АЛЫПТЫ ЖАДАЙДА АДАМ ИМЫЛ БЕЛСЕНДІЛІГІНІ НЕГІЗГІ ПАРАМЕТРЛЕРІНІ ТУЛІКТІК ДИНАМИКАСЫНЫ ХРОНОСТРУКТУРАСЫ

азастан Республикасыны Білім жне ылым министр

л-Фараби атындаы аза лтты университеті

Ашыова Л.С.

ДИПЛОМДЫ ЖМЫС

5В060700-«Биология» мамандыы

Алматы 2015

азастан Республикасыны Білім жне ылым министрлігі

л-Фараби атындаы аза лтты университеті

«орауа жіберілді »

Кафедра мегерушісі

б..д., профессор Тлеуханов С.Т.

Дипломды жмыс

Таырыбы: «АЛЫПТЫ ЖАДАЙДА АДАМ ИМЫЛ БЕЛСЕНДІЛІГІНІ НЕГІЗГІ ПАРАМЕТРЛЕРІНІ ТУЛІКТІК ДИНАМИКАСЫНЫ ХРОНОСТРУКТУРАСЫ»

5В060700- «Биология» мамандыы

Орындаан

4 курс студенті Ашыова Л.С.

ылыми жетекші

б..к., доцент Гумарова Л.Ж.

Норма баылаушы

б..к., аа оытушы Кулбаева М.С.

Алматы, 2015

ТЖЫРЫМ

Дипломды жмыс 56 беттен, 3 кестеден, 10 суреттен трады, 97 пайдаланан дебиеттер тізімі, соны ішінде 14 шетелдік болып табылады.

Кілтті сздер: биологиялы ыра, хронофизиология, адам имыл белсенділігі, жас екрекшелігі, туліктік динамикасы.

Жмысты масаты: жас ерекшеліктеріне байланысты алыпты жадайда адам имыл белсенділігіні згеруіні негізгі параметрлерді туліктік динамикасыны хроноструктурасын зерттеу.

Жмысты міндеттері:

1. 19-25 жастаы студент жастарды имыл-озалыс белсенділігіні туліктік динамикасы жне спектрльді ыраын зерттеу;

2. 19-25 жастаы студент жастарды имыл-озалыс белсенділігіні хроноструктуралы параметрлерін анытау.

3. 40-50 жастаы адамдарды имыл-озалыс белсенділігіні туліктік динамикасы жне спектрльді ыраын зерттеу;

4. 40-50 жастаы адамдарды имыл-озалыс белсенділігіні хроноструктуралы параметрлерін анытау.

Зерттеу обьектісі жне дістері: Зерттеу жмысымыны обьектісі – 19-21; 40-50 жастаы адамдар. олданылан діс – Micromotionlogger (AMI Co., АШ) имыл белсенділігіні негізгі параметрлерін, йыдаы имылды, температураны крсететін (жне уаытты да крсетіп трады) бл саат тріндегі рал. Мен зімні зерттеуіме ZCM, HPIM зерттеу нтижелеріні креткіштерін алдым.Бл арылы бірнеше туліктегі адамдарды имыл белсенділігіні негізгі параметрлерін крдім.

Алынан нтижелер: Мимен ана жмыс жасайтын адамдарды туліктік спектральді имыл-озалыс белсенділігі жоары сенімділікті крсетті (р <0.001) 24 саатты период бойынша ультрадианды ыратар белгілі болды. Студенттерді (20-27 жастаыер балдар мен ыздар) басым кпшілігінде циркадинады сенімділік ыратары мынадай периодтаы ыратарды крсетті: 24 сааттан астам, яни 24,3 саатта боландыы. Орта жастаы (40-50 жастаы) адамдарда наты 24-саатты ыраты болатындыы крсетілген. Бл зерттеу жмысында екі топта да имыл белсенділігінде мезор мен амплитуданы орташа бірдей болды. Алайда орта жастаы (40-50 жастаы) ер адамдарды басым кпшілігі крсеткіштеріні жоары болуы оларды оамдаы беделіні жоары жне салауатты мір салтын станатындыын крсетті. Зерттелген жмыста орта жастаы адамдарда оны басым екендігі крінді. имыл-озалыс белсенділігініорта крсеткіші орта жастаы адамдармен салыстыранда студент жастарда тмен екендігі, оларды созылмалы гиподинамиялы кезеінде екендігі белгілі болды.

Практикалы маыздылыы: Жоары оу орнындаы студенттерді имыл белсенілігіні тмен екендігі длелденді. Оу стандартына дене шынытыру сабаын кбірек енгізуді сынамын.

МАЗМНЫ

	БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ЫСАРТУЛАР ...................................	5
	КІРІСПЕ ………………………………………….……..............	4
	НЕГІЗГІ БЛІМ ..........................................................................	7
1	ДЕБИЕТКЕ ШОЛУ ..................................................................	7
1.1	Биологиялы ыраты негізгі тсініктері ...............................	7
1.2	Биологиялы ыратарды рылымы мен асиеттері ...........	15
1.3	Адамны имыл-озалыс белсенділік дегейін физиологиялы негіздеу..............................................................	20
1.4	Адамны дене белсенділігні маызы. Дене белсенділігіні биологиялы детерминанттары. Адамны дене белсенділігі леуметтік-биологиялы феномен ретінде................................	20
1.5	Ауа райыны биологиялы ыра жадайа сері....................	24
1.6	Дені сау жне науас адамдарды физиологялы функцияларыны туліктік ыратары. Геронтогенез жне имыл-озалыс белсенділігі......................................................
1.7	Сырты ортаны туліктік ыратары.......................................
2	ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ДІСТЕРІ …..…............	31
2.1	Зерттеу обьектісі..........................................................................
2.2	Зерттеу дiстерi............................................................................
3	ЗЕРТТЕУ НТИЖЕЛЕРІ ЖНЕ ОЛАРДЫ ТАЛЫЛАУ .....	36
3.1	Жас ерекшеліктеріне байланыстыимыл-озалыс белсенділігіні ZCM жне HPIM крсеткіштері бойынша талдау............................................................................................	36
3.2	Нтижелерді талылау.................................................................	41
	ОРЫТЫНДЫ ………………………..……….…….................	53
	ПАЙДАЛАНАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ................................	55
	ОСЫМША ................................................................................	61

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ЫСАРТУЛАР

Б - имыл-озалыс белсенділігі

ZCM - (zero crossing mode) имылды жиілігін

HPIM – (proportional integral mode) жылдамды исыыны асытындаы ауданыны интеграциясын (исыты амплитудасы)

ЭКГ – электрокардиограмма

РQ – электрокардиограмма тісшелері

УК – ультраклгін

ЭЭГ – электроэнцефалография

Кіріспе

азіргі тада хронофизиологияны дамуында кптеген тура малматтарда барлы тірі жйеде биологиялы ыраты бар екендігі белгілі болып отыр, сонымен атар оларды уаытша рылымыны мселелері зірленуде. Биологиялы ыра жйесінде басты рлді туліктік ыра алады, аландарыны барлыы бір азада бір жйеге біріктіріледі. Туліктік ыраты рылымды параметрлері е маызды факторлары болып табылады. Азадаы рылымды ыраты басты маыздылыы аз уаытты жне кп уаытты бейімделуде жне де стресты жадайдаы физиологиялы рылымыны згерістері болып табылады.

«мір – бл озалыс» ол барлыымыза белгілі боланымен де, дл азіргі тада адамдарда имыл-озалыс те аз. Себебі, кнделікті зіміз таертегісін оу орнымыза дейін бару шін – аялдамаа дейін,одан со аялдамадан оу имаратына дейін ана жаяу жреміз. Ал, имыл-озалыссыз денсаулыта, тн слулыы да,кш-уатты да болмайтыны белгілі. имыл-озалыс – мірімізді басты негізі, за мір сру сонымен атар жасты шаымызды сатап алу шін е басты ммкіндік. имыл-озалысты жеткіліксіз болуы адамдаы е жаман дет болып табылады. Аз озалса ш-уатымызда аз, ал кш-уат аз болан жадайда адам аз озалады.

Адамдардаы имыл-озалысты аз болуы салдарынан жрек блшыеттері лсірейді, тамырлар серпімділігін жоалтады, ан айналым нашарлайды. алымдарды длелдеуінше, имыл-озалысы аз адамдар жиі ауыратын болып келеді, сонымен атар ерте кртейіп, ерте летіні белгілі болан. Белгілі боландай аз озалатын адамдар кбінесе жйке жйесі заымданып: йсызды пайда болады, тез кйзеліске тседі, стрестік жадайлады тез абылдайды. Кп жадайда йелдерде арты салма пен целлюлитті пайда болуына алып келеді.

Салауатты мір салтын станудатні мен дені сау болу шін адамны дене белсенділігіні маыздылыы брыны замандардан бері белгілі. Егерде артайан уаытта зімізді кш-уатымызды сатап, з атарластарымыздан лде айда жас крінгіміз келсе дл азіргі танан з міріміз жайлы ойлануымыз ажет. «озалыс бл - мір», «озалыс – денсаулы кепілі», «Дені сауды – жаны сау» деп ертеден а айтып кеткен.Себебі, ашанда тадау з еркімізде жне де имыл-озалыс – бл мір екенін мытпаанымыз абзал!

Жмысты міндеттері:

1. 19-25 жастаы студент жастарды имыл-озалыс белсенділігіні туліктік динамикасы жне спектрльді ыраын зерттеу;

2. 19-25 жастаы студент жастарды имыл-озалыс белсенділігіні хроноструктуралы параметрлерін анытау.

3. 40-50 жастаы адамдарды имыл-озалыс белсенділігіні туліктік динамикасы жне спектрльді ыраын зерттеу;

4. 40-50 жастаы адамдарды имыл-озалыс белсенділігіні хроноструктуралы параметрлерін анытау.

Зерттеу жмысыны зектілігі: азіргі тадаы тек егде жастаы адамдарда ана емес, сонымен атар студент жастардыда, малімдерді имыл-озалыс белсенділігі те тмен. Бл з кезегінде адамны денсаулыына тікелей сер ететіні белгілі. азіргі тада тулік бойы ададардаы имыл белсенділік толыымен хроноструктурасы брын зерттелмеген. Сол себепті де дипломды жмысымды осы таырып бойынша зерттеп бастадым.

ылыми жаалыы: Адамдардаы туліктік динамка крсеткіштері азіргі тада лі толыымен зерттелмеген. Заманауи объектілерді пайдалана отырып студент жне орта жастаы адамдарды имыл белсенділігіні негізгі параметрлеріні ZCM, HPIM тліктік динамикасыны хроноструктурасын аныталды.

НЕГІЗГІ БЛІМ

ДЕБИ ШОЛУ

1.1 Биологиялы ыраты негізгі тсініктері

Биологиялы ыра биологиялы крсеткіштерді тербелу (ауыту) механизмдері мен рылымын зерттейді. Биологиялы тербелістерді сперктрі секундтты лес кезеінен рылан гарминиктен бастап ондаан жылдарды райтын кезеі бар те тмен жиілікті рдістерге дейін созылады. Зерттеушілерді кбісіні зейіні спектрді басты компоненті болып саналатын туліктік («циркадианды») ыратара баытталан, сондытан биологиялы ыра деп туліктік ыраты тсінеміз [1].

детте келесі трдегі ыратарды бліп те арастырады: ультрарадиальді – 20 сааттан тмен аралыы бар; циркадты (тулікке жуы) – 20-дан бастап 28 саата дейінгі аралы; циркадианды немесе отанды терминология бойынша туліктік – 24 саат аралыы бар кезе; циркатригинтантты (айа жуы) – 305 кн; цирканнуальді – 1 жыла жуы. Сонымен атар кп кндік ыратар бар; физикалы – 23 кн аралыымен, эмоциональді – 28 кн, интеллектуальді – 33 кн. Сонымен атар, бірнеше жылдара немесе бірнеше ондаан жылдара созылан ыратар бар. Бл ыраты жне баса аралытаы былыстар детте Айда, Кнде, биосфера мен Галактикада жріп жатан згерістермен байланысты. Секундты бірнеше лесінен ралан жне бірнеше жздеген жылдара созылан ыратарды 205-ге жуы трлері сипатталан [2].

Ыраты белгілеуші сырты бірнеше факторлармен аза жйелеріні зара ырым-ытынас механизмі туралы бірнеше гипотезалар бар. Сондай теорияны бірінде ішкі тербеліс рдістерімен орталытан басарылуы жргізіледі екен (бірыай биологиялы сааттарды болуы). Бл теория бойынша жары пен араы адам кзіне сер етіп, одан рі арай кзді кру нерві арылы гипоталамусты супрахиазматты ядросына беріледі, онда жыныс гормондары мен гипофиз функциясын, кортикостероидтарды реттеуге ыпал беретін мелатонин гормоны ндіріледі екен. Екінші теория аза жйесінде жне оны жекелеген рылымдарындаы осцилляторларды болуымен мультиосцилляторлы моделі мойындайды. Жалпы екі теорияда йлесе алады. Биологиялы ыра адам азасыны ген бадарламасына бекітіліп, ал сырты орта факторларыны серлері ыраты ызметті іске осатын триггерлер болып табылады [3].

Ю. Одумны [4] айтуынша: ...«баса популяциялар сияты адам популяциясы биоценоздарды жне экожйелерді бір блігі болып табылады. Сондытан адамны азалы ммкіндіктері траты згеріп отыратын сырты ортаны факторларымен белгілі бір компромисті атынас гармониясында болуы тиіс екен. Бгінгі кні лемдік дебиеттерде функцияларды туліктік ыратар мен физиологиялы алыпты жадайларды маусымды трлілігіні «портреті» туралы, сонымен атар осы динамикалы гемостазды амтамасыздандыратын механизмдерді экологиялы жне айматы трыда зіндік ерекшелікке ие екендігі туралы мліметтер жинаталан. Биоыраты задылытарды азаны морфофункционалды жйелері дегейлерінде байалатындыын наты айта аламыз. Мысалы, иммунды жйе зіні белгілі бір автономдылыына арамастан бтінні бір блігі болып табылады жне барлы тірі материяны йымдастырылуыны іргелі задылытарыны негізгілеріні бірі болып саналатын биордістерді ыраты жру принципіне баынады [5].

Соы жылдары жргізілген зерттеулер [6] иммунды функцияны хронобиологиялы задылытары бір жаынан синтез биологиялы ыратарды жне реттеуші факторларды німдері арасындаы белгілі бір фазалы зара атынаса, екінші жаынан рецепторлы аппаратты жне иммункомпетентті клеткаларды зат алмасуы биоритмдеріне негізделеді. Тіршілік арекеті ыратарды згерісіне келетін жадайлар деп (ендіктерде орын ауыстыру, полярлы айматара жне кері миграциялану, туліктік кезекшіліктер) иммунологиялы бзылыстарды дамуы шін туекелділік факторы болып табылады.

Жер бетінде тіршілік жасау барысында мндаы траты згерістерге икемделе отырып тіршілік иелері з бойларында бейімделу механизмдерін алыптастырып, ондаы синтез бен ыдырау рдістері тербелмелі сипата иеленген. Геофизикалы циклдарды тратылыы азалара белгілі бір шамада орын алатын згерістерді болжай алу абілетіне иеленіп, оны тіршілік стратегиясына айналдыран. Осыны негізінде табии срыпталу барысында туліктік жне маусымды ыратар бадарланып, табиатта орын алатын згерістерге икемделуін амтамасыздандырады. Бл бадарламаларды брі – табиатты алыптасан циклдеріне эволюциямен жуыталып, бекіген периоды бар туліктік, суды тасуы жне айтуы, айлы, жылды- биологиялы шпейтін осцилляторлара негізделген. Биологиялы ыратар тірі материяны йымдасуыны барлы дегейіне тн болып отыр – молекулалытан бастап жйелік рылымдара дейін. Олар эндогенді табиата ие деген пікір бар, сонымен атар сырты ортаны уаыттаы згерістерімен тыыз байланысты болады. Биологиялы ыратарды периодты тербелісті сырты ортаны жадайларымен зара арым-атынасы тірі жне тірі емес материяны бірлестігін амтамасыздандырады [7].

Ф. Халберг [8] 1960 жылы тулік бойында туліктік ритм бойы шамасында бір былысты айталануы оиасы негізінде физиологиялы функцияны уаыт ішінде йымдасуын тжырымдады. Ол азаны «бліктеріні» йлесе жмыс атаратындыы брыннан белгілі екендігін атап, оны уаыт ішіндегі йлесе жмыс істейтіндігіне зейін аударады. Сонымен атар, уаыттаы физиологияны координация функционалды йымдасу мен бейімделуді мселелерімен тыыз байланысты. Г.Н. Крыжановскийді [9] пікірініше рылым тсінігі уаыт тсінігінен ажырамайтын тсінік. Биологиялы ыратарды талдау негізінде ол функционалды – уаытты дискреттілікті биологиялы рылым заы сынылды. азіргі кезеде бтін азаны ыраты рдістері зара байланысан жне реттелген кйде болатын, ал туліктік ыра сырты згергіш жадайлара биологиялы жйелерді бейімделуіне олабыс ететін орта адекватты синхронизатор ызметін атаратын мультиосцилляторлы жйе ретінде арастыру керек. Биологиялы ыратар барлы тірі азаларда бар, ал функцияларды ыратылыы азаны туыланынан лгеніне дейінгі тіршілігінде крініс беріп отырады. Сондытан эволюция рдісінде оршаан ортаны згеріп отыратын жадайына аза функцияларын бейімдей алан организмдер ана тіршілігін сатап ала алан. Биорганикалытан органикалы заттарды пайда болуы кезеіндегі «бірінішілік теізде» Галактикадан келетін электромагниттік сулелерді ыпалымен жретін молекулаларды жне трлі ерітінділер иондарыны тербелістік рдістері протобиоттара айналан толынды рылымдарды алыптасуына келеді [10].

Биологиялы ыратар кез-келген ыраты рдістер сияты з динамизмінде уаыт факторымен тыыз байланыста болады.

Биологиялы уаыт мселесі жне оны тірі жйелердегі жруі, есептеу лшемі (межесі) жне объектілеу хронобиологияны рі арай дамуы шін маызды, біра кптеген авторлар бл мселені (дискуссиялы) талылауды талап етеді деп санайды. Ю.Б. Молчанованы [11] пікірінше уаыт мселесіні ядросы екі іргелі мселеден ралады: бірінішісі – уаытты объективті сипаты, екіншісі – уаытты релятивистік аымыны шынайылыы. Егер бірінші мселеде белгілі бір жауап болатын болса уаыт адам санасына тыс дейтін болса, ал екіншісіне – азіргі ылым жауап бере алмай отыр. Соан арамастан, жалпы аланда уаытты андайда бір философиялы трыда интерпритациясыны крделілігіне арамастан, ал жекелеп аланда биологиялы уаытты талылауа тсуі барысында хронобоилогия мен хрономедицина мселелеріні кп сратары дрігер мен биологты жеке іс тжірибесі мен ызметінде з сипатын табады.

1.2 Биологиялы ыратарды рылымы мен асиеттері

Ыра жйедегі зара салыстырыла лшенетін элементтерді зады кезектесуін сипаттайды. Ыра жретін рдістерге санды трыда белгілі бір алыпты жадайларыны айталануы тн. Біра оларды арасындаы интервалдар біртекті болмауы ммкін. П.К. Анохин [12] кез-келген функционалды жйе ол механикалы болсын немесе тірі жасалан немесе дамушы болсын ол міндетті трде циклды сипата ие болады деп тжырымдады. Кез-келген ыраты негізінде периодты толынды рдіс болады. Екі толынны арасындаы интервалды период дeп атайды. Период екі фазадан рылады – лдырау жне ылдилау. Ю. Ашоффты [13] пікірінше, ритм тсінігі кмескі мазмнды, оны ішкі рылымды механизмі бар трлі былыстара олдануа болады. Ол ыраты период немесе функциясында ыра бар биологиялы жйе сияты меншікті сипаттамалырымен блуді сынады. Ю. Ашофф ыраты лшенуі жеіл екі параметрлермен сипаттауа болады деп санайды: кездейсо жиілігімен (уаыт бірлігіндегі тербелістер саны) жне активтілік фазасыны затыымен. шінші параметр – дегейі, оны жанында жйе зінгі тербелістерін жасайды оны автор белсенділік дегейі деп санады [14].

Шын мніндегі периодтылы деп стационар режимдегі тербеліс саналады. Егер тербеліс андайда бір уаыт мезетінде пайда болатын болса, онда ол бірдестен стационарлы жадайа жетіп, оан асимптоматикалы жуытайды. Бл – реттелуге икемді рдіс болып табылатын тпелі период аралы тртібі бар ыра деп санауа ммкіндік береді. Жйені биологиялы тербелістері жеке лестермен олданатын еркін уат орлары бар механикалытан ерекшеленеді. Осылай, тербелетін жйелерді уаытта здігінен реттелуге бейім жне тратылы асиеттері бар [15].

Биологиялы ыратар экзогенді – осы жйеге атысты сырта болып саналатын периодты ыпалдара реакция ретінде деп алынса, ал эндогенді жйеде оны ішінен оятатын периодтты серлері бар. Физикалы тсініктерде – эндогенді ритмддер пассивтік жйелерде кштеп іске осылатын сияты, яни тербелістер периодты сырты йындар серімен туындап, осы сырты серлер траты болан кезде шеді. Эндогенді ыратар белсенді жйелерде зін – зі тербеп тратын (автоколебательные) тербелістерге сайды, яни траты трде уат беріліп отырып, шпейтін жйелер. Эндогенді тербелістерді тере тсінігі бойынша – биологиялы жйелерде жиі кездесетіні, біра арнайы тсінігі берілмеген пассивті формадаы тербелістерді еркін шуі орын алатын тербелістер деп тсіндіріледі [16].

Тіршілік рдістеріні периодты тербелістері ауымды диапазонда жреді. Осылай жйке жйесіні электрлік активтілік ритмі 0,1 – 0,001 с атарында жреді. Тыныс алу озалыстары бірнесше секундпен лшенетін периода ие. Тнгі уаыт йысы бір-бірін 1-1 шамасында. Кптеген физиологиялы рдістер шін біратар ритмдерді трлі период затыымен бірдестен орын алуы тн екендігі байалан. Жеке аланда миды спонтанды электрлік активтілігі – электроэнцефалограммада секундты мыдаан жне жздеген лестерімен лшенетін периодтардан кптеген ыратар жне ондаан минуттара созылатын периодтара ие те баяу тербелістер болатындыы аныталады. Осыан байланысты азадаы периодты тербелістерді арастыру кезінде аза шін жалпы жне жекелеген рдістер шін немесе азаны жекелеген органдарыны ызметтері шін ыратарды бкіл спектрін ескеру керек. Маызды мселелерді бірі трлі затытаы периоды бар ыратар арасындаы байланыстарды болу немесе болмауын анытау, ал бірдей период затыы кезінде – трлі рдістер ритмдерін анытау. Осы мселе бойынша наты мліметтер те аз. олда бар мліметтер синхрондылыты болуына байланысты немесе оны еселігі бойынша, сонымен атар трлі рдістерді периодты згерістері арасындаы байланыстарды анытау жне оларды байланыс тыыздыын анытаумен шектеледі [17].

Биологиялы ыра – деп периодтылыы уаытты сырты есептеу кздерінен шеттету кезіндегі екі немесе оданда кп цикл атарында саталатын згерістерді есептейміз. Сонымен атар биологиялы ыратар сыртан жктелген жиіліктен блек меншікті жиілікке туі ммкін. Жйке жйесіні периферияа ыпалы импульстік сипата иеленген – мерзімді, сонымен атар берілетін импульстер жиілігі реттеуші рекеттерді сипатын кп трыда анытаса керек [18].

Азаны алыпты жадайынан периодты згерістер маызды биологиялы мнге ие, йткені тек р периодты белгілі фазаларында ана барлы функцияларды максимума жеткізу немді, ал мндай максимумды траты стап тру тиімсіз деп саналады. Кез-келген белсенділік артынан оны ылыпа келуі мен тыныс алуы шін оны тмендеуі орны алады. Тіршілік рдістеріні жру мерзімділігіні периодтылыы кбінде сырты экзогенді факторлара туелді болуы ммкін, ол ішкі – эндогенді табиата ие болып жне ол екі сердіде салдары болуы ммкін. Ыраты эндогенді табиаты кезінде ол азаны сырты оздырушылардан азаны ошаулау кезінде аныталуы ммкін, «меншікті уаытында еркін жретін» талаппен зіні периодтылыын жктеуі ммкін. Мндай зерттеулер объектіні жер асты камерасына немесе гіріне салып барып, жргізу ммкін болады. Экзогенді ритмдер мндай жадайларда уаытты бір мезеттерінде ана саталуы ммкін жне осы объектіге ана тн меншікті эндогенді ритмдермен алмаса алады [19].

Ескертуші сер беру тулікті белгілі бір мезетінде функционалды ммікіндіктерін амтамасыздандыратын андайда бір ритмні периоды мен фазасы есебінен іске асырылады жне олар аншалыты жасы йымдасытрылса азаны бейімделу ммкіндіктері соншалыты жоары болады. Болжанан серлерге (ыпалдара) дрыс реакция беру амплитудалы тербелістерді есебінен амтамасыздандырылады жне оны арыны аншалыты ауымды лкен болса, аза соншалыты ауымды диапазонды тадау ммкіндігіне ие болады жне сондытанда азаны реакциясы да дрыс баытта болады. Биологиялы жйені жауабын тудыран кез-келген серді эффектісі заттарды ыдырауыны деуі трінде крініс беріп, содан кейін оларды синтезіні арынды жруі орын алады. Біра, рбір функционалды рылымны ритмді «аралы» ызмет атаруы есебінен зіні трофико-пластикалы леуетін жмыс атару барысында тікелей алпына келтіре алады. Жалыз клетка дегейінде молекулаларды барлы трі рдайым динамикалы алыпта болып, ыдырайды жне синтезделеді, бл з ретінде молекулалар концентарциясыны ісіне тербелісін ілестіреді [20].

Функционалды жйелерді биоритмдері апараттарды квантты аымдары рдістерімен осылып, алмасу жне трофикалы функциялармен апараттарды деу ызметін йлестіруге ммкіндік береді. Сырты «уаыт датчиктерімен» меншікті ыраты белсенділікті йлесімділігі бзылысы кезінде ядро мен цитоплазма арасындаы апаратты байланыстарды бзылысы тріндегі ультрарылымды згерістер орын алады. Биологиялы ыратарды зерттеу жргізіле бастааннан бастап бл ыратар азамен генерациялануы ммкін бе жне сол арылы автотербелісті жйені білдіреді ме? немесе сырты ортадан келетін траты импульстерді сері салдары болып табылады ма? деген сратар зады туындайды. Шын мнінде мселе биологиялы ыратарды эндогендігі жне эгзогенділігі турады ктеріліп отыр. Жоары жиілікті ыратар эндогенді ыраа жатады деген пікір алыптасан. Циркадты ыраа эндогенді компоненттерін зерттеуді жиі олданылатын тсілдеріні бірі оршаан ортаны синхрондаушы серін тсіріп алу, мны соынан азаны ыраа «еркін аыма» тсуін тудыратын айта рулар орын алады [21].

1962 жылы алаш рет жер астында екі ай болан М. Сифра, Ж. Лорес [22] 1964 жне 1965 жылдары ш ай бойы гірде болан, француз спелеологтарыны баылаулары кеінен танылды. Бастапыда еркін жретін ыраты кезеі бірінші аптада 25 саатты рады. Осылай сырты уаытты бадарлау болмаан жадайда циркадты ритмдерді периоды баса трге енеді екен. Бл ритмділік згеріссіз алады, оны болуы уаытты тртіпті белгіленуінде экзогенді факторларды рлін нсайды. Мндай сырта факторлар «синхрондаушылар» немесе «уаыт датчиктері» атауымен жреді.

Биологиялы ыратарды пайда болуыны эндогенділігі туралы гипотеза меншікті биологиялы осцилляторларды болатындыын жне баыланатын ыратар периоды биологиялы саатты жмысын крсететіндігін білдіреді. Сонымен атар, азада «сааттар» кп болып, ыратарды немесе фазаларды, периодтарды диссоциациясы жадайын жне ошауланан органдар мен лпалардаы ритмдік белсенділік саталып алатындыын тсіндіреді. Мндай белсенділікті кзі ретінде метаболизм энергиясын арастыру сынылан. Бл идеяны Е.Е. Сельков [23] толы зерделеп, энергетикалы метаболизмді (зат алмасуды) бкіл жасушалы зат алмасуды негізі деп, жасушалы сааттар рлін атаратындыын крсетті. Бл авторды пайымдауынша маызды рлді автономды емес реттеуші футильді циклдар – биохимиялы реакцияларды циклды тізбектері – атарады екен. Сонымен атар, азаны туліктік ыратар ызметіні механизмі ретіндегі «адреналды цикл» концепциясы арастырылады. Молекулалы биология трысындаы «хронона» концепциясы жасалан. Сонымен атар, азадаы уаытты есептелуі генетикалы трыда алыптасады деп пайымдалуда. Гендік жйелерді бірінде рылымды реттеушілермен атар гендерді реттеушілер, процессинггендер жне уаытты гендер табылан. Белгілі бір уаытты интервала сай тиімді реакцияларды дрыс жасау шін азаа «уаытты есеп алу» механизмін іске осу жмысын атаруда гиппокампу жне онымен байланысты рылымдар кмек беруі ммкін [24].

1.3 Адамны имыл-озалыс белсенділік дегейін физиологиялы негіздеу

азіргі имыл-озалыс белсенділігі физиологиясында гипокинезияны ережесі ретінде ерекше «имыл-оалыс ажеттілігіні» болуы ке танылып отыр, сонымен атар жоары дрежелі дене белсенділігі тірлішік рдістерін ынталандыруа олайлы жадайды тудырып, жрек-антамырлары жне т.б. ауруларды дамуыны, ерте артаюды алдын алады жне мір сру уаытын зартады деген пікір алыптасан. Бл ережелер дрігерлерді алымдарды жне трлі маманды иелеріні санасына тере сііп алан. Біра, бл алыптасып аан ережелерді ділеттілігін немесе ділетсіздігін длелдеріні жотыынан мамандарды ішінде осы постулаттара кмн келтіретіндер кем де кем [25]. Мысалы, имыл-озалысты белсенділігіні «талап етілген» дегейі туралы пікірлер блшыет белсенділігіні туліктік крсеткіштерін анытауа арналан, имыл-озалыс белсенділігімен байланысты уатты жмсалуын баалауа арналан, жйені блшыет рекеттеріне негізгі ызмет крсету функцияларыны арындылыын зерттеуге арналан жне т.б. зерттеулер негізінде рылан. Белгілі бір жас ерекшелігіне, ксіби жне этникалы топтара тн зерттеліп жатан параметрлерді бір немесе бірнеше орташаландырылан шамалары (Б) имыл-озалыс белсенділігіні нормасы ретінде алынып, сонымен атар осы крсеткіштерді р тлаа тн крсеткіштерін баалауа арналан эталон ызметін де атарады. Проблеманы азіргі жадайы зерттеулерде олданылатын дістермен сипатталады. Осы таырыпа арналан дебиеттерді талдау Б зерттеу дістер жиынтыыны ауымдылыын крсетіп, біра, сонымен атар оларды біртектілігі мен шамадан тыс салма тсіретіндігін айындап отыр. Біра бл крсеткіш Б статистикалы компоненті туралы, жолды профилі мен адамдар жиілігіне туелді тсірілетін динамикалы жктемені уаты туралы апарата ие емес. Адама тсірілген жктемені ауырлыын баалаумен жргізілетін адамны трлі имыл-озалысын здіксіз хронометрлеу кезінде едуір кбірек апаратты алуа болады. Арнайы рылын кестелер бойынша орындалатын сырты жмысты жалпы клемін баалауа болады. Біра, бл діс кемшіліктерден кем емес, мысалы, сырты жмыс шамасын жанама сипатын лшеумен баалауды шамадан тыс ауырлыы. Б баалауды дрыс дістеріні бірі Б клемін анытауа болатын зілісті немесе траты трде жрек соуын тексеріп отыру. Жрек жиырылуыны туліктік сомасын жне жрек соысыны туліктік динамикасын баалау азаны функционалды кернелуі туралы маызды апарат береді, біра мнда блшыет ызметімен байланысы жо тахикардияа туелді едуір айын ателіктер орын алуы ммкін. Зерттеулерді кбісі за мерзімді млшерленген жктемелермен жне кардиореспираторлы жйе функциясын толы баалаумен жргізіген , бл з ретінде Б баалауды идеалды дісіне жаындай тседі. Б зерттеудегі маызды баыты ретінде оны жргізу туралы ылым позициясынан талдау тадалып отыр. Бл жадайда Б андайд бір масата ол жекізу кезінде дамитын мотивациялы – эмоцияналды рдістерді буындары ретінде арастырылады. Б проблемаларын зерттеу прогрессі психофизиологияны жне блшыет ызметі физиологиясы дістеріні рационалды йлесуімен тыыз байланыста болады деп ойлаймыз. Біз жасаан осындай ректеттерді бірі баыланатын мотивациямен еркін блшыет ызметіні тжірибелік моделін жасаудан ралады. Симмуляциясы бар арнаулы тредбандаы жануарды имыл – озалыс рекетін талдау кезінде табыс ретіндегі ол жеткізілген ынтаны алу мен осыан байланысты озалысты ажеттілігі арасындаы байланысты тйісуі млдем ммкін болмайтындыы аныталды. Бл мселе табии алыпты жадайда блшыет ызметі ажеттілік немесе зіндік масат болмай, бір нрсеге олжеткізуді ралы ызметін ана атарып, белгілі бір тжірибелік длел ретінде олданылуы ммкін. Сонда «Кинезофилия», «имыл-озалыса ажеттілік» тсініктерін алай тсіндіреміз? Сондытан бл терминологияны мнін натылап, Б мен эмоционалды саланы, Б мен азаны сергектік дегейіні жне белсенділігіні арасындаы байланыстар задылытарын тереінен тсіндіру ажет [26].

мірді заруына ыпал беретін Б белгілі бір дегейі бар екендігін тжірибелер длелдеген болатын. мір затыы Б оптимумыны бір ана критериі болып саналмайды. Осы кнге дейін жинаталан мліметтерге сйене отырып, Б оптимумы болып онтогенезді ерте кезедерінде физикалы сапаларын дамыту, тіршілік арекеті ынталандыру, механизмдерін шоырландыру, тзімділігін арттыру (бл онтогенезді орта кезедерінде маызды) баытында азаны генетикалы бадарламасын жне оны ішкі резервін толы іске асыруды белгілейді жне онтогенезді аыры кезеіне тн органдар мен лпаларды микро – жне макрорылымыны айтымсыз бзылыстарына келмей, органдар мен жалпы азаа барынша лкен серлі ынталадырушы ыпал береді.

Б оптимумы мнін талдау кезінде кптегени проблемалар туындайды, оларды шешу дене шынытыру жаттыуларын барынша тиімді олдануды негізін жасау шін керек. Сондай проблемаларды бірі – дене белсенділігі жктемесіні физиологиялы шекерасы. Эволюциялы трыда ауымы ке диапазонды имыл – озалыс ммкіндіктері белгіленген, біра оларды онтогенезде барынша максимальді іске асыру Б оптимумыны гипотетикалы шеберіне сыймайды, яни міріні соына дейін тіршілік ету рдістеріні дрыс жруіне жеткілікті жне табии трыда ынталандыру шін ажет болатын Б дегейі мен е жоары сападаы имыл – озалыса ол жеткізу шін ажет Б дегейлері сйкес келмеуі ммкін. Бл мселелерді жасау шаршау рдістеріні мні туралы тере білімдер негізінде жргізілуі тиіс. Осы кезеде шаршау мен жмыс абілетіні орталы жне жанама механизмдерін бір-біріне арасы ою тиімсіз екендігі айын, керісінше оларды зара баланыстары туралы тбегейлі мліметтерді алу ажет. Блшыеттерді морфо-функционалды трлілігі туралы білімді тередету блшыеттегі шаршайтын рылымдарды трлі шекаралара ммкіндек береді жне соны салдарынан имыл-озалыс ызметі режиміні екі оптимумы бар [27]. Мысалы, «тез» имылдайтын имыл – озалыс бірлігі сл кш берілгенні зінде рекрутталады жне бір минутты ішінде гликогенді жмсап ояды, ал сол кезде «баяу» талшытар баяу тсірілетін жктемелер кезенде рекетке тартылып, жиырылу функциясын траты ан айналымы жадайында бірнеше ондаан сааттар бойы шаршамай жмыс жасай алады. Жоарыда айтылан мселелер трысында жмыс абілеттілігін кезедерге блу мен жаттытырылу эффектілерін баалау жмысында басаша тсілді олданан жн сияты. Дене шынытыру жктемесіні шамасы мен затыына байланысты блшыеттерді трлі типтеріні дене белсенділігіне атысу дрежесі бірдей болмайды жне дене белсенділігіні ммкіндіктерін згерту тріндегі бейімделу салдары осы араатынаса серін тигізеді. Спецификалы емес згерістер трысынан бейімделу эффектісі жмысты уаты мен млшеріне туелді, яни дене белсенділігіні млшерлемесіне туелді. Жмыс абілеттілігіні жне Б жоары шегіні ораушы жне ынталандырушы ролді атаратын шаршау рдістеріні айындылыымен жне сипатымен аныталады. азіргі кезде алыпа келу мен ждеу рдістері балансын талдау кезінде блшыетті жиырылу функциясыны деструктивті компонентіне кіл аударылып отыр. Жиырылу функциясын ультрарылымды физиологиялы айтымды бзылыс ретінде арастыру электронды микроскопиялы мліметтермен длелденіп отыр. Б оптимумыны морфологиялы критерилерін блшыет ызметі барысында рылым бзылыстарыны айтымдылы шекарасын анытау рекеттері едуір лкен ызыушылы тудырып отыр. Бл мселені шешу Б рсат етілген дегейін анытау дістерін жасауа олабыс етеді жне сонымен атар жмыс атарушы органны ждеу механизмдерін жне бл органдарды за мерзімді гиперфункциясы кезінде орын алатын склероздалу механизмдерін ашуа ммкіндік береді. Алдын ала мліметтер ояна тсірілген субмаксимальді дене белсенділік жктемелері кезінде жректі жиырылу жйесіні ультрарылымын зерттеу кезінде алынан [28].

Б оптимумы критерилерін жасау блшыет ызметіне азаны бейімделуіні физиологиялы механизмдері зерттеуде олданылып жрген заманауи табыстарын олданусыз ммкін емес. Соы жылдары жргізілген зерттеулер бл мселені шешуге олабыс береді, ал Л.Х. Гавкин [29] мен оны ріптестеріні мліметтері кбінде осы Б оптимумы проблемалар баыттарын тадаандыын куландырады. Б оптимумы шекарасын анытау шін блшыет ызметіне бейімделу механизмін рі арай зерттеу екі негізгі масатта жауап беруі тиіс: 1) дене шынытыру жаттыуларыны баытты сер ету ммкіндіктерін зерттеу, оан ішкі органдар рылымы мен жйесіне жне функцияларына баытты сер беру жатызылады, оны тсінудегі маызды мліметтер сомато-вегетативті зара арым-атынас проблемаларын жасау аымында алынуы ммкін: 2) дене шынытыру жаттыуларын емдік сері, профилактикалы сер механизмдерін тану андайда бір ауруды трлі патогенді буындарыны блшыеттік ызметіне бейімделу рдісінде згерісті талдау кмегімен .

азір дене шынытыру жаттыуларыны сауытыру, алдын-алу, емдік серіні басты жне жалпы салалы емес баыттарыны басты механизмі гуморальді жне жйкелік трофикалы ыпалдар механизмі екендігінде кмн жо. Бл проблеманы арынды дамыту нтижесінде реттеуші трофикалы серді мнін тсінуде айын прогресс байалды, соан арамастан клиникалы физиология азаны трофикалы реттеу жадайын баалауды атал жне олдануа олайлы дістеріне иеленбеген. Осы жерде талыланып жатан проблема шін бл мселелерді шешу біріншілік маыздылыа ие. Аталан баыттарды жоспарлы трыда теренен деп, жетілдіру оны жаасын жасауа ажет осымша маызды мліметтерді береді, сондытан дене шынытыру жаттыуларыны сауытыру серіні тымды теориясын, Б оптимумы мазмнын жне шекараларын белгілеген теориясын атал негіздеу ажет [30].

1.4 Адамны дене белсенділігні маызы. Дене белсенділігіні биологиялы детерминанттары. Адамны дене белсенділігі леуметтік-биологиялы феномен ретінде.

Адамны дене белсенділігін физикалы жетілуге баытталан оны жйелі жне длелді іс-рекеттері райды. Оны басты компаненті масатты озалыстардан тратын, дене жаттыуларымен шылдану болып табылады. озалыс – физикалы механизмдермен реттелетін жне азаны кптеген морфологиялы жне функционалды жйелерімен амтамасыз етілген блшы ет іс-рекетіні белгілі бір трде йымдасан німі. озалысты масатты баыты дене белсенділігіні жылдам, аымды жне за мерзімді масаттарымен аныталады. Наты бір жаттыуды масаты ажетті баытта жне берілген клемде кшті арттыру, денені бір блігіні, бкіл денені, спортты снарядтарды немесе жаттыу ондырыларыны элементтерін алмастыру болуы ммкін. Жаттыуларды бір блімін немесе комплексін орындауды масаты андайда бір физикалы крсеткішке, ммкіндікке немесе біліктілікке ол жеткізу немесе жетілдіре тсу болуы ммкін. Дене жаттыуларымен за мерзімді жаттыуды масаты – адамны физикалы жетілу дегейін, оны озалыс ммкіндіктерін жоарылату, имыл-озалыстарды дрыс орындай алу біліктілігін арттыру, табандылыты, ебекорлыты, зін-зі стай білу мен зге де оам мен тла шін маызды адамгершілік асиеттерді трбиелеу[31].

Адамны озалысына негізделген физикалы белсенділікті жалпы биологиялы анытамасы адам азасыны тірі жйе ретіндегі іс-рекетіні нтижелері болып табылады. Ататы совет физиологы Н.А. Бернштейн [32] озалыс «мір среді жне дамиды» жне оларды даму мен іске асырылуы процесіне бізді азамызды – жасушадан бас миыны абыына дейінгі тіршілік рекетіні барлы ресурстарын атыстыру арылы озалысты «мірі» ммкін болады.

Сананы, лкен ми абаттарыны жоары бліктеріні бйрыы бойынша немесе шартсыз рефлекс механизмі бойынша басарылуына байланыссыз кез-келген озалыс актысы озалыс энергиясын амтамасыз ететін физикалы механизмдер мен биохимиялы процесстерді кшеюімен іске асырылады озалысты жеке даму процесіні зі антинотальды да, постнатальды да табиатта білінетін шартты рефлекторлы реакцияларды таза биологиялы негізде «осылады» [33].

Адамны физикалы белсенділігі з азасыны кйіні згеруіне, жаа дегейде физикалы асиеттер мен ммкіндіктерге ие болуа баытталан. Соы айтылан асиеттерге тек здіксіз жаттыуларды кмегімен ана ол жеткізуге болады. Жаттыуларды тиімділігіні негізін, оларды механизмін барлы тірі азаларды фундаментальды асиеттері – адаптацияа, сырты орта серлеріне бейімделу арылы дамуа бейімділігі арылы аныталады. Бл асиет тіршілікке бейімділігін амтамасыз етуде, оршаан ортаны здіксіз серлеріні згеріп отыруында, сондай-а азаны зіні де згеріп отыратын жадайында тіршілігін сатап алу мен дамуын амтамасыз етуде негізгі фактор болып табылады.

Жаттыу процесінде адаптацияны физиологиялы механизміні іске асуыны арасында адам жаа физиологиялы конидияларды, азаны ішкі ресурстарыны жаа мобилизациясы мен беле алуын жинатайды. Адаптацияны дл со механизмі, оны жруіні спецификалы ерекшеліктері жаттыу нтижесіні тратылыын табии жолмен шектеуді жне адамны жеке жас эволюциясы барысында физиологиялы белсенділікті млшерін згерту ажеттілігіні себебі болады. Физикалы жктемелерге адаптация процестеріні задылытарын білу, сондытан да адамны физикалы белсенділігін тымды йымдастырудые маызды шарты болып отыр [34].

Кптеген зерттеу жмыстарыны нтижелері адамны кптеген конституциялы белгілері мен дене бітіміні, блшы ет талшытарыны морфологиялы асиеттері мен озалыс аппараттарыны ан айналым жйелеріні тым уалайтындыы басымыра екендігін крсетті. Сонымен атар, бір атар функционалды белгілерді, оны ішінде физикалы белсенділікке тікелей атысы бар белгілерді де генетикалы трыда рпаа берілетіндігі де айтылады. Мысала, В.Б. Шварцты, В.М. Зациорский [35] мен зге де авторларды зерттеулері монозиготалы егіздерде жылдамды, иілгіштік трізді физикалы асиеттерді жоары конкорданттыын (сйкестігін) крсетті. «Егіздік діспен» жргізілген генетикалы детерминирленген жылдамды пен кш асиеттеріні жоары дегейде екендігін білдіретін зерттеулерді аргументирленген нтижелері T. Hoshikava мен авторларды жмысында крсетілген [36].

J. Murase [37] авторлармен бірге жгіре білу асиетіні биомеханикалы аспектісі физиологиялы жне антропологиялы фактор трізді генетикалы детерминирленген дрежеде болады. Сондай-а монозиготалы егіздерді жптарында дене салмаы орталыыны ауысу параметрлерінде, табанны жерге тиіп, жерден серіккеде, ондай-а басты ара-ашытыты -40, -50 м жгіріп ту барысында жанбас, тізе жне тобы буындардаы озалысты брышты ерекшеліктерінде кп састы болады.

Сонымен атар, дебиеттерде спортсмендерді мамандыы бойынша блшыеттерді гистологиялы асиеттеріні жоары корреляциясыны міндетті еместігі айтылады. F. Gerard [38] авторлармен бірге спортсмендерді – жзу мен суа секіру бойынша АШ-ты лтты рама комендасыны мшелерін биопсия дісімен зерттеді жне талдау материалдарыны нтижелерін крсетті. Алынан мліметтер атлетті блшы ет жйесіні гистологиялы дегейіні оны мамандыына міндетті трде сйкес келуі тиіс деген ке тараан пікірді растамайды. «Баяу» талшытарды пайызды млшері за ара-ашытытара маманданан ерлер мен йелдерде тиісінше 60,6 жне 62,0, орташа ара-ашытытаыларда – 47,3 жне 58,0, ыса ара-ашытытаыларда – 47,8 жне 52,3, суа секірушілерде – 37,5 жне 61,3 рады.

Блшы ет жйесіні ртрлі морфологиялы дегейіні генетикалы детерминациясы спортты жаттыулар нтижелігіні міндетті трде басты факторы болып табылмайды жне генетикалы алы шарттарды ске асуы кптеген сырты жадайлармен аныталады. Жзуді стайерлік ара-ашытыыны нтижесі тек «таза» тзімділікпен ана аныталмайтындыын зі стайер – жзушісіні жылдам жне баяу типтегі блшыеттеріні талшытарыны атынасында шекті мндерді ажетсіздігін білдіреді, олар пайда болуы «баяу» блшы ет талшытарыны жоары пайызды млшерде пайда болуын жне жзушілерді ажетті жылдамды асиеттеріні потенциалын амтамасыз етеді. Спиринтер блшы еттері шін де дл осындай пікір дрыс болады жне осы жадайда блшы еттерді «жылдам» талшытарыны пайызды млшеріні жоары болуына жылдамды жарыстарында жоары нтижеге ол жеткізу кепіл болмайды.

Спортты салада жетістікке жетуді генетикаа жне ортаа байланысты детерминация мселесімен айналысатын мамандарды пікірінше, негізінен басты кіл жеке биомеханикалы, морфологиялы жне функционалды асиеттерін немесе оларды жиынтыыны тым уалауын длелдеуге немесе жоа шыаруа аударылады. Сонымен атар, кбісі асиетті детерминирлену дегейі, яни длірек айтанда жеке эволюция процесінде адамны физикалы потенциалыны даму ритмі трізді мселені маызды аспектісін ескере бермейді [39].

Адам моторигіні, оны физикалы асиеттеріні, морфологиялы жне функционалды дамуыны гетерехрониясын айтпаанда біркелкі дамымайтындыы брыннан белгілі факт. озалыстарды басара алу асиетіндегі жас ерекшелігіне байланыстылыын В.Н. Попкова [40] зерттеулеріні нтижелері крсетті. Осы арылы физикалы асиеттер мен адамны озалыс потенциалыны зге де асиеттеріні дамуныны сенсетивті (критикалы) кезедері туралы кзарастар расталуда.

Спортсмендерді жне спортсмен емес адамдарды озалыс рекеттеріні ртрлі асиеттеріні згеруіні параллельдігін кптеген зерттеулер нтижелері крсетті. Жас ерекшеліктеріне байланысты іс-рекеттерінде айырмашылытары бар балаларды, жас спірімдер мен жастарды жне жануарларды топтарыны озаушы кштеріні функциясыны онтогенезіне жргізілген бізді салыстырмалы трдегі зерттеулерімізде жылдам жгіруде озалысты биомеханикалы элементтеріні жас ерекшеліктеріне байланыста даму ритмі ртрлі жастаы жастарда да, тжірибелік жануарларда да сиымды озаушы кштеріні басталуынан, толы жынысты жетілу кезеіне дейінгі тіршілік цикліні аралыында айтарлытай ерекшеленбейтіндігі аныталды.

Баса да зерттеулерде, ртрлі спортты трлерімен арында айналысу жас спортсмендерді морфологиялы асиеттері мен озалыстарды биомеханикалы жйелеріні даму ритміні уаытша бейнесін брмалайтындыы аныталда, біра ртлі баыттаы спортты кілдерінде жне типтік топтарды кілдерінде мотористика мен дене бітіміндегі зерттелген параметрлерді дамуында арындауды жне баяулауды кезектесуі бірдей болып ала береді. Адам моторикасыны арынды жне баяу дамуыны кезедері мен оларды морфологиялы жйелерін амтамасыз ететін кезе спортпен шылданбайтын адамдара да, спортсмендерге де тн болуы даму ритміні биологиялы детерминирленгендігін білдіруі ммкін. Бл детерминацияны атады дегейін толы жынысты жетілумен аяталтын, тіршілік циклыны ауымында адамдар мен жануарлардаы локомацияны жас ерекшелігіне байланысты даму биодинамикасыны параллельдік асиеті білдіреді [41].

Маманданан бір баытты шеберінде ритімдерді тратылыымен атар. ртрлі баытта маманданан спортсмендерде кейбір биомеханикалы жне морфологиялы жйелерді дамуында уаытша ауытуларды байалуы адам моторикасы дамуыны генетикалы бадарламасын, оны физикалы потенциалын жартылай экзогенді коррекциялау ммкіндігі туралы пікірді орынды екендігін крсетеді. Сонымен бірге, арынды спортты дайындытарды нтижесінде моториканы жеке параметрлеріні дамуында ыратывсплесктерді баяулауы немесе озып кетуі осы всплесктерді редуцирлемейді, тек оларды уаыт бойынша біршама ауытытады. Сондытан бл жадайда адамны озалыс ызметіні даму ритміні салыстырмалы генетикалы детерминациясы туралы айтуа болады [42].

Адамны физикалы потенциялыны даму ритміні салыстырмалы генетикалы негізіні биологиялы мні озалыс ызметін амтамасыз ететін морфофункционалды жйелерді жас ерекшеліктеріне байланысты трлену ритмдеріні ртрлі дегейлі асиеттеріні ажеттілігімен, адам азасы дамуыны жалпы гетерехрония задылыымен аныталады. Антогенетикалы трленулерді мндай кезектестігі е алдымен ортаа толы іс-рекет жасай алуы шін азаны биологиялы дайындыымен жне балалы болу ызметіні орындалуымен байланысты болуы ммкін деп есептеуге болады. Оларды барлы кп гопланттылыы мен стохасттылыына арамастан онтогенезде морфологиялы жне функционалды айта алыптасуына байланысты бл орын алып жатан жадайлар е жоары дегейде дамудыгармониясын крсетеді. Бл жадайда дамуды сырты (леуметтік) жне ішкі (биологиялы) стимулдер бірін-бірі толытыра отырып, даму масатына ол жеткізуді е рационалды, немді жолын: ортада алыпты ызмет атару шін ажетті потенциалды жинаталуын амтамасыз етеді. Сондытан соысы фатальды негізделген генотип болмайды, себебі физикалы потенциалды абсолютті мні жаттыуды интенсивтілігімен жне озалыс ызметіні дамуыны табии алышарттарыны отайлы жойылумен аныталады. Осы трыда дамуды ртрлі параметрлеріні салыстырмалы генетикалы детерминациясыны зі, сондай-а оны соматикалы жне функционалды нтижелері генетикалы детерминирленген болуы ммкін деген пікірі оаштау емес болып крінеді. Дл осыны негізінде адамны жетіле тсуіні те тиімді процесін йымдастыру ммкіндігіне негіз болатын е тере потенциалды механизмдер, оны ішінде озалыс іс-рекетімен іске асырылатын оны физикалы асиеттері болуы ммкін [43].

1.5 Ауа райыны биоритмдік жадайа сері

оршаан ортаа бейімделуді рдістерін алыптастыруда бір жаынан белгілі бір былыстарды айталануымен белгілі жне екінші жаынан айын аритмиялыымен крініс беретін климатты – табии жадайларды рлі лкен. Ауа райы мен климат кн радияциясыны, атмосферадаы циркуляторлы рдістерді, жер бедеріні жергілікті ерекшеліктеріні ыпалымен рылады. Аталан факторларды кбісі циклондарды здіксіз туындауы мен орын ауыстырып отыруына байланысты жедел згеріп отырады. Атмосфераны басты физикалы белгілеріне температураны тулік бойындаы айын тратылыымен згерісі жатызылады. Ауаны ылалдылыы ауа райы мен климатты маызды элементіне жатады. Те жадайларда тулік бойындаы жоары дрежелі ылалдылы та ертеінде орын алса, оны е тменгі дрежесі тс ауа орын алады. Адам шін олайлы деп +16; +18 ° ауа температурасы кезіндегі 50% салыстырмалы ылалдылы саналады. Азаа ауа райыны жалпы кешенді сері туралы пікірлер бойынша ауа райыны згергіштігі басты себеп ретінде алынады екен [44]. В.И. Русанованы жне В.И. Матюхинні [45] пікірінше адам азасына ауіпті деп оларды бейімделген ауа райыны деттегі ауытулары емес, климатты жадайа тн емес, яни деттен тыс бірдестен орын алатын ауытулары ауіпті деп саналады. Метеотропты реакцияларды туындауында атмосфералы фронттар маызды рл атарады екен. Біра трлі фронттар азаа трлі сер беретіндігі ертеден белгілі жне оларды белсенділігі жыл бойында трлі болып келеді. Бір авторлар суы фронттармен патологиялы реакцияларды арасындаы тыыз байланысты байаса, екіншілері жылы фронттарды белсенді деп санайды. Мндай айырмашылытар барлы авторды сыраттытан лсіздендірілген адам азасына кері серін беретін фронтты ысым мен температураны градиенті бойынша белсенділігі, жауын-шашынны арындылыы, фронттарды орын ауыстырып отыру жылдымадыы бойынша ескерілмейтіндігімен байланысты болса керек. Науастарда патологиялы реакцияны пайда болуын кейбір авторлар блтты кнні шуаты кнге ауысуы жне керісінше, яни азаа ыпалды фактор ретінде кнні ашы болуын санайды. Кнні ашы болуыны айын тітіркендіруші сері кнні шыуы кезінде аны байалады. Кнні блтты болуы, детте, циклондарды пайда болуымен байланысты, атмосфералы ысымны тмендеуі арама–арсы серлерімен белгілі. Срылт блтты кн тыныштандырушы сер береді жне жмыстан аладатпайды, ал тмен орналасан алы блт жаымсызды серін береді. Кн радиациясынан блек, кез-келген кні орын алатын оршаан ортаны жне оршаан заттарды термиялы факторы олайсызды тудырады. олайлы термиялы диапазон 17 ден бастап 27°ауа температурасы аймаында туындап, оны жайлылыына жылуды реттелуімен оса о жне теріс радияция, ылалдылы пен жел кші сер береді. Ауа райыны отайлы алпынан едуір ауытуы жадайында, сонымен атар азаны климатты серлерге бейімделген немесе ораныс реакцияларыны лсіреуі мен бзылуы ауруды туындау факторы ретінде орын алуы ммкін. Азаа геофизикалы факторлармен атар баса да факторларды крделі кешені сер беретіндіктен патологиялы ахуалды сипаттайтын профилактикалы мселелерді, медицина саласында олданыса енгізілген метеолабильділік жне метеотроптылы деген орта терминдерді тсінігімен біріктіреді. В.Г. Бокша жне Б.В. Богуцкий [46] метеопатты реакцияларды ш трін бліп арайды: І дрежелі – улану белгілері айын емес басым субъективті симптомдарымен сипатталатын лсіз крініс беретін реакциялар (бас ауру, йыны бзылуы, ккірек тсыны, буындарды, блшыеттерді ауырсынуы, мазасыздану, кардиалгия жне т.б.). ІІ дрежелі – айын крініс беретін реакциялар, шынайы аны симптомдара улану белгілері жатады, оан негізгі сыратты айындамайтын 3-5 кнге созылан субфебрильді температура осылады. ІІІ дрежелі – негізгі сыратты айындаушы белгілерді аны крініс береді (гипертониялы криздер, стенокардия стамалары, астмоидты жадайлар).

Осылай, метеопатты реакциялар патологиялы рдіске ілестірілген функционалды жйелермен байланысты клиникалы симптоматикаа ие. азіргі кезеде метеопатты реакцияларды алдын алу шін метеосиноптикалы элементтер мен рдістерді сомалы мнін есепке алуа негізделген медициналы ауа райыны болжамы олданылады. В.Ф. Овчарова [47] трлі синоптикалы рдістерде туындайтын «гипоксиялы» жне «спастикалы» эффектілерді негізге ала отырып медико-метеорологиялы болжау тсілін жасады. «Гипоксиялы» эффект гипобарии жне гипертермия фонында атмосфералы ауадаы оттегіні млшері едуір тмендеуі байалаан тмен атмосфералы ысым кезінде айын крініс береді. Ауа райыны бл типіне вегетолистониялы синдромды, артерия гипертониясы жне т.б. метеолабильді науастар сер береді. Спастикалы эффект гипертониялы сыраты, бронх демікпесі, бйрек жне т-тас сыраты бар метеолабильді науастарда жіиі байалады. Ауа райыны былыуына сер беру алдын гипотензивті жне тонусты реакциялар байалады. Емдеу жне сауытыру шараларыны тиімділігі кбінде патологиялы рдісті диагностикасымен аныталады. Шамадан тыс метеосезімталдылыты ерте диагностикалау практикалы дрігерге метеопатияны алдын алу мен емдеу жолдары мен дістерін белгілеуге ммкіндік береді. Азаны физиологиялы функциялары маусымды ауытулара бейім, бл метеосезімтал науастарды жадайына з серін тигізеді. Жыл маусымдарында орын алатын физиологиялы крсеткіштерді динамикасы баыттарын сипаттайтын метеосезімтал жне метеосезімтал емес адамдарды жадайы туралы мліметтер беретін нтижелер алынан.

1976 жылдан бері Новосибирскіде медициналы гелиометеоболжауды ведомствоаралы бюросы жмыс жасап келеді. Оны негізгі міндеті – денсаулы сатау саласы практикасына гелеометеопатты реакцияларды алдын алу жйесін ендіру. В.Ф. Овчарованы [48] сынан медициналы метеоболжау дісі зін 85–90% атады. Тулік алдын гелиометеожадайларды есепке алу жрек–тамыр аауы бар науастардаы гелиометео реакцияларыны жиілігін 10-25% кемітуге ммкіндік береді. Ктілген ауа райы згерістерінен тулік алдын науастара седативті, антигистаминді жне спазмолиттік препараттрады белгілеу метеотропты реакцияларды 20-25% кемуіне ммкіндік беретіндігін длеледеп отыр. Сауытыру орындарында олданылан емдеу шараларыны нтижесінде науастарды 70% метеопатты реакцияны жеген. Бл емедеуді тиімділігін арттыруа ммкіндік береді. Тжірибеге сйене отырып, біздер метеопрофилактиканы е алдымен негізгі сыратты траты емедеумен атар адамны жалпы денсаулыын ныайту, азаны сырты ортаны трлі серлеріне арсы тру абілетін арттыру арылы жргізілуі тиіс екендігін жасы тсінеміз. Алдын алу шаралырын жыл маусымыны ерекшеліктерін, науастарды жеке бас ерекшеліктерін жне сыратты сипатын ескере отырып жргізеді.

І дрежедегі метеотропты реакциялар кезінде емдік шараларын жргізуді аса ажеті болмайды. олайсыз ауа райы жадайында науастара белгіленетін емдік шаралары науасты жалпы жадайына байланысты жргізіледі. Жекелеген жадайларда серуендеуге, млшерлі жруге шекетеу ойып, десенсибилизациялаушы жне седативті ралдарды белгілейді.

ІІ–ІІІ дрежелі метеотропты реакциялар кезінде дрігер нсауын науастарды атал орындалуын баылау жасау керек. Миокард инфарктісіне шалдыан науастара 2–3 кндік тсек режимін белгілейді. Жректі ишемиялы сыраты бар науастара – тамырды кеейтетін ралдарды, ал гипертониясы бар науастара – тамыр озалысын жне тыныс орталытарын алыпа келтіретін препараттарды белгілейді. Гипертониялы кризге бейім науастара седативті препараттарды белгілейді.

Дрілік алдын алу принципін олдана отырып, М.И. Метелице [49] авторлар бірлестігімен артериялы гипертониясы бар 286 еріктілерді 75% артериялы ысымны дрысталуына, траты гиперхолестеринді науастарда холестеринді сарысуды 20% тмендеуіне ол жеткізілді. Физиологиялы функцияларды туліктік мерзіміне гелиометеорологиялы дауылдарды ыпалын баалау иын. Дені сау адамдарда гелиофизикалы факторларды сері вегетативті крсеткіштеріні туліктік ритмні згерісін тудырмайды, ал науастарда бл кндері о баыттаы геомагниттік рісті згерісіне сезімталды 72% жадайда артып, ал теріс баытта – 28% жадай артады. Вегетативті реттелу бзылысы бар науастарда магниттік дауылдан кейін 24 саат сааттан со ан ысымыны туліктік ритмі динамикасыны бзылысы байалса, 48 сааттан со вегетативтік тамыр пароксизм орын алуы ммкін.

Гелиофизикалы факторларды серінен туліктік ритмні бзылу уаыты мен сипаты туралы Г.В. Рыжкованы [50] авторлар бірлестігімен берген мліметтері медициналы практика саласына осылан лкен лес болып саналады. йткені, бл факторларды згерісі стенокардия, микард инфарктісі, инсульт жне т.б. жрек-ан тамырларыны сыраттарысаныны кбеюімен корреляцияланады.

Н.И. Моисеев жне Р.Е. Любицкий [51] трлі гелиофизикалы жне ауа райы жадайындаы біратар физиологиялы крсеткіштерді згерісін талдап, ауа райы факторларыны, жерді магниттік рісіні адам азасына сері биожйедегі ауыту рдістерін стап тратын ритмді згерісі бар кнні жоары дрежелі белсенділігі фонында ана крініс беретіндігі туралы тжырыма тоталды. Біра бл фактор, С.И. Рапопортты [52] пікірінше, бейімделу жйесіндегі бзылыстар фонында биоритмдерді синхрондылыын бзатын рлді атаруа абілетті екен.

Сонымен атар гелиофизикалы факторлар Л.С. Сусловты жне В.В. Немовты [53] млімдеуінше мндай крсеткіштер Вольф саны ритмі, Кнні радиосулені шашуы, ауаны ылалдыы жне желді жылдамдыы, эритропоэзды бір ай шамасындаы ауыту синфазасы сияты эритропоэз арындылыын ратын бір айлы фазаны сырты синхрондаушысы болып табылады екен. Осы млімдемені Н.А. Тимурянцті [54] авторлар бірлестігімен жргізген зертемесі де длелдеп отыр, оны пікірінше белгілі бір дрежеде Кн белсенділігіні згерісі биологиялы ритмдерді кшпен іске асуына ыпал етуші рлді атарып, азаны функционалды жадайына белгілі бір дрежеде сер береді екен. Мны Э.Н. Чириковада [55] длелдеп отыр, ол гелиофизикалы факторларды адамны иммунды статусыны бір айлы крсеткіші фазасын синхрондаушы уатты синхронизатор деп санайды.

Эритроциттерді электрокинетикалы асиетін зерттей отырып В.А. Боронаейко мен В.Г. Шамратова [56] оны маусымды кезеділікпен тыыз байланыстылыын анытаан. Оларды млімдеуінше эритроциттерді электрокинетикалы асиеттері ыс-кктемгі маусымда тмендеп. Жаз-кз маусымында ктеріледі екен. Бл згерістерді авторлар трлі табии былыстар жадайына азаны молекулалы бейімделу механизмімен байланыстырады. Миокард инфарктісін тжірибелік трыда айталау барысында оан сер беретін жыл маусымдары бойынша ферментативтік белсенділікті трлілігіне Л.А. Валеева авторлар бірлестігімен зейін аударан. В.З. Газизованы [57] зерттеулерінде электролиттік алмасудаы маусымды ауытулар крсетілген. Осы зерттеулер барысында электролиттер рамы ыста жоары, ал жаз маусымында сарысудаы минералды компоненттерді тмен болатындыы аныталды. И.Н Калмыкованы [58] авторлар бірлестігімен мектеп оушыларындаы оксалатты фосфатты-калийлік алмасуларды маусымды динамикасын анытау бойынша жргізген зерттеулері барысында дені сау баларда бйректі жне зр шыару жолдарыны алмасуларыны бзылыстарын дамытатын маусымды жне жас ерекшелік негізді болатындыы байалан.

Балалар денесіні жабы бліктеріні жне кру анализаторларыны сезімталдыы маусымды ритмдеріне атысты ызыты факт аныталан. Адам азасы сырты ортаны кптеген фаткорларыны серіне шырап отырады. Сондытан кейде бір серді екіншісінен ажырату иын, ал табии былыстар бір-бірімен тыыз байланысты. Кнні ауа райына тікелей сер ететіндігі жалпыа млім, ауа райы з ретінде – адам азасына. Біра, гелиомагниттік жне табии факторларды серін ажыратуа болады. Гелиомагниттік тербелістер жер шарыны бкіл беткейінде орын алады, ал ауа райы жерді белгілі бір аумаын ана амтиды. Циклондар мен антициклондар пайда болып, бірітіндеп жер бетімен жылжу барысында жолындаы метереологиялы жадайды згертіп отырады [59].

Гелиомагниттік радиосулелер сыраттарды тудырмайды, біра реттеу жйесіні тепе-тедегін бзандытан созылмалы сырата з серін тигізеді. Адама ауа-райы мен климаттты сері оны жылу алмасу мен физиологиялы реакциялар баытына ыпал беріп, бл ыпалдар аборигендер мен келімсектерді азасында трлі сер алдырады.

Кбінде олайсыз ауа-райы мен магниттік дауылды сйкес келуі физиологиялы жйелер тарапынан болатын реакцияларды кшейтуі ммкін, ал біратар жадайларда ктепеген нтижелерге келеді. Сондытан аталан факторларды азаа серіні алдын алу масатындаы жмыс атарушы медициналы метео – жне геофизикалы болжау ызметін ру маызды болып отыр [60].

Науастарды тулік бойындаы функционалды жадайыны згерістеріне сырты факторларды бзушы агенттер ретінде жмыс атаратын жадайлары сер береді. Л.Я. Глыбинаны [61] млімдеуінше туілікті белгілі бір кезеінде сыраттану ммкіндігі едуір арта тседі. Авторды пікірінше церебоваскулярлы патологияа атысты сааттара 8-10, 14-16 жне 20-22 саат аралытары жатызылады екен. Дл осы саататар арасында Л.Я. Глыбин тамыр сыраттарыны асындауыны кп орын аландыын байаан. Осы интервалдарда аппендецитті туындау моменті жаын. Осындай лкен материала сйене отырып, автор асынан соырішек сыратына шалдыан науастарды жыныс пен жас ерекшеліктеріні айырмашылыы мен атар бас миыны тамырлары бзылыстары кезінде орын алатын лімні орын алуы жадайларындаы айын ерекшеліктерді анытаан.

Айтыландарды негізінде мндай мліметтерді жедел жрдем жне хирургиялы бригадалардалырды жмысын йымдастыру кезінде жинатап, есепке алу жмыстарыны зін-зі атап отыр деп санауа ммкіндік береді. Медициналы гелиометеоболжауды іргелі-олданбалы аспектілерін жасаудаы прогресс кнні белсенділігін, климат пен ауа-райын, жаа биотропты факторларды іздеумен жне дені сау жне науас адамдарды гелиометереотропты реакцияларын баалаумен байланысты болады [62].

Осы кнге дейін жинаталан тжірибелік мліметтер мен клиникалы баылау материалдары биожйелердегі физиологиялы жне биохимиялы рдістерді басым кпшілігі белгілі бір задылыпен туліктік жне маусымды ритмдер трінде уаыт ішінде згеріске шырап отырады деген тжырым жасауа негіз бола алады. Азаны негізгі функцяларыны тарихи алыптасан туліктік периодтылыы бейімдік сипата иеленіп жне азіргі адамдарды тіршілік арекетінде сол кйінде саталып алды. Туліктік ритм ішкі рдістерді, леуметтік ритммен, ебек жне демалу ритімімен йлесуін амтамасыздандырды. Адамны рекеттеріні ритмдік сипаты физиологиялы функцияларды йымдастаруа белгілі бір талаптарды ояды. Сырты ритмдік факторлармен ішкі биологиялы сааттарды арасындаы зара атынасты сйкестілігі азаны жер бетіндегі тіршілік талаптарына бейімделуін атамасыздандырады. Азада жретін ритмдік рдістер трлі жиілікке ие – период затыы. Олар синхрондалмаан, тек уаыт ішінде сйкестендірілген. Бл функционалды жйелердегі ритмдерді амплитудалы-фазалы згерістер гетерохрониясы адамдар мен жануарларды циркадты ритмдеріні йымдастырылу принципін негіздейді. Физиологиялы рдістерді уаыт ішінде йымдастырылу жйесіні мультиосциллаторлы йымдастырлуы туралы гипотеза сынылады. Бл гипотеза адамны биологиялы ритмдерін йлестіруге атысатын нейроэндокриндік тзілімдерде жретін автотербелісті рдістерді талдауа арналан зерттеулерден длел тауып отыр [63].

Тербелістік рдістерді циркадты жйеге блу мультиосциллаторлы принципке сай іске асырылады. Н.Р. Дерятаны [64] пікірінше туліктік ритмдерді автономды дербес генераторлары тізбектелген осцилляторларды бірнеше топтарына бірігеді. Циркадты ритмдерді мультиосциллаторлы жйесі туралы гипотезаны дамытуда трлі сырты периодты рдістерді синхронды рекетін зерттеулер маызды роль атарады.

1.6 Дені сау жне науас адамдарды физиологялы функцияларыны туліктік ыратары. Геронтогенез жне имыл-озалыс белсенділігі

Адам азасында жретін жаса сай жне патологиялы рдістерді дамуын анытаушы факторлар мен талаптарды кптеген трлеріні ішінде имыл-озалыс белсенділігіне лкен мн беріледі. Отайлы блшыеттік белсенділік адам мірін заттатындыы жне керісінше гипокинезия адам мірін 4-6 есе ысартатындыы белгілі. Бізді трлі жастаы (22-99 жас аралыындаы) адамдара жргізген тжірибелік зерттеулеріміз, сонымен атар баылауларымыз нтижесінде геронтогенез барысында белсенді имыл-озалысты серіне шырайтын негізгі нысандар атарына – жаса сай згерістерді, ерте артаюды гипокинетикалы алышарттарыны, зат алмасу, жрек-ан тамыры жне тыныс алу жйесіні ауруларыны, имыл-озалыс тапшылыыны нтижесінде орын алан патогенетикалы ауруларыны жатызылатындыы длеледеп отыр.

азіргі кезде алыптасан пікірлерге арамастан, имыл-озалыс белсенділігі гетерогенез барысында азаны вегетативті жне имыл-озалыс, зат жне уат алмасу функцияларына біртекті серді амтамасыздандырмайды. Бл сіресе артты шата органдар мен трлі функцияларды жаса сай біралыпты емес згерістерімен сипатталатын артаю кезіндегі имыл-озалысты йымдастыру шін те маызды. Сипаты бойынша трлі жктемелерді іске осу кезінде алыптасатын моторлы-висцеральді рефлекстер, сонымен атар оларды ортаны физикалы факторларымен зара рекеттесуі артаю стіндегі азаны тіршілік арекетін ынталандыруды арнаулы эффектілерін амтамасыздандыруа ммкіндік береді [65].

Жоарыда айтып кеткендей туліктік ыратарды алыптасуы Жердегі жарыты режимімен тыыз байланысты. Бл мселе биологиялы трыда кеінен зерттелгенімен, метеотуелді науастарды емдеу саласында ке олдану масатында теориялы медицинаны толы зертеуін талап етеп отыр. Кез-келген тербелісі бар рдістегідей биологиялы ритмдер оларды сипаттайтын негізгі параметрлері бар: период – бл жадайда 24 саата те немесе оан жуыталан; амплитуда – шаманы нульдік мнінен алынан адам; акрофаза – функцияны максимумы; ортофаза – (немесе надир) функцияны минимумы; мезор – (ортатуліктік дегей) тулік бойында орындалан лшемдерді орташасы. Сонымен атар, F. Halberg [66] хронодесм-уаыттаы тербеліс нормасыны сенімгерлік интервалы сияты тсінік ендірілген еді. азіргі кезеде тулікке жауталан периоды бар ритмді баалай отырып, зерттеушілер циркадты терминін (лат. “Сіrka” – шамамен, “dies” – кн) тулікке жуы ыра деп олданады. Туілікке жуы ритм – азадаы басты ритмдерді бірі, йткені ол бкіл тербеліс рдістеріні брін азаны йымдастыруды бірыай уаыт иерархиясына байланыстырады. Кптеген авторлар бл биоыраы азаны биоыраты ансамбліндегі ммкіндіктерін баалай отырып, тулікке жуыталан ритмдерді брін бірыай биорритмдік жйеге топтастырады.

Туліктік режимдерді тербелісі кардиореспираторлы жйені барлы крсеткіштеріне тн. Тулік бойында жректі соуы, тынысты жиілігі мен тередігі, артериялы ысымны дегейі жне дене имыл-озалыс белсенділігі згеріп отырады. Жректі е жиі соуы кндізгі уаытта саат – 12-16 саат аралыына сай келеді екен. Осы уаытта аалы блшыеттердегі ан айналымыны соылы жне минимумды клемі артады [67].

Тулік бойында жрек ішілік гемодинамиканы крсеткіштері де згереді: фаза асинхронды трде тнгі сааттарда ысарады, осы уаытта механикалы систола мен айдап шыару затыы да лаяды. Оттегіні ттыну тс ауа артады. Осы кезеде жректі жмыс істеу абілеті артып, екіленген німділік крсеткіші лаяды. Тулік бойында жректі соу ритміні жиілігімен атар оны тыныс алу трлілігі де згеріске шрайды. Автокоррелограмма параметрлеріні згерісі тулікті жары кезеінде рдісті стационарлыы лайандыын, ал тн мезгілінде оны тмендеуін байатады. Бл белгілерді брі кнні жары уаытында реттеуді орталы буындарыны кшеюін жне тн мезгілінде басару автореттелуші контурыны басым болатындыын нсайды [68].

Дені сау адамда туліктік ыраыны жиілігі, тыныс алуды минутты клеміні тередігі кндізігі мезетте максимума ие. кпені тіршілік сыйымдылыыны туліктік ритмдеріні акрофазасы, демді тарту мен шыару кезіндегі максималь крсеткіші тс ауан кезге келеді. Оттегіні ттыну туралы мліметтер трлі болып отыр. K. Klein [69] жне т.б. оттегіні тн мезгілінде кп млшерде ттынылатынын баяндады; азір алынан млімттерге сйенсек кнні екініші жартысында оттегіні кп ттынылады екен. K. Kleinні жне оны ріптестеріні бл ызыты нтижелік крсеткіші кндізгі жне тнгі жмысты тн мен кндіз лкен айырмашылыпен атарылуына байланысты болса керек.

Трлі психикалы жне физикалы формадаы ызметтерді талдау нтижесінде, оларды тиімділігі тс ауа жоары дрежеде болатындыын байатып отыр. Бл апараттарды дл жне жедел деу жылдамдыыны артуы, белсенді йрену абілетіні пайда болуы, тиімді операторлы ебеке бейімділік трысында крініс береді.

Кптеген шет елдік зерттеушілер жмыс абілеттілік ритміне лкен мн береді жне оны алдын болжап білуге реткеттер жасайды, йткені жмысабілеттілік адамны жеке тлалы абілеттерімен тікелей байланысты. Кеестік дуір зерттеушілері оны болжаумен атар биоритмдік оптимум деп аталатын ережені ойлап тауып – жмыса абілеттілікті таы жне кешкі типін бліп берді. Арнайы жргізілген зерттеулер мндай биоритмдік типтерді адамзатты даму эволюциясы барысында иеленгендігін жне оны мбебап бейімділік тн екендігін анытап берді [70].

И.Е. Оранскийді [71] дені сау адамдар арасында жргізген зерттеулеріні нтижесі жалпы осы баыттаы дебиетерде крсетілген мліметтермен сай екендігін длеледеді. Кардиореспираторлы жйені тулік бойында тізбекті кйде, белгілі бір уаытты ыысуымен жретіндігін бейнелейді. рылымындаы згерістер артан сайын оларды алгоритмі байалмайды. Біра тербелістік рдісті амплитудасы динамикалыымен ерекшеленеді: ол индивидті міріні алашы штен бір блігінде белсенді болып, содан кейін біртіндеп бседеп лсірей береді екен. Биоритмні жаса сай бл туелділігі математикалы трыда бейнеленеді, ал географиялы трыда ршы немесе айналдыры трінде бейнеленеді.

Экстремальді тіршілік ортасынад адамдарды жмыс жасау жадайы иын, сондытан бл жержегі адамдарды туліктік ритмдері згергіш келеді (иыр Шыыс, Антарктида). Соан арамастан сырты факторларды ритмдерге сері физиологиялы функцияларды бріне тарала бермейді. Оларды кбісіні згеріп отыруы леуметтік мір сру детімен синхрондалады [72].

Н.Р. Деряпинны [73] жне оны ріптестеріні пікірінше биоритмдерді айматы ерекшеліктері бір баыттаы озалыстарымен емес, циркадты ритмдерді кешеніндегі амплитудалы – фазалы ара-атынастарды маусымды згерістермен сипатталады.

Патологиялы рдістер кезінде туліктік биоыратар лкен згерістерге шырайды, ол кезде ритм амплитудасы жне мезор шамасы згеріп, біратар жадайларда сырты синхронизаторлара атысты биоритмді инверттеп олара акрофаза араласады. Белгілі дрежеде биоритмні бзылу тередігі патологиялы рдісті ауырлы дрежесін крсетеді. Жрегіні ишемиялы сыраты бар науастарды зерттеу (І-ІІ стенокардияны функционалды класстары) туліктік ритмдегі кардиореспираторлы жйені барлы крсеткіштерінде згерістерді бар екендігі анытады. Жректі соуына атысты мезор мен амплитуданы згеруімен дені сау адамдардаы сенімгерлік интервалыны шегінен тыс акрофазаны ыысуымен олар сипатталды. Тулік бойындаы жрек жмысыны велоэргонометриялы сипаттамалары биоритмдік ыысуларды ш нсасын ашып крсетті. Біріншісі кндізгі уаытта максималь жмыс абілеттерімен лкен жктемелерді орындауымен ерекшеленеді – 38,50849,0 Дж. Ритмні акрофазасы сенімгерлік интервал шекарасы 10 са 00 мин – 17 са 00мин бар 15 са 25 мин келеді. згергіштік рдіс формасы бойынша бл ритм дені сау адамдарды ыраына жаын, біра мезор норма дегейіні 50% ана рады. Биоритмні екінші насына таы уаытты максималь жмыс абілеттілігі тн – 39,27086,2 Дж акрофазасы 10 са 00 мин жне сенеімгерлік интервалы 6 са 50мин-тан бастап 15 са 30 мин дейін [74].

Биоритмні мндай нсасы адамны кндізгі кезеде тждік резервті тмендеуін жне десинхроноз кріністерін білдіреді. Жректі жмысабілеттілігіні туліктік ритміні шінші нсасы тмен амплитудамен, кіші мезормен (1704664,8 Дж) жне акрофазаны кмескілігімен ілескен десинхронозды тмен дрежесін білдіреді. Миокардыты оттегіні ттынуын бейнелейтін жанама крсеткіш ретінде екіленген кбейткішті анытау науастарды кеш уатысынад дене белсенділігі нтижесінде миокардты оттегіні ттыну ерекшелігін анытады, ал дені сау адамдардан бл крсеткішті кндізігі тсірілетін жктеме арылы анытайды [75].

Сыратты сипатына байланысты тсірілетін жктемеге бейтараптылы нсаларын салыстыру кезінде стенокардияны жиі стамасы мен бірге десинхроноз былыстары арасындаы о корреляциялы байланысты анытау ммкін болды (. Айтыландардан сыратты ерте кезедерінде жрек – тамыр жйесіні жне жмыса абілетілігіні крсеткіштері арасындаы туліктік ритм сырты ортаны датчиктерімен синхрондалан. Тждік жетіспеушілік ті артуымен лкен айырмашылыпен десинхроноз былысы орын алады, сыратты клиникалы аысы аншалыты тере жрсе, десинхроноз былысы соншалыты айын бола тседі: жиі орын алатын стенокардия стамасы, аны демігу, жеткіліксіз ан айналу. Стенокардия тсында солжа арынша жетіспеушілігі бар науастарда жктемеге бейтараптылы ты орта туліктік крсеткіші дені сау адамдармен салыстыранда 3,5 есе тмен, ал туліктік ритмні мплитудасы 2060 Дж аспады. сіресе жрек ишемиясына шалдыан науастарды таы жрек кемшілігі кезінде жрегіні жмыс абілеттілігіндегі айырмашылы айын крініп тр [76].

Жрек ишемиясы сыратына шалдыан науастарда жректі жиырылуы ыратарын экстракардиальді реттеуді туліктік периодтылыы крсеткіштерінде айын згерістер байалды. Олар е алдымен таы, кешкі жне тн мезгілінде айын крініс беретін жрек ритміні тратануымен сипатталады. Кндізгі белсенділік кезеінде жрек жиырылуларыны згергіштік жиілігі крт жоарылап, ал тнде, тынышты жадайында – кемиді. Ыраты згеруі инверттелген сипатат жреді. Экстракардиальді реттеуді туіліктік ритмні екінші ерекшелігі – жйке жйесіні симпатикалы жне парасимпатикалы блімдері тонусыны атар артуы. Жоарыда аталан ерекшеліктерден блек ден саулыы дрыс адамдардаы сенімгерлік интервал шегінен биоритм акрофазаны ыысуы, оны мезорыны жне амплитудасыны тмендеуі зіне зейін аударатады. Мны брі жрек ишемиясы бар науастардаы реттеу рдістеріні бзылуын жне уаытты бейімделу механизмдеріні функциорналды ммкіндіктеріні тмендеуін крсетеді [77].

Денсаулыы дрыс адамдардаы жректі биоэлектрлік белсенділігіні туліктік ритм интервалдары кеінен зерттелгенімен, ЭКГ-ні РQ интервалы сияты крсеткіші ызыушылы тудырып отыр. Оны биоритмдер акрофазасы тнгі уаыта – 2 саат 15 минута келеді, орта туліктік дегей 17,3 мс. Жректі жиырылу жиілігімен жйке жйесіні парасимпатикалы белсенділігімен РQ интервалыны затыынан корреляциялы туелделігі байалды. Коэффициент корреляция табасы арама-арсы табаа ауысан кездегі 16 саат ана зіндік ерекшелікке ие. Кндізгі уаытта атриовентрикулярлы ткізгіштікті уаытты параметрлерін басарудаы йлесімсізікке келетін уатты ыпалдар кшее тсуі ммкін.Жрек ишемиясы бар науастарда РQ интервалыны туліктік кезеділігін талдай отырып, жйені жмыс атару шекарасыны тарылуын, реттеуді автономды режиміне туді білдіретін уаытты жне амплитудалы сипатамаларыны толы сйкессізідігі болатындыын айтып кету керек.

Мндай згерістерді патологиялы бейімделу деп аталатын жадайа жатызу керек, бл кезде реттеуді орталы жне автономды механизмдері бтін жйені жмыс атаруыны талап етілген дегейі амтамасыздандыра алмайды [78].

1.7 Сырты ортаны туліктік ыратары

Жерді ыраты феномені ретінді тнмен кнні кезектесіп шыып отыруы тадандырады. Жер бетіні тулік бойында жарытануыны згеріп отыруы Жерді з осі бойымен айналып отыруымен байланысты. Жарыты жне араылыты ауысуымен атар жер бетіндегі температураны да синхронды згеріп отыруы орын алады. Сонымен атар гелиомагниттік жне т.б. сулелерді тсуі де згеріске шырайды.

Жерді з осі бойымен айналып отыруы оны беткейіндегі тірішілікті сол згеріске ілесе отырып траты згеруіне келеді. Жерді беткейінен биіктеген сайын жекелеген факторларды туліктік амплитудасыны ауытуы кеми тседі.Осылай жарыты згеру амплитудасы брыныдай болса да температура мен ылалдылы кемиді. Жарыты спектральдік рылымы тулік бойында біркелкі болмайды. Кндіз кн сулесі жасыл-сары тсте бейнеленіп, уатты е жоары дрежесіне иеленеді, ал аспан жарыы – кгілдір-кк тске енеді. Кешрым жарытану кемиді, ал сонымен атармспектрді жалпы энергиясында ультраклгін сулелерді лесі де кемиді. Туліктік жарытану белігілі бір задылыпен бірге маусымнан маусыма згеріп отырады [79].

Туліктік ауысым барысында аса аталдылыа баынбасада ылалдылы пен температура айын згергіштігімен крініс береді. Атмосфералы ысым – белгілі бір ритмділікте жрмейтін фактор, біра шлдерде – траты антициклондар аймаында – оны траты туліктік ауытуын байауа болады. Жерді геомагниттік рісіні туліктік згергіштігі лкен айындылыпен ерекшеленеді, біра рісті зінде орын алан бір эрстед шамасындаы кернеулілік кезінде оны туліктік згергіштігі эрстедті мыды лесінен аспайды. Амосферада орын алан электормагниттік тербелістер ауымды диапазона ие – инфрадыбысты жиіліктерден – 0,01 Гц-тан мегагерцке дейін. Атмосфериктерді туліктік ыраы кейбір жиіліктік диапазондарад аныталады, ал негізінде ол те трата келеді. Электрлік потенциалды жне ауаны иондалуыны згерісі тулік бойында белгілі бір дрежеде згеріп отырады. Атмосфералы электр потенциал градиентіні туліктік барысы, В.Ф. Овчарованы жне И.В. Бутьеваны [80] млімдеуінше, екі максимума жне екі минимума ие екен. Бірінші максимум таы сааттара тура келеді – жергілікті уаытты 8.00-10.00, екіншісі – 19.00-23.00. Минимум жоарыдаылара сйкес келесі уаыт кезедеріне тура келеді: біріншісі – 2.00-5.00, екіншісі – 16.00-18.00. Аэроиондар концентрациясыны туліктік барысы екі фазалы исыа ие, оны максимумы тн мезгіліне келетін болса, минимумы 7.00-12.00 жне 18.00-19.00. В.Ф. Овчарованы млімдеуінше оттегіні парциальді тыыздыы тн мезгілінде максималь крсеткішке жетеді екен: -2.00; -4.00, минималі кндіз орын алады- 12.00; -14.00. Біра атмосфералы фронттарды туі бл факторларды динамикасына едуір згерістер недіреді, йткені оларды амплитудасы туліктік сиапттамаларды негізгі градиенттеріні туліктік ауытулар амплитудасынан едуір асып тсуі ммкін.

Осылай, тулік бойында факторларды бкіл кешені жне оларды рамдас бліктері динамикаа ие. Оларды тулік барысындаы згерісі наты жадайлара байланысты ауытып отырады. Оан ауа-райыны сері, кнні белсенділігі ыпал беруі ммкін. Тек кн жарыыны тратылыына аталан факторлар сер бере алмайды. Туліктік згерістер ортасымен онымен ілесіп тіршілік ететін биосфера згеріп отырады. Сырты оршаан ортаны рбір факторыны згерісі азадаы белгілі бір згерістерімен ілеседі жне азаны ол згерістерге зіндік жауаптары физиологиялы функцияны рекеттерімен беріледі. Жер бетіндегі тіршілікті брі туліктік ритмге баындырылан. Адам азасыны физиологиялы жйесіне атысты туліктік сипаттамаларды рбір элементіне тоталып теміз. Д. Ассманны [81] млімдеуінше, атмосфералы ысымны тмендеуі симпатикалы жйке жйесіне тітіркендіруші сер береді екен, инфекциялы аурулаа шалдыу ытималдылыы артып, адамны кіл-кйі жне ебек абілеттілігі тмендейді. Атмосфералы ысымны артуы, керісінше, парасимпатикалы жйке жйесіні тітіркендіреді екен. Ауа температурасы, авторларды пікірінше, аламны жылу алмасуына сер бере отырып, баса заталмасу факторларымен байланысты белгілі бір ролді атарады. Осылай, ауа ылалдылыы температурамен йлесе отырып, теріні блініулеріне, физиологиялы рдістерге едуірі ыпал береді. Жоары дрежелі ылалдылы кезінде адамда жаымсыз сезім пайда болады.

арышыты сулелерге келетін болса, олар физикалы-химиялы реакцияларды тудыратын иондалу рдістеріне серін тигізеді. Бл кезде уатты беру рдісі маызды деп саналады, ол екіншілік электрондарды блінуі арылы, сонымен атар диффузия нтижесінде су ерітінділеріндегі «белсенді» молекулаларды тзілуі нтижесінде де іске асады[82].

Келтірілген мліметтер адам азасына кптеген табии факторлар з ыпалын тигізетіндігін жне биологиялы ритмні алыптасу рдісінтижесінде азаа крделі сипат беретіндігін баяндап отыр.

азіргі кезеде адамдарда физиологиялы функцияларыны 24 саат бойында кезеділікпен згеріп отыратын 300-ге жуы ритмдер байалан. Бл тірі азаны периодты згерістері з бтіндігін барынша толытай сатай отырып, сырты ортаны серлеріне шыынсыз ттеп беруіне баытталан. Биохимиялы рдістер немесе табиатты геофизикалы факторларын абылдауы сияты биологиялы уаытты негізіне мн бермей, биологиялы ритмні эндогендік жне экзогендік деп аталатын екі компонентін мыт ылуа болмайды [83].

Экзогендік компоненті – азаа кез-келегегн факторды сері, ал эндогендік ыраты рдістермен тікелей байланысты. В.Б. Чернышеваны [84] пікірінше, эндогендік ыра – туліктік морфологиялы белгілер сияыты рпатан рпаа беріліп отырады, біра биологиялы трыдан ритм фазасын ысыратын біратар «уаытты датчиктерді» болуы нтижесінде ритмдік былыстарды атал бадарламалы кйдегі рдісін бейнелеп беру ммкін емес. Мндай датчиктер ретінде жары пен температураны алып арауа болады. Жары – барлы тіршілік иелеріне негізгі уаыт датчигі есебенде жреді, температура – са жануарлар мен жндіктер шін. Атмосфериктер, геомагниттік ріс, атмосфералы ысым уаыт датчиктері ретінде екіншілік роль атарады.

Ф. Халбергті [85, 8] пікірінше, кез-келген тіршілік иесіні ритмі туліктік емес екен, сондытан ол бл ритмдерді циркадты деп санауды сынады. Бл мселе даулы жне осы мселеге атысты бірітір пікірлер ылыми айналымда жр. Мысалы, В.Б. Чернышевті [86, 84] пікірінше туліктік ритм – азаны меншікті периодтылыы екен, ал циркадты ритмдер табии жадайларда млдем орын алмайды екен. Уаыт лшемі ретінде дл туліктік ритмні жатандыын длелдейтін жанама фактілер ретінде C. Pittendrigh, S. Daan баылауларын негізге алуа болады. Олар 24 саатты периода ритмні жаындааны сайын сырты ортаны серіне ритмні тзімділігіні артатындыын ала тартады. Б.С. Алякринскиді, С.И. Степанованы, Г. Стругхольдті зерттеулері ыраты 24 саатты туліктен ауытуы адамда олайсыздыты тудырады екен. Кпжасушалы азаларда детте барлы тіршілік функциялары ритмі уаытта синхрондалан, азаны барлы жасушалар ритмін синхрондаушы сигналды сырттан алып отырады немесе оларды барлы жасушасыны ыраын синхрондаушы орталы механизмі болады. Соысы толы зерттелмеген, біра сигналдарды беруде гипоталамуты-гипофиздік жйені рлі лкен. Эндокриндік жне вегетативтік жйке жйесіндегі згерістер негізінде тулік бойында ритмді згіріп отыратын ежелгі гуморальдік реттеулер жатыр. Азаны ішкі ортасындаы электролиттік жне гормональдік рамыны крсеткіштерінде айын мерзімділік крініс береді, онда азадаы барлы физиологиялы жретін рдістер бейнеленеді [87].

F. Halberg [88, 8, 85] биоыратарды реттеуді ш дегейін жне ш талабын бліп арайды: нейрогенді, эндокринді жне жасушаішілік. Туліктік ыратарды іске асыру кезінде нейрогуморальдік механизмдер рлін баламауа болмайды, йткені ол здіксіз згеріс стінде болатын оршаан ортаны серіне азаны бейімделу рдістерін жне оны барлы физиологиялы жйелерін йлестірілуін жне интеграциялануын іске асырады. Интегартивтік функцияны шексіз трлі сапалы жне трлі болатын ритмді рдістерді біріктіретін жне синхрондайтын жйке жйесі з мойнына алатын болса керек. R. Ludgerді [89] пікірінше эндокриндік бездерді зі туліктік ритмге ие екен жне белгілі бір межеде азаны андайда бір функциясыны ритмдерін анытайды.

Зерттеушілерді басым блігі физиологиялы рдістерді уаытты межеде йымдастыру механизмі жасуша дегейінде жріп, ядроны рпатан рпаа берілетін рылымымен жне протоплазмамен баыланады деп санайды. Бан жйке жйесі жо сімдіктердегі биологиялы «саатардыі» ашылуы длел бола алады. Кейбір туліктік ыратар даылдарды жне омыртасыздарды лпасында, кейбір сторекті жануарларды жасушаларында саталатындыы аныталан. Организмдерді трлі дегейлеріндегі туліктік ритмдерді реттеу механизміні шоырлануы туралы фактілер крделі оталар мен органдарды алмастырудан кейін де биоритмдерді саталуы куландырады. F. Halberg [90, 8, 85, 88] млімдеуінше спленэктомия да, адреналэктомия да, гиперфизэктомия да жне миды алып тастау да ыраты жоймайды екен. Олар оны амплитудасын ана згертуі немесе акрофазасын ыыстыруы ммкін.

Осылай, жасушада биологиялы саатты жинаталуы туралы мліметтер кптеп жиналуда, біра бл реттеушілік функцияны атаратын материалды субстрат туралы мселелер даулы болып алып отыр. Биологиялы сааттарды табиаты туралы пікірлерді талдау нтижесінде оларды рекет ету механизмі жекелеген жоары молдекулалы органикалы заттармен немесе ядроны немесе протоплазманы ритмдік згеруімен немесе тулік бойында уатты леует дегейіні згеруімен байланысады деген тжырым жасалды. К. Птендрайды [91] пікірінше биожйені уаытты йымдасуы андайда бір жасушалы органойдтардаы «сааттарда» емес, саатты білдіретін жасушаны зінде шоырланады екен. Жасуша зін-зі стап тратын жйе ретінде кері байланыс принципімен жмыс жасайтын гомеостатикалы реттеу механизміне ие.

Е.Е. Селькованы [92] пікірінше биологиялы ыратарды кш беруші генераторы ызметін биохимияды реакцияларды автотербелістік жйесі болуы ммкін. Биологиялы «саатарды» кибернетикалы концепциясы да бар, осы концепцияа сай здігіннен реттелетін жйелер ызметіні жалыз принципі ретінде жйені уатты зарядталуы мен разрядталуы , о жне теріс энтропия фазаларынан рылатын ритмдік рдіс болуы ммкін деген болжам шындыа жанасады. Тітіркену мен тежелу фазаларыны кезектесуі ритмикасы жасуша ішіндегі иондар озалысы баытыны згерісімен жне жасушалы абышаны потенциалдарыны згерісімен байланысты болса керек. Кптеген алымдар ыратарды «басарушы генераторлар» жасуша ішінде орналасан деген тжырыма келіп, ендігі зерттеулерді жасуша ішіндегі биологиялы рдістерді зерттеу дегейінде жргізуге баыттайды деген болжам жасалып, соны салдарынан кптеген медико-биологиялы проблемаларды шешілуіне жол ашылады деген міт бар.

Аталандарды тйіндей келе, туліктік ыра екі компоненттен тратындыын айта еске саламыз: эндогенді (туліктік йымдасу) жне экзогенді (сырты ортадан келетін кез-келеген серлер). Табии жадайда бл компоненттерді арасында айын арама-арсылы туындамайды. Эндогендік ыра тірі жйелерге жадайды згеретіндігін алдын-ала «болжап» жне оан алдымен даярлануа ммкіндік береді. Біра ритмні экзогенді компонеттін жасанды трыда бзу бкіл жйесіні уаытты йымдасуыны бзылуына келіп, функцияны патологиялы згерісін тудыруы ммкін [93].

Гелиофизикалы рдістерді ритмдері – кнні ритмдері. Жер бетіндегі барлы тіршілік – жыл мезгілдеріні ауысуы, ауа райыны згеруі – оан Кнні жаындыымен оса одан сулелі энергияны тсіп труына байланысты. Жер мен Кнні араашытыы 149,6 млн/км жне 108 есе Кнні диаметрінен асып тседі. Кнні айналысында милиондаан километрге созылан кеістікте разрядталан тжі таралып, оны сырты облысы жер орбитасына да жетеді. Кн ауымды диапазондаы электромагниттік спектрде – те зын радиотолындарынан бастап гамма сулелеріне дейінгі радиацияны шашады. Сонымен атар корпускулалы де бар. Кнні е жоары блігі – кн атмосферасы кеейіп жне оны кеею жылдамдыы Кннен алшатаан сайын арта тседі. Бірнеше ондаан кн радиустарындаы ашытыта ол стационар мнге жетеді, ол 400 км/с рады. Бл Кнні «сабырлы» желі. Кнні магниттік рісін зімен ілестіріп отырып кн желі оны уатты сызытарын тарта алады. Бл жел ауымды кеістікті амтып (гелиосфераны), кн жйесіні барлы планеталары Кнні атмосферасында озалады. Магниттік рісті уатты сызытары белгілі бір рістілікте секторларды рады. Бл секторлы рылым траты жне згеріссіз кйде р 27 кнде айталанып трады. Кн желі з блетін уатты те аз лесіне ие, біра Жерге Кн активтілітері былыстарымен байланысты йындарды беруде лкен рл атарады. Жерді магниттік рісі кн желіне кедергі болып табылады. Бл кезде разрядталан иондалан газбен толтырылан магнитосфера – уыс рылады. Жерді кн желінен орап тратын таы бір кедергі – ол жер атмосферасы. Геомагниттік ріс жне атмосфералар биосфераны космосты ортадан тиімді орайды. Мндай ошаулау биосфераны тіршілік жадайына олайлы [94].

Кн белсенділігмен тыыз байланысты сырты ортаны маызды факторларыны бірі Жерді табии магниттік рісі. йындар кезеінде (магниттік дауылдар) магниттік рісті ауытуыны жаанды йытуы байалады. Бл тербелістер плазмосферада, магнитосферада генерацияланып, Жерді бетіне кн желінен жартылай енеді. Электромагниттік рістерді зиянды сері туралы азаны бейімделу ммкіндіктері шектелі болан кезде ана айтуа болады. Кптеген зерттеушілер электромагниттік рістерге сезімталдылыты жеке басты ерекшеліктерімен байланыстырады. Біра е сезімтал жйеге адамны жйке жйесі жатызылады. Космоста аталан физикалы ерекшеліктермен атар, Кнде «датар», гранулалар жне факелдар сияты згерістер орын алып отырады. 1,3 с дейінгі крініп тратын брышты лшемі бар тзілімдер 1000 км атарындаы диаметрге сйкес, ол Кнні бетіннен жиі байалып, «гранулалар» деп аталады. Олар 8 минут ана крініс беріп, 300 К температуралы трлілікке ие. Кндегі факелдар – жалындар орта есеппен 15 тулік бойы саталады, клемі 1200 км ие болып, температурасы 900 К дейін жетеді. Олар лсіз згеріп отыратын рентгендік, ультраклгін жне радиосулелерді таратады. Ірі датарды кн датары деп атайды. Оларды диаметрі бірнеше бірнеше мыдааннан бірнеше мыдаан километрдге дейін ауытып отырады. Кн «даталуы» Вольф сандарымен сипатталады. Бл уаытта ионосфераны иондау абілеті лаяды. Кн меридианы арылы бірнеше да ткен кезде кнні белсенділігі шамамен 0,01% кемиді. ата УФ – радиацясыны, рентгендік жне корпускулалы сулелерді атмосфера шегінен тыс жерде крт згерісі орны алып оытрады Кнні активтілігі кезінде жргізілген асторфизикалы баылауларды талдай отырып, рентгендік сулені шамадан тыс тарлуынан кейінгі кні блттылы лаятындыы аныталды. Гелиофизикалы факторлардан кннен тарлатын магниттік рістерді сер етуіні индукциялы схемасы туралы айтып кету ажет. Индукциялы гипотезаларды тексеру магниттік ріс табасыны «плюсті» «минуса» ауысуынан со зоналы флоккуляцияры лсіреуі орын алады, ал «минусты» «плюске» ауысуы кезінде ол артады [95].

Кнні белсенділігні артуы биологиялы былыстара экологияда ескеріле бермейтін, біра кнні белсенділігімен тыыз корреляцияланатын белгілі бір физикалы факторлар арылы едуір ыпал береді. Тменжиілікті немесе электромагниттік рісті биологиялы серімен байланысты мселелерді талылау барысында бл жиіліктерді физикалы агенттеріні азаны ритмдік былыстарыны кейбіреулеріне жаындыы аныталды. Осылай, ыса периодты ритм жиіліктері магниттік дауылдар кезінде пайда болатын геомагнитті рісті, акустикалы тербелістерді микропульсті траты жиіліктермен корреляцияланатындыы белгілі. Осы тербелістерді басты рамды блігі шамамен 8 Гц жиілігімен жреді. Осылай Тремор ритмі, ЭЭГ альфа толындары, ЭКГ ритмі электормагниттік пульсті жиілігімен корреляцияланады. Митахондрияны, ауызсинтезіні жне гликолизидіні ритмі акустикалы (инфрадыбыс) былыстармен корреляцияланады. Кейбір дебиеттерде Кнні пульстелу (2 саат 40 минут) жиілік диапазоны туралы айтылан. Адамны аптаа жуы немесе еселі трыда згеріп отыратын физиологиялы крсеткіштері бар. Осылай Н.Пэрн [96] 18-жылды зін-зі баылау нтижесінде апталы циклдылыты анытаан. Содан кейін кп уаыт ткенне со ана барып ритмиканы Жерді планета аралы магниттік ауданы секторлары шекарасынан туімен байланысты екендігі белгілі болды.

Геофизикалы факторларды рлі тере зерттеулер нтижесінде ана аныталады. азір кнні белсенділік факторлары тек мезо жне микроклимат диапазондарындаы биологиялы жйелер ритмикасыны синхрондалуы кезіндегі маызды элементі ретніде аралып отыр. Аымдар мен ауымны (кн мен айды гравитациялы кші) бір жаынан, ал екінші жаынан эндокриндік жне антамырлар жйелері арасындаы айлы циклы басым болатын депрессия уаытындаы ерекшеліктер кк вертикальді таяшамен белгіленген. Ескерту: бір немесе бірнеше згергіштіктерге екі трі басымдылы типі берілген.бірінші болы зерттелген эпизод , баса зерттелген эпизодтара араанда 24,8 саатты спектірдегі период циклы бойынша басымдылы крсетеді [97].

2 ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ДІСТЕРІ

2.1 Зерттеу обьектісі

Зерттеу жмысымыны обьектісі – 19-21; 40-50 жастаы адамдар (сурет 1). Зерттеу жмысымда бл адамдарды з кезегінде екі тапа бліп, Micromotionlogger (AMI Co., АШ) аспап кмегімен з зерттеу жмысымды жргіздім. Бл топтаы адамдар, яни 19-21 жастаы студенттер, ал 40-50 жастаы алыпты кнделікті жмысы, жанясы бар (малімдер мен кімшілік ызметкерлер) адамдар болып табылады. Сонымен атар бл топтарды тек жасы ана емес жынысы бойынша да бліп зерттеу жмысын жргіздім.

2.2 Зерттеу дiстерi

олданылан діс – имыл белсенділігіні негізгі параметрлері, температура тулік бойы Micromotionlogger (AMI Co., АШ) аспап кмегімен тіркеледі, бл саат трінде (жне уаытты да крсетіп трады) жасалынан, зерттелетін адамды олына таылады. Ешандай олайсызды тудырмайды, баса да аспаптармен бірге пайдалануыа болады. Бл ралды – ZCM, HPIM, PIM, дене температурасы, ортадаа жарыты клемін, сынашыны ай жерде екендігі, йыны крсеткіші, болып жатан жадайды тіркеу арылы іске асады. Алайда, мен зімні зерттеуіме ZCM, HPIM зерттеу нтижелеріні креткіштерін алдым.Бл арылы бірнеше туліктегі адамдарды имыл белсенділігіні негізгі параметрлерін крдім.

Сурет 1 – Micromotionlogger (AMI Co., АШ) аспапбынмен зерттеу жргізілген студент ыздар

ZCM – имылды жиілігін крсетеді (бір адамны аншалыты имыл-озалысжасаандыын крсетеді) жне іс-рекетті арындылыына туелсіз ( жылдамдыты исы амплитудасы).

HPIM – тзелген жылдамды исыыны асытындаы ауданны интеграциясын (исыты амплитудасы) крсетеді жне кбіне іс-имылды арындылыына туелді.

Кптуліктік аталмыш актиграфияда жеке жне популяциялы косинор жне спектарльды анализдері жргізілді. Алынан мліметтерге сйкес статистикалы анализ жасалды.

Адамны ай уаытта жмыса белсенділігін анытайтын Эстберг анкетасы арылы да зерттеу жмысын жргіздім. Ол жерде 23 жне 19 сратан тратын екі блімнен трады (осымша А).

3 ЗЕРТТЕУ НТИЖЕЛЕРІ ЖНЕ ОЛАРДЫ ТАЛЫЛАУ

3.1 Жас ерекшеліктеріне байланыстыимыл-озалыс белсенділігіні ZCM жне HPIM крсеткіштері бойынша талдау

Жас ерекшеліктеріне байланыстыимыл-озалыс белсенділігіні ZCM жне HPIM крсеткіштері бойынша талдауды 21 жастаы студент ыза жасалан зерттеу нтижесі.

2 – суретте адамны бірнеше тулікте аншалыты имыл-озалыс жасаандыыны орташа ZCM (білекті озалыс жиілігі) туліктік динамикасы крсетілген.Бл студенттерге жргізілген зерттеу жмысы боландытан оуа таы саат 7:00-де трып кнделікті біралыпты озалысын крдік (сурет 2). 11-ден те имыл-озалысты бірден згеруін байап трмыз, бл студенттерді лкен оырау уаытындаы имылды згеруі. 11:30-дан бастап 15:00-ге дейін студенттерді алыпты, яни студенттерді университеттегі имыл-озалысы крсетілген. 18:00-ге дейін имыл-озалысты трлі згерістері крсетілген. Бл уаытта студенттерді оу орнынан йлеріне дейінгі аралытаы ZCM (білекті озалыс жиілігі) имыл жиілігі. 20:00-ге дейін студенттерді сл демалысы, 20:30-дан 23:00-ге дейін білекті озалыс жиілігіні (ZCM) жоарлаандыы, ол уаытта студенттерді таматанандыы, оуын оыандыы т.с.с. зіні ажеттілігі шін трлі имыл-озалысты боландыы крінді.

Сурет 2 - Студент ызды бірнеше туліктегі ZCM крсеткіші

23:00-ден бастап студенттерді йыа жатандыы, яни имыл-озалысты ZCM (білекті озалыс жиілігі) бседегені (кесте 1), біратан да йыа 01:00-де йытаандыы крсетілген. Яни, студенттерді басым блігі йыа кеш жататындыын (сурет 2) байап отырмыз. Бл суретте кндізгі уаыт бойынша 13:30-дан келесі тулікті кндізгі 13:30 уаыт аралыындаы имыл-озалыс белсенділігі крсетілген. Мнда, акрофаза, яни зерттеу нтижесіні максимальді нктесі 15:00 уаытына сйкес келіп тр. Мезор, тжірибені орта нктесі ордината бойымен 150 крсеткішіне те жне де ол тнгі 00:00 мен кндізгі 13:30 уаытына скес келеді . Ортофаза – е тменгі крсеткіш, 03:30 тнгі, яни адамны имыл-озалысы болмаан уаыта сйкес келіп тр.

3 – суретте студент ыздарды бір тулікте HPIM – тзелген жылдамды исыыны асытындаы ауданны интеграциясын (исы амплитуда) 30 минутты орташа жиілік бойынша крсетілген.Мнда (кесте 2), оуа таы саат 7:00-де трып кнделікті біралыпты озалысын крдік. 11-ден те имыл-озалысты бірден згеруін байап трмыз, бл студенттерді лкен оырау уаытындаы имылды згеруі. 11:30-дан бастап 15:00-ге дейін студенттерді алыпты, яни студенттерді университеттегі имыл-озалысы крсетілген. 18:00-ге дейін имыл-озалысты трлі згерістері крсетілген. Бл уаытта студенттерді оу орнынан йлеріне дейінгі аралытаы тулікте HPIM – тзелген жылдамды исыыны асытындаы ауданны интеграциясынимыл жиілігі крсетілген. 20:00-ге дейін студенттерді сл демалысы, 20:30-дан 23:00-ге дейін білекті озалыс жиілігіні тулікте HPIM – тзелген жылдамды исыыны асытындаы ауданны интеграциясынжоарлаандыы, ол уаытта студенттерді таматанандыы, оуын оыандыы (сурет 3) т.с.с. зіні ажеттілігі шін трлі имыл-озалысты боландыы крінді. 23:00-ден бастап студенттерді йыа жатандыы, яни имыл-озалысты бседегені, біратан да йыа 01:00-де йытаандыы крсетілген. Яни, студенттерді басым блігі йыа кеш жататындыын байап отырмыз. Бл суретте кндізгі уаыт бойынша 13:30-дан келесі тулікті кндізгі 13:30 уаыт аралыындаы имыл-озалыс белсенділігі крсетілген.

Сурет 3 - Студент ызды бірнеше туліктегі HPIM крсеткіші

Бл суретте кндізгі уаыт бойынша 13:30-дан келесі тулікті кндізгі 13:30 уаыт аралыындаы HPIM крсетілген. Мнда, акрофаза, яни зерттеу нтижесіні максимальді нктесі 15:30 уаытына сйкес келіп тр. Мезор, тжірибені орта нктесі ордината бойымен 21:00 уаытына келіп тр. Ортофаза – е тменгі крсеткіш, 04:30 тнгі, яни адамны имыл-озалысы болмаан уаыта сйкес.

19 жастаы студент ер балаа жргізілген зерттеуді нтижесі.

4 – суретте адамны бірнеше тулікте аншалыты имыл-озалыс жасаандыыны орташа ZCM (білекті озалыс жиілігі) туліктік динамикасы крсетілген. Бл студент ер балаа жргізілген зерттеу жмысы. Зерттеу жмысы студент ер балаа жргізілгендіктен, оны кнделікті оуа 7:30-де трып кнделікті біралыпты озалысын крдік. имылды белсенділігі 10:30 уаытына дейін белсенділі крдік,11-ден те имыл-озалысты бірден згеруін байап трмыз, бл студенттерді лкен оырау уаытындаы имылды згеруі. 15:30-а дейін біралыпты имыл байаан болса, одан кейін имылды згергендігі, яни студентті 21:30-а дейін трлі имыл-озалыста болан. 00:30-ден бастап студенттерді йыа жатандыы, яни имыл-озалысты ZCM (білекті озалыс жиілігі) бседегені (сурет 4), біратан да йыа 02:30-де йытаандыы крсетілген. Яни, студенттерді басым блігі йыа кеш жататындыын байап отырмыз.

Сурет 4 - 20-22-жастаы жігіттерді ZCM туліктік динамикасыны спектрі

Бл суретте (сурет 5) кндізгі уаыт бойынша 14:30-дан келесі тулікті кндізгі 14:30 уаыт аралыындаы имыл-озалыс белсенділігі крсетілген. Мнда, акрофаза, яни зерттеу нтижесіні максимальді нктесі 18:30 уаытына сйкес келіп тр. Мезор, тжірибені орта нктесі 21:00 мен кндізгі 14:30 уаытына скес келеді . Ортофаза – е тменгі крсеткіш, 02:30-07:30аралыы, яни адамны имыл-озалысы болмаан уаыта сйкес келіп тр.

Сурет 5 - Студент ер балдарды бірнеше туліктегі ZCM крсеткіші

6 – суретте студент ер баланы бір тулікте HPIM -тзелген жылдамды исыыны асытындаы ауданны интеграциясын(исы амплитуда)30 минутты орташа жиілік бойынша крсетілген. Мнда оуа таы саат 9:00-де трып, имыл-озалысыны белсенділігін коіп трмыз. Яни, студентті оуа жапша жылдамдыпен барандыы. 09:30-дан кейін оуда боландыы, 11:30-дан бастап имыл-озалысты бірден згеруін байап трмыз, бл студенттерді лкен оырау уаытындаы имылды згеруі. 13:30-а дейін оудаы біралыпты озалысы,одан кейін таы да имыл-озалысты зерген.Яни, 15:30-дан 20:30-а дейін белсенді имылды боландыы (сурет 6) крігіп тр.

Сурет 6 - Студент ер балдарды бірнеше туліктегі HPIM крсеткіші

Бл суретте (сурет 6) кндізгі уаыт бойынша 14:30-дан келесі тулікті кндізгі 14:30 уаыт аралыындаы имыл-озалыс белсенділігі крсетілген. 22:00-ге дейін демалып, айта 23:30-а дейін белсенді имылда боланы, 23:30-дан йыа жатып, бірата йыа 02:30-дан бастап 08:00-ге дейін студенттерді йыда болан. Яни, студенттерді басым блігі йыа кеш жататындыын байап отырмыз. Бл суретте кндізгі уаыт бойынша 13:30-дан келесі тулікті кндізгі 13:30 уаыт аралыындаы HPIM крсетілген. Мнда, акрофаза, яни зерттеу нтижесіні максимальді нктесі 19:30 уаытына сйкес келіп тр. Мезор, тжірибені орта нктесі 17:30 бен таы 10:00-ге сйкес келіп тр. Ортофаза – е тменгі крсеткіш, тгі 02:30 мен таы 07:30 аралыында, яни адамны имыл-озалысы болмаан уаыта сйкес.

Орта жастаы (50) ер адама жасалан зерттеу нтижесі.

7 – суретте орта жастаы ер адамыны адамны бірнеше тулікте аншалыты имыл-озалыс жасаандыыны орташа ZCM (білекті озалыс жиілігі) туліктік динамикасы крсетілген. Бл 50 жастаы ер кісіге жргізілген зерттеу жмысы. Байаанымыздай, бл кісіні алыпты йыдан 6:30-да трып, 8:30-а дейін бір алыпта жуыну,таматану секілді имыл-озалыстарда боландыы крініп тр. 8:30-дан 9:00-ге дейін кнделікті жмыс орнына барып, біралыптаы озаласы 15:00-ге дейін жаласады. 15:30-дан бастап бл кісіні шапшадау озалыстары, яни жмысан шыып йіне арай беттеген имылдары, 19:30-а дейін трлі имылдар, таматану т.с.с. трлі біримылдарды боланы крінген. 22:30-дан бастап имылыны бседегені (6 – сурет), яни демаланы, ал тек 01:30-да ана йтааны крініп тр. Біратанда, бл кісі 03:30-а дейінгі аралыа дейін йысыны тыныш болмаандыы, трлі озалыстар жасаандыы, тыныш йыа тек 03-да ана жатан. Яни байаанымыздай адмны жасы нерлым лкен болан сайын йыны да тыныш болматынын кріп трмыз.

Сурет 7 - Орта жастаы ер адамыны бірнеше туліктегі ZCM крсеткіші

Бл суретте (сурет 7) кндізгі уаыт бойынша 15:30-дан келесі тулікті кндізгі 15:30 уаыт аралыындаы имыл-озалыс белсенділігі крсетілген.

Сурет 8 - 40-50 жастаы ер адамыны ZCM туліктік динамикасыны спектрі

Мнда, акрофаза, яни зерттеу нтижесіні максимальді нктесі 09:00 уаытына сйкес келіп тр,яни бл кісі жмыса немесе басада зіні баратын жеріне асыыс барандыын крсетеді. Мезор, тжірибені орта нктесі ордината бойымен 150 крсеткішіне те жне де ол таы 08:00 мен кндізгі 15:30 уаытына скес келеді . Ортофаза – е тменгі крсеткіш, 03:30 тнгі, яни адамны имыл-озалысы болмаан уаыта сйкес келіп тр.

9 – суретте ер кісіні бір тулікте HPIM – тзелген жылдамды исыыны асытындаы ауданны интеграциясын (исы амплитуда) 30 минутты орташа жиілік бойынша крсетілген.

Сурет 9 - Орта жастаы ер адамыны бірнеше туліктегі HPIM крсеткіші

Бл (сурет 9) 50 жастаы ер кісіге жргізілген зерттеу жмысы. Байаанымыздай, бл кісіні алыпты йыдан 6:30-да трып, 8:30-а дейін бір алыпта жуыну,таматану секілді имыл-озалыстарда боландыы крініп тр. 8:30-дан 9:00-ге дейін кнделікті жмыс орнына барып 9:00-де жмыс орнына бараннан со имылсыз демалып ортыратындыын креміз.Біралыптаы озаласы 15:00-ге дейін жаласады. 15:30-дан бастап бл кісіні шапшадау озалыстары, яни жмысан шыып йіне арай беттеген имылдары, 19:30-а дейін трлі имылдар, таматану т.с.с. трлі біримылдарды боланы (сурет 7) крінген. 22:30-дан бастап имылыны бседегені, яни демаланы, ал тек 01:30-да ана йтааны крініп тр. Біратанда, бл кісі 03:30-а дейінгі аралыа дейін йысыны тыныш болмаандыы, трлі озалыстар жасаандыы, тыныш йыа тек 03:00-да ана жатан. Яни байаанымыздай адамны жасы нерлым лкен болан сайын йыны да тыныш болматынын кріп трмыз. Бл суретте (сурет 10) кндізгі уаыт бойынша 15:30-дан келесі тулікті кндізгі 15:30 уаыт аралыындаы имыл-озалыс белсенділігі крсетілген. Мнда, акрофаза, яни зерттеу нтижесіні максимальді нктесі 17:00 уаытына сйкес келіп тр,яни бл кісі жмыса немесе басада зіні баратын жеріне асыыс барандыын крсетеді. Мезор, тжірибені орта нктесі ордината бойымен 150 крсеткішіне те жне де ол таы 08:00 мен кндізгі 15:30 уаытына скес келеді. Ортофаза – е тменгі крсеткіш, 03:30 тнгі, яни адамны имыл-озалысы болмаан уаыта сйкес келіп тр.

Сурет 10 – 42-45-жастаы йелдері ZCM туліктік динамикасыны спектрі

Кесте 1 - 24 – сааттаы ZCM крсеткіштері

	ыздар	лдар	йелдер	Ер азаматтар
Мезор	113,87±86,33	120,4±86,87	110,38±0,2	117,99±88,
Акрофаза	-233 (-226; -241)	-233 (-225 -241)	-237 (-237 -238)	-228 (-222; -235)
Амплитуда	393,67±328,189	50,09±42,3	83.83±0.29	53,003±40,7

Кесте 2 - 24 – сааттаы HPIM крсеткіштері

	ыздар	лдар	йелдер	Ер азаматтар
Мезор	117,6±22,276	120,65±40,14	110,512±0,23	117,99±48,44
Акрофаза	-81 (-40; -121)	-311 (-290;-332)	-303 (-301; -304)	-274 (-258; -289)
амплитуда	408,115±179,97	50,2±18,87	34,44±0,335	53,002±28,62

3 – кестеде трлі жастаы адамдарды жмыса кешкілік немесе таы уаыттыы белсенділігін анытау шін жргізілген Эстберг анкетасыны зерттеу нтижесі крсетілген. Яни, мнда 92-ден жоары болса: наты таы уаыттаы адам; 58 – 76: лсіз таы уаттаы адам; 42 – 57: лсіз кешкілік уаыттаы адам; 41-ден тмен: наты кешкі уаыттаы жмыса деген белсенділігі басы адам болып табылады (кесте 3).

Кесте 3 - Эстберг анкетасы бойынша адамдарды жмыса белсенділігі.

Студент ыздар	Студент ер балдар	Орта жастаы йел адамдар	Орта жастаы ер адамдар
71; 53; 72; 68; 51; 48	48; 33; 47; 38; 54; 72	81; 83, 77, 95, 89, 98,	79, 96, 93, 85, 71, 89

Мнда жынысына жне жас ерекшеліктеріне байланысты студент 6 ыза жргізілген зерттеу жмысынан байаанымыздай, ыздарды басым кпшілігі индифирентті, яни кешкілік жне таы уаытта да жмыса белсенділігіні болатындыын сонымен атар кешкілік уаыттада сл арыныдылыты бар екендігін крсетті (кесте 3). Ал, студент ер балдарды кешкілік уаытта жмыса белсенділігі болатындыы, орта жастаы йел жне ер адамдарыны таы уаытта жмыса деген белсенділігіні басым болатындыын крсетті.

3.2 Нтижелерді талылау

Сонымен, зерттеу жргізіп мынадай тжырыма келдім студент ыздарды басым кпшілігі Эстберг анкетасы бойынша индифферентті трге жататындыы, яни студент ыздарды кешкі уаытта да таы уаытта да жмыса белсенділігі белгілі боланыменен деимыл белсенділігіні негізгі параметрлерін анытайтын, температураны тулік бойы Micromotionlogger (AMI Co., АШ) аспап кмегімен тіркелген зерттеу нтижесінде студент ыздарда кешкілік уаытта оуа отыратындыы, сонымен атар тск 14:00-15:30 жне де кешкілік 20:00-21:00 аралыында имыл-озалысы белсендірек боланын крдім. Студент ыздарды кеш йыыа жатып, азанда ерте тратындыын кріп, оларды алыпты йыдаы уаытыны алыпты жадайа скес болмайтынын кріп трмыз. Ал, студент ер балдара келер болса , ер балдарды басым кпшілігі Эстберг анкетасы бойынша индифферентті трге жататындыы, яни студент баоларды кешкі уаытта да таы уаытта да жмыса белсенділігі белгілі боланыменен деимыл белсенділігіні негізгі параметрлерін анытайтын, температураны тулік бойы Micromotionlogger (AMI Co., АШ) аспап кмегімен тіркелген зерттеу нтижесінде студент балдарды кешкілік уаытта оуа отыратындыы, сонымен атар йыа тым кеш жататындыы, яни тнгі 3:00-07:30 аралыында ана болатындыын крдім. Балдарды да студент ыздар секілді йыа алыпты уаыттан аз уаыт блетінгігін крдім. Бл да оларды кні бойы сергек жріп, имылыны белсенді болуына кедергі болады. Яни байаанымыздай студент лдар мен ыздарды туліктік имыл белсенділігіні шамалас екенін байады.

Егде жастаы ер азаматтарды туліктікимыл белсенділігіні негізгі параметрлерін анытайтын, температураны тулік бойы Micromotionlogger (AMI Co., АШ) аспап кмегімен тіркелген зерттеу нтижесінде имыл белсенділігін байаанымыздай туліктік имыл белсенділігі арынды болан. Бл кісілерде ертерек жатып, біратанда кеш йытап, таы уаытта ерте тратындыы белгілі болып отыр.Студент кыздармен де, лдармен де салыстыратын болса егде жастаы ер азаматтарды йа алыпты уаытта жатып, таерте ерте тратындыьарын байады. Ал бл кісілерді туліктік имыл белсенділіктері таы уаыта тура келетіндігін, яни таы 9:00-ге келетіндігін крдік.Яни, дл азіргі тада егде жастаы адамдарды студен жастармен салыстыра араанда кндізгі уаытта сергек р имыл-озалыстары белсендірек болып транын байауымыза болады. Себебі, азіргі тада кптеген студент жастар жатаханада не болмаса жалдамалы йлерде трып, кн тртібіне аса кіл блмейтіндігі, сонымен атар йыа алыпты уаытта жатпайтындыы белгілі болып отыр.

ОРЫТЫНДЫ

1. Мимен ана жмыс жасайтын (студенттер, малімдер, кімшіліктер) адамдарды туліктік спектральді имыл-озалыс белсенділігі жоары сенімділікті крсетті (р <0.001) 24 саатты период бойынша, сонымен атар 12 саатты немесе 8 саатты ультрадианды ыратар белгілі болды.

2. Студенттерді (20-27 жастаы ер балдар мен ыздар) басым кпшілігінде циркадинады сенімділік ыратары мынадай периодтаы ыратарды крсетті: 24 сааттан астам, яни 24,3 саатта боландыы. Бл дегеніміз студент жастарды басым кпшілігі кешкілік уаыттаы имыл белсенділігіні жоарылайтынын, ыраты сол себепті де кідірісі болатындыын крсетті.

3. Орта жастаы (40-50 жастаы) адамдарда наты 24-саатты ыраты болатындыы крсетілген. Сонымен атар, бл жастаы адамдара толы спектральді сенімді ультрадинады ыратарды (12 с., 8 с., 6 с., 3,4 с) боландыы крсетілген. Бл дегеніміз жиі жне за уаытты баяу (демалыс) имыл белсенділігіні болатындыын крсетті.

4. Бл зерттеу жмысында екі топта да имыл белсенділігінде мезор мен амплитуданы орташа бірдей болды. Алайда орта жастаы (40-50 жастаы) ер адамдарды басым кпшілігі крсеткіштеріні жоары болуы оларды оамдаы беделіні жоары жне салауатты мір салтын станатындыын крсетті.

5.Барлы алынан зерттеу нтижесі, тек бір студент ыздан баса, туліктік ыраты ыдырауы бар екендігін крсетті (десинхроноз). Зерттелген жмыста орта жастаы адамдарда оны басым екендігі крінді. имыл-озалыс белсенділігініорта крсеткіші орта жастаы адамдармен салыстыранда студент жастарда тмен екендігі, оларды созылмалы гиподинамиялы кезеінде екендігі белгілі болды.

ПАЙДАЛАНАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Кривощеков С.Г., Леутин В.П., Чухрова М.Г. Психофизиологические аспекты незавершенных адаптаций. – С.-П.: Наука, 1998. – 100с.

2 Лемберг Л. Ритмы тела. Здоровье человека и его биологические часы. Пер. с англ. – М.:Bere, АСТ, 1998 – 416с.(«Ваше здоровье»).

3 Бородин Ю.И., Труфакин В.А., Шурлыгина А.В., Новоселова Т.И. Основные принципы хронотерапии. – Новосибирск, 2002. – 42 с.

4 Одум Ю. Основы экологии. Л.: Мир, 1975. – 740 с.

5 Матюхин В.А., Разумов А.Н., Экологическая физиология человека и восстановительная медицина. – М.: ГЕОТАР Медицина, 1999. – 336с.

6 Бородин Ю.И., Труфакин В.А., Летягин А.Ю., Шурлыгина А.В. Циркадные биоритмы иммунной системы. – Новосибирск: РИПЭЛ, 1992. – 208с.

7 Новиков В.С., Деряпа Н.Р. Биоритмы, космос, труд. – С.-П.: Наука, 1992. – 256 с.

8 Halberg F, Cornlissen G, Schwartzkopff O, Hardeland R, Ulmer W. Messung und chronobiologischeAuswertung der Variabilitten von Blutdruck und HerzfrequenzzurProphylaxeschwerwiegenderKrankheiten. ProcLeibnizSoz 2003; 54: 127-156.

9 Крыжановский Г. Н. Основы общей патофизиологии. — М.: Медицинское информационное агентство, 2011. — 253 с.

10 Головановa E.Д., Фeдоров Г.H., Григoрьeвa В.H., Бaженoв C.M., Cилaeвa H.H., Oсипова Т.В. «Биолoгические ритмы и возраст» - Гoд: 2011. Страницы: 16-20

11 Фролов В.А. Биологические ритмы, экология и стресс // Материалы международного конгресса: Здоровье и образование в XXI веке. Концепции болезней цивилизации. - М.: Изд-во РУДН, 2007. - С. 46-56.

12 Хронобиология и хрономедицина / под ред. Ф.И. Комарова, С.И. Рапопорта. - М.: Триада -X, 2000. - 488 с.

13 Aschoff J.Der Tages gang der Korper temperatur beim Menschen. Klin/ Wochen schr. 1955,33,23/24, 545-551.

14 Aschoff J. Speech after dinner. 1974 Capri Symposium on timing and toxicity. In: Aschoff J, Ceresa F, Halberg F, editors. Chronobiological Aspects of Endocrinology. Stuttgart: F.K. Schattauer Verlag, 1974/Chronobiologia 1974; 1 (Suppl. 1): 483-495.

15 Буркова Н.Г. «Ритм как фактор реконструкции ритуального хронотопа» Тип: статья в журнале - научная статья. Год: 2008 Страницы: 7-12

16 Катинас Г.С., Яковлев В.А. Организация биоритмологических исследований /Руководство хронобиологии и хрономедицины ., М. 1989. С. 45-51.

17 Физиология человека. Под. ред. К. В. Смирнова М., «Медицина»,2001 год. 243 стр.

18 Прохорова Э. М. «Биологические ритмы и здоровье» Тип: статья в журнале - научная статья. Год: 2010 Страницы: 20-26

19 G. Cornelissen, F.Halberg, A.Carandente. Introduction to chronobiology. Variability: from foe to friend, of mice and men. // Medtronic, 1994 - Biological response modifiers. 53 pages.

20 Парахонский А.П. «Хронобиология и ритмостаз иммунной системы» Тип: статья в журнале - научная статья. Год: 2007 Страницы: 98-99

21 Гласс Л., Мэки М. От часов к хаосу: ритмы жизни. Пер. с англ. — М.: Мир, 1991. — 248 с.

22 Бальсевич, В.К. Физическая культура: молодежь и современность / В.К. Бальсевич, Л.И. Лубышева // Теория и практика физической культуры. -1995.-№4.-С. 2-8.

23 Иваницкий Г. Р., Кринский В. И., Сельков Е. Е. Математическая биофизика клетки 310 С.,. М., 1978.

24 Губин Г.Д., Кoмaрoв П.И. «Биocферa, биopитмы, здopовьe» Tип: cтатья в журнале - мaтериалы конференции. Гoд: 2004 Cтраницы: 32-33

25 Безруких М.М.,Сонькин В.Д., Фарбер Д.А. Возрастная физиология. – М.: Академия, 2002

26. Cornlissen G., Halberg F. Chronomedicine. In: Armitage P, Colton T (Eds.) Encyclopedia of Biostatistics, 2nd ed. Chichester, UK: John Wiley & Sons Ltd; 2005. pp. 796-812.

27 Квятковский О.В. Биоритмы. Или как стать счастливым М.: Главное, 2010. — 215 с.

28 Кузнецов Ю.Ф. Биоритмы человека. Физический, эмоциональный, интеллектуальный. – М.:Амрита-Русь, 2006 г.

29 Заславская Р.М., Халберг Ф., Ахметов К.Ж. – Хронотерапия артериальной гипертонии. – М., Научно-издательское объединение «Квартет» - 1996 – 256 с.

30.Аршавский И.Успехи физиологических наук. – 1998. – №4

31 Заславская Р.М. – Суточные ритмы свертывающей системы крови в норме и потологии и проблемы терапии. М., Научно-издатльское объединение «Квартет» - 1994 – 454 с.

32 Губерман И. М. Что наша жизнь? : Трое в одном веке : Часть пятая // Книга странствий. — М.: Эксмо, 2009. — С. 317—332. — 432 с

33 Кривощеков С.Г., Матюхин В.А., Разумов А.Н., Труфакин В.А.: Профилактика и прогназирование десинхронозов: Учеб.пособие. - Москва-Новосибирск, 2003. -56с.

34 2. Бернштейн Н. А. Избранные труды по биомеханике и кибернетике / Н.А. Бернштейн. – М.: СпортАкадемПресс, 2001. – 295 с.

35 Шварц В. Б. Медико-биологические аспекты спортивной ориентации и отбора / В. Б. Шварц, С. В. Хрущов. – М. : Физкультура и спорт, 1984. – 151 с.

36 Hoshikava, T. The relationship between step-length, step-frequency and the speed of running: Review of Researches: Texts doc. Conference / T. Hoshikava, M. Miyashita. - Nagoya: Dept. Phys. Educ. University, 1988. - P. 68-69.

37 Takahashi, Oida К.. Ookuho M., Suziiki J., Kohno M., Murase Г., Yamamoto Т., Nakai T. // FEBS Letts. 1996. V. 386. P. 197

38 Бальсевич, В.К. Онтокинезиология человека / В.К. Бальсевич. - М: Теория и практика физической культуры, 2000. — 275 с.

39 Борисова, О.В. Влияние индивидуальных особенностей студентов на достижение наилучших результатов в скоростно-силовых упражнениях / О.В. Борисова // Материалы II международной научно-практической конференции. -Волгоград, ВолГУ, 2002. - 189-191.

40 Жолнин А.В., Под ред. В.А. Попкова. Общая химия. Гэотар-Медиа.2012. – 400 с.

41 19. Бальсевич, В.К. Концепция альтернативных форм организации физического воспитания детей и молодежи / В.К. Бальсевич // Физическая культура: воспитание, образование, тренировка. — 1996. - № 1. - 23-25.

42 Борисова, О.В. Научно-методические основы определения уровня физической подготовленности студентов: учебно-методическое пособие / О.В. Борисова, А.А. Кудинов. — Волгоград: ВГАФК, 2004. — 49 с.

43 Чубанов, Е.В. Коррекция тренировочных нагрузок юных спортсменов на основе текущего контроля функционального состояния: Автореф. дис ... канд. пед. наук. — Малаховка, 2002. - 24 с.

44 Сергиенко, Л.П. Генетика и спорт / Л.П. Сергиенко. - М.: Физкультура и спорт, 1990. - 170с.

45 Русанов В.И. Термоадаптация человека при межрегиональных перемещениях / Биометеорология человека. С.П., 2000. - С. 102-104.

46 Богуцкий Б. В., Бокша В. Г., Ахмеджанов М. Ю. и др. Талассотерапия больных с заболеваниями сердечно-сосудистой системы // Вопр. курортологии, физиотерапии и лечеб. физ. культуры.- 1977.- № 1.- С. 36-39.

47 Овчарова Ф.В. Медицинская интерпретация синоптических, метеорологических прогнозов// Влияние геофизических и метеорологических факторов на жизнедеятельность организма. Новосибирск, СФ АМН СССР, 1978, с. 33-44.

48 Овчарова В.Ф. Основные принципы специализированного прогноза погоды для медицинских целей и профилактики метеопатических реакций у больных заболевания! сердечно-сосудистой системы //Физические факторы в лечении больных с сердечнососудистой патологией в условиях Сибири. Томск, 1975, с. 53-61.

49 Метелица В.И. Справочник по клинической фармакологии сердечно-сосудистых лекарственных средств 3-е изд. МИА. 2005. – 1528 с

50 Рыжков В. Л., Структура жизни. — М., 1972.

51 Н.И. Моисеев, Р.Е. Любицкий Воздействие гелио-геофизических факторов на организм человека. – Л. Наука. 1986. – 52 с

52 Рапопорт С.И., Ракитин Б.В. Периферическая электрогастроэнтерография / В кн.: Руководство по гастроэнтерологии / Под ред. Ф.И. Комарова, С.И. Рапопорта. — М.: МИА, 2010.

53 Комаров Ф.И., Бреус Т.К., Рапопорт С.И. и др. Медико-биологические эффекты солнечной активности // Вестник Российской Академии Медицинских Наук. М. 1994. No.11.С.37 - 49.

54 Троян П. Экологическая биоклиматология. М.: Высшая школа, 1988. - 205 с.

55 Хаснулин В.И. Календарь неблагоприятных дней. С.П.: Издат.дом "Невский проспект", 1998. 215 с.

56 Арушанян Э.Б., Бейер Э.В. Супрахиазматические ядра гипоталамуса и организация суточного периодизма // Хронобиология и хрономедицина / под ред. Ф.И. Комарова. - М.: Триада- X, 2000. - С.50-64.

57 Газизов, В.З. Физиология, биохимия и иммунология млекопитающих (пушных зверей) / В.З. Газизов, C.JI. Жданов, JI.E. Бояринцев. Киров. -2002.-280 с.

58 Агаджанян Н.А., Баевский P.M., Береснева А.П.Проблемы адаптации иучение о здоровье: Учеб. пособие. Изд-во РУДН, 2006. - 284 с.

59 Хронобиология и хрономедицина / Под. ред. Комарова Ф.И., Рапопорта С.И. М., 2000.-С. 482-488.

60 Ашофф Ю. Обзор биологических ритмов // Биологические ритмы. М.,1984.- Т. 1.- С. 12-21.

61 Глыбин Л.Я. Когда ложиться спать. – Владивосток: Дальневост. кн. изд-во, 1987.

62 Millar A.J., Carre I.A., Stryer C.A., Chua Nam-Hai, Kay S.A. Circadian clock mutants in Arabidopsis identified by luciferase imaging. // Science. 1995. V. 267.

63 Бернштейн Н. А. Избранные труды по биомеханике и кибернетике / Н.А. Бернштейн. – М.: СпортАкадемПресс, 2001. – 295 с.

64 Губа В. П. Измерения и вычисления в спортивно-педагогической практике: учебное пособие для ИФК / В. П. Губа, М. П. Шестаков, Н. Е. Бубнов, М. П. Борисенков. – М.: СпортАкадемПресс, 2002. – 211 с.

65 Моделирование управления движением человека / под ред. М. П. Шестакова, А. Н. Аверкина. – М.: СпортАкадемПресс, 2003. – 360 с.

66 9. Refinetti R., Cornlissen G., Halberg F. Procedures for numerical analysis of circadian rhythms. Biological Rhythm Research 2007; 38: 275-325.

67 Маркеева С. С, Аскарова 3. А., Сраилова Г. Т. Влияние гиповентиляционной тренировки на переносимость тепловой нагрузки // VI Сибирский физиологический съезд. Тезисы докладов. Барнаул: Принтэкспресс, 2008. - Т. II. - С. 177.

68 Матюхин В.А., Кривощеков С.Г. Хронофизиологическая адаптация. Основы профилактики и прогнозирования десинхроноза // IV съезд физиологов Сибири. Тез.докл. Новосибирск, 2002. С. 175.

69 Klein I., Sarkadi, В., and Varadi, A. (1999) Biochim. Biophys. Acta, 1461, 237-262.

70 Медведев В.И. Адаптация.: СПб: из-во Ин-та мозга человека РАН. -2003.-549 с.

71 Алексеев Б.Е.Диагностика стертых аффективных состояний с сезонным ритмом. //Сб. Научн. Трудов Психоневрологического института им. Бехтерева. - М.: Психоневрологический институт им. Бехтерева, 1993. -С.47-55.

72 Борисова И.Ю., И.Е.Ганслина, Н.Я.Притыкипа Психологические и поведенческие особенности личности с утренним биоритмологическим типом работоспособности. //Психол. журнал , 1996, т. 17, ч 5. - С. 96-101.

73 Деряпа Н.Р., Барбашова Н.П., Неверова Н.П. Экологическая физиология человека: Адаптация человека к различным климатогеографическим условиям. Л.: Наука, - 1980. - 549 с.

74 Загускин С.Л. Энергетические механизмы клетки:гомеостаз и биоритмы // Гомеостаз на различных уровнях организации биосистем. -Новосибирск: Наука,1991. С.51-57.

75 Каплан Е.Я., Цыренжапова О.Д., Шантанова J1.H. Оптимизация адаптивных процессов организма. М.: Наука, 1990. - 91 с.

76 Franz Halberg, Germaine Cornlissen, George S. Katinas, Dewayne Hillman,

Kuniaki Otsuka, Yoshihiko Watanabe, Jinyi Wu, Francine Halberg, Julia Halberg, Mary Sampson, Othild Schwartzkopff. Many rhythms are control information for whatever we do: an autobiography. // Folia Anthropologica 12; 7136. (2012)

77 Загускин С.Л. Биоритмологическое биоуправление// Хронобиология и хрономедицина. М., Триада -X, 2000. - С. 317-328.

78 Лизунова И.И.Время суток,физическая нагрузка и аксиллярная температура // Матер.7-го Всеросс.симп. "эколого-физиологические проблемы адаптации. М. - 1994. - С. 156.

79 Савилов Е.Д., Жданова С.Н., Савилова Е.Е. Использование адаптационных реакций в качестве критерия оценки состояния здоровья // Гигиена и санитария. 2002. - № 4. - С. 72-73.

80 Кривощеков С.Г., Диверт Г.М. Влияние акклиматизации к холоду на гипоксическую чувствительность дыхательного центра. Физиология Человека. Т.23, №1, с. 51-56.1997

81 Assmann А. Herder zwischen Nationalkulturen und Menschheitsgedachtnis // Saeculum. 2001. № 52. S. 41—54.

82 Павлов С.Е. Адаптация . М.: Паруса, 2000. 282 с.

83 Романов Ю.А. Хронотопобиология как одно из важнейших направлений современной теоретической биологии // Хронобиология и хрономедицина. М., Триада -X, 2000. - С. 9-24.

84 Де Курси П. Сдвиг фазы ритма активности у грызунов под влиянием внешних синхронизирующих факторов // Биологические часы. М.: Мир, 1964. С. 91-102.

85 Halberg F, Cornlissen G, Schwartzkopff O, Hardeland R, Ulmer W. Messung und chronobiologischeAuswertung der Variabilitten von Blutdruck und HerzfrequenzzurProphylaxeschwerwiegenderKrankheiten. ProcLeibnizSoz 2003; 54: 127-156.

86 Де Курси П. Сдвиг фазы ритма активности у грызунов под влиянием внешних синхронизирующих факторов // Биологические часы. М.: Мир, 1964.

87 Алексеев Б.Е.Диагностика стертых аффективных состояний с сезонным ритмом. //Сб. Научн. Трудов Психоневрологического института им. Бехтерева. - М.: Психоневрологический институт им. Бехтерева, 1993. -С.47-55.

88 Halberg F, Cornlissen G, Schwartzkopff O, Hardeland R, Ulmer W. Messung und chronobiologischeAuswertung der Variabilitten von Blutdruck und HerzfrequenzzurProphylaxeschwerwiegenderKrankheiten. ProcLeibnizSoz 2003; 54: 127-156.

89 Refinetti R., Cornlissen G., Halberg F. Procedures for numerical analysis of circadian rhythms. Biological Rhythm Research 2007; 38: 275-325.

90 Halberg F, Cornlissen G, Schwartzkopff O, Hardeland R, Ulmer W. Messung und chronobiologischeAuswertung der Variabilitten von Blutdruck und HerzfrequenzzurProphylaxeschwerwiegenderKrankheiten. ProcLeibnizSoz 2003; 54: 127-156.

91 Борисова И.Ю., И.Е.Ганслина, Н.Я.Притыкипа Психологические и поведенческие особенности личности с утренним биоритмологическим типом работоспособности. //Психол. журнал , 1996, т. 17, ч 5. - С. 96-101.

92 Е.Е. Сельков. Биофизка. Том 42 Вып 3. М – 1997

93 Комаров Ф.И., Бреус Т.К., Рапопрт С.И. и др. Медико-биологические эффекты солнечной активности // ВестникРоссийской Академии Медицинских Наук. М. 1994. No.11.С.37 - 49.

94 Оранский И.Е. Природные лечебные факторы и биологические ритмы. М., 1988, 285 с.

95 Чернышев В.Б. Суточные ритмы. В кн.: Проблемы космич. биологии. Т. 41. Биологические ритмы. М., 1980, с. 186 - 222.

96 Романов Ю. А. Хронобиология как одно из важнейших направлений современной теоретической биологии // Хронобиология и хрономедицина / Комаров Ф. И. Рапопорт С. И. Москва: Триада-Х, 2000. - С. 9-24.

97 Комаров Ф. И. Рапопорт С. И. Хронобиология и хрономедицина. -Москва: Триада-Х, 2000. 328 с.

осымша

34.03.39 БИОРИТМЫ. ХРОНОБИОЛОГИЯ

Недельные ритмы двигательной активности человека

Ашыкова Л., Гумарова Л.Ж., Алимова С.

Казахский национальный университет имени аль-Фараби, Алматы, Казахстан

e-mail: Lyazzat.Gumarova@kaznu.kz

В данной работе были проанализированы циркасептанные (околонедельные) ритмы двигательной активности практически здоровых людей, занимающихся умственным трудом. В актиграмме всех участников эксперимента обнаружены статистически достоверные циркасептанные ритмы, период колеблется от 6,4 до 7,0 суток, период с длительностью чуть короче недели оказался присущим большей части обследованных.

Ключевые слова: циркасептанные ритмы, неделя, социальный фактор, двигательная активность, человек, период.

В широком диапазоне биологических ритмов недельные ритмы, занимая важное место в нашей повседневной жизни, представляются на первый взгляд типично экзогенными, ритмами, пассивно следующими за внешними, в данном случае за социальными циклами. Тем не менее, в научной литературе представлены данные, свидетельствующие об эндогенности данных циклов.

Так, например, один из основоположников хронобиологии, Юрген Ашофф, при рассмотрении ученых древности, исследующих биологические недельные ритмы [1], упоминает Гиппократа, Аристотеля и Галена. Однако еще до древних греков, до Гиппократа и Гален, знаменитый ученый Востока, Абу Али Хусейн ибн Абдаллах ибн Сина, или Авиценна (980-1032), обнаружил что неделя была важной единицей биологического времени, что, как правило, именно неделя проходит между началом и разрешением заболеваний (например, при пневмонии до эры доступности сульфаниламидов и антибиотиков, когда требовалось 7 дней до того, чтобы узнать, выживет ли пациент или умрет). В исследованиях Хобарта Реймана [2], Курта П. Рихтера [3], и Эрика Аск-Упмарка [4] собраны неопровержимые доказательства о важности недели в патологии человека, имеются данные о циркасептанных ритмах физиологических функций здорового человека [5, 6].

В данном исследовании мы проанализировали циркасептанные ритмы двигательной активности практически здоровых людей со средним уровнем двигательной активности, занимающихся умственным трудом, разного возраста и пола. Сравнивались данные людей, имеющих обычный недельный режим работы (5 рабочих дней в неделю) и человека, работающего без выходных 7 дней в неделю в одинаковом темпе, с целью определения влияния социального фактора. В качестве метода исследования была выбрана автоматизированная многосуточная актиграфия, в качестве параметра был использован ZCM (zero crossing mode), который представляет собой подсчет количества раз, когда сигнал акселерометра пересекает 0 для каждого периода времени. Данные регистрировались ежеминутно на продолжении длительного интервала времени (6-7 месяцев). Для анализа использованы методы спектрального анализа [7, 8, 9].

Результаты исследования. Анализ двухлетней непрерывной записи мужчины 51 лет, работающего стандартные пять дней в неделю, показал высокодостоверный недельный ритм (p<0,001) со следующими характеристиками: период 7,001 день [6,995; 7,008], амплитуда 8,4592, акрофаза -0,52233 (таблица).

Таблица 1. Хроноструктура циркасептанных ритмов ZCM

№	Шифр участника эксперимента, пол, возраст	Период, дни	Частота	Амплитуда	Акрофаза
1	FH, муж., 93 года	6,878 [6,858; 6,898]	0,006058	4,796	-0,75291
2	TK, муж., 51 год	7,001 [6,995; 7,008]	0,142834	8,4592	-0,52233
3	ZT, жен., 42 г	7,886 [7,854; 7,918]	0,005283	4,2042	-0,2973
		6,934 [6,844; 7,02]	0,006009	1,6821	-0,53751
		6,451 [6,43; 6,472]	0,006459	4,259	-0,01379
4	RK, муж., 16 лет	7,097 [7,043; 7,156]	0,005871	23,596	-0,39953
		6,635 [6,601; 6,669]	0,006279	27,803	-0,72364

У других участников эксперимента двигательная активность показала наиболее выраженные (с максимальной амплитудой) ритмы с периодом, несколько короче 7 дней, при этом также обнаруживается статистически достоверный компонент, почти равный астрономической неделе.

У испытуемой 3 (ZT) выявлено три статистически достоверных ритма с околонедельным периодичностью, из них наиболее высокая и наиболее значимая амплитуда - для цикла с периодом 6,45 [6,43; 6,47] дня, т.е., короче недели, хотя период, близкий к неделе, в 6,93 день [6,84; 7,02] также является статистически значимым и отражает вклад социального фактора в анализируемый биологический ритм. Наиболее юный участник эксперимента имел самые высокие показатели двигательной активности и самую высокую амплитуду, т.е. для него различия в днях недели наиболее выражены (таблица, рисунок).

Рисунок. Хронограмма двигательной активности в течение недели одного из участников эксперимента (RK)

Испытуемый 1 (FH) является единственным из проанализированной группы, который работал без выходных, и не только на протяжении эксперимента, но и в течение многих десятков лет, несмотря на свой преклонный возраст. Его биологическая неделя ожидаемо отличается от календарной недели (несколько короче), но при этом двое других, имеющих учебный (RK) и рабочий (ZT) график, имеют биологическую неделю, также короче астрономической. Амплитуда цикла низкая, так же, как и у женщины, двигательная активность которой в выходные дни, по-видимому, связана с домашними хозяйственными работами.

Ранее другими авторами [5, 6] был показан дрейф акрофазы недели, а также длительности цикла циркасептанных ритмов содержания 17-кетостероида в моче клинически здорового человека. Данные содержания экскреции гормонов с мочой собирались ежедневно в течение 10 лет, периодически длительность цикла синхронизировалась точно с неделей, с пиком по средам или четвергам. Периодически циркасептанная акрофаза тестостерона начинала сдвигаться, а период становился дольше недели в течение нескольких лет, затем ритм характеризовался укорочением периода, статистически наиболее значимый ритм имел период более короткий, чем точно 1 неделя. Авторы объясняют периодические изменения длины циклов влиянием гелиофизических факторов. О значительном вкладе гелиомагнитных факторов в недельные ритмы динамики ЧСС на некоторых людей также было доложено ранеее в научной литературе [10]. Наблюдаемое в нашем эксперименте укорочение цикла мы связываем с эндогенным циркадианным компонентом, а также влиянием внешних физических факторов. Абсолютное доминирование внешних гелиофизических факторов исключает отсутствие в спектре участника 1 (ТК) других циркадианных периодичностей, кроме цикла, составляющего точно 7 дней. Влияние возраста и пола проявилось в амплитуде цикла, но не в его периоде.

Таким образом, в динамике двигательной активности обнаруживается статистически значимый 7-дневный ритм, при этом внутренний, эндогенный ритм оказывается в большинстве случаев более значимым по отношению к внешним , что следует учитывать, например, при составлении оптимальных индивидуальных режимов работы.

Список литературы:

Aschoff J. Speech after dinner. 1974 Capri Symposium on timing and toxicity. In: Aschoff J, Ceresa F, Halberg F, editors. Chronobiological Aspects of Endocrinology. Stuttgart: F.K. Schattauer Verlag, 1974/Chronobiologia 1974; 1 (Suppl. 1): 483-495.
Reimann H. Periodic diseases. Philadelphia: F.A. Davis; 1963. 189 p.
Richter CP. Biological Clocks in Medicine and Psychiatry. Springeld, Illinois: Charles C. Thomas; 1965. 109 p.
Ask-Upmark E. On periodic fever. Svenska Lk-Sllsk Handl 1938; 64: 5-93.
Levi F., Halberg F. Circaseptan (about-7-day) bioperiodicity - spontaneous and reactive - and the search for pacemakers. // Research in clinic and laboratory. - 1982, Apr-Jun; 12(2): 323-370 pp.
G. Cornelissen, F.Halberg, A.Carandente. Introduction to chronobiology. Variability: from foe to friend, of mice and men. // Medtronic, 1994 - Biological response modifiers. 53 pages.
Halberg F. Chronobiology: methodological problems. Acta med rom 1980; 18: 399-440.
Cornlissen G., Halberg F. Chronomedicine. In: Armitage P, Colton T (Eds.) Encyclopedia of Biostatistics, 2nd ed. Chichester, UK: John Wiley & Sons Ltd; 2005. pp. 796-812.
Refinetti R., Cornlissen G., Halberg F. Procedures for numerical analysis of circadian rhythms. Biological Rhythm Research 2007; 38: 275-325.
G. Cornelissen, F.Halberg, H.Wendt, C.Blingham, R.Sothern, E.Haus, E.Kleitman, N.Kleitman, M.A.Revilla, M.R.Revilla. Resonance of about-weekly human heart rate rhythm with solar activity change. // Biologia (Bratislava). 1996; 51(6): pp. 749-756.

Адам имыл белсенділігіні апталы ыратары

Ашыкова Л., Гумарова Л.Ж., Алимова С.

л-Фараби атындаы аза лтты ниверситеті, Алматы, азастан

e-mail: Lyazzat.Gumarova@kaznu.kz

Осы жмыста ми жмысымен айналысатын дені сау адамдарды имыл белсенділігіні циркасептанды (ортаапталы) ыратара талдау жасалынан. Тжіриьеге атысан адамадрды барлыында статистикалы сенімді циркасептанды ыратар аныталаан, оларды кезедері 6,4 туліктен 7,0 тулікке дейін аралыында, бір аптадан сл ыса болан кезедер зерттелген адамдарына кбісінде болып шыты.

Кілттік сздер: циркасептанды ыратар, апта, социалды фактор, имыл белсенділік, адам, кезе.

Weekly rhythms of locomotor activity of human

L.Ashykova, L. Gumarova, S. Alimova

Al-Farabi University, Almaty, Kazakhstan

e-mail: Lyazzat.Gumarova@kaznu.kz

In this paper were analyzed circaseptan (about-weekly) rhythms of motion activity in clinically healthy people engaged in intellectual work. We found statistically significant circaseptan rhythms with period between 6.4 and 7.0 days, in most of cases the period of duration is slightly shorter than a week.

Keywords: circaseptan rhythms, week, social factors, motion activity, people, period.

Сведения об авторах:

Ашыкова Ляззат Серікбайызы - студентка 4 курса, кафедра биофизики и биомедицины КазНУ имени аль-Фараби,

Гумарова Ляззат Жанбулатовна - к.б.н., доцент, доцент кафедры биофизики и биомедицины КазНУ имени аль-Фараби,

Алимова Софиахан Тілешызы - магистрант 2 года обучения, кафедра биофизики и биомедицины КазНУ имени аль-Фараби

Эстбергті таылы жне кешкілік уаыттаы жмыса абілеттілігін анытайтын анкетасы

(модифицирленген нсасы)

Сраа жауап берместен брын, сратарды мият оып шыыыз.
Барлы сраа жауап берііз.
Сатара кезегімен жауап берііз.
рбір сраа туелсіз жауап берііз. Салыстыру масатында жауабын жазып ойан сратара айта айналып келмеіз.
рбір сраа бірнеше жауап нсалары берілген. Соларды арасынан тек біреуін ана белгілеіз. Ал, кейбір сратарды астында жауап нсаларыны орнына шкалалар берілген. Сол жауап шкаласында зіізге дрыс келетін айматы белгілеіз.
рбір сраа барынша дрыс жауап беруге тырысыыз.
рібір сраа здерііз осымша ескертпе жазуыыза болады. Ол шін анкетада арнайы орын бар.

Сратар жне баалау балдары

Егерде сізде барлы еркііз зіізде, уаытыыз бар, кнтртібін жасау з еркіізде болса, сіз ай уаытта йыдан трар едііз?

Сізді ескертпеіз жне осарыыз:

Егерде сізде барлы еркііз зіізде, уаытыыз бар, кнтртібін жасау з еркіізде болса, сіз ай уаытта йыа жатар едііз?

Сізді ескертпеіз жне осарыыз:

Сізге тада дл уаытта уйыдан тру шін оятышты ажет пе?

Млдем ажеті жо – 4

Кейбір жадайларда ажеті бар – 3

те ажетті – 2

Оятышсыз млдем болмайды – 1

Сізді ескертпеіз жне осарыыз:

Егерде сізде кндіз уаытты тыыздыына байланысты емтихана дайынды тнгі уаытта(23-2са) басталар болса, осы уаыттаы дайындыыыз аншалыты маызды болар еді?

Брі нтижесіз , мен брі-бір жмыс жасай алмайтын едім – 4

Кішкене пайдасыы тиетін еді – 3

Жасы дайындалуа ммкіндік болатын еді – 2

те жасы дайындалуа ммкіндік – 1

5. Сізге кнделікті жадайда таертен труа онай соады ма?

те иын – 1

иындыа соады – 2

иын емес – 3

те онай – 4

6. Сіз таы йыдан трасын жарты сааттан кейін толыымен оянаныызды сезесіз ба?

те лкен йы ояулы боламын – 1

Кішкене йылы ояулы боламын – 2

Жо йылы ояулыты сезінбеймін – 3

Млдем сезінбеймін – 4

7. Таертен транда жарты сааттан кейін тбетініз андай?

Млдем тбетім болмайды – 1

Тбетім кішкене болмайды – 2

Тбетім жасы – 3

те жасы – 4

8. Егер сіз экзаменге таы 4 – тен 7 –ге дейінгі аралыта дайындалу керексіз, аншалыты жасы дайындалатын едініз?

Млдем пайдасыз .

Мен млдем жмыс жасай алмайтын едім – 1

Кішкене пайдасы тиетін еді – 2

Жасы дайындалатын едім – 3

те жасы дайындалатын едім – 4

9. Таертен йыдан транда бірінші жарты саатта лсіздікті сезінесіз ба?

те лкен лсіздік

Вплоть до полной разбитости – 1

Кішкене лсіздік – 2

лсіздік болмайды – 3

Млдем жасы сезінемін – 4

10. Егер сіз жмыстан босатылып, ешандай жмысыныз болмай з еркінізде болса аншада жату керек болсада , сіз ай уаытта жататын едініз?

Кнделікті жататын уаыттан кеш емес – 4

1 сааттан кейін – 3

1-2 сааттан кейін – 2

2 сааттан аса уаыттан кейін – 1

11. Кдімгі жадайда йытап алу сізге онай ма?

те иын – 1

Біршама иын – 2

Біршама онай – 3

те онай – 4

12. Сіз десаулыынызды біршама жасарту шін физикалы жктеме арылы жасартыныз келді. Сізді досыныз сізге аптасына 1 сааттан 2 рет айналысуа сыныс жасады. Ол е жасы уаыт таы саат 7 мен 8 аралыы деп шешті. Ал сізге ол уаыт ыайлы ма?

Бл уаытта мен жасы формада болатын едім– 4

Бл уаытта мен те жасы формада болатын едім – 3

Бл маан иындыа соатын еді – 2

Бл маан те атты иындыа соатын еді – 1

13. Сіз кешкі саат аншаларда зінізді шаршаы сезініп , йытауа жатасыз?

14. Сіз екі саатты жмысты мимен ана жасау керексіз. Сіз з іскерлігінізді е жоары сатысында болыныз келеді ме? Ал жмыс жасау сізді з еркінізде саат аншада отырып жмыс жасаймын десенізде , сіз ай уаыт аралыын тадайтын едііз?

8.00-10.00-6

11.00-13.00-4

15.00-17.00-2

19.00-21.00-0

15. Саат 23.00 – де аншалыты шаршайсыз?

Мен бл уаытта те атты шаршаймын – 5

Айтарлытай шаршаймын – 3

Кішкене шаршаймын – 2

Мен млдем шаршамаймын бл уаытта – 0

16. Сіз кнделікті йтайты уаыттан екі саата кеш жаттыыз. Біра таертен аншада трыыз келседе з еркііз. Сіз ай уаытта тратын едііз?

Мен кнделікті йтайтын уаытта трып айтып йтауа жатпаймын-4

Кнделікті тратын уаытта оянып, ары арайжай жатамын– 3

Кнделікті уаытта оянып, ары арай йтай беремін – 2

Кнделікті тратын уаыттан кеш трамын – 1

17. Сіз тнгі 4- тен 6 –а дейін дежурства да болу керексіз. Келесі кн сіз боссыз. Айтылан нсауларды айсысы сізге ыайлы боладыя?

Дежурствадан кейін йтаймын – 1

Дежурстванын алдында кз іліп аламын, сосын дежурствадан кейін йтаймын – 2

Дежурстваны алдында жасылап йытап аламын, сосын дежурствадан кейінде кішкене кз іліп аламын – 3

Дежурстваны алдында толытай йытап аламын – 4

18. Екі саатты ішінде те ауыр физикалы жктеме жасау керексіз. Біра ай уаытта жмыс жасаймын десенізде з еркініз, сіз ай уаыт аралыын тандайтын едііз?

8.00-10.00-4

11.00-13.00-3

15.00-17.00-2

19.00-21.00-1

19. Сіз те ауыр физикалы жктеме жасамасыз. Сізді досыыз аптасына 2 рет 1 сааттан жасайы деді. Сізді досыыза ыайлы уаыт саат 22 -23 аралыы еді. Сізге бл уаыт аншалыты ыайлы болатын еді?

Ия, мен жасы формада болатын едім – 1

Онша жасы формада болмайтын едім – 2

Кішкене кешірек, жасы формада болмайтын едім – 3

Жо мен бл уаытта млдем шыыа алмайтын едім – 4

20. Жазы демалыста йыдан тру з еркіізде болса сіз ай уаытта тратын едііз?

21. Сіз жмыс жасайсыз зіізді жмысыныз зіізге найды , сіз кнде 5 саат жмыс жасау керексіз (арасында зіліспен) , біра ай уаытта жмыс жасаймын десенізде з еркііз, сіз ай уаыттарда жмыса икемді боласыз?

22. Сіз ай уаыт аралыында те белсенді жмыс жасауа икемді боласыз?

23. Таы жне кешкі деген жмыстар болады. Сіз ай кездегі жмыс ыайлы болатын еді?

Тек ана таы – 6

Таы жмыс, кешкіге араанда – 4

Кешкі жмыс, таы жмыса араанда – 2

Тек ана кешкі жмыс – 0

Алынан сандарды балл бойынша орытындылау:

92-ден жоары: Наты таы уаыттаы адам

58-76: лсіз таы уаттаы адам

42-57: лсіз кешкілік уаыттаы адам

41-ден тмен: Наты кешкі уаыттаы адам

АЛЫПТЫ ЖАДАЙДА АДАМ ИМЫЛ БЕЛСЕНДІЛІГІНІ НЕГІЗГІ ПАРАМЕТРЛЕРІНІ ТУЛІКТІК ДИНАМИКАСЫНЫ ХРОНОСТРУКТУРАСЫ