауда» болып табылатын сауда ксіпорындары;

- ктерме сауда осалы ызмет трі болып табылатын экономиканы баса салаларыны ксіпорындары.

Шаруашылы жргізуші субъектілерді жалпы жиынтыы есепті жылды алдындаы жылы ктерме сауда ызметтеріні клемі туралы статистикалы есептілік жне Ксіпорындарды мемлекеттік статистикалы тіркеліміні деректері бойынша аныталады.

Жмыс істейтіндерді саны бойынша жіктелген, ктерме сауданы жмыс істеп тран субъектілеріні рылымында шаын ксіпорындар басым. Сондытан, байауды базалы объектілерін іріктеу шін байауды жаппай жне жаппай емес трлерін йлестіретін рамды тсіл олданылады. Жмыс істеп тран ірі жне орта ксіпорындар (млшерлігі бойынша) толы рамда, яни жаппай негізде осылады. Шаын ксіпорындар ішінде масатты іріктеу жзеге асырылады. Іріктеуді негізгі критерийі ретінде ірдегі ктерме тауар айналымыны жалпы клеміндегі сауданы е кп клемі, сондай-а ктерме сауда ызметіні рбір сыныбындаы тауарларды, німдерді жекелеген трлері болып табылады.

Базалы ксіпорындар келесі талаптарды есепке ала отырып іріктеледі:

-жйелі сауда ммілелері есепті жыл ішінде жзеге асырылады;

-ткізілетін тауарларды (німдерді) трлері отанды, сондай импортталатын сас тауарлармен сынылан;

-жеткізу клеміне байланысты бааны анытауды олданыстаы маркетингті жйесі болады.

Іріктеуде меншікті трлі нысанындаы жне йымды-ыты нысандаы, ктерме сауданы трлі ерекшеліктері (мбебапты жне мамандандырылан) жне тауарларды ке ассортименті бар (ке, шектеулі жне санаулы) ксіпорындар атысуы тиіс.

Сауда объектісі, ктерме сауданы жзеге асыру барысында ассортиментті жне жмыс істеуді наты жадайларына байланысты тауар ндірісіні айматарында сондай-а жаппай ттыну орталытарында орналасуы ммкін. Базалы ксіпорындарды санына ірді осы аумаында ктерме сауданы жзеге асыратын ксіпорындар осылады. Бл ірлік дифференцияны лкен дрежесімен бааны згеруі туралы апаратты крсетуге ммкіндік береді.

Бааны зерттеуге барынша олайлы статистикалы бірлік ол жергілікті бірлік болып табылады. Ол ксіпорынны орналасан жерінен тысары жерде орналасан ксіпорына немесе ксіпорынны блігіне сйкес келеді, мны зінде жергілікті бірлікті ЭЖЖ-сы ксіпорынны негізгі ЭЖЖ-а сйкес келмеуі ммкін. Ктерме саудадаы жергілікті бірліктер ктерме сауда ксіпорындары (дкендер, сауда йлері, сауда нарытары жне т.б.) жне оларды бліктері (тауар оймалары, дистрибьютерлік фирмалар, сатып алатын кеселер жне т.б.).

Байауа енгізілген базалы ксіпорындарды жалпы саны тауарлар мен німдерді трлері, тр тарматарыны ірлік тізбесіні рбір айындамасыны толтырылуын амтамасыз ететіндей есеппен іріктеледі.

Базалы ксіпорындарды тізбесі ата трде Ксіпорындарды мемлекеттік статистикалы тіркеліміні кодтары бойынша жзеге асырылатын сйкестендіруді белгілік жазбалары шін тіркелімдер бліміне беріледі. Ксіпорындарды тексерілген тізімдерін баа статистикасыны блімдері есепті жыл ішінде пайдаланады. Базалы ксіпорындарды рылымды айта рылымдарыны згеруі туралы апарат оларды тізбесіне траты жне мерзімінде енгізіледі.

Базалы ксіпорындарды басшыларына оларды статистикалы зерттеуге осылатындыы, алашы апаратты пиялылыын орайтын за ережелеріні бар екендігі жне деректерді агрегатталан трде жиынты есептер мен жарияланымдарда пайдаланылуы туралы міндетті трде хабардар етіледі.

Байауды базалы объектілерін анытау бойынша жмыстарды йымдастыру ктерме сауда нарыыны инфрарылымына байланысты іріктелген объектілерді жыл сайыны ккейтесті етілуі мен ротациясын кздейді. Базалы ксіпорындарды ккейтесті ету жылды соында жргізіледі. Есепті жыл ішінде рбір есеп беретін ксіпорындарды деректерді сыну жйелілігіне, оларды аымдаы баа рдістеріне сйкестігіне жргізілген талдаудан кейін ауыстыру туралы шешім абылданады. Байаудан шыарылан базалы объекті тауарлы мамандандырылан, баалы атары мен ктерме сауда ызметіні шарттары бойынша сас объектіге ауыстырылады. Ктерме сауда ызметтері туралы статистикалы есептілік деректерін талдау негізінде базалы ксіпорындарды тізіміне ктерме тауар айналымыны траты клемдері бар жне баа статистикасы шін іріктеуді критерийлеріне жауап беретін жаа ксіпорындар кіреді.


4. Бааларды тіркеу

Бааларды тіркеу базалы ксіпорынны №1-Б (ктерме) «німдерді (тауарларды) сату (жеткізу) баалары туралы есеп» мемлекеттік статистикалы есептілік нысандарын толтыруы арылы жзеге асырылады.

Статистикалы апаратты дереккзі ретінде:

1 – егер осы кезеге наты сатылым болмаса (ммілелерді жзеге асыру фактісіне байланыссыз) бекітілген прайс-паратар;

2 – есепке алу сипатындаы трлі жаттар (шарттар, тбіртектер, тауарлы-кліктік жнелтпе жаттар, тлем талаптары жне басалар).

Есептілік бланкісінде тауар айналымы саласына жататын С пен салытарды ескерумен, біра тауарларды ттынушыа жеткізу бойынша (зі шаыру немесе оймадан сату шарттарында) кліктік шыыстарды есепке алусыз айды 20 кніндегі жадай бойынша баа белгіленеді.

Ктерме сату баасыны серпінін наты крсету шін ктерме сауда ксіпорындары ттынушыларды тарту шін олданатын ынталандыру жеілдіктері мен стемелері жне тауар айналымы мен тауар айналысын лайту блігінде оларды ынталандыру тіркеу бааларыны рамына енгізілмеуі керек. Ктерме сауда ксіпорындарын ынталандыруды негізгі ралдары:

- клемі шін баадан жеілдіктер сыну (шоырламалы, шоырламалы емес жеілдіктер);

- сатып алатын ассортиментке жаа тауарды енгізгені шін жеілдіктер сыну;

- тлем мерзімі басталана дейін тауар шін есеп айырысанда, оны нынан жеілдік-сконто;

- дистрибьюторлы жеілдіктер жне басаларды сыну.

нерксіптік баыттаы тауарларды сатып алушыларды осымша ынталандыру тауара осалы блшектерді жеткізу, монтаждауды, ызметтерді оыту, жабдыты жндеу, кепіл жне кепілден кейінгі ызмет крсету, ескірген жабдыты абылдауды сыну есебінен жзеге асырылуы ммкін.

Ктерме сату німдеріне бааларды негізсіз ауытуын болдырмау шін есепті жыл бойы олар бойынша деректер салыстырмалы кіл-тауарлара крсетілуі керек. Мыналарды:

- жеткізуді бір арнасы шегінде ртрлі жеткізушілерді, мысалы, ТМД елдері - ндіруші Беларусь немесе ндіруші Ресей;

- жеткізуді трлі партиялары, мысалы, баа типтік жне ірі партия шін болып, типтік жне са партияа бааа айналды;

- стандартты лшем бірлігіне есептегенде арамастан ртрлі лшеп буып-тюдегі кіл-тауарларды баасына салыстыруа жол берілмейді.

Бір реттік сипаттаы ммілелерде бекітілетін е жоары жне демпингтік (тмен) баалар тіркелмейді, сатып алуларды клемдерін лайтуа ниеттендіру масатында конкурстарда, лотереяларда сынылатын тауарлара баа тіркелмейді. Ерекшеліктерін крсетпей тауарлы топтара орташаландырылан баалар тіркеуге жатпайды, йткені оларды озалысы кіл-тауарлар сапасыны немесе нім ассортиментіні згеруінен болуы ммкін.

Жарамдылы мерзіміні тіп кетуіне немесе оны жаындауына байланысты кіл-тауара бааны тмендетуді крсетуге жол берілмейді. Тауарларды жеткізуді тлеу шарттарыны (мысалы, аражатты аударанны орнына олма-ол аша тлеу) немесе оларды жеткізу мерзімдеріні згеруі (тез арада, бір – екі айдан кейін емес) тіркелетін тауарлара бааны згеруіне себепші болмауы керек.

Есептілік нысанны «атауы» жне «коды» баандарына жазба Анытамалыа сйкес жзеге асырылады.

Бааларды тіркеу кіл-тауарды жеткізу клемдеріне байланысты сараланан трде жзеге асырылады:

- жеткізілімні ірі партиясы бойынша (ктермені е ірі клемі);

- жеткізілімні са партиясы бойынша (ктермені е кіші клемі);

- жеткізілімні стандартты партиясы бойынша, яни е кп млшерлері бойынша жаппай жне ортадан жиі сатылатын.

Жеткізілімдерді ктерме партияларыны млшерін базалы ксіпорын з бетімен анытайды. Жеткізілімні стандартты партиясына бааларды тіркеу міндетті. Жеткізілімні барлы партиялары бойынша баалар бірдей мнді болан жадайда деректерді стандартты жеткізілім бойынша толтыру жеткілікті.

ртрлі ндірушілерді кіл-тауарларына бааларды тіркеу кезінде оларды статистикалы есептілік нысанында крсетілген жеткізуді ш арнасыны – Р, ТМД жне ТМД-дан баса біріне белгілеу ажет. Шыарушы ретінде ндіруші крсетілген маркировкаа сйкес аныталады. «Сипаттамасы» баанында саластырымдылыты амтамасыз ету шін ндірушіні наты елін (аласын), сондай-а белгілі зауытты, фабриканы крсету орынды.

Бааны тіркеу белгіленген лшем бірлігіне сйкес жргізіледі, бл базалы ксіпорыннан осымша есептеуді талап етеді. Мысалы, жарма жне макарон німдері 500, 800 жне 1000 грамм бойынша лшеп оралуы ммкін. Статистикалы нысанны бланкісінде килограмма есептеу баасын крсету ажет, ал бл жадайда лшеп орау кіл-тауарды ерекшелігі ретінде ызмет етеді жне «сипаттамасы» баанында крсетіледі. Мысалы:

атауы

саудада

стандартты

атауы

саудада

стандартты

ст

0,5л. пакет, 1л.

литр

тсек-орын жаймасы

1,5-2 йытайтын топтамасы

дана

н

2кг. пакет, 50кг. ап

килограмм

сабын

50-100гр. кесек

кг

жасыл брша

0,450гр. банка

килограмм

кілем

3м*4м клем

шаршы метр

кофе, шай

50-500гр. буда

килограмм

темекі

орап

орап

сыра, шарап

0,5л, 0,7л бтелке

литр

дрі-дрмек

10 таблетка конвалюта

дана

Жекелеген аттас кіл-тауарларды ртрлі лшем бірліктері болуы ммкін (мысалы: кірпіш – мы шартты дана, немесе текше метр, бырлар – тонна немесе метр). Егер кіл-тауарды ткізуді наты бірлігі Анытамалыа сйкес бекітілгенмен йлеспесе, айта есептеуді белгілі коэффициентін пайдаланумен бааны айта есептеу жзеге асырылады.

Мысалы, йым рылыс кірпішіні 1 данасын 26 тегеден сатады. Статистикалы есептілік нысанын толтыруда бааны белгіленген лшем бірлік – текше метрге айта есептеу ажет. Ол шін 1000 дана = 2,63 текше метр аудару коэффициентін жне шартты санды 1000 дана деп ала отырып, «ны» баанында наты лшем бірлігіне 26 мы теге деп есептейміз. Осы белгіленген лшем бірліктегі сана нды олдана отырып, 1 текше метріне бааны аламыз: 26000/2,63=9 886 теге.

лшем бірлігі

Сатып алу баасы, теге

Материалды шартты саны

Сатып алынан материалды ны, мы теге

Наты лшем бірлігі

дана

26

1 000

26,00

Белгіленген лшем бірлігі

текше метр

9 886

2,63

26,00

Статистикалы тжірбиеде жиі олданылатын бір лшем бірлікті екінші лшем бірлігіне аударуды сынылатын коэффициенттері 1-осымшада келтірілген.

кіл-тауарлара аталмайтын баа згерісін анытау жне болдырмау масатында базалы ксіпорындар сынатын баалы апарата логикалы баылау жргізіледі. Баа дегейін баылау тмендегідей жргізіледі:

1) жеткізілім партиялары арасында:

- ірі ктерме саудада баалар стандартты ктермеде кем немесе те жне са ктермеде анарлым кем;

- са ктерме саудада баалар стандартты ктермеде арты немесе те жне ірі ктермеде анарлым арты.

2) ртрлі базалы ксіпорындардаы сас кіл-тауарлар;

3) пропорциялара сйкес кіл-тауарларды здеріні (жалпы абылданан) арасында. Мысалы, майлылыы 6% ст 3,2% сттен ымбат, АИ-95 бензині АИ-80 бензинінен ымбат жне т.б.

Ктерме сату бааларына тіркеу жргізу кезінде ткізілуіні уаытша тотатылуынан жекелеген кіл-тауарлара талап етілетін апаратты болмай алу жадайлары жиі кездеседі. Бан тауарлар тобындаы рылымды ілгерілеумен, німні баыланатын тр тарматары сапалы сипаттамаларыны жне ассортиментіні згеруімен, ттынушыны ауысуымен байланысты ртрлі факторлар сер етеді.

Есептерді здіксіздігін амтамасыз ету шін жо деректерді орнына «шартты» бааларды есептеуді келесі дістері сынылады:

а) есепті айда ксіпорын бойынша наты баа болмаса, кіл-тауар бойынша шартты баа баса ксіпорындарды сас кіл-тауарлары бойынша баасыны згерісіне сйене отырып есептеледі. Мыналар аныталады:

  1. №1 жне №3 ксіпорындар бойынша тауара алдын-ала есепті айа = (5000+4800+5200+7500+7000+7850)=37350 баа сомасы;
  2. №1 жне №3 ксіпорындар бойынша тауара алдын-ала ткен айа = (4900+4700+5100+7500+7000+7850)=37050 баа сомасы;
  3. алдын-ала баа атынасы = 37350:37050=1,008097;
  4. №2 ксіпорын бойынша тауар болмауыны шартты баасы

= 3000,00 х 1,008097=3024,3* (стандартты ктерме);

= 2400,00 х 1,008097=2419,4* (ірі ктерме);

= 3200,00 х 1,008097=3225,9* (са ктерме).

Базалы объект

кіл-тауар

Есепті ай

ткен ай

Есепті баа згерісі

Атауы жне ерекшелігі

Р-398

ТМД-7

ТМД баса-9

ктерме млшері:

1-стандартты

2-ірі

3-са

бірлік баасы

ктерме млшері:

1-стандартты

2-ірі

3-са

бірлік баасы

№1

Астра, ткті, «Махагон», Голландия

9

1

2

3

5000,00

4800,00

5200,00

1

2

3

4900,00

4700,00

5100,00

1,020408

1,021277

1,019608

№2

Астра, ткті, «Белый мотылек», Ресей

7

1

2

3

3024,3*

2419,4*

3225,9*

1

2

3

3000,00

2400,00

3200,00

1,008097*

1,008097*

1,008097*

№3

Гладиолустар, «Розовый фламинго», Нидерланды

9

1

2

3

7500,0

7000,0

7850,0

1

2

3

7500,0

7000,0

7850,0

1,000000

1,000000

1,000000

б) есепті айда барлы базалы ксіпорындар бойынша нім тріне наты баа болмаса, шартты баа ткен айдаы бааа те болады:

Базалы объект

кіл-тауар

Есепті ай

ткен ай

Есепті баа згерісі

Атауы жне ерекшелігі

Р-398

ТМД-7

ТМД баса-9

ктерме млшері:

1-стандартты

2-ірі

3-са

бірлік баасы

ктерме млшері:

1-стандартты

2-ірі

3-са

бірлік баасы

№1

Астра, ткті, «Махагон», Голландия

9

1

2

3

4900,00**

4700,00**

5100,00**

1

2

3

4900,00

4700,00

5100,00

1,000000

1,000000

1,000000

№2

Астра, ткті, «Белый мотылек», Ресей

7

1

2

3

3000,00**

2400,00**

3200,00**

1

2

3

3000,00

2400,00

3200,00

1,000000

1,000000

1,000000

№3

Гладиолустар, «Розовый фламинго», Нидерланды

9

1

2

3

7500,0**

7000,0**

7850,0**

1

2

3

7500,0

7000,0

7850,0

1,000000

1,000000

1,000000

в) есепті айда жаа кіл-тауарлара наты баа пайда болан жадайда ткен айдаы шартты баа ол бааны болмауы сияты есептеледі, яни баса ксіпорындарды сас кіл-тауарлары бойынша баа згерісіне сйене отырып:

Базалы объект

кіл-тауар

Есепті ай

ткен ай

Есепті баа згерісі

Атауы жне ерекшелігі

Р-398

ТМД-7

ТМД баса-9

ктерме млшері:

1-стандартты

2-ірі

3-са

бірлік баасы

ктерме млшері:

1-стандартты

2-ірі

3-са

бірлік баасы

№1

Астра, ткті, «Махагон», Голландия

9

1

2

3

5000,00

4800,00

5200,00

1

2

3

4900,00

4700,00

5100,00

1,020408

1,021277

1,019608

№2

Астра, ткті, «Белый мотылек», Ресей

7

1

2

3

3024,3

2419,4

3225,9

1

2

3

3000,00

2400,00

3200,00

1,008097

1,008097

1,008097

№3

Гладиолустар, «Розовый фламинго», Нидерланды

9

1

2

3

7500,0

7000,0

7850,0

1

2

3

7382,9***

6890,7***

7727,4***

1,015861***

1,015861***

1,015861***

Мыналар аныталады:

1. №1 жне №2 ксіпорындар бойынша есепті айдаы тауарлар баасыны алдын-ала сомасы

= (5000+4800+5200+3024,3+2419,4+3225,9)=23669,6 баа сомасы;

2. №1 жне №2 ксіпорындар бойынша ткен айдаы тауарлар баасыны алдын-ала = (4900+4700+5100+3000+2400+3200)=23300 баа сомасы;

3. салыстырмалы алдын-ала баалы = 23669,6:23300=1,015863;

  1. базистік кезеде №3 ксіпорын бойынша жо тауарларды баасы
    = 7500,00 / 1,015863=7382,9*** (стандартты ктерме);

= 7000,00 / 1,015863=6890,7*** (ірі ктерме);

= 7850,00 / 1,015863=7727,4*** (са ктерме).

Базалы ксіпорындарда тауарларды, німдерді жекелеген трлері, тр тарматары бойынша ктерме жне блшек сату арасындаы айырмашылыты табу иын, бларды блшек стемелерді (базалы ксіпорынны мамандарымен кеесу арылы аныталады) млшерлерін оспаанда, блшек сауда баалары бойынша тіркеу ажет. Тауарларды мндай трлеріне:

- автомобильдер;

- радио жне телевизиялы аппаратура;

- электр трмысты тауарлар (тоазытыштар, трмысты мздатыштар, ыдыс жуыш жне кір жуыш машиналар, трмысты киім кептіруге арналан машиналар, шасорыштар жне т.б.);

- компьютерлер, портативті санды есептеуіш машиналар (лаптоптар, ноутбуктар, органайзерлер жне т.б.);

- шалай жабды (принтерлер, клавиатура жне т.б);

- кесе жабдытары мен машиналары жне басалар жатады.

Сату орындарында осы тауарлара (німге) бааларды базалы ксіпорын не тікелей тіркеушілер здері мемлекеттік статистикалы есептілік нысандарын толтыру арылы тіркеуі ммкін.

Статистикалы есептілікті толтыратын жауапты ызметкерлермен іскер байланыс орнатылады, сынылатын апаратты ажеттілігі мен маыздылыы, оны пайдалану масаттары, нысанды толтыру мен есепті беру тртібі, сонымен атар деректерді уаытылыы мен дйектілігі шін жауапкершілік тсіндіріледі.


5. Салматау схемаларын алыптастыру

Ктерме сату бааларыны индексін алыптастыру кезінде олданылатын салматау схемасы байауа енгізілген тауарларды (німдерді) трлері (тр тарматары) жне ктерме сауда ызметтеріні сыныптары бойынша блінген нды млшерлерді жиынтыын крсетеді. Ол ктерме сауда айналымыны рылымын крсететін тегерімдік кесте болып табылады. Ктерме сауда ызметтеріні сыныбы жне тауарды, німні жекелеген трі бойынша ны ктерме нарыты ірлік мамандануында, сондай-а ктерме сатуды жалпыреспубликалы клемде де оны маыздылыын крсетеді. Салматау схемасын пайдаланумен тауарларды, німдерді наты трлері, тр тарматары бойынша орташа баалар, ір жне ел бойынша жеке жне біріктірілген индекстер есептеледі.

Белгілі базалы жылдаы ктерме сауда ызметтеріні ны туралы жылды деректер салматау схемасын алыптастыру шін апарат деректері болып табылады.

Салматау схемаларын алыптастырудан брын «осымша салматы рамдастарды анытамалыы» (бдан рі – Ас) ралады. Оны ажеттілігі алашы деректерді жинау кезінде пайдаланылатын, ктерме сауда ызметтері саласын баалы зерттеуді ішінара дісіне негізделеді. Ас-да ктерме сауда ызметтеріні рбір зерттелетін сыныбында тауарды, німні лес салматары крсетілген.

Ас растыру шін ктерме сауда айналымыны ны туралы статистикалы есептілікте крсетілетін ктерме сатылым тауарларыны (німдеріні) толы жиынтыы бойынша ны баалы байау іріктеліп алынан тауарларды, німдерді трлері бойынша айта блінеді. айта блу кезінде бастапы алыптасан рылымды пропорциялар ескеріледі. Тауарларды, німдерді трлері, тр тарматарыны айта есептелген ны бойынша ктерме сауданы тиісті сыныбындаы оларды лес салмаы табылады. Кейбір жадайларда бл шін баса апаратты аымдар олданылады. Мысалы, кейбір азы-тлік тауарларыны ктерме сатылымыны лес салмаы олара халыты ттыну шыыстарына сйене отырып аныталады, ктерме сатылым ызметтерін мнай німдері бойынша топтара блу шін, оларды отанды ндіруші ксіпорындар ндіру рылымы негіз ретінде алынады.

Ас-да ктерме сатылым клеміндегі ТМД елдеріні жне ТМД баса елдерді лесі белгіленеді, йткені ол статистикалы есептілікте импорт тауарлар (німдер) бойынша ттастай крсетіледі. лестер сол базалы жылда ртрлі елдер тауарларыны республикаа импортталатын жеткізілімдеріні рылымы туралы деректерді талдау негізінде аныталады.

Ас фрагменті тменде келтірілген:

ктерме сауда ызметіні коды

ктерме сауда ызметіні атауы

СС, АШСС коды

тауар, нім тріні, тр тармаыны атауы

ТМД елдерді лесі

ТМД баса елдерді лесі

нім тріні лес салмаы

А

Б

С

Д

2

3

4

513312

Жмырта

-

-

Rv

12420

абыы аршылмаан жмырта

1,000000

513313

Таамды майлар жне то майлар

0,602072

0,397928

Rv

Х98

Зйтн майы

0,193614

Х99

Кнбаыс пен масары майы

0,322690

156210

Жгері майы жне оны фракциялары

0,129076

154310

Маргарин жне сас німдер

0,354620

Салматау схемаларын алыптастыру процедуралары келесі кезедерді кздейді.

1. Ктерме сауда ызметтеріні сыныптары бойынша алдын-ала нды анытау.

Баылауа іріктеліп алынан ктерме сауда ызметтеріні сыныптары бойынша деректерді толтыру жзеге асырылады. Мны зінде ктерме сауда ызметтеріні баалы зерттеумен амтылмаан сыныптары бойынша н масаты бойынша оларды біртектілігіне сйене отырып, іріктелмегендермен біріктіріледі немесе пропорционалды трде айта блінеді.

Ас-даы елдер лестеріне сйкес импорт тауарларымен ктерме сауда ны ТМД жне ТМД баса тауарларды ктерме сатылым нына блінеді.

Мысалы,

1-кесте

СТТСН коды

Атауы

Алдын-ала ны, млрд.теге

ндіруші елдер бойынша

алашы н

барлыы

отанды тауарлар

импортты тауарлар

Р тауарлары

ТМД елдері

ТМД баса

А

Б

1

3

4

5

6

7

513312

Жмырта

0,108484

0,108484

0,0

0,108484

0,000000

0,00000

Ас

1,000

-

-

513313

Таамды майлар жне то майлар

0,364523

0,21319

0,151333

0,21319

0,091113

0,06022

Ас

0,602072

0,397928

Ктерме сату ызметтері сыныптарыны ны нтижесінде табыландар р ір бойынша ртрлі болады, бл ктерме сауда саласыны ірлік мамандануына жне оларды арасындаы тауарайналымны алыптасан рылымына байланысты.

2. Тауарлар жне німдерді трлері, тр тарматары бойынша алдын-ала нды анытау.

Тауарларды, німдерді трлері мен тр тарматарыны сыныбына кіретіндер бойынша ктерме сауда ызметтеріні сыныптары жне ндіруші елдер бойынша аныталан ндарды блу (1-кестені 1, 5, 6 жне 7 баандары) жзеге асырылады. Бл шін Ас сйкес лес салматары олданылады. Мысалы,

2-кесте

СТТСН, СС, АШСС коды

Атауы

Алдын-ала ны, барлыы

Р тауарлары

ТМД елдеріні тауарлары

ТМД баса елдерді тауарлары

німдер, тауарларды лес салмаы
(Ас)

1

2

3

4

5

513312

Жмырта

0,108484

0,108484

012420

абыы аршылмаан жмырта

0,108484

0,108484

1,000000

513313

Таамды майлар жне то майлар

0,364522

0,213190

0,091113

0,060220

Х98

Зйтн майы

0,070576

0,041276

0,017641

0,011659

0,193614

Х99

Кнбаыс пен масары майы

0,117627

0,068794

0,029401

0,019432

0,322690

156210

Жгері майы жне оны фракциялары

0,047053

0,027518

0,011761

0,007773

0,129076

154310

Маргарин жне сас німдер

0,129266

0,075601

0,032310

0,021355

0,354620

Осы кезеде алдын-ала ндар ірлік мамандануды крсетпейді. Ктерме сауданы бір сыныптаы тауарлары, німдеріні трлері, тр тарматары бойынша рбір ір шін алдын-ала ндар Анытамалыа сйкес оларды бірдей тізбесі бойынша болады.

Салматау схемасын алыптастыруды келесі маызды кезеі ірлік дегейдегі алдын-ала деректерді тзету болып табылады.

  1. Тпкілікті ндарды ктерме сауда ызметтеріні сыныптары, німдер мен тауарлар трлері бойынша алыптастыру.

рбір ір бойынша алдын-ала нды деректер тауарлар, німдерді трлері мен тр тарматарыны алдын-ала аныталан ірлік тізбесіне сйкестендіру шін облысты статистика блімшелеріне беріледі. Облысты статистика департаменттеріні мамандары тауарлар, німдерді трлері мен тр тарматары бойынша ндарды тексеруді (талдауды) жне натылауды жзеге асырады. ажет болан жадайда н тзетіледі (жойылады, згертіледі) немесе осылады. нды тзету немесе осу ндіру елі – Р, ТМД, ТМД баса сйкес баандар бойынша рбір кіретін тауарлы жайасым бойынша жзеге асырылады. Арналарды бірі бойынша н жойылан жадайда нды «жоалтпау» шін жне алыптасан рылымды пропорцияларды бзбас шін деректерді алан арналар арасында блу керек.

Мысалы,

3-кесте

СТТСН, СС, АШСС коды

Атауы

Алдын-ала ны, барлыы

Р тауарлары

ТМД елдеріні тауарлары

ТМД баса елдерді тауарлары

німдер, тауарларды лес салмаы
(Ас)

1

2

3

4

5

513312

Жмырта

0,108484

0,108484

012420

Жмырта абыы аршылмаан

0,108484

0,108484

1,0

513313

Таамды майлар жне то майлар

0,364522

0,175800

0,115638

0,073084

Х98

Зйтн майы

0,070576

УД

0,038279

0,032297

0,193614

Х99

Кнбаыс пен масары майы

0,117627

0,068794

0,029401

0,019432

0,322690

156210

Жгері майы жне оны фракциялары

0,047053

0,031405

0,015648

УД

0,129076

154310

Маргарин жне сас німдер

0,129266

0,075601

0,032310

0,021355

0,354620

н кзделген жайасымдар бойынша міндетті трде баалы байау жзеге асырылуы керек. Жргізілген тзетуді есепке алумен тауарлар, німдерді трлері, тр тарматары бойынша тпкілікті н аныталады жне салматауды ірлік сызбасыны орытынды жайасымдары айта есептеледі.

Республика бойынша салматау схемаларын алыптастыру тмендегідей жргізіледі:

тауарлар жне німдерді трлері, тр тарматары дегейінде - ірлер бойынша ндарды сомасы ретінде;

ктерме сауда ызметтері сыныптары, топтары жне блімдері дегейінде – кірістерді сомасы ретінде, дйекті трде Анытамалыа сйкес біріктіруді барлы сатылары бойынша.

растырылан салматау схемасы бірнеше жылдар бойы олданылады.

Салматау схемасыны нды деректерін толы ауыстыру азіргі шаты ктерме сауда айналымы мен базалы ретінде олданылатын кезені едуір рылымды сйкессіздігі бойынша жзеге асырылады. Салматау схемасы зерттеуге ктерме сауда ызметтеріні жаа трлерін енгізгенде жне тауарлар мен німдерді трлері мен тр тарматарын маызды айта арауа немесе кеейтуде айта арастырылады. Сонымен бір уаытта Анытамалы айта бекітіледі жне Ас айта алыптастырылады.

Сонымен бірге тауарлар мен німдерді трлері, тр тарматарыны ірлік тізбелеріні згеруімен жыл сайын салматау схемаларыны ішінара ротациясы жзеге асырылады.


6. Баалар индексін есептеу тртібі

Ктерме сату бааларыны индексін есептеу базалы ксіпорындардан алынан баалы апаратты негізінде жзеге асырылады. Баыланатын тауарларды (німдерді) рбір трі бойынша есепті кезедегі орташа баа жне едуір жоары дегейде біріктірілетін, ткен кеземен салыстыранда баа згерісіні атысты шамасы есептеледі.

Дйекті трде мыналар аныталады:

1. ртрлі ндіруші-елдерді тауарлары (німдері) бойынша облыстардаы орташа баасы;

2. рбір ндіруші-ел бойынша республикадаы орташа баасы;

3. облыстар жне республика бойынша тауара (німге) жеке баа индексі;

4. облыстар жне республика бойынша тауар (нім) топтары бойынша біріктірілген баа индексі;

5. тпкілікті масат жіктелген біріктірілген баа индексі;

6. ктерме саудадаы «Барлы» тауарлара (німдерге) баа индекстері.

Бдан рі ткен жылмен салыстыруды трлі кезедері тиісті айа, тиісті кезеге базистік жылы желтосана жне басалара баалар индекстері есептеледі.

Облыстар бойынша кіл-тауарлара орташа баа рбір ндіруші-ел бойынша орташа арифметикалы шама ретінде алыптасады. арапайым орташа арифметикалы формула:

, мнда

Pj – «j» позициясы бойынша барлы орташа баа,

Pj1, Pj2, Pj3 – «j» позициясы бойынша 1, 2, 3 тауарлар баасы,

k – баалар саны

Мысал №1

Базалы ксіпорын коды

кіл-тауар

Есепті ай

ткен ай

атауы жне ерекшелігі

Р – 398

ТМД - 7

ТМД баса - 9

ктерме млшері:

1-стандартты

2-ірі

3-са

бірлік баасы

ктерме млшері:

1-стандартты

2-ірі

3-са

бірлік баасы

А

1

2

3

4

7

8

123456789987

Астра, ткті, срып "Махагон", орап 10гр, тсті, Голландия

9

1

5000,00

1

4800,00

45612398752

Астра, ткті, "Белый мотылек", орап 25гр, Ресей

7

1

3000,00

1

3000,00

2

2500,00

2

2400,00

3

3200,00

3

3200,00

жаласы

А

1

2

3

4

7

8

95612487226

Гладиолустар, "Розовый фламинго", орап 10гр, Нидерланды

9

1

7850,00

1

7850,00

2

7850,00

2

7850,00

32165498715

Глдер жиынтыы "Дружная семейка", орап 10гр, азастан

398

1

1500,00

1

1600,00

2

1500,00

2

1500,00

3

1700,00

3

1700,00

Есепті ай: ткен ай:

Р – (1500+1500+1700)/3=1567; Р – (1600+1500+1700)/3=1600;

ТМД – (3000+2500+3200)/3=2900; ТМД – (3000+2400+3200)/3=2867;

ТМД баса – (5000+7850+7850)/3=6900; ТМД баса – (4800+7850+7850)/3=6833

Республика бойынша кіл-тауарлара орташа баа рбір ндіруші-ел бойынша облыстардаы баалар жне оларды лес салматарыны дегейінен орташа арифметикалы салматанан шама ретінде алыптасады.

Есептеу келесі тртіпте жзеге асырылады:

а) апаратты жол бойынша базистік кезені баасы мен салмаы ретінде орташа салматанан баа аныталады.

Pwj = Pj * Wj / 1000

Pwj – «j» позициясы бойынша орташа салматанан баа,

Pj –«j» позициясы бойынша Р, ТМД жне ТМД баса елдер баасы,

Wj – –«j» позициясы бойынша Р, ТМД жне ТМД баса елдер ны (базалы салма)

б) алынан орташа салматанан баалар осылады.

в) барлыыны орташа баасы орташа салматананны баалар сомасын базистік кезедегі салма сомасына блумен аныталады

Pj = Pwj / Wj * 1000

Мысал №2

нім атауы

Базистік кезе салмаы,

млн.теге

Орташа баа, С тегемен

Орташа салматанан баа

есепті ай

ткен ай

ткен жылы желтосана

есепті ай

ткен ай

ткен жылы желтосана

В

1

2

3

4

5=2*1

6=3*1

7=4*1

011323100, кг, Шекілдеуікті жемістер

барлыы

0,591131

194,69

189,83

192,83

0,115088

0,112214

0,113986

Р

0,487627

190,11

188,49

185,53

0,092703

0,091913

0,090470

Алматы

0,111669

250,00

230,00

230,00

0,027917

0,025684

0,025684

Астана .

0,253653

165,00

165,00

165,00

0,041853

0,041853

0,041853

Алматы .

0,122305

187,51

190,00

187,51

0,022933

0,023238

0,022933

ТМД

0,046928

260,00

-

260,00

0,012201

-

0,012201

ТМД баса

0,056576

180,00

200,00

200,00

0,010184

0,011315

0,011315

Р 5 баан - 0,092703 = 0,487627*190,11/1000; ТМД - 0,012201 = 0,046928*260,00/1000; ТМД баса - 0,010184= 0,056576*180,00/1000; Барлыы – 0,115088= 0,092703+0,012201+0,010184

Барлыы 2 баан – 194,69 = 0,115088/ 0,591131* 1000

Р арнасы 5 баан – 0,092703 = 0,027917+0,041853+0,022933

Р арнасы 2 баан – 190,11 = 0,092703/ 0,487627* 1000

кіл-тауара ктерме бааларды жеке индексі есепті кезедегі белгілі бір ктерме партияны аттас тауар баасыны базистік кезедегі сас партиясындаы осы тауарды баасына атынасымен аныталады:

, мнда

ij – j кіл-тауара ктерме саудадаы жеке баа индексі;

Pп – есепті кезедегі j кіл-тауар тріне ктерме баа;

Pп-1 – базистік кезедегі j кіл-тауар тріне ктерме баа.

Тауар трі бойынша жеке баа индексі кіл-тауарлара баалар сомасыны атынасы ретінде есептеледі, оны анытауыштары талданатын кезеде. Мны зінде кіретін алашы элементтер саныны тедігі мен оларды есепті жне базистік кезедегі саластырылымдыы ескеріледі.

, мнда

Ij – j тауар тріне ктерме сатудаы жеке баа индексі;

р1,2,…т – сйкесінше есепті жне базистік кезедердегі j кіл-тауар тріне ктерме сатудаы жеке баа индексі;

т – j тауар трін анытайтын кіл-тауарлар саны.

Мысал №3

Есепті ай:

ткен ай:

Жеке индекс – 34100/33900=1,0059

Р – (1500+1500+1700)/3=1567

Р – (1600+1500+1700)/3=1600

ТМД – (3000+2500+3200)/3=2900

ТМД – (3000+2400+3200)/3=2867

ТМД баса – (5000+7850+7850)/3=6900

ТМД баса – (4800+7850+7850)/3=6833

Баа сомасы – 1500+1500+1700+3000+2500+3200+5000+ 7850+7850=34100

Баа сомасы – 1600+1500+1700+3000+2400+3200+ 4800+7850+7850=33900

Республика бойынша жеке баа индексі ірлерден алынан ктерме бааларды атысты крсеткіштеріні жне ірлік лес салматарыны негізінде тмендегі формула бойынша есептеледі:

, мнда

I1j, I2j…IRj - ірлердегі j тауара жеке ктерме сатуды жеке баа индексі;

R – есептеуге атысатын ірлер саны;

W1, W2,… WR - ірлік лес салматары.

Ктерме сатуды баа индексін алыптастыруды бдан кейінгі біріктірілген индекстері олданылады. Баа индексін біріктіру дйекті трде жіктелімні тиісті дрежесіне сйене отырып жзеге асырылады.

Ктерме сату бааларыны индекстерін амту дрежесі бойынша жіктеу

Индекстеу объектісі

Индекс атауы

Есептеу дісі

кіл-тауар

жеке

базистікпен салыстыранда есепті кезедегі тауар ртрлілігі баасына атынасы

тауар трі

орташа жеке

базистікпен салыстыранда есепті кезедегі тр ратын тауарлара орташа баа сомасына атынасы

тауар тобы (сынып)

біріктірілген

тауарлар трлері бойынша баалар индекстерінен орташа салматанан шамасы

блім

біріктірілген

тауарлар топтары бойынша баалар индекстерінен орташа салматанан шамасы

экономикалы ызмет трі

жалпы

тауарлар ктерме сауда блімдері бойынша баалар индекстерінен орташа салматанан шамасы

Біріктірілген индексті алымы мен блімі бірі индекстелетін, яни ауыспалы, екіншісі алымда да, блімде де згермейтін, салматы коэффициент ретінде олданылатын екі млшерді кбейтіндісіні сомасын білдіреді.

Есептеулер шін Ласпейрес формуласыны жаыртылан нсасы олданылады, ол ктерме сауда айналымыны траты рылымы арылы салматанан, бааларды дйекті баылау негізінде ктерме сату индекстерін есептеуге ммкіндік береді:

, мнда

- есепті кезедегі ктерме сату баа индексі, базистікпен салыстыранда;

- тауар тріне ктерме саудадаы жеке баа индексі;

- базистік кезедегі баалардаы нім ны (ктерме тауар айналымыны клемі) біріктіру шін стандартты салма ретінде олданылатын;

- есепті кезедегі баалардаы нім ны (ктерме тауар айналымыны клемі) ретінде есептеледі

ткен жылы ртрлі кезедерге баалар индекстерін ру «базистік» діс арылы жзеге асырылады. Яни жылдар атарындаы айлы индекстерді «йлесуі» жргізіледі, олар база ретінде бекітілген кері есептеу нктесі бар, дйекті жне айшылыы жо серпінділік атарын рады.

ткен жылы сйкес айа есепті жылы айлы баалар индекстерін есептеу екі жылды серпінділік атардаы есепті жылы айлы баалар индексін осы атардаы ткен жылы айлы баалар индексіне блумен аныталады:

, мнда

Ipt - ткен жылдаы тиісті айа t айдаы баа индексі,

Iptn – серпінділік атардаы n есепті жылдаы t айындаы баалар индексі,

Ipt(n-1) – индекстер атарындаы ткен жылдаы (n-1) ткен t айа.

ткен жылы сйкес кезеге сікі орытындыны баа индекстері ткен жылы сол айлы баалар индекстеріні сомасына салыстырылатын кезені екі жылды серпінділік атарыны айлы баалар индекстерін блуден жеке ретінде аныталады:

, мнда

Ipn1-12 –ткен жылы атар-желтосана есепті жылы атар-желтосандаы баа индексі,

Ipn1, Ipn2, ..., Ipn12 – есепті жылы атар, апан, ..., желтосана серпінділік атардаы баа индексі,

Ip(n-1)1+Ip(n-1)2+...+Ip(n-1)12 – ткен жылы атар, апан, ..., желтосана серпінділік атардаы баа индексі.

ткен жылды сйкес кезеіне есепті жылды тосан, жартыжылды жне тоыз айдаы баалар индексі осыан сас есептеледі.


1-осымша

Жекелеген нім трлерін айта есептеу коэффициенттері

Атауы

СЖ коды

лшем бірлігі

айта есептеу коэффициенттері - материалды лшем бірлігіні физикалы массаларыны атынасы

А

В

1

2

Бетоннан жасалан рама рылыс конструкциялары (абыралы панельдер, темірбетон блоктар)

266120

тонна

1м=0,6т

Тауарлы бетон

266310

тонна

1м=2,4т

рылыс ерітінділері жне бетондар, дайын бетон оспасынан баса

266410

тонна

1м=2,2т

Ота тзімді ыш кірпіштер, блоктар, татайшалар жне осыан сас ота тзімді рылысты ыш материалдар

262612

тонна

1000дана=3,7т

рылыс кірпіштері, едендерге арналан блоктар, ктергіш блоктар немесе толтыру блоктары жне осыан сас ота тзімсіз керамикалы бйымдар

264011

текше метр

1000дана=2,63м

Цементтен, бетоннан немесе жасанды тастан жасалан татайшалар, таталар, кірпіштер жне сас бйымдар (силикат жне ож кірпіштер)

266111

тонна

1000дана=3,7т

лкен жне кіші диаметрлі бырлар; йма шойыннан жасалан іші уыс профильдер

272110

тонна

1м=0,013т

ара металдан жасалан, электрлік ыздырусыз орталытан жылыту радиаторлары

282211

тонна

1экм=0,0237т

Табии м

142111

текше метр

1м=1,65т

Тйіршіктер, тас гіндісі жне тас нтаы; малта тас, иыршы тас, шаыл немесе уатылан тас

142112

текше метр

шаыл - 1м3=1,75т;

иыршы тас - 1м3=1,8т

Баса топтамалара енгізілмеген, крделі органикалы ерітінділер мен сйылтыштар, бояулар немесе лактарды (олифа жне т.б) кетіруге арналан дайын рамдар

243022700

тонна

олифа - 1 тонна=1,2л

Бетоннан жасалан рама рылыс конструкциялары (абыралы панельдер, темірбетон блоктар)

266120

тонна

ішкі абыраларды негізгі панелі - 1м2=0,35т

Блоктарда, табатарда немесе орамдардаы ож мата, минералды силикат мата жне сас минералды маталар (оларды оспаларын оса)

268216100

тонна

1м=0,2т

Бойлай тілінген немесе жарылан, бліктерге блінген немесе кесілген, алыдыы 6 мм-ден жоары ааш материалдары; сідірілмеген, темір жол немесе трамвай ааш шпалдары

201010

текше метр

1м=0,7т

Бензин

515112

тонна

1 тонна=1370 литр

Газойльдер (дизельдік отын)

232015

тонна

1 тонна=1231 литр

Мнай отыны (мазут)

232017

тонна

1 тонна=1042 литр

Кнбаыс пен масары майы

Х99

литр

1 кг=1,1 литр


EMBED Equation.3

азіргі Нарыты экономикадаы лемдік сауда