Тжірибеде бзаылы шін ылмысты жауаптылыты олдануды ерекшеліктері

МАЗМНЫ

КІРІСПЕ........................................................................................................................5

1 Бзаылы рамын талдау.....................................................................................9

1.1 ылмысты объектісі..................................................................................9

1.2 ылмысты объективтік жаы..................................................................14

1.3 ылмысты субъективтік жаы................................................................24

1.4 ылмысты субъектісі...............................................................................34

2 ылмысты саралану рамына талдау жасау.....................................................44

2.1 Бзаылыты сараланан трлері...........................................................44

2.2 Бзаылыты ерекше сараланан рамы.............................................48

3 Тжірибеде бзаылы шін ылмысты жауаптылыты олдануды ерекшеліктері..............................................................................................................50

3.1 Тжірибедегі бзаылы жне ол шін жауаптылы олдану..............50

3.2 Бзаылы жнiндегi iстер бойынша сот практикасы............................55

ОРЫТЫНДЫ............................................................................................................62

ПАЙАЛАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ............................................................64

КІРІСПЕ

азастан Республикасыны Конституциясында белгіленгендей адам ыын орау ерекше мнге ие. Занамада брінен брын оны мірін орауды басшылыа алады. сіресе, олар тергеу жне анытау задылыын адаалау саласында оны басты станым ретінде ала ойып отыр.

Таырыпты зектілігі. Бзаылы мселесі бгiнгi тада ылмысты ыты салалар арасындаы зектi мселелердi бiрi. Мны зектілігі 2012 жылы азастан Республикасыны Президенті Нрслтан Назарбаевты азастан халына Жолдауында: «ылмыспен, сыбайлас жеморлыпен, алаятыпен, задарды бзылуымен табанды да атал крес жргізу керек. Осы иын кезде бізді азаматтарды, бкіл оамны ауіпсіздігін амтамасыз ету шін брін де істеу керек. Сайып келгенде, зады бзаны шін атал талап етуді жзеге асырып, жалаорлы, ашамен сатып алушылы пен зорлы-зомбылы шін жауапкершілік шаралары айындалуы тиіс, ал ажет болса, тиісті задарды айта арауымыз керек» - деп наты атап крсеткен. Ішкі істер органдары мен баса да ы орау органдарыны, Республикада белгіленген тртіпті амсыздандыратын оамды йымдарды ызметіні сапасы мен тиімділігін арттыруа байланысты, адамны мірі, ытары мен бостандытары е жоары болып табылады [1].

Бзаылы дегеніміз бл - оамды тртiпке, азаматтарды тыныштыына зардабын тигiзетiн, кей кезде баса, одан грi ауыр ылмыса итермелейтiн ауiптi ы бзушылы болып танылады. [2, 198б].

ылмыспен крес, бл леуметтік былыс ретінде барлы адамзат баласын ойландырып отыран мселе болып отыр. Дние жзіні барлы мемлекеттері бірлескен конференцияларында, беделді жне лкен халыаралы йымдарды бірі, мысалы, Біріккен лттар йымы немесе Еуропа Кеесі оамдаы криминалдарды болуын ысарту, болдырмау дістері мен стандарттарын абылдауа тырысып жатыр.

Тек ана азастан Республикасында ана емес, барлы дние жзінде ке тараан ылмыстарды бірі оамды тртіпке арсы ылмыстар жне осы оам мшелеріне атысты орлаумен байланысты болып табылады.

Барлы дние жзі, сонымен атар ТМД – да бл іс- рекеттер бзаылы деп аталса, ал осы іс - рекетті жасаан адамдар бзаылыр деп танылады. Бзаылы сзі Ирланды «Хулигэн» тегінен, немесе кейбір мліметтерге сйенсек 18 асырда Лондон аласында тратын йгілі ылмыскер ХУЛИГЭН (Hooligan) тегінен шыан деген сенім бар. Соны салдарынан кше буяндарын, тонаушыларды жне баса да ылмыскерлерді бзаылар деп атап кеттік. Тарихтан оамды тртіпке арсы кптеген ы бзушылытарды круге болады, бл іс - рекеттер азіргі уаытта бзаылы болып табылады. Бл шін Римдік императорды мірбаяндары жеткілікті, мысалы: Калигула, Нерон, Элагабал Маскимин жне таы баса жне т.б.

Бзаылыпен бірге, онымен крес жргізу де пайда болды. Мысалы: Ежелгі Афинада арнайы оамды лдар полиция ызметтерін атара отырып, оамды тртіпті кзетті. Біра, оамды тртіпті бзандара тек ана аашпен дре соа алды.

Орта асырлы дуірді озалысы мен соыстарында наты шекара болмаандытан, за феодалдарды ойымен аныталды. оамды тртіпті бзу кнделікті тіршілік сияты арастырылады, бл жердегі оамды тртіпті бзушылар феодалдар болды. Бл шін, Валашты мырзасы Влад Цепешты, Визиантияны императоры Андрон Комиканы жне басаларыны мір дерегін еске тсірсек жеткілікті. Біра, бл дуірде пайда болан жне зіні ішкі басаруы жне зіні задары болан бкптеген алаларда, осы задарды бзандыы жнінде, соны ішінде оамды тртіпті бзаны шін де жауаптылытар болан. оамды тртіпті бзанды болып, оамды орында мас болып жру, кшедегі ткіншілерге тиісу, белгіленген уаыттан кейін кшедегі оттарды шірмеулері танылды.

аладаы кзетшілер кінлілерді стап, алалы ы бзушыларды олданыстаы задар бойынша жазаларын анытаан. Бл жазалау шаралары мысалы, масаралау баандарына шыару жне баса да денеге жараат салу жніндегі жазалар болды, сонымен атар, заттай жне ашалай трдегі айыпплдар да арастырылан.

Осыан байланысты азастан Республикасы бір оамды рудан екінші оама туде ауыр кезедері бастан кешуде. оамда осы криминалды былыстарды бірі кше ылмыстарымен крес жргізу, азіргі тада ккейкесті мселе болып отыр. Оны ішінде натыра тоталатын болса, алдыны орындарда бзаылы болып отыр.

оамда бзаылы рекеттерді орын алуына нашаорлы заттар мен зге де психотропты заттарды жне алкоголь німдеріні баршаны оай ол жеткізуінде болып отыр.

азастан Республикасыны кіметімен жалпы аланда жекелеген бзаылыпен крес жргізу, елде оамды тртіпті жне азаматтарды жеке ауіпсіздігін амсыздандырмайынша Елімізді экономикалы тепе – тедігін алыптастырып, дамыту ммкін емес.

Бзаылыпен крес жргізу жнінде міндеттер жктелген ішкі істер органдары осы ылмыстарды алдын алу жнінде бзаылы рекеттерді болдырмау жне жолын кесу жнінде лкен жмыстар атарып жатандыы белгілі. оамда бзаылыпен крес жргізу жнінде мселелерге кп назар аударылуда, соны ішінде ы орау органдарын ерекше атап туге болады.

Бзаылыты мазмны мен табиатын зеттеуде, Казаченко К.Я – ны «Бзаылыты саралануы мен аралас ылмыс рамынан шектеу» атты ебегі лкен лес осты.

Жоарыда аталандарды саралай келе, осы дипломды жмысты жазудаы масатым, бзаылыты кешенді мселелерін зерттеу болып табылады. Соны ішінде, осы бзаылы жніндегі мселерді теориялы трыда алай шешілу керек екендігі жне тжірибеде ол алай жзеге асып жатанына назар аудару болып табылады.

Осы жмыста ала ойан масата жету шін мына міндеттерді шешу ажет:

• бзаылыты негізгі белгілері мен тсінігін анытау;
• осы ылмысты объективтік жне субъективтік жаын арастыру;
• бзаылыты саралану рамына талдау жасау;
• бзаылыты баса ылмыс рамынан ерекшелігін арастыру;
• останай аласы бойынша бзаылыты криминалды жадайларын арастыру.

Таырыпты зерттелу дегейі. ылмысты ы теориясындаы маызды мселелерді бірі бзаылы жне оны саралау белгілі дрежеде зерттеушілерді назарына ілугіде. Жоарыда айтып ткеніміздей бзаылыты саралау Кеестік кезеде алымдар тарапынан тар аяда бааланып, зерттелгені белгілі. Бл кезедегі зерттеушілерді біржаты ылыми таныма сйенуіне арамастан, оларды ебектеріні ылмысты ытыта бзаылыты саралау мселесін теориялы трыдан тередете тсуге лкен ыпал еткендігі белгілі. Кеестік кезеде бл мселемен айналысушы алымдарды атарына Филановский И.Г., Солодкин И.И., Казаченко К.Я таы басаларды айтуа болады.

Кейінгі кезедерде бл мселемен айналысушы алымдар легі де алыптасуда. Соларды ішінде ресейлік зерттеушілерді бірі Иванов И.Н. - ті ебегін атап туге болады. Ол зіні ебегінде бзаылыты саралауды зекті мселелерін ашуа тырысады. Отанды алымдарды ебектерінде Осы баыттаы ебектерді атарына А.Н.Аыбаев., Е.О.Алауханов зерттеуін жатызуа болады жне оларды ебектерінде сз болады.

Диплом жмысыны негізгі объектісі ылмысты ытаы зекті мселелеріні бірі бзаылы жне оны саралауды жалпы баыттары райды. Сонымен атар, тжірибеде бзаылы шін ылмысты жауаптылыты олдануды ерекшеліктері талданады.

Диплом жмысыны пні бзаылыты рамы, оны объектісі, объективтік жаы, субъектісі, субъективтік жаы райды. Сонымен атар, бзаылыты сараланан трлері мен ерекшелігі, тжірибедегі бзаылы жне ол шін жауаптылы олдану асырудаы ыты мселелер талданады

Жмысыны нормативтік базасы. Жмысты негізгі нормативтік базасын азастан Республикасыны Конституциясы жне азастан Республикасыны ылмысты кодексі жне баса да жай задар, азастан Республикасыны Жоары сотыны аулылары, т.б. саладаы задары райды.

Зерттеу жмысыны ылыми жаалыы. Жмысты басты арауы болып отыран таырып ылмысты ытытаы бзаылы жне оны саралау алаш рет жйелі трде жне жан-жаты талданып отыр. азастан Республикасындаы ылмысты ытытаы бзаылыты саралау тжірибесі жне ТМД елдеріндегі осы баыттаы тжірибелер зіндік баасын алаш рет алуда. Сонымен атар, ылмысты ытаы бзаылыты саралауды негізді сыныстар мен байлам- тйіндер берілген.

Зерттеу жмысыны теориялы жне тжірибелік маызы. Зерттеу жмысыны негізгі нтижелері ылмысты ыта бзаылытыты рымын саралау мселесіне атысты ізденістерді одан рі тереірек зерттеуге теориялы негіз алайды жне еліміздегі ылмысты ытаы бзаылыты тжірибеде олдануа атысты алыптасан кзарастар мен ой тжырымдарды одан рі байыта тседі.

Жмысты рылымы жне клемі. Диплом жмысы кіріспеден, 3 тараудан, 8 блімшеден, орытынды мен пайдаланылан дебиеттер тізімінен трады.

1 Бзаылы рамын талдау

1.1 ылмысты объектісі

ылмысты кодексті ерекше бліміні тоызыншы тарауында екі трлі топа жататын ылмыстарды трі крсетілген. Оны біріншісі оамды ауіпсіздікке арсы ылмыстар. оамды ауіпсіздік деп-адамдарды ауіпсіз мір сруін, біркалыпты ызметін, радиоактивті материалды залалсыз пайдалану, каруды, о-дріні, жарылыш заттарды немесе жарылыш ондырыларды тиісінше жне ауіпсіз пайдалану сондай-а тауі-кен немесе рылыс жмыстарын ауіпсіз жргізуді реттейтін оамдык, атынастарды жиынтыы болып табылады. Бл оамды ауіпсіздікке арсы кылмыстарды топты объектісі болып табылады. оамды ауіпсіздікке арсы ылмыстарды тікелей объектісі оамды ауіпсіздікті жекелеген салалары болып табылады (адам міріні жне оны ызметіні кауіпсіздік шарттары; ерекше ауіп кзі болып табылатьш заттарды пайдалану, еліммен аяталатын зардап туызуы ммкін жмыстарды жргізу жне т.б.).

Осы топа жататын кейбір ылмыстарды осымша тікелей объектісі адамны мірі, денсаулыы болуы ммкін.

Объективтік жаынан аланда оамды ауіпсіздікке жататын ылмыстарды кпшілігі рекет арылы (233 бап), ал кайсі біреулері рекет немесе рекетсіздік кйде жзеге асырылады (245, 246-бап).

Кейбір ылмыс рамыны нормалары бланкеттік диспозицияа негізделген (245, 246, 251-бап).

Кптеген ылмыстар рамы жаынан формалды (233,234,237-бап т.б.), ал айсы біреулері материалды рама (245,244) жатады. [2, 95б].

Осы жерде бзаылыты обектісіне тоталмас брын, алдымен жалпы ылмысты объектісі жайлы сз етпекпіз. Себебі кез келген ылмысты іс-рекетті мнін ашу шін ылмысты объектісін анытауды маызы ерекше. рбір істелген ылмыс белгілі бір объектіге ол сумен ата оан белгілі бір зиян келтіру аупін туызады. ылмысты за нормасымен оралатын объектіге ылмысты ол спауы ммкін емес. Сондытан да ылмысты ол сулыты объектісін дрыс анытауды теориялы практикалы маызы ерекше.

ылмысты объектісін дрыс анытауды сас ылмыстарды бір-бірінен, ылмыс емес рекеттерден ажыратуды жрдемдеседі. йткені ылмысты ылы орау объектісіне рашан да зіні мні мен дрежесіне арай ерекшеленген маызды оамды атынастар жатады. Объекті маызды болса соан сйкес істелген ылмыста ауіпті болып саналады, соан орай оны ылмысты- ылы орау да ата трде жзеге асырылады.

ылмысты ы бойынша ылмысты объектісі деп ылмысты ол сушылытан ылмысты за бойынша оралатын оамды атынастарды айтамыз. рбір істелген ылмыс белгілі бір жадайларда оамды атынастара зиян келтіреді немесе зиян келтіру аупін туызады. Сондытан да ылмысты ы ылымы оралатын оамды атынастарды барлы ылмыстарды жалпы объектісі деп таниды. ылмысты замен ол сушылытан оралатын атынастарды тізбегі ылмысты кодексті оны задарыны міндеттерін айындайтын 2 бабында атап крсетілген. [3, 135б].

ылмысты замен кез келген оамды атынастар орала бермейді. Мысалы, мрагерлікке байланысты мселелерде мрагерді зады ыыны бзылуы ылмыс болып табылады. Мндай ретте оларды ытары азаматты замен реттеледі.

Сондытан да ылмыс істеу арылы оамды мддеге елеулі ауіп келтіретін немесе ауіп келтіру ммкін жадайда ана ылмысты ылы нормамен оралатын оамды атынастар ылмысты объектісі болып табылады.

оамды атынастар дегеніміз адамдарды белгілі бір леуметтік ажеттілікке байланысты мінез-лытары, іс-рекеттері мен оларды зара байланыстарыны кріністеріні жиынтыы болып табылады. оамды атынастар бл - те крделі жне р трлі, жан-жаты леуметтік, з бойына бірнеше элементтерді жиынтыын амтитын рылым болып табылады. Оан жататындар атынастарды субъектісі (адамдар, мемлекет, йым жне т.б.), материалды заттар, игіліктер (заттар, жаттар) оамды атынасты зара байланысы оларды іс-рекеті жадайы, т.б. Бл элементтер зара тыыз байланысты, осы элементтерді зара бір ттас бірлігі оамды атынастарды ттастыын райды. ылмыс жасаан адам осы оамды атынастарды белгілі бір элементтеріне ол сады. Ол ол сушылы осы оамды атынастарды атынасушыларды біріне белгілі бір ауіп кетірілуі сері арылы крінеді.

ылмысты ылым теориясында ылмысты объектісін жете білу шін оны маызын жне атаратын ролін, ызметін тгел ашу масатымен ылмысты объектісін жалпы, топты жне тікелей деп блу аидасы алыптасан.

ылмысты жалпы объектісі деп ылмысты за нормасы арылы оралатын оамды атынастарды жиынтыын айтамыз. ылмысты зада крсетілген ылмысты іс-рекетті кез келгеніні барлы уаытта да оамды атынастарды белгілі бір тріне иянат келтіруіні зі оамды атынастарды барлы ылмыстарды жалпы объектісі екендігін крсетеді. ылмысты кодексті 2 бабыны 1 блімінде е маызды е маызы оамды атынастарды тізбегі берілген. [3, 136б].

Топты объект дегеніміз ылмысты ол сушылытан ылмысты за орайтын біртектес немесе зара сас оамды атынастарды белгілі бір блігі болып табылады. Мысалы, арашылы, баса біреуді млкін рлау, тонау, оны алаятыпен алу, бір топты объектіге – баса біреуді млкіне, меншігіне байланысты арсы оамды атынастара ылмысты ол суды білдіреді. Бір топты объектіге ол суына байланысты ылмыстар Ерекше бліміні жеке-жеке тарауларына біріктірілген. ылмысты топты объектісіні атауы кп жадайларда ылмысты кодексті Ерекше бліміні тарауларында крсетіледі, кейбір реттерде за шыарушы оны Ерекше блімні бір бабында да атап крсетеді. Ал айсыбір жадайларда оны атауы ылмыс рамыны мазмнына талдау жасау арылы аныталады. ылмысты топты объектісін анытау сас ылмыстарды бір-бірінен дрыс жіктеп, ажыратуа ммкіндік береді. Мысалы, жеке адама арсы ылмыстар мен бзаылыты бір-бірінен ажырату объект арылы жзеге асырылады. йткені, жеке адама арсы ылмысты объектісі – жеке тла (оны мірі, денсаулыы, ар-намысы), ал бзаылытын объектісі – оамды тртіп.

ылмысты тікелей объектісі деп ылмысты за орайтын наты атынастара бір немесе бірнеше ылмыстарды тура немесе тікелей баытталуын айтамыз. Мысалы, ылмысты кодексті крсетілген бзаылы оамды тртіпті бзуа баытталан. оамды тртіп – осы бзаылыты тікелей объектісі. Кейбір реттерде р трлі ылмыс рамдарыны тікелей объектісі бірдей болуы ммкін. Яни, бірнеше ылмысты бір тікелей объектіге ол су. Мысалы, рлы, тонау, алаяты – баса біреуді меншігін иемдену шін жасалады. Бл ылмыстар бір-бірінен объектісі бойынша емес, ылмыс рамыны баса белгісі – ылмысты объективтік жаыны белгілері бойынша ажыратылады. Осы ылмыстарды да тікелей объектісі баса біреуді меншігінде болып табылады. Тікелей объект топты объектіні бір блшегі жне ол ылмыс рамыны міндетті элементтеріні бірі болып табылады. ылмысты иянат пен ол сатын кез келген оамды атынастар ылмысты тікелей объектісі бола бермейді. Тікелей объект бл наты ылмысты белгілі бір мддеге, игілікке тура баытталуын білдіреді. Кейбір жадайларда за айсыбір ылмыс ралдарын тзегенде іс-рекет арылы оны бір емес, бірнеше тікелей объектілеріне ол сатын белгілейді. Мндай бір мезетте екі бірдей тікелей объектіге ол сатын ылмыстарды екі объектілі ылмыстар деп атаймыз. За шыарушы мндай реттерде осы екі объектіні біреуіні ылмысты саралауда, оны Ерекше блімдегі алатын орнын анытаудаы, осы рамны рылысындаы маыздылыына мн бере отырып, осы объектіні біреуін негізгі тікелей объект деп таниды. Негізгі тікелей объектіні белгісі бойынша за шыарушы ылмыс рамын ылмысты кодексті Ерекше бліміні тиісті тарауына жатызады.

Сондытан да ылмысты ы теориясында тікелей объект негізгі, осымша жне факультативті тікелей объектілер болып блінеді.

Негізгі тікелей объект деп бл оамды мддені орау шін ылмысты за нормасы шыарылатын жне осы басты белгісі бойынша ылмысты кодексті тиісті тарауына орналастыруа негіз болатын объектіні айтамыз. Мысалы, арашылыты негізгі тікелей объектісі – бтен біреуді млкі болады.

осымша тікелей объект дегеніміз ылмысты за бойынша оралып, негізгі объектіге зиян келтірілгенде немесе зиян келтіру аупі боланда жол-жнекей оан да ауіп туатын, тадыры негізгі тікелей объектімен байланысты объектіні айтамыз. Мысалы, ызмет кілеттігін теріс пайдаланып, иянат жасауды алайы (307 бап). Бл ылмысты тікелей негізгі объектісі болып наты мемлекеттік ксіпорындарды, йымдарды, мекемелерді дрыс, біралыпты ызметі болады. Ал жеке адамдарды мддесі, мемлекет т.б. мдделеріне зиян келтірілуі арылы осымша тікелей объектілерге де ылмысты ол сылады.

Факультативті тікелей объект дегеніміз ылмыс жасалан кезде зиян келтірілу аупі туатын, біра ылмыс рамыны негізгі элеметтіне жатпайтын, ылмысты замен оралатын оамды атынастарды айтамыз. [3, 137 б]. Мысалы, бзаылыты негізгі тікелей объектісі оамды тртіп болады. Біра та бзаылы рекеті кп жадайларда оамды тртіпті бзумен атар оамды адірлемейтін кріністерге, сонымен бірге оам мшелеріне, оны меншігіне, жеке баса арсы рекеттермен де штасады. Бл соылар ылмысты факультативті белгілеріне жатады. осымша жне факультативті объектілерді ылмысты саралауа сері болмаанмен олар кінліге жаза таайындаанда еске алынады. Кптеген жекелеген ылмыс рамдарыны тікелей объектісі ылмысты заны диспозицияларында крсетілмеген. Мндай жадайларда оны табу шін ылмысты заны мазмнын толылап, сот тжірибелерін кеінен олдану ажет. ылмысты тікелей объектісін анытау ылмысты дрыс саралау шін, істелген ылмысты оама ауіптілігін, мні мен дрежесін дл анытау шін, істелген ылмыса тиісті леуметтік ылы баа беру шін аса ажет.

ылмысты заты ылмыс рамыны факультативті белгісі болып табылады. Дегенмен де ылмысты объектісінен оны затын ажырата білген жн. йткені біршама ылмыстар оны затына, бйымына сер етумен байланысты болады. ылмысты затына сер ету арылы ылмыскер оны блдіруі,жоюы немесе оны жадайын згертуі ммкін. Мысалы, диверсия жасаанда р трлі рылыстар, ксіпорындар жойылуы ммкін, рлыта зат меншік иесіні иелігінен ылмыскерді иелігіне туі ммкін. ылмыс жасау барысында ылмыскерді тікелей сер етуі тап болатын материалды заттар, бйымдар ылмысты заты болып саналады. ылмысты затын оны объектісмен шатастыруа болмайды. ылмысты объектісі оамды атынастар, ал ылмысты заты сырты дниедегі материалды нрселер, ылмыскер соан сер ету арылы тиісті объектіге ол суды жзеге асырады, яни оамды атынастарды бзады. Мысалы, біреуді автомашинасын рлауда ылмысты заты болып, автомашинаны зі боладлы, ал объектісі болып соан меншіктік ыы саналады. Міне осы оамды атынастар (заты емес) ылмысты объектісі болып табылады.

ылмысты саралау шін де ылмысты ол су затыны маызы ерекше. Кейбір жадайларда ылмыс затыны ны баасы ылмысты саралауа тікелей сер етеді. Мысалы, ірі млшердегі, аса ірі млшердегі зиян рлыты, млікті ысырап етуді дрыс саралануына тікелей сері бар. Кейбір жадайларда ылмыс затыны рамыны зіне сас ылыстарды бірінен-бірін ажыратуа, ылмысты рекетті ылмысты емес рекеттен ажыратуа тікелей сер етеді. Мысалы, атыс аруын ыпсыз сатау оамды ауіпсіздікке арсы ол суды райды (253 бап). Ал ашылы мылтыын рлау меншікке арсы ылмыс болып табылады. ылмыс затыны мні, оны ерекшелігі жазаны клеміне де сер етеді. Мысалы, рлауа млікті клемі оны саралауа, жаза клемін белгілеуге сер етеді. жаттарды олдан жасааны шін жаза таайындаанда жатты ндылыы еске алынады. жат аса нды болса, соан орай жаза да атаыра болып белгіленеді.

ылмысты барлыында ылмыс затын кездестіре бермейміз. Кейбір ылмыстарда мемлекетке опасызды (165 бап), бзаылы (257 бап), орлау (130 бап) сияты ылмыс рамында ылмысты ол суды заты болмайды. ылмысты затын ылмыс істеуді ралынан ажырата білеуіміз керек. ылмысты ралы дегеніміз ылмыскерді сол рал арылы зата ол сып сер етуін айтамыз.Мысалы, атылатын ару кісі лтіруде, шабуыл жасап тонауда, ылмысты ралы ретінде пайдаланылады. Бір зат бір ылмыста ылмысты заты болса, екіншісінде ылмыс істеу ралы болып кетуі ммкін. Мысалы,тапанша рлаанда ол ылмысты заты ретінде, ал оны шабуыл жасап пайдалананда ылмысты ралы материалды заттар болуы ммкін (кісі лтіруде – ару, рлыта автоклік). ылмысты заты кей жадайда заны зінде крсетулуі ммкін. Мысалы, жалан аша немесе баалы ааздар жасау немесе сатуды (206 бап) алайы. За бл жерде ылмысты ол сушылытаы оны заты болатын нрселерді банкноттар мен мнеттер мемлекеттік баалы ааздар, шетел валютасы, шетел валютасындаы баалы ааздарды тізбектей крсетіліп отыр.

Бзаылы — леуметтік ортаа нсан келтіретін рескел ылы. Ол азаматтара зорлы крсету, орытып-ркіту, сол сияты згені млкін жойып жіберу не блдіру, не аса атыгездікпен бейбаста рекеттер жасау арылы леумттік ортаны сыйламаушылыты крінісі болып саналады. Арнаулы задарда Бзаылыты тріне жне ауіптілік дрежесіне арай жаза таайындау кзделген. Оны рескел жне аса рескел трлері болады. Бзаылыы шін азаматтар 14 жастан бастап ылмысты жауапкершілікке тартылады. Мндай рескел ылытар мылтыты, газбен атылатын аруды, пышаты, кастетті жне адам міріне зардап шін дейі жасалан, т.б. ару-жаратарды олдану не олдануа тырысу арылы жасалуы да ммкін

Бзаылыты оамды тртіпке, азаматтарды тыныштыына зардабын тигізетін, айсібір жадайларда, одан грі ауыр ылмыса итермелейтін ауіпті ы бзушылы екеніне дау жо. Бзаылы жасаан адам оамды тртіпті, адамгершілік салтты рескел бзатын, кбінесе себепсіз немесе болар - болмас себепті пайдаланып оамды мейлінше сыйламаушылытан крінетін, оамды тртіпке ашы арсыласумен, зін айналасындаылара арсы оюмен, олара немрайлы арым – атынасымен дейі жасалан іс - рекеттері арылы крініс табады. Бзаылы - трмыс салты мен оамды тртіпті бірден – бір жауы.

Бзаылы ылмысты тікелей объектісі – оамды тртіп, ал осымша объектісі – адамны денсаулыы, ар – намысы немесе меншігі болып табылады.

Осы ылмысты жбірленушісі кез келген адам болуы ммкін. ылмысты кодексті 257 – бабыны 2-тармаыны «а» тармашасында бзаылытан жбір кретіндерді тізімі: кімет кілі, оамды тртіпті бзуа тыйым салушы зге де адамдар деп тура крсетілген. кімет кіліне оамды тртіпті бзушылыты тыюа зыретті барлы лауазым адамдары жатады.

оамды тртіпті бзуа тыйым салушы зге адамдар деп - кімет кіліне немесе йымды тртіпті орау жніндегі міндетті атаруа жатпайтын баса адамдарды азаматты борышын теп оамды тртіпті сатауа атысушыларды айтамыз.

оамды тртіп дегеніміз оамды тыныштыты, азаматтарды, оамды орындардаы лайыты мінез – лыны, йымдарды, мекемелерді, ксіпорындарды, оамды немесе жеке клік ралдарыны бір алыпты жмысыны, азаматтарды жеке басына ол сушылыты амтамасыз ететін оамды атынастарды жиынтыы болып табылады.

Бзаылы іс - рекет бтенні млкін жоюмен немесе блдірумен байланысты болса, онда бтенні млкі оны заты болып табылады.

Сонымен ылмысты ол сушылыты объектісі болып табылатын оамды атынастарды маыздылы дрежесінде ылмысты задарды рет-ретімен орналастыру шін аса ажет. Осы белгісіне арай ылмысты ыты Ерекше бліміні тарауларыны, сондытан рбір тараудаы баптарды бірінен кейін екіншісіні орналасуы жзеге асырылады. оамды атынастарды маыздылыы, оан келтірілген зиян млшері ылмысты оралау шін, сондай-а сол ылмыс шін жазаны трімен млшерін белгілеу шін де аса ажет. ылмысты за е маызды, нды оамды атынастарды орауды з міндетіне алады. Соны ішінде бзаылыты объектісі оамды тртіп пен оамды ауіпсіздік жне осымша объекті біреуді меншігі, мірі мен денсаулыы табылады. Занамада брінен брын оны мірін орауды басшылыа алады. сіресе, олар тергеу жне анытау задылыын адаалау саласында оны басты станым ретінде ала ойып отыр.

1.2 ылмысты объективтік жаы

Алдымен ылмысты объективтік жаына жалпы сипаттама берсек, ол ылмысты объективтік жаы ылмысты істеген адамны мінез-лыны сырты крінісін білдіреді. олданылып жрген ылмысты заа сйкес (9 бап) ондай мінез-лы біріншіден оама ауіпті, екіншіден ылмысты заа айшы болуы керек. [4].

ылмысты объективтік жаыны мазмны кптеген белгілеріні жиынтыынан трады. Е бастысы ылмысты за райтын за орайтын оамды атынастара иянатпен ол сатын жне оан ол су аупін тудыратын оама ауіпті іс-рекет.

ылмысты ытаы зиян ылмысты объективтік жаыны белгісі болып табылатын «оама ауіпті зардап» деген ымды білдіреді.

оама ауіпті іс-рекет пен одан туындайтын зардапты арсын байланыстыратын белгіні себепті байланыс деп атайды.

Сонымен, оама ауіпті іс-рекет, ылмысты зардап, себепті байланыс ылмысты объективті жаыны белгілері болып табылады.

Адамны мінез-лыны сырты крінісі болып табылатын ауіпті іс-рекет белгілері бір кеістікте жне уаытта орын алатын наты крініс болып табылады. ылмысты ыта кеістік деген ым наты іс-рекетті істелген орны ретінде арастырылады. Сондытан да ылмысты объективтік жаыны мазмнын ашып крсететін белгілер атарына оама ауіпті іс-рекет, істелген орын жне уаыт та осылады.

Кейбір реттерде за шыарушы наты ылмыс рамыны белгілерін анытаанда оама ауіпті іс-рекетті белгілі бір жадайда істелетіні туралы да еске салады. Демек мндай жадай ылмысты объективтік жаыны бір белгісі болып саналады.

Кез келген оама ауіпті іс-рекет белгілі бір тсімен, кейбір реттерде наты ралдар мен ару-жаратар олдану арылы жзеге асырылуы ммкін. Мысалы, кісі лтіруде бірнеше тсіл олданылуы ммкін: кісіні лтіру шін млты немес піша, у дрі пайдалану, адамды тншытыру, ылындыру немес автоклікпен дейі аып кету арылы да лтіреді.

Сонымен, жоарыда айтылан белгілерді барлыы да ылмысты объективтік жаыны белгілері болып табылады жне осы белгілер арылы объективтік жаты мазмны айындалады. Кез келген жекеылмыс ралы шін объективтік жа сол наты рамы шін объективтік жа сол наты рамны трт элементтеріні бірі ана. ылмысты ылы нормамен белгіленген ылмыс рамыны белгілерін талдаанда сол ылмысты объективтік жаы наты андай белгілерден тратынын анытау те ажет.

Кптеген жадайларда оама ауіпті іс-рекеттен міндетті трде туындайтын зардапты болуын заны зінде атап крсетеді (мысалы, ауыр немес те ауыр емес дене жарааты). Мндай ретте за шыарушы объективтік жаты – уаыт, орын, жадай, тсіл немесе баса белгілерін зада крсетпейді. Біршама ылмысты – ылы нормалар оама ауіпті іс-рекетті атап тумен ана шектеледі. Мысалы, пара беру (312 бап), ызметтік жаланды жасау (314 бап). [4].

Кейбір жекелеген ылмысты – ылы нормаларда ылмысты істелген орны, уаыты немесе жадайы тура крсетіледі. Яни, ылмысты объективтік жаыны мазмнына тн бір топ белгілерді ішінен тек біреу ана оама ауіпті рекет немесе рекетсіздік кез келген ылмыс рамыны объективтік жаыны міндетті, ажетті белгісі, ал алан белгілеріні барлыы да факультативтік белгілер болып табылады.

ылмысты объективтік жаыны маызы біріншіден, оны белгілерін длме-дл анытау арылы істелген оама ауіпті іс-рекетті дрыс саралауды негізі болып табылады. Екіншіден, объективтік жаыны белгілері арылы зара жаын, сас ылмыстарды бір-бірінен ажыратуа ммкіндік туады (мысалы, рлыты тонаудан, алаяты+рлытан). Осыан байланысты ылмысты объективтік жаы ылмыс рамыны ішіндегі е маызды элементтері атарына жатады.

Іс-рекет кез келген ылмысты объективтік жаыны ажетті белгісі болып табылады. оама ауіпті іс-рекет бл адамны айшы,саналы, белсенді немес енжар трде оамды атынастара зиян келтіретін мінез-лыны сырты крінісі болып табылады. Кез келген ылмысты іс-рекет объективтік трыдан аланда оама ауіпті. Оны ауіптілігі ы орайтын оамды атынастара иянатпен ол су арылы немес ол су аупін туызу арылы крінеді. Іс-рекетті оама ауіптілігіні дрежесін е алдымен келтірілген зиянны млшері, ол сылатын объектіні ндылыы арылы аныталады.

Іс-рекетті оама ауіптілігіні міндетті белгілеріні бірі оны ыа айшылыы болып табылады. Мндай белгіні болуы азаматтарды засыз ылмысты жауапа тартуа жол бермеуіні кепілі болады жне задылыты ата саталуын амтамасыз етеді.

Іс-рекет – адам мінез лыны сырта шыан шынайы крінісі болып табыладжы. Сондытан да адамны ниеті, пікірі, ойы аншалыты зиянды боланымен, ол белгілі бір іс-рекетпен штаспаса, ол ылмысты жауапа тартылмайды. Іс-рекет – адамны саналы мінез- лыны крінісі. Сондытан да адамны санасынан тысары болан кез келген дене озалысы, ол аншалыты оама зиянды залал келтіргені не зиян келтіру аупін тндіргеніне арамастан, ылмысты – ылы тртіппен жазаланатын іс-рекетке жатпайды. Адамны зіні еркіне байланысты емес, одан тыс жадайда тойтарылмайтын кштер (куш олдану мен орыту) арылы оама зиянды залал келтірілсе, онда ылмысты – ылы іс-рекет туралы сз болуы ммкін емес. Тойтарылмайтын кшке – табиат апатыны, хайуанаттар, есі ауысан адамдар мен длей кшті серінен адамны з ойы, еркін арылы белгілі бір іс-рекетті істеу ммкіндігінен айырылуы жатады. Мысалы, дрігер ауру адама ая астынан су тасыны болып кетуге байланысты, дер кезінде барып кмек бере алмайды.

Бір адамны екінші бір адама кш олдану нтижесінде оны млдем з еркінен тыс жадайда оама ауіпті іс-рекетті істеуі ылмыс болып табылмайды. Мысалы, байланан кзетшіні ылмыскерге арсыласпады деп кінлауды реті жо. Аталан жадайлардаы тойтарылматын кш немесе кш олдану арылы мжбір ету ылмысты жауаптылыты жоятын жадайлар деп есептелінеді.

Белгілі бір іс-рекетті істеу немес істемеу кш олданамын, материалды немесе моральды зиян келтіремін деп орытып мжбрлеу арылы да жзеге асырылады. Кейбір реттерде орыту арылы мжбрлеу адамны еркін бірден тойтарып, жоа шыармайды. Мндай кйге шыраан адам з алауы, еркі бойынша рекет істеу ммкіндігіне біршама ие болады. Сондытан да мндай кйге душар боландар шын мніндегі аса ажеттілік жадайында болмаса, детте ылмысты жауапа тартылады. Мысалы, кассир сейфтегі ашаны зіне тікелей мылты кздеп тран бандитке беруге мжбр болады. Бл жерде адам мірі ашадан ымбат. Кассир аса ажеттілік жадайында яни, наты орыту салдарынан з еркіне байланысты емес іс-рекетті істеуге мжбр болып отыр. Кейбір жадайларда баса адамны гипнозы арылы адам з еркінен тыс іс-рекеттерге жол беруі ммкін. Сондытан да мндайда адам еркінен тыс істелген іс-рекетті ылмысты – ылы мні болмайды. йткені, гипноз орытып, мжбрлеуді ерекше нысаны, бан душар боландар зіні оама ауіпті, заа айшы іс-рекетін з еркінен, сана – сеззімінен тысары жадайда істейді. оама ауіпті іс-рекет екі трлі нысанда жзеге асырылады. Оны біріншісі, рекет – мінез – лыты белсенді нысаны, екіншісі, рекетсіздік – мінез – лыты енжарлы нысаны.

ылмысты зада крсетілген ылмыстарды басым кпшілігі рекет нысанында істеледі. Аздаан ылмыстар ана рекетсіздік нысанда жзеге асырылады. Ал кейбір жекелеген ылмыстар белсенді рекет кйінде де немесе рекетсіздік кйде де істелуі ммкін. ылмысты ылы рекет кп жадайларда адамдара, жануарлар немес баса да материалды игіліктерге кш олдану нысанымен сер ету арылы жзеге асырылады. Мысалы, жеке адамдара арсы ылмыстарды, меншікке арсы ылмыстар.

ылмысты – ылы рекет жазбаша трде де істеледі. Мысалы, ызметтік жаланды жасауды алайы. Бл ылмысты объективтік жаы лауазымды адамны мемлекеттік ызметшіні пайдаорлы немесе зге жеке мдделікпен ресми жаттара біле тра тірік мліметтер енгізу, жалан жат жасауды, жатты згертіп олдан жасаан жаттар беруі болып табылады (314 бап), немесе ытар беретін немесе міндеттерден босататы кулікті немесе зге де ресми жатты олдан жасау, дайындау немесе сату (325 бап).

Кейде ылмысты – ылы рекет сз жзінде де крініс алады. Мысалы, жала жабу, яни баса адамны ар-намысы мен адір-асиетіне нсан келтіретін немесе оны беделін тсіретін крінеу жалан мліметтер тарату (129 бап, 1 блім). [4].

ылмысты - ылы рекет те сирек жадайда ым крсету нысанында да істелуі ммкін. рекетсіздік мінез – лыты енжарлы нысаны болып табылады. рекетсіздік шін ылмысты жауапа тартуды е негізгісі – ол ылмысты – ылы нормалармен белгіленген андай міндеттерді, талаптарды орындауа тиіс болды жне оны орындауа наты ммкіндігі болды ма, осы мселені анытау керек.

Адамны істеген кез келген іс-рекеті сырты дниеде белгілі бір згеріс туызады. оама ауіпті іс-рекеттер де оама зиянды згерістер туызуа немесе соы болдыру аупін туызуы ммкін. Іс-рекет арылы келтірілген наты зиянлы анытау арылы материалды мірге наты андай згерістер келтірілгенін білеміз.

ылмысты зардап – бл ылмысты зада крсетілген оамды атынастара рекет немесе рекетсіздік арылы келтірілген зиян болып табылады.

ылмысты заны Ерекше блімінде крсетілген нормалара талдау жасап, іс-ректті істеу арылы за ораан, ылмысты кодексті тиісті бабыны диспозициясында бейнелеген оамды атынастара андай згерістер келтірілетінін анытаймыз. Мысалы, меншікке арсы ылмыстарды (6 тарау) істегенде меншік иесіне тікелей материалды залал келтіріледі. Жеке адама арсы ылмыстардан (1 тарау) р трлі зардаптар – адамны мірін жою, р трлі дрежеде жараат келтіру, жынысты немесе адамгершілік атынастарды бзу зардаптары келтіріледі.

За шыарушы оама зиянды іс-рекеттен келтірілетін зиянды анытаанда «ауыр зардап», «елеулі бзу», «едуір зиян» деген тсініктерді олданады. Мысалы, лауазым адамы ызмет бабына иянат жасаса (307 бап), салаты жасаса (316 бап) мемлекеттік немесе оамды мдделерге немесе оамды мдделерге, я болмаса азаматтарды ытарына жне оларды за орайтын мдделерін елелулі бзан жадайда ана ылмыса тартылатыны атап крсетілген.

Адама кш олдану немесе басадай материалды игіліктерге тікелей сер ететін оама зиянды зардабы кп жадайларда материалды трде болуы ммкін. Мысалы, кісі лтірудін зардабы – кісі лімі. Меншікке арсы ылмыса ол сыланда одан мліктік зардап туындайды.

Материалды залалды млшері кейде заны зінде атап крсетіледі. ылмысты кодексті 175 бабыны ескертуіне ірі млшер немесе ірі залал деп ылмыс жасалу стіне елімізді задарымен белгіленген айлы есепті крсеткпен 500 есе асып тсетін млікті ны мен залалды млшері танылады делінген. Мны зі бтенні млкіне ылмысты ол сандарды оама ауіпті іс-рекетін бапты тиісті блімдері бойынша меншікке ірі залал келтіру арылы немесе ірі млшерде ылмысты ол саны шін дрыс саралауа ммкіндік береді. ылмысты ыта за шыарушыны тиісті бапта крсетілген наты ылмыс рамыны объективтік жаын белгілеуге байланысты рам материалды жне формальды деп екі трге блінеді. [2, 201 б].

Объективтік жаы тек ана бір задылы белгіден оама ауіпті іс-рекеттен (рекет немесе рекетсіздіктен) ралан ылмыс ралы формальды ылмыс рамы деп аталады. Объективтік жаы оама ауіпті іс-рекетпен атар наты белгілі бір оама ауіпті зардапты крсеткен ылмыс ралы матеиалды рам деп аталады. олданылып жрген ылмысты задарда формальды ылмыс рамыны саны басым. Мысалы, формальды ылмыс рамына жататын ылмыстар бандитизм (237 бап), арашылы (179 бап) т.б.

За шыарушы матеиалды рамдарда оама зиянды зардаптарды міндетті трде болуын крсетеді. ылмыс рамын материалды немесе формальды деп блу арылы наты ылмыты аяталу кезеін дрыс анытауа ммкіндік береді. Кісі лтіру рамы ылмыстан кісі лімі наты болан уаыттан бастап аяталан ылмыс деп аталады, егер мндай іс-рекеттен кісі лімі болмаса, онда бл ректті кісі лтіруге оталанды деп баалайды.

оама ауіпті іс-рекет пен одан туындайтын зардапты арасын объективті трде жаластыратын себепті байланыс болады. Бл материалды рама жататын ылмыстарды объективтік жаыны міндетті белгісі болып табылады. ылмысты ы принципі бойынша оама ауіпті іс-рекеттен туындаан зардап шін адам оны рекеті немесе рекетсіздігі сол зардаппен себепті байланыс боланда ана оан жауаптылы жктеледі. ылмысты ыта себепті байланысты дрыс анытау шін бірнеше критерийлерді пайдаланады. Оны е біріншісі мезгіл (уаыт) жнінен. Белглі бір наты ылмыс істегені шін адамды ылмысты жауапкершілікке тарту шін адамды ылмысты жауапкершілікке тарту шін е алдымен осы ылмысты объективті жаын райтын іс-рекет мезгілі жнінен оама зиянды зардапты алдын алуы ажет. Себепті байланысты таы бір белгісі – істелген іс-рекетті нтижесі ретінде зада крсетілген ылмысты зардапты наты орын алуы. Сол зардапты туызуа наты ммкіндік жасаан жадайда ана адамны рекеті зардапты себебі болып табылады. Мндай жадайда кінлі трде іс-рекет оамды атынастара келтірілген зиянны негізгі шарты, себебі болуы керек. Себепті байланыс рекет немес рекетсіздік арылы істелетін материалды ылмыс ралдарыны міндетті белгісі болып табылады.

айсыбір ылмыстар белгілі бір уаытта, белгілі бір жадайда немес белгілі бір тсілмен, ралмен жзеге асырылады. Мндай жадайларда ылмысты объективтік жаыны осы факультативтік белгілері арылы іс-рекетті оама ауіптілігіне елеулі сер етуі ммкін. Сол себепті за шыарушы оны райсысын белгілі бір наты ылмыс рамыны негізгі белгісі етіп крсетуі ммкін.

ылмысты тсілі дегеніміз кінлі адамны іс-рекетті істеудегі олданылатын р трлі дістері мен айлалары болып табылады. ылмысты істелу тсілі бойынша меншікке арсы ылмыстар (175,178,179 баптар) бір бірінен ажыратылады. ылмысты істелу жадайы кейбір реттерде ылмыс рамыны объективтік жаыны ажетті белгісіне айналып кетеді. Бл кбінесе скери ылмыстарда кездеседі. ылмыс істелу орны біріншіден ылмыс істеген кеістікті, екіншіден жер бетіні ай блігінде ылмыс істелгенін анытайды. ылмыс істеу мерзімі ылмыс рамыны объективтік жаыны белгісі ретінде те сирек кездеседі. ылмысты ыта мерзім деген ыма тулік, жыл уаыты, сондай-а белгілі бір жадайлар жатады. Мысалы, соыс уаыты. Сот тергеу тжірибесінде істелген ылмысты айсы мерзімінде болан, анша уаыта созыланы (дезертирлікте) оама зиянды зардапты ашан орындаланы сот - тергеу жаттарында міндетті трде крсетіледі. [3, 157б].

Объективтік жаынан бзаылы оамды аны рметтемеуін білдіретін, азаматтара арсы кш олданумен не оны олданамын деп орытумен, сол сияты бтенні млкін жоюмен немес блдірумен не ерекше арсыздыпен ерекшеленетін депсіз іс-рекет жасаумен штасан оамды тртіпті тым рескел бзушылы рекеттер арылы сипатталады.

ылмысты кодексті 257-бабында крсетілген рекеттерді істеу барысында азаматтарды мазасы кетіп, орыныш, рей, здеріні апуіпсіздігіне сенімсіздік пайда болады, оларды біралыпты ебек ету, тыныу салттары бзылады, мемлекеттік немесе басадай мекемелерді, йымдарды, ксіпорындарды жмысына кедергілер келтіреді, бтенні млкі жойылады немесе блінеді. Бзаылы шін зада крсетілгендей оамды тртіпті тым рескел бзушылы орын алуы керек. Осы белгі арылы ылмысты жолмен жасалынатын бзаылы са бзаылытан ерекшеленеді.

са бзаылы дегеніміз – бл азаматтарды тыныштыы мен оамды тртіпті бзатын кімшілік ы бзушылы.

са бзаылы, азастан Республикасыны кімшілік ы бзушылы туралы кодексіні 22 – тарауы «оамды тртіпке жне имандылыа ол сатын кімшілік ы бзышылы» - деген бліміні 330- бабында жне 1995 жыла 27 шілдесіндегі азастан Республикасыны Жоары сотыны Пленумыны №5 аулысында арастырылан. Осы бапа сйкес, са бзаылы, яни оамды орындарда былапыт сйлеу, азаматтарды орлап тиісу, трын жайларды, орта пайдалану орындарын орлау жне оамды тртіпті жне азаматтарды тыныштыын бзатын, тірегіндегілерді сыйламаушылыты білдіретін баса да осындай іс - рекеттер танылады [5, 95 б].

кiмшiлiк жауапкершілікке немесе кпшiлiк ыпалын олдану шараларына сотыратын айыптыны са бзаылыын яки болмашы трде за бзушылыын, ылмысты жауапкершілікке тартудан айыру шiн, ылмысты жазалануа тиiсті бзаылы делiнетiн тсiнiктi соттарды еркiн ынбааны жн. Дене жараатымен ласпайтын бiрлi-жарым соы ылмысты жаза таайындайтын бзаылы рамын рмайды.

са бзаылы жнiндегi iстердi дайындау мен арау кiмшiлiк ы бзушылы туралы Кодекстi тиісті баптарыны талаптарына сай ата жргiзiлуге тиiс. са бзаылы туралы iстердi араанда зады бзуды барлы мн-жайлары жан-жаты дрежеленуге жне аныталуа тиiс, аталан за бзушылыты жасамаан азаматты кiмшілік жауапкершілікке засыз тартуа болмайтыны сияты, керiсiнше ылмысты жазалануа тиiстi рекет белгiлерi бар адамдарды рекеттерiн де дрыс дрежелеу ажет.

са бзаылыты кп таралан трі - оамды орында былатып сйлеу, яни бл 50% - дан астамын райды. Былыпыт сйлеу, оамны имандылыын бзып, тбелестер мен баса да оама арсы жадайларды туындауына кеп сотырады. Сонымен атар, са бзаылы азаматтара орлап тиісуі нысанында да болуы ммкін. Біра, азаматтара орлап тиісуді ойнау немесе басадай трдегі жадайлардан ажырата білгеніміз жн. Мысалы, аялдамада азаматша А. – а Н. жне П. Есімді екі бала ойын ретінде оны кйлегіні демі екендігін жне зіні де демі екендігін айтып тиіскен. Азаматша А. олардан тиіспеуін тінді, біра олар ойнап тиісуін оймаан. Сол жерде тіп бара жатан полиция ызметкерлеріне шаымданып, соны негізінде екі жігітті стап, олара атысты за бзаылы хаттамаасын толтыран [6].

Сонымен бiрге соттарды ызметiнде аталан санаттаы iстердi арауда лi де ателiктер мен олылытар кездеседi. Кейбiр соттар алдын ала тергеуді сапасына тиiстi талап оймайды, бл олар бойынша засыз жне негiзсiз кiмдер шыаруа кеп сотыруда. ылмысты iстер сотта аралан кезiнде айыпкерге таылан рбiр айып бойынша жан-жаты жне толы зерттеу жне ылмыса атысушыларды брiн анытау амтамасыз етiлмейдi.

Осы ылмыстарды саралауда бзаылыты баса ылмыстардан дрыс шектеудi елеулi иындытарына байланысты ателiктер аз жiберiлмейдi. Жаза таайындауда жасалан ылмысты барлы жай-жапсарын жне айыптыны жеке басыны млiметтерiн ескере отырып, р айыптыа зiндiк жолмен арау жнiндегi, зiндiк за талаптарын соттар барлы кезде орындай бермейдi.

Кейбiр судьялар са бзаылы жнiндегi iстердi арай отырып, жасалан рекетке ылы трыдан баа беруде ателiктер жiбередi, осыны салдарынан ылмысы трысынан жазаланатын бзаылыты немесе баса ылмыстарды жасаан адамдар кiмшілік жауапкершілiкке тартылады. Кпшілік бзаылы рекеттердi мас болу жадайында жасалатынына арамастан соттар бл жадайды айыпкердi жауапкершiлігін ауырлататын жйт деп есептеу мселелерiн р кезде талылай бермейдi. Соттарды осы санаттаы iстердi арау кезiнде ылмысты жасалуына жадай тудыран себептер мен жадайларды жне тиiстi шаралар абылдауды талап ету жнiндегi зiне замен жктелген мiндеттердi орындамайды.

Соттар бзаылы рекеттi салдарынан жбiрленушіні ауруханада емделiп жатанын анытап, оны емдеуiне жмсалан аржыны айыптыдан мемлекет кiрiсiне ндiруге мiндеттi. Мндайда жбiрленушіні траты емделуiне жмсалан аржы ана ндiрiлуге жатады, жне ол емдеу мекемесiнi тиiстi жаттарымен расталуы тиiс.

Соттар кмелетке толмаандарды бзаылыы жнiндегi iстерiне, олара жаза таайындалуына аса ытияттылыпен арааны жн. Мндай iстердi араанда зады бзуа атысы бар, олар жасаан мн-жайларды, баланы сотарлыы сипатын бiлдiретiн рекеттерi шiн соттауа жол бермей, мият жне жан-жаты зерттеу керек.

Бзаылы туралы iсті араанда, бзаылы жасауа септігін тигiзетiн себептер мен жадайларды жан-жаты жне толыынан анытап алу, жмыс кезiнде ндiрiсте жне кпшілік орындарында мас болу фактiлерiне ерекше назар аудара отырып, оан жеке йарымдар шыаруа ла асу керек.

Бзаылы рекеттер кп жадайда маскнемдiкпен жасалады, соттар мас кйiнде жне есiрткiден мас болып бзаылы жасаан адамдара жаза таайындаанда жауапкершіліктi ауырлататын мндай мн-жайлар дерегiн тану туралы мселенi талылауы тиiс. Маскнемдiк немесе есiрткіден емделуге жататын бзаылара медициналы сипаттаы кштеп емдеу шараларын олдану туралы мселе талылануы тиiс.

Iстердi арау кезiнде сот iсiн жргiзу тiлi жнiндегi за талаптары атаѕ саталуы тиiс. Айыптыны орану ыыны бзылуына жол берiлмеу керек.

Кассациялы жне адаалау инстанциясындаы соттар халы соттарыны бзаылы туралы iстердi арау кезiнде жiберген ателiктерi мен за бзушылыын р кезде уатылы анытай бермейдi.

Кінліні кш олданумен немесе оны олданамын деп орытумен, сол сияты бтенні млкін жоюмен немесе блдірумен не ерекше арсыздыпен ерекшеленген депсіз іс - рекеттер жасаумен штасан рекеттері оамды тртіпті тым рескел бзан бзаылы деп танылады.

Кш олдануа денсаулыты ыса мерзімді бзылуына немесе ебек ету абілетіні болмашы ана жоалуына ласан денеге жеіл жараат салу жатады. Денеге ауыр жараат келтірілген жадайда кінліні рекеті ылмыстарды жиынтыы бойынша (257 – бапты 1 – тармаы, 104 баптар) сараланады. ылмысты кодексте денсаулыа асаан ауыр зиян келтіргендік шін ауырлататын мн – жайларсыз (ылмысты клолекстм, 103-бабыны 1-блігі), ауырлататын мн – жайларда (К 103-бабыны 2, 3-бліктері) жне жеілдететін мн – жайларда (К 108-бабы, 109-бабы, 110-бабы) жауаптылы кзделген. Денсаулыа арсы ылмыстарды е ауіптісі – ылмысты кодексті 103 – бабында кзделген ылмыс - денсаулыа асаана ауыр зиян келтіру болып табылады.

ылмысты кодексіні 103 – бабында кзделген ылмыс тріне натыра тоталатын болсам, ол «адамны міріне пуіпті немесе круден, тілден, естуден андай да болмасын органнан айырылуа немесе органны ызметін жоалтуа немесе беп - лпетті алпына келтіргісіз бзылуына кеп соан денсаулыа асаана ауыр зиян келтіру, сондай – а мірге ауіпті немесе ебек – абілетіні кемінді штен бірін траты трде жоалтуа штасан немесе кінліге млім ксіби ебек абілетін немесе тсік тастауа, психикасын бзуа, есірткімен немесе уытты умен ауыруа душар еткен дансаулыты бзылуын тудыран денсаулыа зге зиян келтірген асаана ауыр зиян келтіру болып табылады [4, 197б]. Бізді пікірімізше, дене жарааты деген тсінікке, кінлілік стін кіргізуді ажеті жо. йткені, арама – арсы жадайда, есі дрыс емес адамны рекетін (кінсіз адам ретінді), дене жараатын салу деп тсінуге болмайды. Мндай жадайда есі дрыс емес адама істеген ісі шін, жаза олданылмайтынын ескерген жн. Ал, оны есесіне, задарда «есі дрыс емес жадайда, оама арсы рекет жасаан адамдара» медициналы сипаттаы еркінен тыс емдеу шаралары олданылады.

Бл жерде мысал келтіре кетсем, 11 желтосанда таертегі 5.24-те останай ІІД-ні кезекші бліміне бір азамат зін арабалы АІІБ ызметкерлері рып-соты деп арызданды.

Бл апаратты тексеру кезінде аныталаны, хабарлап отыран азаматты зі мемлекеттік ызметші лауазымындаы бзаы болып шыты. Осылайша ол жасаан ылмысы шін жауапкершіліктен тылып кетпек болан.

11 желтосанда тн ортасы ауа арабалы АІІБ-ні кезекші бліміне кіл ктеретін орынны кімгерінен бір мас ер адамны былапыт сздер айтып, бзаылы жасап жатандыы жайында хабарлама тсті. Ол тіпті есікті шынысын да сындырып лгіріпті.

Оиа болан жерге келіп жеткен полицейлер бл ер адамды тыныштандыруа тырысан. Ол арабалы ауданы салы комитетіні бас маманы лауазымындаы 25 жасар аудан орталыыны трыны болып шыан.

Тртіп сашыларыны атап крсеткеніндей, бзаылы ниеттегі ол ашы трде жрта тіл тигізіп, оамды тртіпті бзан. Меморган ызметкеріні рекетінде ылмысты кодексті 257-бабында арастырылан згені млкін блдіре отырып жасалан бзаылы белгілері байалады. Медициналы куландыру орта дрежелі мастыты растады [6].

орытуа жбірленушіні сана – сезімі мен еркіне сер ететін трде кш олданамын деген рекеттер жатады.

орытуды мазмны сан алуан, ол сабаймын, лтіремін, ртеймін деген айбат жасаулар арылы крініс табуы ммкін.

Бзаылыта бтенні млкін жою немесе блдіру арылы материалды залал келтірілуі ммкін. Залалды млшерін анытау наты фактілерге байланысты болады. Бтенні млкін асаана жою немесе блдіру едуір млшердегі зиян келтірумен штасса, онда кінліні рекеті ылмыстарды жиынтыы бойынша (ылмысты кодексті 187 жне 257 – баптары) сараланады.

ылмысты кодексті 187 бабы «Бтен адамны млкін асаана жою немесе блдіру». Бтен адамны млкін асаана жойанды немесе блдіргендік шін жауаптылы брыны, 1959 жылы ылмысты кодексті 82-бабында кзделген, ол осы іс рекетті нышандарын анытайтын анытайтын бір бліктен тратын, атап айтанда: осы крсетілген рекетті бірнеше рет жасау, су аптау, рт ою жолымен немесе зге жалпы ауіпті тсілмен жасау, немесе адам шыынына алып келген, немесе ірі зиян келтірген не басадай ауыр зардаптар. За шыарушы ылмысты кодексті 187 – бабыны нормаларын алыптастыранда бл крсетілген рекеттерді тек едуір зиян келген жадайда ана ылмысты – жазаланатын деп санауды кздеген. Бтен адамны млкін жою дегеніміз – сол млікті зіні шаруашылы – экономикалы ндылыын мгілік жоалтуды, айта алпына келмейтін болуы, сондытан оны з масатында пайдалану ммкіндігі жойылады. Бзаылы осы аталан бапты нормаларымен біріктіріліп саралануы ммкін. [7].

Ерекше арсыздыпен жасалан бзаылы деп - адамгершілікті жалпы абылданан алыптарын кпе – крінеу жоа шыару, мысалы, ятсызды, ауру адамды, зін-зі орай алмайтын жадайдаы адамдарды, таыда баса орлау арылы крінетін бзаылы рекет.

Бл ылмыс рамыны объективтік жаыны таы бір ажетті белгісі істелген іс-рекеттерде оамды аны, крінеу рметтемеуін білдіретін белгілер болуы керек.

оамды крінеу, аны рметтеу деп кінліні кпе-крнеу, кпшілікті, оамды тртіпті рметтемейтін, зін оама жне оны мдделеріне ашы арсы оятын мінез – лытарын айтамыз. Бзаылыта оамды аны рметтемеушілік кпшілікті кзінше жзеге асырылады. Демек оамды тртіпті рескел бзу жне оамды аны рметтемеушілікті жиынтыы баса да белгілермен бірге бзаылыты объективтік жаыны ажетті белгілері болып табылады.

Бзаылы формальды – материалды ылмыс рамына жатады. Ол оамды тртіпті рескел бзу жне оамды аны, крінеу рметтемеушілік рекеттерін істеген уаыттан бастап аяталан деп танылады. Егер бзаылы рекеттерімен бтенні млкі жойылса, блдірсе онда ылмыс материалды рама жатады. Мндай ретте іс - рекет пен одан туындаан зардапты арасындаы себепті байланысты анытау ажет.

ылмысты сырты пішінін, крінісін сипаттайтын белгілерді жиынтыы ылмысты объективтік жаын райды. Объективті жаынын белгілері болып оама ауіпті іс-рекет, ылмысты зардап, себепті байланыс табылады. Крсетілген белгілерден баса зада кейбір атынастарды объективтік жаын сипаттауда оны міндеттіне белгілеріне уаыт, орын, жадай, ылмысты жасалу тсілдері де жатады. ылмыстарды ажыратып жіктеуде, оны оама ауіптілігіні дрежесін белгілеуде, ылмысты саралауда объективтік жаты осы белгілеріні маызы зор.

Бзаылы болса оамды тртіпті рескел бза отырып, детте, оамды орындардан (кшеде, мекемелерде, кліктерде, оамды таматандыру немесе кпшілік орындарда) баса, бейтаныс адамдара, жас балалара, келіп кетушілерге арсы жария белсенді рекет трде жасалады.

1.3. ылмысты субъективтік жаы

ылмысты субъективтік жаына келетін болса, бл негізінен адамны психикалы іс-рекетіні ылмыс істеуге тікелей байланысты жаыны крінісі болып таблады. ылмысты сырты жаын бейнелейтін объективтік жаа араанда субъективтік жа ылмысты ішкі мнін, мазмнын білдіреді. Бл жерден шыатын орытынды ылмысты объективтік жне субъективтік жаыны белгілері зара тыыз байланысты.

ылмысты субъективтік жаыны мазмнын мынадай задылы белгілері: кін, ылмысты ниет, масат райды. Осы белгілеріні задылы маызы біркелкі емес, керісінше р трлі. Кін кез келген ылмыс рамыны субъективтік жаыны міндетті белгісі болып табылады. Кінсіз ылмысты рамы болмайды. Мны зі кінсіз жадайда ылмысты жауаптылы туралы сз болуы ммкін емес дегенді білдіреді. ылмысты ниет жне масат, кіна араанда,кейбір рамдар шін зада крсетілген реттерде ажетті белгі болады. Ал олай болмаан жадайларда, ниет пен масат ылмыс рамыны факультативті белгісі ана болып саналады.

ылмысты субъективтік жаыны белгілері-кінні, ниет пен масатты дрыс анытауды маызы мынадай:

• біріншіден, ылмысты жауаптылы негізіні рамдас блігі ретінде ол ылмыс болып табылмайтын іс-рекеттен ажыратуа ммкіндік береді;
• екіншіден, ылмысты субъективтік жаы объективтік жаынан зара сас рамдарды бір-бірінен ажыратуа ммкіндік туызады;
• шіншіден, ылмысты субъективтік жаыны мазмны істелген ылмысты, сондай-а оны істеген адамны оама ауіптілік дрежесіні дегейін анытауа себеп болады. Мны зі жауаптылыты негізділігін жне млшерін анытауа ммкіндік береді;

ылмысты ыты е маызды аидаларыны бірі – ылмысты жазаа жне ылмысты жауапа тек ана ылмы істегенге кінлі адам ана тартылатындыы болп табылады. ылмысты Кодексті арнаулы бабында адам ылмыса атысты кінсі аныталан оамды ауіпті рекет жне пайда болан оамды ауіпті зардаптар шін ана ылмысты жазаа тартылуы тиіс деп крсетілген. Объективтік айыптауа, яни кінсіз зиян келтіргені шін ылмыты жауаптылыа жол берілмейді.

асаана немесе абайсызда рекет жасаан адам ана ылмыса кінлі деп танылады делінген (19 бап). [4]. ылмысты ыта белгілі бір оама зиянды зардап орын алады немесе оама зиянды іс-рекет істеуді екен деп кінсізден-кінсіз жауапа тартуа млдем жол берілмейді. Бл ылмысты ыты табиатына жат былыс.

Сонымен, кін дегеніміз бл адамны зіні асааналыпен немес абайсызда істейтін оама ауіпті іс-рекетіне жне оны оама зиянды зардабына деген кзарастарыны жиынтыыны крсеткіші болып табылады.

Кін екі трлі – асааналы жне абайсызды нысанда болады. Кін ылмысты істеген жадайда ана болады. ылмыс рамы болмаса кін туралы сз де болмайды. Кін психологиялы, сондай-а леуметтік ымдарды жиынтыы, адамны істеген рекетіні немесе рекетсіздігіні оама ауіпті зияндылыын жне одан туатын зардапты сезінуі немесе сезінуге ммкіндік болуы кінні психологиялы мазмнын райды. Адамны зіні істеген іс-рекетіні жне одан туындайтын зардапты, яни оны оама ауіпті мнін сезінуі немесе сезінуге ммкіндігі болуы кінні леуметтік мазмнын райды. Сезіну жне еріктілік –психалы кзарастарды райтын элементтер болып табылады. Сезіну (интеллектуалды кезе) жне ереік (еріктілік кезе) зара жиналып кінні мзмнын райды. Сонымен, кінні зі екі трлі – сезіну жне еріктілік кезедері арылы сипатталады.

ылмысты зада жне сот-тергеу практикасында е кп кездесетін кінні нысаны асааналы болып табылады. Кінні асааналы нысанын длме-дл анытауды задала маызы ерекше. асааналаты мазмны ылмысты кодексті 20 бабыны 1 блігінде крсетілген. Мнда «тікелей немес жанама ниетпен жасалан рекет асаана жасалан ылмыс деп таныладыі», делінген. ылмысты асаана істеу тікелей немесе жанама асаналапен жзеге асырылады. [2, 205б]. асааналыты ымы негізінен екі трлі элеметтен – интеллектулды жне еріктілік кезенен ралады.

зіні рекетіні немесе рекетсіздігіні оама ауіпті мнін сезіну жне сана сезім арылы тетін оны оама зиянды зардабын болжау асааналыты инттелектуалды (сезім) кезеін райды. Зардапты болуын тілеу немесе оны тууына саналы трде жол беру еріктілік кезеі деп аталады. Істелетін іс-рекетті оама ауіптілігін сезіну асааналыты ажетті элементі болып табылады, мндай элементті болмауыны зі кінлілікті болмаандыын длеледейді.

Іс-рекетті оама ауіпті мнін сезіну деп сол рекет немесе рекетсіздіктен тікелей туындайтын зардапты мнісін жне мазмнын тсінуді айтамыз. Адам зі белгілі бір оама ауіпті іс-рекетті істеу кезінде зіні ылмысты за орайтын андай объектіге ол сатынын, одан келтіретін зиянды, сондай-а осы іс-рекетті жзеге асырылуы уаыты, орны, тсілі, жадайы сияты мн-жайларды ой елегінен ткізіп, елестетеді.

оама зиян зардапты болуын тілеу немесе оны тууына саналы трде жол беру тікелей асааналыты еріктілік элементін райды. Тілеу - бл белгілі бір масата, нтижеге жету деген ерік білдірушілік болып табылады.

Егер адам з іс-рекетіні (рекетсіздігіні) оама ауіпті екенін ынып, оны оамды ауіпті зардаптары болуыны ммкін екенін немесе болмай оймайтынын алдын ала білсе жне осы зардаптарды болуын тілесе, ылмыс тікелей ниетпен жасалан ылмыс деп танылады.

Егер адам з іс-рекетіні (рекетсіздігіні) оама ауіпті екенін ынып, оны оамды ауіпті зардаптары болуы ммкін екенін алдын ала білсе осы зардаптарды болуын тілемесе де, бан саналы трде жол берсе не бан немрайды араса ылмыс жанама ниетпен жасалан деп танылады (20 бап).

Тікелей жне жанама асааналытаы іс-рекетті оама ауіпті мнін білуді айырмашылыы жо, екеуінде де бірдей. Жанама асааналытаы оама зиянды зардапты болжауды тікелей асаналыпен болжауа араанда айырмашылыы бар.

Егер тікелей асааналыта оама зиянды зардапты болуы ммкін екенін немесе болмай оймайтынын алдын ала білсе, жанама асааналыта оама зиянды зардапты болжау сзсіз болатаны трде емес, болуы ммкін зардап ретінде алдын ала болжанады. Сонымен жанама асааналыты интеллектуалды белгісі істелетін ойластырады, ол сылатын объектіні, ылмысты затын тадайды, ойын жзеге асыруды тсілін анытайды. Кп жадайларда адамны алдын ала ойлау арылы істеген ылмысыны дл осындай ылмысты табан асты пайда болан асааналыпен істеген адама араанда зияндылы дрежесі зор болады.

Табан асты пайда болан асааналыта ылмыс істеу туралы ниет ая астынан, кенеттен пайда болып, сол ниет тез арада іске асады. Табан астында пайда болан асааналы жай жне аффектілік болуы ммкін.

Табан астында пайда болан жай асааналыа кінліні ылмыс істеу туралы ниеті оны, зіні дені дрыс кйінде пайда болып, сол ниетті сол арада тез не болмашы уаыттан со іске асырылуы болып табылады.

Аффектілік асааналыа жбірленушіні тарапынан кінліге немесе оны жаындарына засыз кш жмсау немесе тіл тигізіп, атты орлау салдарынан табанда болан жан кйзелісі стінде ашуа байланысты болан асааналы жатады. Мысалы, жан кйзелу жадайында жасаана ашумен болан адам лтіру.

Кінліні зіні істелетін іс-рекетінен келетін оама зиянды зардаптарын дл болжауын байланысты асааналы айын (натыланан) жне екі шты (натыланбаан) болып блінеді.

Айын (натыланан) асааналыта кінлі натылы, дл аныталан оама зиянды зардапты болуын болжайды. Айын асааналы жй жне баламалы (альтернативті) болып екіге блінеді.

Жй айын асааналыта кінлі адам зіні іс-рекетінен белгілі бір наты, оама зиянды зардаптарды болуын болжайды. (Мысалы, кісі лтіру). Адама мндай ретте наты орын алан нтижеге байланысты кін танылады.

Балама натыланан асааналыта кінлі адам екі немесе одан да кп айын аныталан оама зиянды зардапты болу ммкіндігін болжайды (кісі лімі). Екі шты (натыланбаан) асааналыта кінлі адам оама зиянды зардаптарды наты айсысыны орын алатынын жне оны андай болатынын длме-дл елестете лмайды. Екі шты асааналыта кінлі адам наты орын алан зардап шін ана жауапты болып табылады.

Абайсызды туралы ым ылмысты зада берілген (21 бап). Онда менмендікпен немесе немрайдылыпен жасалан рекет абайсызда жасалан ылмыс деп танылады (21 бап, 1 блігі) делінген. Яни, кінні абайсызды нысаны екі трге – менмендік жне немрайдылы болып блінеді. [4].

Егер адам з рекетіні (рекетсіздігіні) оама ауіп туызуы ммкін екенін алдын ала білсе, біра бл зардаптарды жеткілікті негіздерсіз жеілтектікпен болызбау ммкіндігіне сенсе, ылмыс менмендікпен жасалан ылмыс деп танылады.

Менмендікпен рекет істеген адам р уаытта да зардапты болуы ммкін екенін сезеді жне оны тойтаруа рекет жасайды, Яни ылмысты менмендікте кінлі адам зіні оама ауіпті рекет немесе рекетсіздігіні зиянды екенін тсінеді.

ылмысты менмендікте адамны санасы мен еркі зіні іс-рекеті арылы болуы ммкін. Теріс зардапа немрайды арап отырмай, ойта оны тойтаруа, болдырмауа баытталады. За менмендікті еріктілік мазмнын сипаттаанда оама ауіпті зардапты тойтаруды болдырмауды есепке алып отыр. Кінлі адам мндай реттерде зардапты болдырмайтын, тойтаратын наты кшке, ептілікке, тжірибеге, шеберлікке, баса адамны рекетіне немесе баса да жадайлара сеніп отыр. Біра та зардап тойтарылады, болдырмайды, оан кедергі болады, деп сенген жадайлары жеілтектіктен, тере ойламаандыты, менмендікті серінен сенуге трмайтын, ткке трмайтын нрселер болып шыады. ылмысты за орайтын объектіге немрайды арауа, осындай іс-рекетті серінен оамды мддеге зиян келтіруге жол бермейді. Осыан байланысты менмендікпен ылмыс істегені шін ылмысты жауаптылы белгіленген.

Абайсыздыты екінші трі – немрайдылы болып табылады. Егер адам ажетті ыптылы пен саты боланда ол зардаптарды болжап білуге тиіс жне болжап біле алатын бола тра з іс-рекетіні (рекетсіздігіні) оамды ауіпті зардаптарыны болуы ммкін екенін болжап білмесе, ылмыс немрайдылыпен жасалан ылмыс деп танылады (21 бап, 3 блігі). Мндай жадайда адам заны талаптарына, оам ережелеріне, баса да адамдарды мдделеріне ыпсыз, жауапсыз, байамай шалаайлыпен, яни зіні немрайдылыынан зіні іс-рекетінен зиянды зардапты болуы ммкін екендігін болжауа тиісті жне болжай алатын болса да болжамайды.

Кінні абайсызды трі болып табылатын немрайдылыты менмендікпен бір ана састыы бар. Абайсыздыты осы екі тріні интеллектуалды орта белгісі – кінлі адам сол наты жадайа байланысты оама зиянды зардапты наты болуын болжауа тиісті болса да болжамайды. Кінні менмендік тріне араанда немрайдылыта кінлі зіні істеген рекеті мен рекетсіздігі оама зиян екенін тсінбей,білмей істегені жне зіні іс-рекеті оама зиянды нтиже тудыратындыын болжауа тиісті жне болжай алатын болса да, оны ол болжамай істейді.

ылмысты немрайдылыты кейбір реттерде кездейсотытан ажырата білу керек. Егер адам зіні рекетінен немесе рекетсіздігінен зиянды зардаптарды болуы ммкін екендігін болжамаса оларды болжауа жне болжайтындай ммкіндігі жо жадайда оама зиянды зардап келтірсе, оны іс-рекетінде кін жо, соан байланысты ылмысты рамы да болмайды.

Мндай жадайда кінсіз зиян келтірушілік кездейсо оиа (казус) деп аталады. Яни, мндай ретте ылмысты немрайдылыа тн объективтік жне субъективтік белгілер жо. Кездейсо оиаа тн мына мысалды келтірейік:

Абрамов с фабрикасында шофер болып жмыс істеп жріп, зі адап жрген автоклікпен сол фабриканы асханасына азы-тлік алып келген. Осы жерде ол зіне брыннан таныс Кемелбек жне Жасыбай деген екі мас жігітті кездестірген. Олар Абрамовтан здерін крші ауыла жеткізіп тастауды тінген, біра Абрамов машинасыны орабы жкке толы екенін айтып, оларды апарудан бас тартып, жаттара ол ойызып алу шін асханалы кімшілік кесесіне кеткен. Абрамовты жотыын пайдаланан лгі екі жігіт машина орабына з беттермен орналасып алан. айта оралан Абрамов Жасыбайа автоклікпен тсіп, орапты босату туралы сыныс жасайды. Жасыбай айтанды тыдап сынысын орындайды, ал Кемелбек болса, машина орабында жасырын алып ояды, ол туралы Абрамов ештее білмейді. Жол жріп келе жатанда ауыр мастыты салдарынан Кемелбек йытап кетіп машина орабынан лап, жріп келе жатан автоклікті арты дгелегіні астында алып сол жерде азаа шырайды.

Алашында Абрамов клік ралдарыны жріс ауіпсіздігі мен пайдалану ережелерін бзаны, соны салдарынан жбірленушіні луі шін кінлі деп, сотыны кімі бойынша сотталан. Іс кассациялы тртіппен облысты сотта араланда Абрамов жніндегі кім бзылып, оны рекетінде ылмыс рамыны белгісі жо боландытан іс арастырылан. Сот аласыны йарымында мас кйдегі жбірленушіні Абрамовты тыйым саланынан арамастан автоклікке з бетімен, жасырынып отырып, зін-зі ауіпті жадайа душар еткенін, Абрамовты клік ралыны жріс ауіпсіздігіні ешандай ережесін бзбаанын, яни оны рекетінде ылмыс рамы жо екендігі крсетілген.

Жбірленушіні мас кйде клік орабынан лап, дгелек астына тсіп, аза болуы жбірленушіні зіні рескел салатыынан болан. Істі мн-жайы бойынша Абрамов жбірленушіні автоклік орабына жасырынып аланын білмеген жне білуге ммкіндігінде болмаан. Мндай кездейсо жадайа байланысыты ол кінлі деп танылуа жне ылмысты жазаа тартылуы тиіс емес.[8].

Адамны іс-рекетіні жазысыз зиян келтіруі туралы ылмысты кодексінде ылы анытама берілген.

Онда:1. Егер іс-рекет жасаан адамны іс-рекеті (рекетсіздігі) жне одан кейін пайда болан оамды ауіпті зардаптар оны ниетімен амтылмаса, ал кодексте абайсызда мндай рекет жасааны жне оамды аупті зардаптар келтіргені шін ылмысты жауаптылы кзделмесе, рекет жазысы жасалан деп танылады.

2. Егер рекет жасаан адам зіні іс-рекетіні (рекетсіздігіні) оамды ауіптілігін ынбаан жне істі мн-жайы бойынша ына алмаан болса, не оады ауіпті зардаптарды пайда болуы ммкін екенін алдын ала білмесе жне істі мн-жайы бойынша оларды алдын ала білуге тиіс болмаса немесе білуі ммкін болмаса, рекет жазысыз жасалан деп танылады. Егер рекет жасан кезде оама ауіпті зардаптарды пайда болуын алдын ала білген адам оны болызбауа жеткілікті негізде сенгене болса не зіні психика-физиологиялы асиеттеріні ысылтая жадайлар талаптарына сйкес келмеуіне немесе жйке-психикалы ауыртпалытара байланысты осы зардаптарды болызбауа шамасы келмесе де, рекет жазысыз жасалан деп танылады делінген (23 бап).[2].

ылмысты субъективтік жаына міндетті белгісі болып табылатын кінмен бірге ылмысты ниеті жне масаты кіреді. Егер ылмысты кодексті Ерекше бліміндегі наты ылмыс рамында ниет пен масат оны белгісі ретінде крсетілсе, онда ол осы рамны субъективтік жаыны міндетті, ажетті белгісі болып, ал баса жадайларда рамны факультативті белгісі болып саналады.

ылмысты ниет деп белгілі бір ажеттіліктер мен мдделерді іштей трткі болуына байланысты адамны соларды басшылыа ала отырып саналы трде ылмыс істеуге бел бууын айтамыз.

ылмысты масат деп адамны ылмыс істеу арылы болашата белгілі бір нтижеге жетуін айтамыз.

ылмысты неит пен масат зара тыыз байланысты ым. Адамны масатыны алыптасуы ниетке байланысты болса, ал масат пайда болан ниетті андай діспен, ниетпе жзеге асырылатынын анытайды.

Ниет пен масат зара тыыз байланысты боланымен олар адамны еріктілік процесіні р трлі жаын сипаттайды. Ниет адам неге ылмыс жасады деген сраа жауап берсе, ал масат сол рекетті баытын анытайды. Ниет пен масата дрыс ылмысты ылы баа беру шін оларды топтастыруды маызы те зор. ылмысты теорияда алыптасан дстр бойынша ниет пен масат моральды жне ылы негіздерге байланысты екі топа блінеді: теріс (злымды) жне о (злымды емес) ниеттер мен масаттар.

Злымды ниеттер мен масаттара ылмысты жауаптылыты ауырлатуа немесе наты ылмыс рамы сараланан (жетілдірілген) ылмыс рамына жатызуа, сондай-а ылмысты жауаптылыа тарту мселесін шешуге ажетті тікелей сер етеді. Злымды ниеттерге пайдакнемдік (96 бап, 2 блігі, «3» тармаы), бзаылы (96 бап,2 блігі «И» тармаы) таы басалар.

Ниет пен масатты р трлі ылмысты ылы маызы бар. Біріншіден, егер за шыарушы оны наты ылмыс рамыны ажетті белгісі етіп крсете, онда ол ниет пен масат сол ылмысты рамыны міндетті белгісі болып табылады. Мысалы, ызмет жнінідегі жаландыты субъективтік жаыны белгісі пайдаорлы немесе зге де зіндік мдделілік ниет болса, осы ылмысты масаты жалан жаттар жасау болып табылады (314 бап).

Екіншіден, ниет жне масат ылмысты саралауда да шешуші маыз атарады, кейде ол жауаптылыты ауырлататын ылмыс рамын тзуі де ммкін. Мндай жадайда масат пен ниет ылмысты негізі рамында аталмайды. Егер ол аталан жадайда ылмысты саралау згеріп, ата жауаптылы белгіленуі ммкін. Мысалы, пайдаорлыпен кісі лтіру (96 бап, 2 блік, «З» тарматары).

шіншіден, ниет пен масат жаза таайындаланда ылмысты жауаптылыты жеілдететін немесе ауырлататын мн-жайлар ретінде арастырылады. Мысалы, пайдаорлы немесе зге де лтты, нсілдік шпенділікті ыздыру масатымен, кекшіл ниетпен ылмыс істеу жауаптылыты ауырлататын мн-жайа жатады (54 бап, «Е» тармаы). Бан керісінше ылмысты ажетті орану стінде істеу кез келген ылмыс шін жауаптылыты жеілдететін мн-жай болып табылады. Егер ылмысты ниет пен масат ылмыс рамыны ажетті белгісі ретінде крсетілсе, онда ол жауаптылыты жеілдететін немесе ауырлататын мн-жайлар атарына осылмайды.

Кп жадайларда ылмыс бір ана ылмыс нысаны арылы істеледі. Кейбір жадайларда ылмыс рамында кінні екі нысаны (асааналы жне абайсызды) кездесуі ммкін. асааналы жне абайсызды абыстырылан ретте ылмысты іс-ректті істелуі асааналыпен, ал ылмысты нтижесінен болар зардап абайсыздыпен сипатталады. Мндай ылмытарда кінні бірнысаны рекет немесе рекетсіздік жнінде блек орын алса, ал екінші бір нысаны іс-рекетпен туындайтын ылмысты зардабы жнініде блек орын алады. Яни, бір ылмыс рамында кездесетін кінні осындай екі бірдей нысаныны абаттасуын кінні екі трімен істелген ылмыс деп атаймыз.

ылмысты кодексті 22 бабы кінні екі нысанымен жасалан ылмыса мынадай анытама береді: егер асаана ылмыс жасауды салдарынан за бойынша нерлым ата жазаа кеп сотыратын жне адамны ниетімен амтылмаан ауыр зардаптар келтірілсе, мндай зардаптар шін ылмысты жауаптылы, егер адам оларды пайда болатынын алдын ала білсе, біра осыан жеткілікті негіздерсіз оларды болдырмауа менмендікпен сенген жадайда немесе егер адам бл зардаптарды пайда болуы ммкін екенін алдын ала білмесе, біра болжауа тиіс жне болжай алатын болан жадайа ана пайда болады. Ттас аланда мндай ылмыс асаана ылмыс деп танылады. Мысалы, кінні аралас нысандарында ылмысты кодексті 103-бабынын 3 блігіндегі денсаулы ос асаана ауыр зиян келтіруден жбірленушіні азаа шырауы сияты рам жатады. Осы крсетілген рамда рекет жнінде кінні нысаны асааналы, ал одан туындаан зардап жнінде абайсызды болады. Мндай абаттасан кінні болуына зіндік себеп те бар.

Кісіні дейі рып, жбірленушіге жараат тсірген адамны брі раннан келетін зардаптан кісі летінін дл болжай бермейді. Сол себепті де мндай ретте баса адамны денесіне ауыр дрежеде асана жараат келтіру асаналыпен, сол жараатты зардабы кісі лімі жнінде кінні абайсызды нысаны орын алады.

Егер мндай реттерде субект кісіні аза болуын тілеп немесе луін тілемегенімен, оны луіне саналы трде жол берсе, бл сияты іс-рекет (103 бапты 3 блігі) ол асаана кісі лтіру туралы жауаптылыты белгілейтін баса баппен саралауды ажет етеді.[9,106б]. Сонымен кінні екі нысанымен жзеге асырылатын осындай ылмыстарда іс-рекетті нтижесінен туындайтын зардап жнінде кінні тек абайсызды нысаны орын алатыны айын.

Жалпы аланда, кінні екі трімен істелетін ылмыстарды субъективтік мазмнын тере зерттеу объективтік белгілері зара сас ылмыстарды бір-бірінен дрыс ажыратуа немесе істелген іс-рекетті асаана я болмаса абайсызда істелген ылмыс рамына длме-дл жатызуа толы ммкіндік береді.

ылмысты субъективтік жаыны белгісін талдаанда адамны жіберген атесіні кінні нысанына жне оны ылмысты жауаптылыыны шегін анытауа тигізетін серін анытауды маызы ерекше.

ате дегеніміз адамны істелетін оама ауіпті іс-рекетіне байланысты факт немесе за туралы мн-жайлары жніндегі теріс тсінігі болып табылады.

ылмысты ытаы мндай ате за туралы ате жне фактілік ате болып екі трге блінеді.

За туралы ателік деп адамны іс-рекетіні ылмыс атарына жататыны немесе жатпайтыны, оны саралануы, осы іс-рекеті шін таайындалатын жазаны трі, млшері жніндегі теріс ымын айтамыз. Мндай ретте адам зіні істеген іс-рекетін ылмыс деп ойлайды, шындыында зада ол ылмыс атарына жатпайды. Мысалы, адам баса біреуге байамай абайсыздыпен жеіл жараат келтіреді. Ол бл рекетін ылмыс деп ойлайды, біра та ылмысты зада абайсыздыпен жеіл трде жараат салу туралы жауаптылы крсетілмеген. Демек, мндай іс-рекетте кін де, ылмыс та жо. Керісінше,адам зіні істеген іс-рекетін ылмыс емес деген жалан ымда болады, біра оны іс-рекеті за бойынша ылмыс болып табылады.

Фактілі ате деп адамны ылмыс рамыны объектісі жне объективті жаыны белгілері, яни наты жадайлар жніндегі теріс ынуын айтамыз.

Фактілі ате мынадай трлерге блінеді:

1. ылмысты объектісі мен заты жніндегі ате;
2. рекет немес рекетсіздікті мні жніндегі ате;
3. Себепті байланысты рістеуі жніндегі ате.

Объект жніндегі ате бірнеше жадайда болуы ммкін:

а) ылмыскер белгілі объектіге ол сатын болып ойлананымен, ал шын мнінде баса объектіге зиян келтіреді. Мысалы, адам дріханадан наркотикалы препаратты рлауды орнына ателесіп, іш ауруды дрісін рлайды. Бл сияты атеде субъектіні жаупкершілігі ылмысты істеген кезде оны ой неге баытталса, соан байланысты шешіледі. Осы айтылан мысала сйкес кінліні рекеті наркотикалы нрсені рлауа оталан шін сараланады.

б) ылмыскер бір объектіге ана ол суды тілейді, ал шын мнінде бірнеше объектіге зиян келтіреді. Мндай натыланбаан асааналыпен рекет істегенде кінлі адам натыланбаан асаналыпен рекет істегенде кінлі адам наты болан зардап шін ана жауапты болады. Мысалы, тн ішінде бейберекет мылты атудан кшеде тіп бара жатан адама о тигізіп аза болса, кінліні рекеті ылмысты кодексті 257-бабы 3 блігімен жне 96-бапты 2- блігі «И» тармаымен, яни орын алан зардапа байланысты сараланады.[10, 2б].

Объект жніндегі ателіктен ылмысты заты жне жбірленушіні зі жніндегі ателікті ажырата білу ажет. Мысалы: бидайды орнына арпа рлау, баалы аазды орнына жалан аша рлау. Мндай рекеттер ылмысты саралауа сер етпейді. Жбірленушіні зі туралы жіберілген ателікті мні сол кінлі адам белгілі бір адамны орнына ателесіп, баса бір адама иянат келтіреді.

Іс-рекетті мні жніндегі ателік екі жадайда орын алуы ммкін. Адам зіні істелетін іс-рекетіні зиянды екенін сезіп, тілеп істегенімен, шын мнінде, оны іс-рекеті оама зиянды болмай алуы ммкін. Мысалы, жек крсетін адама у беріп лтіруді орнына тателесіп оан іш ауруды дрісін ішкізеді, рекет кісі лтіруге оталанды ретінде бааланады.

Субъектіні зіні іс-рекетімен одан туындайтын оама зиянды зардапты арасындаы орын алатын себепті салдар жнінідегі ателік деп айтамыз.Мысалы, жргізушіні зі айдап келе жатан клікпен жаяу адамды байамай аып кетіп, оны ліп алды екен деп суа латырып жібереді. Біра адамны луі клікті ауынан емес, суа тншыудан болады. Мндай іс-рекет екі бірдей ылмысты жиынтыы ретінде сараланады.

Жауаптылыты жеілдіктетін жне ауырлататын мн-жайлар жнінідегі ателікте адам осы мн-жайларды орын алуы немесе орын алмауы жнінде жалан ымда болады. Мндай рете оны жауаптылыы асааналыты мазмнына, неге баытталанына байланысты шешіледі.

Мысалы, адам жбірленушіні жкті екенін білмей лтірсе, онда оны К-ті 96-бабы 2 блігі «Г» тармаы бойынша кінлауа негіз жо. Ал, ол ателесіп жкті емес йелді жкті йел екен деп лтірсе, оны жауаптылыы ылмысты ниетті баытына сйкес шешіледі.

ылмыс рамыны субъективтік жаы – iс-рекеттi iшкi психикалы мнiн сипаттайды. Кiн - асааналы пен абайсыздыты тектiк тсiнiгi, ылмыс субъектiсiнi жасаан оама ауiптi рекетiне жне зiнi оама ауiптi iс-рекетiнi нтижесiне деген психикалы атынасы. Ниет – субъектiсiнi ылмыс жасау барысында басшылыа алатын ажеттiлiктерi мен мдделерi жне ылмыс жасау барысында нтижеге жетуге тырысады. ылмысты кiн нысаны, оны мен масаты, ылмысты субъективтiк жаын райды [2, 27-29б]. Ал, ылмысты кодексті 257 – бабында крсетілген ылмыс субъективтік жаынан тікелей асааналыпен істеледі. Адам з рекеттері арылы оамды тртіпті рескел бзып, оамды крінеу рметтемегендігін біледі жне осы рекеттерді істеуді тілейді.

Соттар айыптыны ойы мен ниетiне, ол жасаан рекеттеріні себептерi мен масаттарына жне мн-жайларына атысты баса да ылмыстардан бзаылыты айыруды бiлгенi жн.

Отбасында, птерде туан – туысандарын, таныстарын балааттау, ту, денесіне жараат тсіру жне жеке басты араздыынан, жбірленушіні теріс ылыынан болан осыан сас рекеттер жеке адама арсы ылмыс жасааны шін жауапкершілік крсетілген ылмысты кодексті баптарымен саралануы тиіс. Егер мндай рекеттер оамды тртіпті рескел бзумен ласса жне оамды крінеу рметтемеушілікті білдірсе, онда кінліні рекеті бзаылы ретінде сараланады.

Егер бзаылы баса да ауыр ылмыстармен бiрге жасалып, жадайды ауырлату кезiнде млiк асаана ртылса жне блдiрiлсе, онда мндай ылмыстарды жиынты бойынша саралау керек.

Зада крсетiлген тртiп бойынша брыны сотталандыы жойылмаан немесе одан арылмаан кезде сотталандыы айталанан бзаылы деп есептеледi.

Бзаылытаы ылмысты ниетіне оамды крінеу сыйламаушылытан туындаан эгоистік кзарастар, бостандыты теріс тсінушіліктен болан жадаяттар жатады. Бзаылы ниетке – оамды крінеу рметтемеушілікті білдіретін дрекіліктер, ктемдіктер, атыгездіктер, тентектік пен арсызды, ятсызды кріністері жатады.

Бзаылыты масаты оамды тртіпті рескел бза отырып, жбірленушіге кш крсету, орыту, оны бойына орыныш туызу, млкін жою, блдіру болып табылады.

Отбасында, птерде туан – туысандарын, таныстарын балааттау, ту, денесіне жараат тсіру жне жеке басты араздыынан, жбірленушіні теріс ылыынан болан осыан сас рекеттер жеке адама арсы ылмыс жасааны шін жауапкершілік крсетілген ылмысты кодексті баптарымен саралануы тиіс. Егер мндай рекеттер оамды тртіпті рескел бзумен ласса жне оамды крінеу рметтемеушілікті білдірсе, онда кінліні рекеті бзаылы ретінде сараланады.

Сонымен ылмысты субъективтік жаыны ылмыты жауаптылыты бар-жоын анытау шін, істелген ылмыты дрыс саралау шін жне діл жаза таайындау шін маызы ерекше. ылмыты субъективтік жаы бл негізінен адамны психикалы іс-рекетіні ылмыс істеуге тікелей байланысты жаыны крінісі болып табылады. ылмысты субъективтік жаыны мазмнын мынадай задылы белгілері: кін, ниет, масат райды. Бзаылыта бларды анытауды маызы ерекше, себебі бзаылы асааналыпен жзеге асатынына кз жеткіздік.

1.4. ылмысты субъектісі

ылмысты субъектісі болып оама ауіпті іс-рекет жасаан жне заа сйкес сол шін ылмысты жауаптылыты ктеруге абілетті адам танылады. ылмысты кодексті 4,6,7-баптарыны талаптарына сай азастан республикасыны ылмысты кодексті кші азастан республикасыны азаматтарына, азастан республикасыны аумаындаы азаматтыы жо адамдара, сондай-а шетелдіктерге олданылады. Бдан туатын орытынды, оама ауiптi iс-рекет шiн ылмысты жауаптылыа тек ана тiрi адам – азамат тартылады. Егер адам жануарларды немес табии кштердi пайдалану арылы асаана немесе абайсыздыпен басаа зиян келтiрсе,онда ылмысты жауаптылыа сол адамны зi тартылады. Мысалы, абаан итке адамды асаана дейлеп алтырса, онда сол адам жнiнде асаана дене жараатын келтiргенi шiн ылмысты жауаптылы мселесi арастырылады, ал мндай жадайда ит ылмыс субъектiсi емес, ылмысты iстеудi ралы болып табылады.

Сондай-а зады тлалар – мекеме, йым, ксiпорын жне баа да зады йымдар ылмысты субъектiсi болып танылмайды. ылмысты кодексті 14 бабында (1блiгi) “есi дрыс, осы Кодексте белгiленген жаса толан жеке адам ана ылмыты жауапа тартылуа тиiс” деп тура айтылан.[2]. Осыан орай, яни ылмыс субъектiсi болып тек ана жеке тла – адам саналады. Бл субъектiсiнi бірінші белгiсi болып табылады.

ылмысты за ылмыты жауаптиылыа зiнi iстеген iс-рекетiне есеп бере алатын жне зiн-зi басаруа абiлетi бар адамды, яни есi дрыс адамды ана тарта алады. Адам оама ауiптi iс-рекет iстеген кезде зiнi iс-рекетiне есеп бере алмаса, яни ылмысты есi дрыс кйде iстесе, онда ол адамны iс-рекетiнде кiннi екi нысаны: асааналы пен абайсызды жо деп есептеледi оама ауiптi iс-рекетiн ынып, оны маынасына жетiп, аылмен, естiлiкпен iстеген есi дрыс адам ана ылмыс шiн кiнлi деп танылады.Бл ылмыс субъектiсiнi екiншi белгiсi болып танылады.

зiнi iс-рекетiн сезу, жне оны басара алу денi сау адама туан кезден бастап алыптасады, пайда болады. Адам белгiлi бiр жаса толан кезде алыптасан мiрлiк тжiрибесi арылы зi оршаан ортадаы былыса дрыс баа беру, сол ортаа зiнi iс-рекетiнi пайда не зиян келтiретiнiн ыну, наты жадайлара байланысты iс-имыл жасап ы, мораль нормалары арылы тыйым салынандарды iстеу – iстемеу немесе ондай имылдан бас тарту мселелерiн шешiре толы абiлеттi болады. Психолог, психиатр, педиатр, педагог жне загер мамандарды тжырымына сйкес мнда млшерi 16 жаса толан уаыт деп белгiленген. Осы жаса толан жасспiрiмдер здерiнi ылмысты заа айшы кез келген iс-рекетi шiн ылмысты жауаптылыа тартылады. ылмысты кодексті 15 бабында крсетiлген кейбiр ылмыстарды iстегенi шiн мндай жауаптылыа кейбiр ылмыстарды iстегенi шiн жауаптылы одан ертерек жаста – 14 жаса толан уаыттан басталады. Яни, ылмысты зада крсетiлген белгiлi бiр жаса таяу ылмы субъектiсiнi ажеттi белгiсiнi бiрi болып табылады. Сонымен ылмысты субъектiсi болып ылмысты зада крсетiлген жаса толан, есi дрыс жеке адам саналады.

Жоарыда аталып кеткендей, оама ауiптi iс-рекет iстегенi шiн есi дрыс адам за бойынша жауап беруге жне жазалануа жасы толан адамдар ана ылмысты субъектiсi болып табылады. Есi дрыс емес адамдар ылмысты субъектiсi болып табылмайды, сол себептi олар ылмысты жауапа тартылмайды. Мндай адамдара iстеген iс-рекеттерi шiн ылмысты жаза болып табыламайтын медициналы сипаттаы мжбрлеу шаралары олданылуы ммкiн (89-95баптар).[4]. Адам оама ауiптi iс-рекеттi iстеген уаытында зiнi мiнез-лыны оама ауiптiлiгiн сезетiн, ынатын жне зi iстеген iс-рекетiн басар алатын болса, ол есi дрыс адам деп саналады. Бл–есi дрыстыты бiрiншi белгiсi, ал екiншi белгiсiне адамны оама ауiптi iс-рекетiн iстеген уаытта зiнi iс-рекетiнi мнiн сезiп, ынуы жне оны басаруа абiлетiнi болуы ылмысты ытаы кiн туралы абiлетiнi болуы ылмысты ытаы кiн туралы тсiнiкпен тыз байланысты. Яни, оама ауiптi iс-рекеттi iстеген кезде оны iстеушiге йтеуiр кiннi бiр трi асааналы немесе абайсызды болуы тиiс. йткенi,кiн ылмысты жауаптылыты басты,негiзгi алышарты болып табылады. з рекетiнi мнiн тсiнбейтiн жне зiн-зi басаруа абiлетi жо адамдарда кiн да болмайды, сол себептi олар ылмысты жауапа тартылмайды.

Есi дрыс еместiктi ымын ашып крсеткенде ылмысты ы ылымы екi белгiнi, медициналы (биологиялы) жне задылы (психологиялы) белгiнi олданады. Задылы белгi бойынша сот оама ауiптi iс-рекеттi iстеген адамны зiнi iс-рекетiне есеп бере алатынын жне оны iстегенде зiн басара алатынын анытайды.

Медициналы (биологиялы) белгi бойынша оама ауiптi рекеттi iстеген адамны аурурлы жадайына байланысты болан абiлетсiздiгiнi себебi аныталады. Адамны кез келген аурулы жадайы оны есi дрыс емес деп тануа негiз болмайды, сол ауруларды iшiндегi адама зiнi iс-рекетiн наты дрыс баалауа бгет жасайтын аурулар ана оны есi дрыс емес деп таныа негiз болады. Сондытан медициналы белгi мiндеттi трде задылы белгiмен абаттасуы ажет. Тек осы белгi бiрдей болан жадайда ана адам есi дрыс емес деп танылуы ммкiн. Медициналы белгiлерге ылмысты зада трт трлi ауру жатызылан: 1. Созылмалы психикалы ауру; 2. Психикасыны уаытша бзылуы.; 3. Кемаылды; 4. Психикасыны зге де дертке шырауы.[12, 125б].

Задылы (психологиялы) белгi адамны зiнi iстеген рекетiне есеп бере алмауынан (интеллектуалды кезенен) немесе зiнi рекетiн басара алмауынан (ерiктiлiк кезенен) трады.

Интеллектуалды кезенi мазмнына адамны зiнi iстеген iс-рекетiнi шын мнiндегi жадайын тсiнбейтiнiн, оны оама ауiптi мнiн яни, оам, басалар шiн з мiнез- лыны зияндылыын сезбейтiнiн крсетедi. Адамды есi дрыс емес деп тану шiн сот психиатриялы сарапшыны орытындысы ажет. Есi дрыс емес деп таныланда медициналы белгiнi нышандарыны кем дегенде бiреуiн жне задылы белгiнi нышандарыны интеллектуалды ерiктiлiк белгiлерiнi екеуiнде немесе аурулы жадайыды кейбiреулерi шiн тек ана ерiктiлiк белгiсiн анытау ажет. Осы екi белгi абат боланда ана есi дрыс емес деп танылан адамдар ылмыс субъектiсi болып табылмайды, демек, бл оны iс-рекетiнде ылмыс рамыны жо екендiгiн бiлдiредi.

ылмысты кодексті 17 бабыны 2 блiгiнде есi дрыс кйiнде ылмыс iстеген, бiра сот кiм шыарана дейiн зiнi рекетi жнiнде зiне есеп беру немес зiнi рекетiн басару ммкiндiгiнен айырылып алан, есi ауысу дертымен ауырып алан адамды жазаа тартпау туралы айтылан. Есi ауысан адам сот процесiнi мнiн,жазаны масаттары мен мазмнын дрыс тсiнбейдi, мндайда сот–психиатриялы сарапты орытындысына сйкес, есi ауысуы уаытша деп танылса, iс ндiрiстен тоталыды да,ондай адама сотты таайындауы бойынша медициналы сипаттаы ерiксiз емдеу шаралары олданылуы ммкiн. Ал уаытша есi ауысу дертiнен айыаннан кейiн жазалануы ммкiн.

ылмысты кодексті 18 бабында мас куйiнде iстеген ылмыс шiн жауаптылы арастырылан. Осы бапа сйкес“алькогольдiк iшiмдiктi, есiрткi заттарды немесе баса да есегiрететiн заттарды пайдалану салдарынан мас кйiнде ылмыс жасан адам ылмысты жауаптылытан босатылмайды” делiнге. Бл бапта алкогольдiк iшiмдiк iшiп немесе есiрткiлiк немесе баса да есегiртетiн заттарды олдананнан болатын жй мас болу (паталогиялы емес) туралы айтылады. Мндай жй мас тланым з рекетiне есеп беру немесе оны басару абiлетiнен айырып алуына келiп сотыран алмайды, себебi бл жадайда есi дрыс еместiктi зады жне медициналы шарттары, яни тланы санасы мен еркiн iстен шыарып тастайтын немесе айтарлытай шектейтiн психикалы бзылуы жо. Жай мас болу (соны iшiнде е ке тараан трi – алкогольдiк iшiмдiк iшiп мас болу), детте, iшiмдiк пен есiрткi заттарын з еркiмен олдану нтижесiнде пайда болады, ал оны олданылан млшерi айыптыны мас кйiндегi ылыынан айтарлытай ыпал жасайды.

Тiптi жй (физиологиялы) мас болуды е ауыр сатысында да олар оршаан жадайымен белгiлi байланысты сатайды, з рекетiне баылау жасй алады. Мндай адамдар жадайда жауапа абiлеттi деп танылып, ылмысты жауаптылыа тартылады. детте, жй (физиологиялы) масты кйден паталогиялы мас болуды ажырата бiлу ажет.

Паталогиялы мастыа алкоголь iшiмдiгiн, есiрткi немесе баса сегiрететiн заттарды немi пайдалануды салдарынан дертке шырап, соны серiнен зiнi iс-рекетi туралы есеп беруден алан, зiн-зi басару абiлетiн жоалтандар жатады. Сот – психиатриялы сарапшыны орытындысына сйкес, мндай адамдар есi ауысан деп танылуы ммкiн. Сондай адамдара медициналы трдегi ерiксiз емдеу шаралары олданылады. Ал айыаннан со зiнi iстеген ылмысы шiн жалпы тртiппен жазалануы ммкiн. Жаза таайындаланда мас болуды себебi, мастыты дрежесi жне оны ылмыс iстеуге ыпалы есепке алынады. айсыбiр жадайларда сот адамны мас кйде ылмыс жасауын жауаптылыты ауырлататын мн-жай деп тануы да танылмауыда ммкiн. (54 бап, 1 блiгi,“М” тармаы жне 3блiгi).[4].

Жоарыда атап ткенiмiздей, ылмысты субъектiсi болып зада крсетiлген жаса толан, есi дрыс адам саналады. Адамды ылмысты жауапа тартуды е негiзгi шарттарыны бiрi оны белгiлi жаса толуы болып танылады. те жас балалар ылмысты субъектiсi бола алмайды. йткенi, олар здерiнi оама iстеген зиянды iс-рекетiне жауап бере алмайды жне здерiнi ылытарын басара алмайды. Сондытан ылмысты за зi арнайы крсеткен жаса толмаан жасспiрiмдердi ылмысты жауапа жне жазаа тартуа тыйым салынады. Кмелетке толмаандарды жас млшерi жне оларды ылмыс субъектiсi деп тану мселесi. ылмысты кодексті 15 бабында арнайы крсетiлген. Осы бап бойынша ылмысты жауапа ылмыс iстеген уаыта дейiн он алты жаса толмаан адамдар тартылады.

ылмыс жасаан кезде 14 жаса толан адамдар кiсi лтiргенi (96 бап), денсаулыа асаана ауыр зиян келтiргенi (103 бап), ауырлататын мн-жайлар кезiнде денсаулыа асаана орташа ауырлытаы зиян келтiргенi шiн (104 бап, 2 блiм), зорлааны (120 бап), жынысты сипаттаы кштiк рекеттерi (121 бап), адамды рлааны (125 бап), рлы жасааны (175 бап), кiсi тонааны (178 бап), арашылы iстегенi (179 бап), орытып аланы (181 бап), ауырлататын мн-жайлар кезiнде автомобильдi немесе зге де клiк ралдарын рлау масатын кздемей засыз иелегенi (185 бап, 2,3,4 блiктер), ауырлататын мн-жайлар кезiнде млiктi асаана жойаны немесе блдiргенi (187 бап, 2,3, блiктерi), терроризм (233 бап), адамды кепiлге алу (242 бап), ару – жараты, о-дрiнi, жарылаш заттар мен жарылаш рылыларды рлааны не орып аланы (255 б), ауырлататын мн-жайдаы бзаылыы (257 б, 2,3 блiгi), вандализм (258 б), ауырлататын мн-жайлар кезiнде айтыс болан адамдарды мрдесiн жне оларды жерленген жерiн орлааны (275 б, 2 блiк), клiк ралдары немесе атынавс ралдарын асаана жарамсыз еткенi (299 б) шiн ылмысты жауапа тартылуы тиiс. [2, 201б].

Бл тiзбекте келтiрiлген ылмыстар тiзбегi тжырымды, оны ке маынада талылауа болмайды. Осы крсетiлген ылмыстарды оама ауiптiлiгiн 14 жаса толан рбiр адам сезедi, з рекетiне есеп бередi, сол себептi де за шыарушы крсетiлген ылмыстар шiн жауаптылыты 14 жаса толан уаыттан бастап белгiлеп отыр.

ылмысты за ылмысты жауапа 16 жастан, ал куейбiр зада арнаулы крсетiлген ылмыстарды трi шiн 14 жастан тартылатынын белгiлегенiмен, кейбiр рекеттi мнiнi ерекшелiгiне жне субъектiнi ерекше белгiлерiне арай, айсыбiр ылмыстарды субъектiсi болып, жасы кмелетке толан адамдар ана тартылады.Мысалы, кметке толмаан адамды ылмысты iске тарту –131 бап, скери ылмыстарда (16 тарау) ылмысты субъктiсi болып тек, жасы 18-ге толан адамдар ана танылады. ылмыс iстеген, кмелетке толандарды жасы,туан жылы, айы-кнi длме-дл аныталуы ажет. Адамны белгiлi бiр жаса (14,16,18,25) толуы дл туан кнiмен емес, одан кейiнгi тулiктен бастап есептелiнедi. Кмелетке толмаандарды жасы сот – медициналы сарапшыны орытындысы бойынша аныталанда, оны туан кнi болып сол аталан жылды соы айыны соы кнi (31 желтосан) танылады.

Кмелетке толмаандар жнiндегi iстердi, араанда соттар айыпкердi кiм екендiгiн, оны трбие жне мiр сру шарттарын, ылмысты ниетiн, iстеген ылмысыны себебi мен жадайын толы есепке ала отырып,олара трбиелiк сипаттаы шараларды олдануды немесе жаза таайындау мселесiн шешу ажет.

азастан республикасы Жоары Сотыны 1993 жылды 24 мауысымдаы “Жаза таайындаанда соттарды задарды дрыс олдануы туралы” №3 аулысында осындай мселелерге ерекше назар аударылан. Онда “Егер оама онша зиянды емес ылмыс жасаан 18 жаса толмаан адама ылмысты жаза олданбай-а тзелуi ммкiн деп тапса, сот ондай адама ылмысты жаза болып табылмайтын баса шараларды арастырады. Жасспiрiмдер жнiндегi iстi араанда сот айыпкердi жеке басына байланысты млiметтердi, оларды мiр сру жне трбиелiк жадайларын, ылмысты iстеуiнi себептерi мен оан сер еткен мн-жайларды ересектердi олардлы ылмыса итермелеудегi, тартудаы серiн анытаумен бiрге олара жаза таайындауа трбиелiк серi бар мжбрлеу шараларын да арастыруы керек”, - делiнген.[13].

Егер кмелетке толмаан адам осы бапты бiрiншi немесе екiншi блiгiндегi кзделген жаса толса, бiра психикасыны бзылуына байланысты емес психикалы даму жаынан артта алуы салдарынан кiшiгiрiм немесе орташа ауырлытаы ылмысты жасау кезiндегi зiнi iс-рекетiнi (рекетсiздiгiнi) iс-жзiндегi сипаты мен оамды ауiптiлiгiн толы клемiнде тсiне алмаса не оан ие бола алмаса, ылмыстцы жаiапа тартылуа тиiс емес (15 бап, 3 блiгi).

Кейбiр ылмысты рамдар шiн ылмысты субъектiсi болуа есi дрысты, зада белгiленген жаса толу жеткiлiксiз, ондай рамдара субъект болу шiн осы крсетiлген белгiлердi стiне баса да осымша белгiлер болуы ажет. Мысалы, мемлекеттiк пияны (172 бап) жариялауды субъектiсi болып тек сол пия сенiп тапсырылан адам танылады. Ебек туралы задарды бзуды (148 бап) субъектiсi болып лауазымды адам танылады. Аталан ылмысты рамыны ерекшелiгi сол, мндай ылмыстарды арнаулы атаы, лауазымы, белгiлерi жо кез келген адам iстей алмайды.

Сонымен, ылмысты арнаулы субъектiсi дегенiмiз субъектiсiнi жалпы белгiмен (есi дрысты, белгiлi бiр жаса толу) бiрге ылмысты кодексті Ерекше блiмiндегi тиiстi нормаларда крсетлiген осымша – арнауды белгiлерi бар адамдарды айтамыз. ылмысты арнаулы субъектiсiн сипаттайтын белгiлер ылмысты кодексті Ерекше блiмiнi тиiстi ылмысты – ылы нормаларыны диспозицияларында крсетiлген.

Кейбiр жадайларда за шыарушылы арнаулы субъектiсi бар ылмысты – ыты нормалары жеке тараулара бiрiктiрiлген, сондай-а ылмысты кодексті Ерекше блiмiнi наты нормаларында арнаулы субъектiсiнi белгiлерiн крсеткен, азастан республикасы ылмысты кодекстi Ерекше блiмiнде мндай екi трлi тарауды аты крсетiлген:13 тарау мемлекеттiк ызмет мдделерiне арсы ылмыстар жне 16 тарау-скери ылмыстар. Мемлекеттiк ызмет мддесiне арсы ылмыстарды ерекшелiгi сол, мндай ылмыстарды тек ана мемлекеттiк органны лауазым иесi немесе ызметшiсi болып таайындалан адамдар ана ызмет бабын пайдалану арылы iстей алады. скери ылмыстарды субъектiсi болып тек ана скери ызметкшiлер, скери ызмет атаруа мiндеттiлер ана саналады. Кейде арнаулы субъектiсiнi белгiсi ылмысты кодекті Ерекше блiмiнi наты нормаларында крсетiлмегенiмен, ондай белгiнi зады грамматикалы, логикалы, жйелi тсiндiрудi негiзiнде анытауа болады. Ол “заа сйкес немесе арнайы ерезже бойынша кмек крсетуге мiндеттi адамны” деп крсетiлген. Тиiстi за жне ережелер бойынша барлы медициналы жне дрiхана ызметкерлерi, дрiгер, акушер, фельдшер, медбикелер, адамдара кез келген кезде кезде жрдем крсетуге мiндеттi. Зады тсiндiру жолымен бiз бл жерде ылмысты арнаулы субъектiсiне тн белгiнi анытаймыз. Кейбiр нормалар бойынша ылмысты арнаулы субъектiсiн анытау шiн за шыарушы белгiлi бiр мемлекеттiк жйе ызметкерлерiне тн сипаттаманы бередi. Мысалы, ылмысты кодексті Ерекше блiмiнi 15 тарауы бойынша сот трелiгiне жне жазаларды орындалу тртiбiне арсы ылмыстарды бiрнеше нормалары дiлсоттылыа оса осы органны лауазымды адамдарыны анытаушы, тергеушi, прокурор, судья-iстейтiн ылмыстары туралы крсетiп, оларды ылмысты жауаптылыын белгiлеген.[14].

Жалпы Ереже бойынша елімізді ылмысты ыы бойынша ылмысты субъектiсi болып азастан республикасыны азаматтары, сондай-а шетелдiктер жне азаматтыы жо адамдар танылады. Арнаулы субъектiлi ылмыстарды ылмыса бiрге атысып iстегенде оны орныдаушысы тек ана арнаулы субъект, ал баса атысушылары жай субъект болады.

Арнаулы субъект мынадай белгiлерi бойынша топтастырылады.

1. Мемлекеттiк ылы жадайы бойынша: азастан республикасыны азаматы, шетелдiктер жне азаматтыы жо адам (165, 166 бап).

2. Демографиялы белгiлерi бойынша:

кiнлiнi жынысына арай еркек (120, 121 бап), йел (121 бап); жас млшерi (131, 132 б).

3. Отбасылы туысты атынастары бойынша:

Ата-аналар (136 б), жбайлар (140 б), аморшы (139 б), денсаулы жадайы – ВИЧ,ЖТБ, соз аурулармен ауыратын адамдар (115,116 б).

4. скери мiндетке атысы жнiндегi мiндетi: мiндеттi скери ызметке шаырушылы (326 б), скери ызметкерлер жне скери ызмет атаруа мiндеттiлер (366-393).

5. ызмет жадайы жнiндегi адамдар (307-316 б).

6. Арнаулы мемлекеттiк жйелерде лауазымды жадайына байланысты ызмет атарандар – прокурор, судьялар (339,365 бап).

7. Ксiби мiндетiне арай:дрiгер (144 бап), медицина ызметкерлерi (114 б).

8. Атаран ызметiнi немесе жмысыны мнiне арай ызмет пияны жариялау (172 б), темiржол, су, кеме жне уе клiгi ызметкерлерi (295 б), сайлау комиссиясыны мшесi (147 б), сауда ызметкерлерi (223 б).

9.Азаматты мемлекет алдындаы борышыны мнiне арай: ку, мжбрленушi, сарапшы (352 б).

10. Адамны жбiрленушi жнiндегi ерекше жадайларына байланысты: жбiрленушiге аморлы жасауа мiндеттi адам (119 б), жбiрленушiнi сол адама материалды немесе баса туелдi болуы (102 б, 2 блiм).

11. Адамны брыы iстеген оама жат рекетiн немесе рекетсiздiгiн сипаттайтын белгiлерi бойынша брын адам лтiрген адамны адам лтiру (96 б,2 блiм, “Н” тармаы), брын сотталан адам (117 б, 3 блiм).[4].

ылмысты кодексті 17 бабында “ылмыс жасаан кезiнде пситхикасыны бзылуы салдарынан зiнi iс-рекетiнi (рекетсiздiгiнi) iс жзiндегi сипатымен оамды ауiптiлiгiн толы клемiнде ына алмаан не оан ие бола алмаан есi дрыс адам ылмысты жауапа тартылуа тиiс.

Есiнi дрыстыы жоа шыарыламайтын психиканы бзылуын сот жаза таайындау кезiнде жеiлдетушi мн-жай ретiнде ескередi жне ал осы Кодексте кзделген медициналы сипаттаы мжбрлеу шараларын таайындау шiн бола алады делiнген.

арастырылап отыран бапта аыл-есi дрыс, бiра психикалы ауыратын тланы жасаан ылмысы шiн ылмысты жауаптылыы талданады. Мндай тлаларды шектеулi аыл –ес, дрыс жадайында ылмыс жасаандар деп таниды.

Психикасы бзылан деп – есiнi дрыстыын жоа шыарылмайтын, бiра зiнi iс-рекетiнi (ректсiздiгiнi) iс жзiндегi сипатымен оамды ауiптiлiгiн толы клемiнде ына алмаан не оан ие бола алмаан тланы айтамыз. Есi дрыстыы шектеулi адам психикасыны ауытуынан кйзелiсте болады, бiра бiршама тмен болса да з iс-рекетiне есеп беру жне оан ие болу абiлетiн сатайды. Есiнi дрыстыы жоа шыарылмайтын психикасы бзылан адама ылмысты кодексте кзделген негiздер бойынша жасаан ылмыс шiн жауаптылыа тартылады жне жаза таайындалады. Занан крiп отыранымыздай есiнi дрыстыын жоа шыарылмайтын психикасыны бзылуын сот жеiлдетушi мн-жай ретiнде ескередi. Сот кiннi психикасыны бзылуын ескере отырып, оан жазамен атар медициналы сипаттаы мжбрлеу шараларын таайындауы ммкiн.

ылмысты за бойыншап ылмысты субъектiсi болып, ылмысты жауаптылыа тартылуда кез келген адам жатады. ылмысты жауаптылыа есi дрыс, ылмыс жасаан уаытта 16-а, кейбiр ылмыстар шiн 14, 18-ге толан жеке адамдар жатады.

ылмысты субъектiсi жалпы жне арнаулы болып екi трге блiнедi. ылмысты субъектісіне жалпы тсініктеме беретін болсам, ол ылмыс жасаан жне бойында ылмысты зада кзделген белгілер бар жеке тла танылады. Ол белгілерге оны есіні дрыстыы, белгілі бір жаса жеткендігі, ал кейбір жадайларда, арнайы белгілер де (ызмет жадайы, мамандыы, ксібі жне таы да басалары) жатады.[15, 40б].

Ал, енді наты бзаылы ылмысты субъектісіне келетін болса – жалпы, 16-а (257-бапты 1-тармаы) жне 14-ке (257 – бапты 2,3 - тарматары) толан есі дрыс адам танылады.

ылмысты кодексті 257 – бабыны 2-тармаында бзаылыты ауырлататын трі шін жауаптылы белгіленген. Олар:

а) адамдар тобы, алдын ала сз байласан адамдар тобы немесе йымдасан топ жасаан. Топты ылмыстарда бірлесіп атысушыларды арасында зара байланыс р трлі бола алады жне оны з ерекшеліктері бар. ылмысты топа бірлесіп атысушыларды зара арым атынасыны сипаты топты оамды пуіптілігіні жне оны жасайтын ылмыстарыны, дегейіне бл топтара бірлесіп атысушыларды жауаптылыыны шектеріне сер етеді.

ылмыса бірлесіп атысушыларды зара байланысы объективті немесе субъективті сипатта болуы ммкін. Мндай байланысты дрежесін трліше баалау ылмыса атысуды нысандара блуді негізіне алынады.

ылмысты кодекс адамдар тобыны ылмыса бірлесіп атысуыны трт нысанын ажыратады. Бірлесіп отырдаушылы. Бл трді объективті сипатыны ерекшелігі – ылмыса тек орындаушыларды атысуында жне оларды арасында алдын ала сз байласуды болмауы. Бірлесіп атысуды бл трін дебиетте арапайым тр деп атайды. Мндай трді кезінде ылмыса бірлесіп атысушы тлаларды р айсысы жасалып жатан ылмысты объективтік жаын райтын рекеттер жасайды. Бір жадайда атысушыларды барлыы бір мезгілде (мысалы, кісі лтіру кезінде жбірленушіге брі бірдей лтіретін жараат салды немесе біреулері оны стап трып, аландары лтіретін жараат салды) немесе біртіндеп ( мысалы, біреуі абыраны ойып тесік жасайды, ал басасы ол тесік арылы блмеге кіріп, баалы заттарды рлайды) рекет жасаулары ммкін.

ылмысты адамдар тобы жасау тріндегі бірлесіп атысуы кезінде ылмыса атысушыларды арасында ылмыс жасау жнінде алдын ала сз байласу болмайды. Ол, детте, басаларды бан дейін басталып кеткен ылмысты ісіне таы бір тланы осылуы трінде кездеседі.

Адамдар тобыны алдын ала сз байласу арылы жасаан ылмыса бірлесіп атысуы – екінші нысаны болып табылады. Бірлесіп атысуды бл тріні бірінші трден аырмашылыы – бан бірге орындаушылы та, топтаы орындаушылар йымдастырушылар да, айдап салушылар да жне кмектесушілер де кіруі ммкін. Мысалы, біреуі ойманы бзып ашу, басасына – оймадаы млікті шыару, шіншісіне – рланан млікті тиеп кететінклік тауып келуі тапсырылса, ал тртіншісіне – рлы жасау кезінде сталып алу аупі туралы бірлесіп атысушыларды ескерте ою шін баылып тру міндеті жктеледі[3, 69б].

Егер де бзаылыты йымдасан топ жасаса, бірлесіп атысуды шінші нысаны орын алады. Бірлесіп атысуды бл тріні еркешелігі – мндай топа атысушыларды арасындаы зара байланысы траты сипатта болуы керек екендігінде. Бл траты топа атысушыларды бірігу масаты – онша ауыр емес не орташа ауыр дрежедегі бір немесе бірнеше ылмыс жасау болуы – бірлесіп атысуды аталан тріні екінші міндетті белгісі болып табылады;

б) кімет кіліне не оамды тртіпті орау жніндегі міндетті атарушы немесе оамды тртіпті бзуа тыйым салушы зге де адама арсылы крсетумен байланысты болса;

в) бзаылы шін брын сотталан адам жасаса. айталану – ылмысты бірнеше мрте жасалуыны бір трі болып табылады. ылмысты кодексті 13 – бабыны бірінші бліміне сйкес ол «брын асаана ылмысы шін соттылыы бар адамны асаана ылмыс жасауы». ылмысты кодексті осы бабыны тртінші бліміне сйкес «он сегіз жаса толмаан адамны жасаан ылмысы шін соттылыы, сондай – а ылмысты кодексте белгіленген тртіп бойынша алынып тасталан немесе жойылан соттылы, ылмысты айталануын тану кезінде ескерілмейді: ылмыстарды айталануы ылмыскерді оам шін ауіптілігіні жоары екендігін білдіреді. Себебі, оан алашы ылмысы шін олданылан жазаны масаты орындалмады. ылмысты айталануыны орын алуы кінлі ылмысты жауаптылыа тартылар кезінде міндетті трде ескерілуі тиіс[16]. Жасалан ылмыстарды сипатына арай айталану - жалпы жне арнайы болып блінеді.

Жалпы айталану – брын соттылыы бар тланы кез келген жаа ылмыс жсауы, мысалы, алаяты шін сотталан тла бзаылы жасауы ммкін.

Арнайы айталануды задылы трысынан аландаы маыздылыы мынада: біріншіден, ол замен арастырылан жадайларда баалаушы немесе ерекше баалаушы жадай болып табылады. Екіншіден, жалпы айталану сияты, арнайы айталануды да, сот егер, ол жазаны ауырлатушы жадай ретінде ескереді.

ылмысты кодексті 257 – бабыны 3-тармаында бзаылыты аса ауіпті трі – атыс аруын, газ аруын, пышаты, кастеттерді жне зге де суы аруды не денсаулыа зиян келтіру шін арнайы бейімделген баса да заттарды олданып немесе олдану рекеті шін жасалан бзаылы шін жауаптылыты белгілейді. Атыс аруы, газ аруы, суы аруды тсініктеріне ылмысты клдексті 251-255 баптарында талдау жасалан.

азастан Республикасыны 1998 жылы 30 желтосанда абылданан «аруды кейбір трлеріні айналымына мемлекеттік баылау туралы» Заына сйкес, атыс аруы – бл оты немесе баса зарядты энергиясыны арасында баытталан озалыса келетін снаряд пен белгілі бір аралытаы межені механикалы трде заымдау шін арналан ару. Мндай аруа скери атыш аруды барлы трлері (винтовкалар, карабиндер, автоматтар, пистолеттер, т.б.), шаын калибрлі ару (винтовка, пистолет), иір ойы ылы жне теріс ылы ашы мылтыы, ашы мылтытарынан сон ішінде, егер ашы мылтыыны асиетінен айырылан болса, тегіс ылды мылтытан да жасалан шола мылтытар жатады. Мндай арулар заводта жасап шыарылумен атар, олдан да жасалуы ммкін.

Пневматикалы мылтытар, белгі беруші, старт беруші, рылыста олданылатын пистолеттер мен ракетницалар арастырылып отыран ылмысты заты болып таныла алмайды.

Жарылыш заттар – бл оттегісіз (сырты серге байланысты) жарылыш абілеті бар химиялы заттар мен оларды оспалары. Жару рылылары – трлі объектілерді жаруа арналан жарылыш затпен жабдыталан рылылар.[14].

Денсаулыа арайы бейімделген баса да заттара кінлыны осы масат шін алдын ала немесе бзаылы жасау кезінде жабдытаан нрселерін, яни алдын ала немесе белгілі бір деулерден ткізілген: арнайы жне сол масатпен зімен бірге алып жрген нрселерін ( балта, бала, тая, темір жне т.б.) айтамыз.

ылмыс болан жерден алынан дене жараатын салуа арнайы жабдыталмаан нрселерді, оны ішінде шаруашылы – трмысты масаттаы заттарды олдану немесе олдануа тырысушылы рекеті ылмысты кодексті 207 – бабыны 3-тармаымен саралау шін негіз бола алмайды (азастан Республикасы Жоары Сот Пленумыны 1995 жылы 21 шілдедегі №5 аулысыны 8-тармаы).[17].

рине андай да болмасын ылмыс оам шін ауіпті, жне ол мемлекетпен сйкесінше жазалануы тиіс.

2 ылмысты саралану рамына талдау жасау

2.1 Бзаылыты сараланан трлері

Баса тарауларда айтыландай, бзаылыты арапайым трiмен атар, крделi трi де болады, яни сараланан трлерi.

Бзаылыты 257-бапты 1-блiгi бойынша саралаанда айыпты деп тану жнiндегi аулыда, айыптау орытындысы мен кiмде айыптыны андай наты рекетi ай саралау белгiлерi бойынша ерекше арсыздыа немесе айрыша атыгездікке жататыны мiндеттi трде крсетiлуi керек. Мндайда iстi осымша тергеуге жіберместен кiмде тергеу органдары тапаан бзаылыты саралау белгiлерiн крсетуге жол берiлмейдi.

Крделi трiне азастан Республикасыны ылмысты кодексiнi 257 бабыны 2 жне 3 тарматары айтылады.

ылмысты занамаа сйкес крделi бзаылыа алдын ала топпен, йымдасан топпен, сонымен атар бан ы орау органдарынан немесе оамды тртiптi орауды жзеге асыратындара арсы кш крсеткен бзаылы жатады.

Сонымен атар, бзаылыты сараланан трiне бзаылы бойынша брыны соттылыы жатады. Жоарыда аталан белгiлер азастан Республикасыны ылмысты кодексiнi 257 бабыны 2 тармаы жатады. ылмысты кодекспен берiлген iс - рекеттер орташа ауырлытаы ылмыстара жатызылып жне осы ылмыстар Iшккi Iстер Министрлiгiнi анытау органдарымен аралады.

азастан Республикасыны ылмысты кодексiнi 257 бабыны 2 тармаыны белгiлерiн арастырайы. Сонымен, алдын алу сз байласан топпен жне ымдасан топпен жасалан бзаылы.

«Алдын ала келiсiлген» дегендi за былай деп тсiндiредi: 2 немесе 3 одан да кп адамдарды алдын ала келiсiмi бойынша тонаушылы жасауы. Барлы ылмыстарды бастауында оны асааналыы танылады.

Егер йымдасу ылмысты жасау барысында пайда болса, онда ол «алдын алатындыын» жоалтып, бзалыты сараланан белгiлерiнен айырылады. Бндай жадайда р ылмыскер з ылмысы шiн жауап бередi.[18, 17б].

Нысаны бойынша келiсiм ауызша, жазбаша, келiсiмдi, нсiз келiсуi арылы болуы ммкiн. Бл белгiлер бойынша бiрнеше тлаларды ылмыстарын саралауа болмайды, себебi олар жекеше трде бастап, кездейсотыты нтиджесiнде сйкес келiп, йымдасан ылмысты топа айналады. Бндай жадайда бзаылыты алдын ала келiсiмсiз жасалан топпен жасалан ылмыс деймiз, бл сараланан трге жатпайды. Бiрiккен топты бзаылы жасаан атысушылары субъективтiк жне объективтiк жатары арастырылады.

Алдын ала келiсiлген топпен жасалан бзаылы - сотты тжiрибеде екi немесе одан да кп тланы алдын ала келiсiп, йымдасып жасауы, ал бан мысалы, орындаушыа ару – жараты келiп беру емес. Алдын ала келiсiлген топты рамына тек орындаушылар кiредi. Рлдердi блiнуiмен жасалан крделi атысушылы немесе оны басаша «топты тлалар» деп те атайды: р бiр атысушы з ылмысына жауап бередi, орындаушы, айдап салушы, кмектесуші. (соы екеуi Р К 28 бабына сiлтеме жасалады).

Сонымен атар алдын ала келiсiлгентопты тлалар тек ылмысты жауапкершiлiкке тартылатындар болады. Есi дрыс еместiк пен ылмысты жауапкершiлкке тартылатын жаса жетпегендiк (бл жадайда 14 жас) ылмысты заа жетпейдi, бiра олар шын мнiнде бiреудi млкiн жасырын трде рласа да.

Адам р кезде екi жне одан да кп азастан Республиксыны ылмысты кодексіні 257 бабыны ртрлi тарматарында крсетiлген ылмыс жасаса, онда айыптыны жасаан р ылмысы жеке-жеке саралануы тиiс.

Жауаптылыты, жекелеу аидасына сай соттар барлы жадайда жасалан бзаылыты оама ауiптілігi сипаты мен дрежесiн, айыптыны жеке басын, жауаптылыты жеiлдететiн жне ауырлататын iсті мн-жайын ескерiп жаза таайындауа тиiс.

азастан Республикасыны ылмысты кодексіні тиісті баптарын олданып жаза таайындаанда соттар жазаны теудi тртiбi мен шарттарын тсiндiрiп, сотталан адамны тзелуiне жне айта трбиеленуiне септiгiн тигiзетiн зада крсетiлген мiндеттердi оан жктеу туралы мселенi талылауа, ажет болса, оны орындауды мерзiмдерiн крсетуге тиiс.

Егер бзаылытан млiк жойылып немесе ираан, азаматтарды денесiне жараат тскен, оны зi ебек абiлетiнен уаытша айырылан болса, соттар азастан Республикасыны ылмысты іс жргізу кодексіні тиісті басшылыа ала отырып, ылмыстан шеккен материалды жне моральды зиянны орнын толтыру мселесiн кiмде шешуге мiндеттi.

Мны мысал ретiнде арастырса, 2000 жылды басында IIО – да топты бзаылы тексерiлдi. Екi жас адам оларды шартты трде Т. Жне А. деп атайы. Екеуi iшiмдiк iшiп, мас кйiнде ауладан тiп бара жатып Т.. сол ауладаы йдi бiр трынын крiп алып, (оны Ж. Деп атайтын болса) одан темекi алып берудi талап еткен. Ж. Оан темекi алып берудi ашасыны болмауына байланысты бас тартып, оан зiнi темекiсiн сынан. Т. Есiмдi азамат одан темекiсiн алып, оан былыпыт сздер айтып, подъезд жанында отыран трындарды кзiнше рып – соа бастаан. Бны арап тран азамат А. Т. – а келiп, Ж.- ны Т.- мен ра бастаан. Осы кезде жедел басаруа арналан скери ызметшiлер батальены олара арай жгiрiп келе жатанын крiп, олар тыылып лгерген. Кейiн азастан Республикасыны ылмысты кодексiнi 257 бабыны 2 тармаыны «а» тармашасы бойынша сталып сотталан. Бдан бзаылы алашы рет Т. – да пайда болды. Ал арап тран А. ешандай шара олданбаан. Бiра, ылмысты жасалу барысында Т. – ны тотатпай, зi де осылып, белсендi атысты. Оны Т.-ны Ж.-дан орама болан сiлтемесi шындыа жанаспайды. Себебi, Ж. Жерге жатып басын олмен жауып жатып зiн орауа ешандай шара олданбады. На осы жадайды топпен жасалан бзаылы деп атауа болады. Осы бзыылыты обьектiсi- оамды тртiппен Ж-ны денесiне деген тиiспеушiлiк жатады. Объективтiк жаынан бл ылмыс Ж.-а рып-соу жасауымен жне былыпыт сздердi жария трде айту. Субъективтiк жаынан Т-ны ойында ол ылмысты жасау болды, сонымен атар А.-ны ойында Т.-ны тотатпау, оны орнына керiсiнше, Т-ны бастаанын аятату ойында болды. Бл ылмысты субъектiсi екеу. Т. жне А., блар бзаылы ылмысыны субъектiсiне толыымен сйкестеледi.[19].

йымдасан топ. Бл топты мiндеттi белгiсi - тратылы. Тратылыта алдын – ала келiсу мен топ арасындаы мшелердi йымдасауы болады.

йымдасан топ мшелерi арасында траты байланыс болды, ол байланысты нтижесi топты тратылыын топ мшелерiнi кптiгi мен оларды орта масатыны болуы амтамасыз етедi. Осыны барлыы йымдасан топты алдын-ала келiсiлген траларды тобынан айырады.

йымдасан топты атысушыларына рлдердi блiп беру де тн. ысаша орыта айтанда, ылмысты занама бойынша «йымдасан» маынасында екi немесе одан да кп адамдарды бiр немесе бiрнеше ылмыстарды жасау шiн алдын – ала йымдасауы.

йымдасан топ алдын ала келiсiлген атысушылар алуандыыны ауiптi трi, сондытан да азастан Республикасыны ылмысты занамасы мен ТМД елдерiнде йымдасан топ рамында жасалан ылмыстар ылмысты жауапкершiлiктi ауырлататын трiне жатады. Сонымен атар, йымдасан топты мшелерi ылмыса р трлi атысурамымен болуы ммкiн. йымдасан топа: айдап салушы, йымдастырушы, кмектесушi жне орындаушылар жатады. Бiра бл барлы йымдасан топты атысушылары ылмысты орындаушылары болып есептеле бермейдi. Мысала, йымдасан топ рамымен жасалан бзаылыты келтiрейiк. Жаында IIО – ны йымдасан топты стады. Олар бокс секциясына атысушылар болан. Оларды арасында тыыз байланыс орнап, кiшiлердi лкендерге баыну негiзiнде наты йым орнаан. Осы топ оамды орындара келiп, бзаылы жасаан. Бл топты р мшесiнi ылмыс жасау барысында з рлдерi болан. Осы ылмыс йымдасан топ мшелері бар бзушылыты наыз мысалы. Олар азастан Республикасыны ылмысты кодексіні тиісті бабымен сотталды.[20, 187б].

Сонымен атар, ылмысты ауымдасты дегеніміз не? жне оны йымдасан топты айырмашылыын міндетті трде атап ткен жн. ылмысты ауымдасты дегеніміз ауыр жне аса ауыр ылмыстар жасау шін рылан йымдасан топты айтады. Занама ылмысты ауымдасты брінен брын оны белгілері шін маызды йымдасан топ болып табылады. Біра та ылмысты топты осымша белгілері де бар:

а) бірттасты;

б) кптеген бірнеше ылмыс жасау шін рылан ылмысты йым;

в) осы рылымны ылмысты ауыр жне аса ауыр ылмыстар жасау шін рылуы;

г) бірнеше йымдасан топпеносы масаттар шін рылуы.

Бірттастыты белгісі ылмысты іске атысушылар мен оларды мшерелі арасында йымдасан топаараанда жоары дегейдегі келіспеушілік. Берілген ылмысты рылуы тратылыпен бірттасты осы ылмысты бастапы ауыр жне аса ауыр ылмыстарды жасалуына баытталан. ылмысты ауымдасты ылмысты алдын ала келісілген тріні е пуіптісі келісілген тріні е ауіптісі.

Билік кіліне немесе баса оамды тртіпті орайтын тлаа арсылы крсетумен жаласан бзаылыты з мнінде нені білдіретінін арастырайы.

азастан Республикасыны ылмысты кодексіні 257 бабыны 2-тармаы бойынша арсылы, ылмысты іс аяталаннан кейін оны бркемелеу масатында жасалан болса, онда ылмыс азастан Республикасыны ылмысты кодексіні 257 бабыны 2-тармаы жне 310 бабы бойынша саралануы тиіс. Айта кететін жайт аталан баптарды жиынтыы бойынша билік кіліне бзаылы іс имялдары кезінде арсылы крсетілуіні жбірленушіні мірі мен денсаулыына ауіпті зорлыпен жасалуды ды саралау керек.

Егер бзаылы жолын кескен тла билік кілі болмаса, біра, оан ылмыскерді крсеткен арсылыы мірі мен денсаулыына ауіпті іс-рекеттермен байланысты болса, онда ылмыс азастан Республикасыны ылмысты кодексіні 257 бабыны 2-тармаы жне 103 немесе 104 баптармен сараланады. кінішке орай тжірибеде билік кіліне арсылы крсетумен жасалан бзаылыты кбіне зорлыпен арсылы назара алынады, ал зорлысыз арсылы крсету кімшілік ы бзушылыпен полийия ызметкеріне баынбау деп сараланады.

азіргі тада тжірибеде билік кіліне зорлыпен арсылы крсетуді ылмысты іске тартуды кеірек олдану керек. Себебі, азіргі бзаылыр ылмысты за мен кімшілік занаманы жасы біледі.

азір олар ы орау органдары ызметкерлеріне орлысыз арсылы крсетуге тырысады, йткені олар полиция ызметкерлеріне ол ктергенні нтижесін аны тсінеді. Олар полиция ызметкерлеріні кш олдануынан орады деген сз емес. Олар дл осы зорлыпен арсылы крсету билік кіліне арсылы крсету деп сараланатынын тсінеді [21, 45б].

Сонымен атар тжірибеде мынадай жадайлар брын бзаылы жасаан тла, дл осы ылмысы шін сотталан жне соттылыы аяталмаан жне алынбаан тла дл сол ылмысты екінші рет айталауы жиі кездеседі. Бдан осындай бзаыны ойында зіні «ерекшелігі» дегендей ой наты туындайды. Бндай адамдар балалы шаында нашар трбиеленген немесе оан кішкентай кезінен барлы заттара деген рсатты болуысияты ойларды болуы, яни ол баланы кез келген уаытта з дегеніне жетумен штасуында болып отыр. Бндай бзаылы жасауда біршама біршама тжірибесі бар адамдар дл сол ылмысын айталауда, ойланып жне ойланбай жасайды. Ал бндай істер ы орау органдарыны жмысын ауырлататыны белгілі.

2.2 Бзаылыты ерекше сараланан рамы

азастан Ресубликасыны ылмысты кодексіні негізінде ауыр ылмыс болып табылатын ылмыса келетін болса, азастан Ресубликасыны ылмысты кодексіні 257 бабыны 3 – тармаында арастырылан бзаылыты арастырамыз. ылмысты за осы ылмысты кодексті бабына кзделген арулар немесе ару ретінде олданылатын зге де ралдармен жасалан кез келген бзаылыты айтуа болады.

Бл ылмыс оамды тртіптен баса, оамды атынастарды баса де кеістігін арастырады. Бл ару немесе баса да ралдарды ару ретінде олдануды сипаттайды, бзаы бл жерде тек ана оамды тртіпті емес, сонымен атар оамды ауіпсіздікті де амтып отыр. аруланан бзаы рашан, барлы жадайларда оны оршаан оам мшелерін орыныша блейді. Міне сондытан оамды ауіпсіздік бзаылыты осымша объектісі болып табылады. рине, аруланан бзаыа талдау жасау шін біріншіден жасылап ару дегеніміз не, олар алай блінетінін біліп алуымыз ажет.

Бзаылы жасаан кезде атылатын аруды, газ аруын, пышаты, кастет жне баса суы аруды йтпесе денеге жараат салу шін арнайы жасалєан баса нрселердi олдану немесе олдануа тырысушылы жадайда ана емес, сонымен бiрге аталан нрселердi бзаылы рекеттер жасаан кезде олданып, азаматтарды мiрi мен денсаулыына аны ауіп тндiрген кездегi ылмысты рекеттерi де ылмысты кодексті тиісті баптарымен саралау шін негiз бола алады.

Денеге жараат салуа арнайы жабдыталан нрселер деп айыптыны осы масат шiн алдын-ала немесе бзаылы жасау кезiнде жабдыталан нрселерiн, яни алдын ала немесе белгiлi бiр деуден ткiзiлмеген, айыптыны арнайы дайындалан жне сол масатпен зiмен бiрге алып жрген нрселерiн де мойындау керек.

ылмыс болан жерден алынан дене жараатын салуа арнайы жабдыталмаан нрселердi, оны iшiнде шаруашылы-трмысты масаттаы заттарды олдану немесе олдануа тырысушылы рекетi азастан Республикасыны ылмысты кодексіні 257 бабымен саралау шiн негiз бола алмайды.[22, 109б].

Ерекше арсыздыпен жасалан бзаылы деп адамгершiлiктi жалпы абылданан алыптарын кпе-крiнеу жоа шыару; мысалы, ятсызды, ауру адамды, зiн-зi орай алмайтын жадайдаы адамдарды т.б. орлау арылы крiнетiн бзаылы рекет екені соттара тсiндiрiлсiн.

Ерекше атыгездiк белгiлерi бар бзаылы деп оамды тртiп бзылан жне кпе-крiнеу кпшiлiктi рметтемеген жадайда, мысалы, жеке басты орлаумен, оамды тртiптi за жне табанды бзылуымен, млiктi рту жне бїдiрумен, баралы шараларды болдырмаумен, ксiпорынны, мекеменi немесе оамды клiктi жне таы баса алыпты жмысын уаытша тотатумен, денсаулыты ыса мерзiмге бзумен немесе ебекке жарамдылыты болмашы жоалтуа кеп сотырмайтын жеiл дене жараатын тсіруге кеп сотыратын рекеттер саналуы ммкін.

Ерекше атыгездiк белгiлерi бойынша бзаылы жасаан адамны рекетi ылмысты кодексті 257-бабыны 1-тармаы бойынша тек мiр мен денсаулыа ауіпсіз кш крсетiлгенде сараланады. Мны денсаулыты ыса мерзiмдi бзылуына немесе ебек ету абiлетiнi болмашы ана жоалуына ласпаан денеге жеiл жараат тсiру деп тсiну керек.

ылмысты кодексті 257-бабыны 2-тармаы бойынша сараланатын бзаылы жасау кезiндегi денеге жараат тсiру деп, кез келген дене жараатын емес, ауырлыы орташа дене жараатын йтпесе денсаулыа ыса мерзiмдi зардап келтiруге немесе ебекке жарамдылыты болмашы жоалтуа сотыратын жеiл дене жараатын айтады.

3 Тжірибеде бзаылы шін ылмысты жауаптылыты олдануды ерекшеліктері

3.1 Тжірибедегі бзаылы жне ол шін жауаптылы олдану Жоарыдаы блімде бзаылыты барлы трлерін арастырса, енді осы блімде тжірибеде бзаылы шін ылмысты жауаптылыты олдануды ерекшеліктеріне тоталамыз.

азастан Республикасыны ылмысты – атару задылыында бзаылы шін ылмысты жауаптылыа тартуды екі нысаны арастырылан [23, 58б].

Бл екі нысанны біреуі арапайым нысан болып табылатын, яни, сота дейінгі материалдарды дайындау жніндегі хаттама нысаны танылады. Бл жеілдетілген нысан азастан Республикасыны ылмысты кодексіні 257 бабыны 1 – тармаы бойынша бзаылы ісі арастырыланда олданылады. Хаттамалы нысан дегеніміз не? - бл жоарыда атап ткеніміздей іс жргізуді жеілдетілген нысаны. Анытау органы он кн мерзім ішінде жасалан ылмысты мазмны мен ы бзушыны жеке басыны кім екендігін анытайды. Сота іс бойынша материалдар дайындап жатан тла – ы бзушыдан, жбірленушіден жне кугерлерден жауап алады. Одан блек, іс шін ы бзушыны трылыты жері мен жмыс орнынан мінездеме, соттылыы жнінде анытама (барекендігі немесе жо екендігі жнінде), сонымен атар, сот ісіне атысты зге де материалдарды жинайды. ы бзушыны сота жне анытау органына келу міндеттілігі аралады. Осы ызметті негізгі болып табылатын, жасалан ылмысты хаттамасы танылады. Бл хаттамада, осы хаттаманы жасалан орны мен жасалан уаыты жне оны жасаан тланы кім екендігі белгіленеді. Сонымен атар, хаттамады ылмысты жасалан орны мен оны рекеттері, мотивтері, салдары жне зге де маызды міндеттемелері кзделеді. Одан блек, хаттамада азаатан Республикасыны ылмысты кодексіні тиісті бабына сйкес ылмысты саралануы жне ы бзушыны кінсін жне ылмысын длелдейтн наты мліметтер белгіленеді. Бл хаттамаа жинаталан материалдар осылады. Содан со, анытау органыны бастыы жинаталан материалдарды арастырып жне жинаталан материалдарды кінліні ылмысты жауаптылыа тарту шін жеткілікті деп танып, хаттаманы бекітеді. Жне бл материалдарды прокуратураа істі сота дайындау шін баыттайды. Брындары хаттамалы нысан прокуратурамен санкцияланатын болатын, ал азір ол ылмысты – атару кодексіне згерістер енгізілгеннен бері тек ана санкцияны сот ана шыаратын болды.

азіргі уаытта прокуратура, тек ана хаттаманы анытау органы жасаанын хабарлайды, содан со хаттаманы кшірмесін адаалау ндірісіне жібереді [24].

Бгінгі тада азастан Республикасыны ылмысты іс жргізу кодексіне згертулер енгізуіне байланысты хаттама нысаны біршама крделене тсті. Хаттама нысаныны міндетті талабы болып ылиысты істі оау болып табылады. Соан сйкес, хаттама нысаны бл ылмысты іске сас жне ол мынадай атауа ие болады «хаттама нысаны бойынша сота дейінгі материалдарды дайындау ылмысты ісі». Мені кзарасым бойынша хаттамалы нысан бзаылыпен кресуді тиімді жолы деп санаймын. Бл практиктерді тілінде «аиат кезеі» деп аталады. Яни, жбірленушілерді жне куларды алашы жауаптар болан ы бзушылыты суреттеп айта алпына келтіруге кмектеседі. Млкіне нсан келтірілген жерді немесе рекетті рі арай саралауа сер ететін зге де жадайларды мият арау керек. Сонымен атар, жбірленушіде ешандай дене жарааттары мен рып – соу іздеріні бар жоын ммкіндігінше тез куландыру керек, йтпесе уаыт жіберіп алатын болса, оны іздері жоалып кетуі ммкін немесе жбірленуші баса жерде жне орында алан жарааттарын кінліден круі ммкін.

Осы жадайа мысал келтіретін болсам, Азамат А., зіні жолдастарымен бірге ішімдік ішіп отырып, здеріні асынан тіп бара жатан Б. Есімді азаматты дейі тотатып алып, Б.- ны мас екендігін пайдаланып, оны орлап, балааттап, маза ылып кліп бірнеше рет басынан алаанмен ран. Сол кшеде А.-мен оны жолдастары жне Б.-дан баса ешкім болмаан. Біраздан со олара жаындап келе жатан полиция ызметкерлерін кріп А.-мен оны жолдастары аша жнелген. Біра, полиция ызметкерлеріні шыл рекетіні арасында А.-мен оны жолдастары сталып, олар ІІО-на жеткізілді. Тез арада жасалан жауап алуды нтижесінде А.-ны жолдастары болан мн - жайды на боландай баяндап берген. орып кеткен А.-ны жолдастары здеріні «жолдасыны» рекетін толы жайып салан. Тез арада жргізілген медициналы куландыруды нтижесінде бірнеше саатты ішінде жоалып кетуі ммкін жарааттарды, барлы рып – соуларды іздері тиісті жата тіркеліп жазылды. А.-ны рекеті «классикалы бзаылы» ретінде сараланды, яни тиісті белгілері мен тікелей асааналыпен жасалан бзаылы.

Азамат А. Алынан длелдерге сйене отырып, зіні кінсін мойындады. А.-ны сота дейінгі материалдарды дайындауды хаттамалы нысаны соттан тіп, оны ісін азастан Республиксыны ылмысты кодексіні 257 бабыны 1 тармаы бойынша сараланып, 2,5 жыла бас бостандыынан айырылды. Мнда А.-ны алдында «зорлау» шін соттылыыны теліп бітпегендігі ескерілді. Бл жадай мені ойымша алашы имылды жылдам болуы, натыра айтатын болсам, болан рекетті куларды алашы жауаптары мен жарааттарды тіркеулі аншалыты ажетті екендігін крсетеді. Бл А.-ны з мддесі шін жолдастарымен сз байласуына ешандай ммкіндік бермегені круге болады.[6].

Сонымен атар, іс рекет пен жазаны арасында аз уаытты туі белгілі психологиялы тиімділікке жетуге кмектесті. Бзаылы – кп рет жасалатын жне жиі орындалатын ылмыс екендігін ескере отырып, осы хаттамалы нысанды олдану онымен кресті тиімді жргізуге кмектеседі.

Бзаылы шін ылмысты жауаптылыты олдануды екінші нысаны іс жргізу болып табылады. Бл жмыс ылмысты жауаптылыа алай зерттеу жргізілетінін, зіні масатына ойан жо, оны ылмысты іс жргізу задылыына сйкес, наты ізденіс жмыстар жасалатынымен алмастырса жеткілікті. ылмысты іс – жргізу ылмысты іс жргізу заыны азастан Республикасыны ылмысты кодексіні 257 бабыны 2 жне 3 тарматарында кзделген ылмыстар шін арастырылан. Сонымен екінші блім осы задылы бойынша анытау органына іс жргізуге, ал шіншісі тергеу органына жатады. Бзаылыпен байланысты ылмысты істі зерттеу кезінде пайда болатын негізгі иыншылытар: біріншіден, ылмысты жасау кезінде бзаыны мотивін миат зерттеу керек. Бзаылы мотивін, сол немесе баса да себептерден пайда болатын келіспеушіліктерді мотивінен наты шектеу керек. Осы аталан жадайа мысал келтіретін болсам, Азамат Сарсенов кешке таман бір йді асынан тіп бара жатып, екі йелді таныс адамны машинасыны капотына отырып жатанын кріп алады. Сарсенов олара мндай жадайды жол берілмейтіндігін айтып, оларды капоттан тсуін талап етті. Кішкене уаыт ткеннен со, екі йелді біреуіні кйеуі азамат алиев оны уып жетіп, азамат Сарсеновтен андай негізде оны йеліне ескерту жасаанын тсіндіруді талап еткен. Сарсенов оан тиіспеуін тініп, кетуін срады. Осыдан со алиев Сарсеновты артынан келіп, басынан араты бтелкесімен рып, осыны салдарыны бтелке сынып кеткен. Сарсенов алиеке арай брыланда, алиев оны сыны бтелкені мойнымен бетінен рып, осыдан кейін жасырынып алан. Полиция ызметкерлеріні алашы жргізілген тексерістерісінде мны бзаылы деп танып, материалдарды анытау органына шешім шыаруа жіберді. Біра анытау органында осымша тергеу жргізуді арасында Сарсенов алиевке тек ана кетуін тінбей, алиева оны ауыр жне дрекі балааттап, алиевты зінен итеріп жіберуіні нтижесінде алиевты олында тран сыраны бтелкесі сынан. Бл осы рекет пен мотивін згертіп алиевты Сарсеновке соы берген кезеі наиы айын болды: яни, келіспеушілік атынасты. Іс - рекетті наты саралануы, бзаылы шін кінліні ылмысты жауаптылыа тартуа ммкіндік береді. Сонымен атар дрыс саралау ылмысты жауаптыллыа тланы тартуа кмектеседі. Яни, тланы ылмысты жауаптылыа засыз тарту – бл адам шін лкен трагедия, ал мемлекет шін лкен нсан болып табылады.[6].

Бзаылы шін тжірибеде ылмысты жауаптылыты олдану ерекшеліктеріні бірі оамды тртіпті дрекі бзуын анытау болып табылады. ылмыскерді бзаылы мотивін, яни оны тікелей асааналыын анытау кезінде, бзаыны оамды тртіпті аншалыты бзандыын анытау міндеттілігі туындайды. рине, егер бзаыны рекетімен мдени шаралар, діни шаралары немесе зге де оамды іс шаралар бзыланда бзаыны оамды тртіпті аншалыты дегейде бзандыын анытау иынды туызбайды. [25, 54б]. оамды тртіпт, егер ылмыс андай да бір жабы жерлерде, мысалы птерде болса, оны аншалыты дрежеде бзандыын анытау иынды туызады. Жне осы кезде мны анытау шін кршілерінен ылмыс жасау барысында оларды тыныштытары андай боландыын срау ажет болып табылады. Бзаылыты зерттеу кезінде мазмндайтын материалдар да лкен роль атарады [26, 17б]. Бл бізді кзарасымыз бойынша, егер ылмыс куларсыз жасалан болса ерекше ажет болады деп санаймын.

Мысалмен тсіндіретін болсам, Азамат Гасанов зіні жолдасы Акимовпен бірге, азамат Дамировке атысты бзаылы рекет жасаан. Бір йді ауласынан тіп бара жатан Дамиров Акимовпен себепсіз тотатылан, содан со Дамировты тарапынан ешандай себепсіз оны ра бастаан. Акимовке Гасанов та осылып Дамировты басынан бірнеше рет соы берген. Акимов пен Гасанов здеріні рекеттерін жасаанда ешандай куларсыз істеген. Екеуінен жасауап алу барысында олар з кінларынан бас тартып, барлы кінні, бзаылы рекетті бастап олармен жан жал шыарып, соыа жыты – деп Дамировке жапан. Акимов пен Гасановты мндай істер жнінде тжірибелері бар екендігі аныталып, олар здеріні бзаылы рекеттерін жай ана оларды арасында туындаан жанжалмен тсіндіргісі келгендігін аны байауа болады. Акимов пен Гасановты сипаттайтын жиналан материалдар, Акимовты бзаылы шін соттылыы бар екендігін анытап, оны осы рекетті істегенде алдыны соттылыыны жойылмаандыы, ал Гасановты брын соды соттылыы болмаса да тбелестер мен бзаылы рекеттері шін Ішкі істер бліміне жиі келініп трандыы аныталды. Гасанов пен Акимовты бзаылы рекеттер жасауа бейім екендері аныталан. Ал Дамиров керісінше жмысында жасы маман, отбасы иесі жне жасы жолдас екендігі ретінде жне жанжалдар мен ыа арсы рекеттерге бейім емес екендігі сипатталды. ылмысты алай боландыы жнінде жауап алан кезінде Дамировты берген жауаптарыны дрыс екендігі аныталды. Жргізілген жедел – іздестіру шараларыны нтижесінде Дамировты кінсіз екендігін жне Акимов пек Гасановты кінлі екендігі куларды кмегімен аныталан.

Сонымен, Акимов пен Гасановты кінсін длелдейтін жиналан материалдар, сотта жанама длелдеме ретінде арастырылып, олар азастан Республикасыны 257 бабыны 2 тармаы бойынша тиісті жазаларын алды.[6].

Біз жоарыда анытаанымыздай тжірибеде бзаылы шін ылмысты жауаптылыты олдану, болан ылмысты барлы куларын анытау – кінліні анытау кезінде зіні болашаын орау немесе зіні кінсін мойындау шін «кінліні мддесі шін» зінен жауап алу барысында болан оианы мнін згертетеін ылмысты жаа куларын «ойластыра» бастайды. Тртіп бойынша блар кінліні туыстары мен жаындары, достары болып табылады. Бзаылы кп жадайда кугерді атысуынсыз немесе ылмыскер жасалан ылмыса итермелеген мотивін білмейтін алкоголбді мас кйінде болады. Бндай жадайда жбірленушіні кінсінен таныс екендігі, оларды арасында тсініспеушілік атынастар боландыын анытауа тура келеді, яни жанама длелдемелерді негізінде ылмысты соны бзаылы мотивтерімен жасаандыын длелдейді.

Таы бір жадайды, яни птерде болан бзаылыты арастыратын болса: Азаматша Силютина азаматша Бородинамен тсініспеушілік атынасын себеп ретінде бзаылы ниет жасаан. Екі йел де бір жатаханада тратын жне оларды блмелері бір абатта орналасан. Оларды арасында жанжалды туындауына орта таныстары себеп болан. Птерде жолдастарымен ішімдік ішіп отыранда, Борадинамен болан тсініспеушілігін онатарды біреуі еске алуыны нтижесінде, Силютина зіні кініші шін кек алуа бел байлаан. Бл шін ол коридордан жріп тіп, Борадинаны блмесіне баытталды. Силютина птерге жаындап, есікті аяымен атты тебе бастаан, ал Борадина есікті ашан кезде птерге кіріп келіп заттарын латырып, былапыт сздер айтан. Борадиананы йден шы деген сзіне ла аспай, Силютина птерден шыпай «йде тран» «шкаф» срені йнектерін сындыран. Силютинаны ойан айай – шуынан Борадинаны кршілері келіп, рысты тотатын полиция ызметкерлерін шаыран. Силютина Бородинаны птеріне бара жатанда онда рыс болатынын жне оны алайтынын жасы білген. Бл рыс оамды тртіпті бзатынын жасы біле тра, ол осы ы бзушылыты істеген. Силютина кршілерді назарын аудару шін атты бо ауыз сздерді айтып, заттарды латырып дрекі ы бзушылыты болуын алаан. Кршілерді тыныштыын бзып, ол з дегеніне жетті. Мазаланан трындар Ішкі істер бліміні ызметкерлерін шаыран. Силютина оамды тртіпті рескел бзудан баса, Борадина мен оны кршілеріні тыныштыы мен алыпты уаыт ткізулеріне кедергілер келтірген.[6].

Осыан сас бірнеше мысал келтірсе болар еді, біра олар бізді пікірімізше, бзаылы тек ана оамды орындарда болуымен шектелмейді. Осы жне баса да тарауларда келтірілген мысалдар бзаылыты мысалы, рлы пен адам лтіру немесе денсаулыа орташа ауырлыта заым келтіру сияты белгілі бір ата бір рамкаа кіргізуге болмайды. Олар зіні пайда болуында р трлі. Бларды барлыы бзаылыты орытынды нтижесін біріктіреді. ылмысты задылыта тракталан, ал натыра тоталатын болса: оамды тртіпті рескел бзу, оама сыйламасытылы таныту жне орлы крсету немесе крсетемін деп орыту, сонымен атар, бтенні млкін жою немесе бтенні млкін блдіру болып табылады [27, 35б].

останайда мысалы, 2008 жылы алада 7 ылмыс болып жне ылмысты жауаптылыа 10 адам тартылды. 2009 жылы ылмысты саны 15- ке жетіп, ылмысты жауаптылыа 22 адам тартылан. 2009 жылды бірінші жартыжылдыында 10 бзаылыылмысы орын алып, ылмысты жауаптылыа 11 адам тартылан. азастан Республикасыны ылмысты кодексіні 257 бабыны 1 - тармаы бойынша жасалан бзаылы ылмыстарыны саны кптеп кездеседі, ал осы бапты екінші жне шінші тарматарында кзделген ылмыстар саны бірінші тарма бойынша сараланатын ылмыстарды штен бірін райды. Сонымен атар, тжірибеде тікелей асааналыпен жасалан ылмыстара араанда жанама асааналыпен жасалан ылмыстар саны кбірек кездесетінін атап ткеніміз жн. кінішке орай осы рекеттерді жасалуыны себебі, алкоголь ішімдіктерін млшерінен кп млшерде пайдалану болып отыр. Кінлілерді 100 %-ы бзаылы рекетін жасау барысында алкогольді мас кйінде болан. Негізінен жасалан бзаылытарды кп блігі ішімдік ішетін орындарда немесе оларды жанында боланы белгілі. Бізді субъективтік кзарасымыз бойынша алкоголизм алада бзаылы рекеттерді жасалуыны негізгі бір себебі болып табылады, бзаылар арасында жмыссыздарды кездестірмейміз десек те болады. Халыты мдени дегейі те тмен дегейге жатады.

алада бзаылыпен крес заа сйкес те ата жзеге асырылып жатыр. Оны жасау барысында кінлілер ыса мерзімді ылмысты жауаптылытара тартылады. Ішкі істер бліміні жне тергеу бліміні, сонымен атар анытау бліміні басшылыы бзаылы жасаан кінліге здеріні істеген рекеттері шін тиісті жазалар тарттыруа жне кінсіздерді ылмысты жауаптылыа негізсіз тартудан сатауды жзеге асырады. Жоарыда аталан блімдерді ызметкерлеріні ксіби дайынды дегейі ктеріліп келе жатыр, олар прокуратура органдарыны ызметкерлерімен бірге айына бір рет семинар сабатарын ткізіп отырады. Сонымен атар, жалпы сабатар жне ызмет бойынша сабатар. Бзаылырды рекеттерді дрыс саралануына аса назар аударылады. Яни осыан байланысты ылмысты дрыс сараланбаан жадайына жол бермеу шін. Тергеу жне анытау ызметіне тадау кімшілікпен те мияттылыпен жзеге асырылады. Аталан блімшелерді барлы ызметкерлеріны орта немесе жоары за білімдері бар, немесе ыты мамандытар бойынша жоары оу орындарында білім алуда. Аталан ызметкерлерде жоары за білімінен баса здеріні ызметтеріні мдени аспектілеріне сер ететін зге де жоары білімдері бар.[28, 26б].

Наты жедел жмысыны арасында бзаылпен байланысты бір де бір ылмыс араусыз, ашылмай алмайды. Осындай ылмыстарды жасауа бейім тлалар тобы наты сызылан жне бл тлалар ішкі істер бліміні ызметкерлеріні назарында. Бл тлалармен алдын алу жмыстары кптеп жзеге асырылады. Оларды ызмет немесе жмыс орнына оларды жасаан бзаылы рекеттері мен олара оамды ыпал ету шараларын олдану туралы тініш апарат жіберіледі. Ішкі істер бліміні басармасымен олара жктелген жмыс формальды нысанда болмауы наты баыланады. Ішкі істер блімі аланы жауып жне толыымен баылауа ммкіндігі бар. Бл з уаытында бзаылы рекет ай жерде болмасын оны жолын кесуіне мімкіндік береді. ала халымен жергілікті пресса, радио, телевидение арылы, ылмыстардлы алдын алу немес оны болдырмау жнінде лкен жмыстар жргізілуде. Натыра тоталатын болса, р трлі сипаттаы теле хабарлар, шоулар крсетілуде. Бзаылы рекетті бірінші рет жасаан тламен тсіндірмен сипатында лкен жмыстар жргізілетіндігін атап ткеніміз жн.

3.2 Бзаылы жнiндегi iстер бойынша сот практикасы

Бзаылы шiн жауапкершiлiк туралы занаманы олдану аясында туындаан мселелер бойынша соттара тсiндiрме беру ажеттiлiгiне орай жне бiркелкi сот практикасын амтамасыз ету масатында, рi олданыстаы занаманы згеруiне байланысты азастан Республикасы Жоары Сотыны жалпы отырысы мыналарды аулы етті

1. Айыптыны айналасындаы адамдара зiн арсы ою жне оларды менсiнбеу ниетiнен туындаан, оамды жне адамгершiлiк нормаларын крiнеу рметтемеудi бiлдiретiн, азаматтара арсы кш олданумен не оны олданамын деп орытумен, сол сияты бтеннi млкiн жоюмен немесе блдiрумен не ерекше арсыздыымен ерекшеленетiн депсiз iс-рекет жасаумен штасан оамды тртiптi асаана бзуы заа сйкес ылмысты жазалауа жататын бзаылы болып танылуы ммкiн.

2. ылмысты жазалауа жататын бзаылыты са бзаылыпен салыстыранда оама те ауiптi екенiн куландыратын айрыша белгiлер оамды тртiптi тым рескел бзушылы, оамды крiнеу рметтемеу болып табылады.[29, 22б].

оамды орындарда балаат сздер айту, жеке адамдара кемсiтушiлiкпен тиiсу, трын йлердi, кпшiлiк орындарды ластау жне айналасындаы адамдарды рметтемеудi бiлдiретiн, оамды тртiптi бзатын жне жеке адамдарды мазасын алатын осындай баса да рекеттер кш олданумен не оны олданамын деп орытумен, сол сияты бтеннi млкiн жоюмен немесе блдiрумен штасан жадайларда, олар кiмшiлiк ы бзушылыты шегiнен шыады жне ылмысты жазалауа жататын бзаылы рамын райды.

Азаматтара кш олданумен не оны олданамын деп орытумен, бтеннi млкiн жоюмен немесе блдiрумен не ерекше арсыздыымен ерекшеленетiн депсiз рекеттер жасаумен штасан, оамды крiнеу рметтемеудi бiлдiретiн оамды тртiптi бзу оамды тртiптi тым рескел бзушылы болып танылуы ммкiн. оамды тртiптi за жне асарыса дайы бзу, кпшiлiк шаралара кедергi келтiру, ксiпорынны, йымыны, мекеменi немесе оамды клiктi алыпты жмысын уаытша тотату осындай рекеттерге жатызылуы ммкiн.

Айналасындаы адамдара зiн арсы ою, оларды менсiнбейтiнiн крсету ниетiнен туындаан, мiнез-лыты жалпыа орта нормалары мен ережелерiн дейi бзуды оамды крiнеу рметтемеу деп тсiну керек.

Жалпыа орта адамгершiлiк нормаларын дейi елемеумен, мысалы йятсыздыпен, ауруды, крiнi, дрменсiз кйдегi адамдарды орлаумен штасан бзаылы рекеттердi ерекше арсызды деп тсiну керек.

оамды тртiптi бзушылыты тым рескелдiгi мен бзаылы рекеттердi депсiздiгiнi наты сипаты айыпталушы ретiнде тану туралы аулыда, айыптау орытындысында жне кiмде мiндеттi трде крсетiлуi тиiс. ылмысты iзге тсу органдармен айыпталушыа таылмаан бзаылыты саралау белгiлерi iстi осымша тергеуге жiберместен кiмде крсетiлуге тиiс емес.

ылмыстар кп болып, оны кейбiреулерiнде азастан Республикасы ылмысты кодексiнi 257-бабында арастырылан ылмыс рамыны белгiлерi бар болан кезде "ылмыстарды бiрнеше рет жасалуын жне жиынтыын саралау туралы" азастан Республикасы Жоары Сотыны 2006 жылы 25 желтосандаы N 11 нормативтiк аулысында берiлген ылмысты кодексті 12-бабын олдану жнiндегi тсiндiрмелердi басшылыа алу ажет. [30].

Адамны ниетiнi, себебiнi, масатыны мазмны мен баытына жне ол жасаан рекеттердi мн-жайларына байланысты бзаылыты баса ылмыстардан, оны iшiнде бзаылы ниетпен жасалан ылмыстардан ажырату керек.

Жеке бас араздыыны, жбiрленушiлердi терiс рекеттерiнi салдарынан отбасында, туыстара, таныстара атысты кемсiту, рып-соу, денсаулыа зиян келтiру жне осыан сас баса рекеттер жасау ылмысты кодексті жеке баса арсы ылмыстар шiн жауаптылыты кздейтiн баптары бойынша саралануы тиiс. Айыптыны рекеттерi бiр мезгiлде оамды тртiптi крiнеу рескел бзумен жне оамды крiнеу рметтемеумен штасан жадайларда мндай рекеттер бзаылы ретiнде саралануы керек.

Жеке бас араздыыны салдарынан болан жанжал немесе тбелес барысында болан кш олданудан бзаылы ниетпен кш олдануды ажыратан кезде айыпты мен жбiрленушiнi арым-атынасыны сипатын, жанжалды сылтауы мен себебiн ескерiп, оны бастамашысы кiм боланын, жанжала атысушыларды рекеттерiнi арыны мен сипатын, айыптыны ниетiнi баытын крсететiн баса да мн-жайларды анытау керек.

Егер кiсi лтiруге, денсаулыа ауыр немесе ауырлыы орташа зиян келтiруге, мысалы, ызаныш, кек алу, жеке бас араздыы жне жеке арым-атынасты негiзiнде туындаан баса сезiмдер, сол сияты жбiрленушiнi жанжал немесе тбелестi бастаан заа айшы мiнез-лы себеп болса, онда олар оамды орында немесе бгде азаматтарды кзiнше жасаланына ана байланысты бзаылы ниетпен жасалан деп арастырылмайды.

Айыптыны кiсi лтiру немесе адамны денсаулыына ртрлi дрежедегi зиян келтiрумен штасан бзаылы рекеттерiн саралаан кезде "Адамны мiрi мен денсаулыына арсы кейбiр ылмыстарды саралау туралы" азастан Республикасы Жоары Сотыны 2007 жылы 11 мамырдаы N 1 нормативтiк аулысындаы тсiндiрмелердi басшылыа алу ажет.[31].

Жбiрленушiнi денсаулыына асаана зиян келтiрумен штасан бзаылы рекеттер ылмысты кодексті 257-бабыны тиiстi блiгiнде кзделген ылмыс рамымен толытай амтылады.

Сонымен бiрге, бзаылы ниетпен адамны денсаулыына ауырлыы орташа дрежедегi зиян, ауыр зиян келтiру немесе бзаылы ниетпен кiсi лтiру ылмысты кодексті адамны мiрi мен денсаулыына арсы бзаылы ниетпен жасалан ылмыс шiн жауаптылыты арастыратын тиiстi нормаларымен саралануы керек.

Бзаылы ниетпен жбiрленушiнi лтiргенге немесе денсаулыа ауырлыы орташа не ауыр зиян келтiргенге дейiн, сондай-а ол рекеттерден кейiн жасалан бзаылы рекеттер аталан рекеттермен бiр ниетпен байланысты болмаса, барлы жадайларда ылмысты кодексті 257-бабымен дербес саралануа жатады.

Бзаылы жасаан кезде абайсызда денсаулыа зиян келтiру кш олданумен штасан рекеттер деп саралана алмайды.

Бзаылы жасалан кезде бтеннi млкi засыз алынып ойылан жадайларда ол млiктi андай масатпен алынанын анытау ажет. Егер тла пайдакнемдiк масат кздеген болса, оны рекеттерi млiктi иемдену тсiлiне байланысты меншiкке арсы ылмыстар мен бзаылыты жиынтыы ретiнде саралануы тиiс.

Егер ылмысты кодексті 187-бабында арастырылан ылмысты ауырлататын мн-жайлар болан кезде жасалан бзаылы рекеттер барысында бтеннi млкiн асаана жоюды немесе блдiрудi нтижесiнде елеулi зиян келтiрiлсе, онда мндай рекеттер аталан баппен осымша саралануа жатады.[4].

Жбiрленушiге елеулi зиян келтiрiлгенi туралы мселенi шешкен кезде жойылан млiктi нын немесе блiнген млiктi алпына келтiру нын негiзге алу керек.

Бзаылыты таылытан, яни имараттарды немесе зге рылыстарды арамдауа, оамды клiктегi немесе зге де оамды орындардаы млiктi блдiруге баытталан рекеттер жасаудан ажырату керек. Таылыты салдарлары аныталанша оамды тртiптi бзушылы белгiсiз болып алатындытан, таылы кезiнде оамды тртiптi бзу крiнеу рескел сипатта болмайды жне барлы жадайларда бiрдей оамды крiнеу рметтемеудi бiлдiрмейдi.

Айыптыны рекеттерiне "топ болып", "топ болып алдын ала сз байласып", "йымдасан топ болып" бзаылы жасау айындаушы белгiлерi бойынша ыты баа бергенде ылмысты кодексті 31-бабында арастырылан талаптарды негiзге алу ажет.[4].

Бзаылы екi жне одан да кп орындаушыларды атысуымен алдын ала сз байласпай жасалан жадайларда "топ болып жасау" айындаушы белгiлерi бойынша саралануы ммкiн.

Кiнлi адамдарды рекеттерiн "топ болып алдын ала сз байласып" бзаылы жасау белгiсi бойынша саралаан кезде екi жне одан да кп адамны бзаылы жасауа баытталан кез келген трдегi уделесуiнi боланын, яни осы адамдарды тiкелей оамды тртiптi бзуа баытталан рекеттер басталана дейiн, е болмаса орындаушыларды бiрi ылмыс рамыны объективтi жаын орындаана дейiн сз байласуыны боланын анытау ажет.

Бзаылы оны жасау шiн екi немесе одан да кп адамны жалпы кшi бiрiктiрiлген жне бiрге атысушыларды райсыны рекетi баса бiрге атысушыларды рекет жасауы шiн ажеттi шарт болып табылан жне рлдердi алдын ала блiнуiне сйкес барлы бiрге атысушыларды рекетiнен туындаан орта ылмысты нтижемен себептi байланыста болан жадайларда да "топ болып алдын ала сз байласып" бзаылы жасау белгiсi бойынша сараланады. Мндай жадайларда ылмыса екi жне одан да кп орындаушыларды атысуы мiндеттi емес, баса трдегi бiрдей атысушылар боланда бiр орындаушы жеткiлiктi.

йымдастырушыны, айдап салушыны немесе кмектесушiнi жауаптылыы, олар бiр мезгiлде бзаылы жасаушылар болан жадайларды оспаанда, ылмысты кодексіні 28-бабына сiлтеме жасалып, ылмысты кодексті 257-бабы бойынша туындайды.

Бзаылыты бiрге жасаушылармен алдын ала сз байласпаан, алайда оны баса адамдар жасауы барысында солара осылан жне тiкелей атысан адам зi жасаан наты рекеттер шiн ылмысты орындаушы ретiнде жауапты болуа тиiс.

Бiрнеше адамны рекеттерiн ылмысты кодексті 257-бабыны шiншi блiгi бойынша, осы бапты екiншi блiгiнi "а" тармаында арастырылан саралау белгiсiн крсете отырып саралау туралы мселенi шешкен кезде соттар бiрлесiп бзаылы рекеттер жасау туралы ана емес, сондай-а ару не денсаулыа зиян келтiру шiн арнайы бейiмделген баса да заттарды олдану туралы да алдын ала келiсiмге ол жеткiзiлуi керектiгiн назара алуы ажет. Осындай ылмыс жасауа келiскен адамдарды барлыыны ару немесе заттарды олданан-олданбааныны жасалан рекеттi саралау шiн маызы жо.

Егер ыа арсы бiрлескен рекеттердi жасау барысында ылмыса атысушыларды бiрi баса атысушылармен алдын ала келiсiмi болмай трып, ару немесе денсаулыа зиян келтiру шiн арнайы бейiмделген заттарды олданса немесе олдануа рекеттенсе, осыан негiздер болан кезде оны рекетi ылмысты кодексті 30-бабыны талаптары ескерiле отырып саралануы ажет.

Адамны ылмысты рекеттерi тiкелей бзаылы рекеттер жасалан кезде орын алса жне билiк кiлiне не оамды тртiптi орау мiндеттерiн атарушы немесе оамды тртiптi бзуды жолын кесушi адама арсыласумен байланысты болса, онда олар ылмысты кодексті 257-бабы екiншi блiгiнi "б" тармаы бойынша саралануы ммкiн.

Билiк кiлiне немесе оамды тртiптi ораушыны мiндетiн атарушы немесе оамды тртiптi бзуды жолын кесушi зге адама арсылы крсету деп аталан тлаларды оамды тртiп бзушылыты жолын кесуге, мысалы, бзаылы жасаушы адамды стауа немесе арусыздандыруа, бзаылы рекеттердi жаласуына зге тсiлмен кедергi келтiруге баытталан зады рекеттерiне айыптыны асаана арсыласу (соы беру, рып-соу, дене жарааттарын салу) рекеттерiн тсiну керек.

Бзаылы рекеттер тыйыланнан кейiн жасалан, мысалы, айыптыны стауа байланысты жасалан арсылы крсету, бзаылы пен бiрге ылмыстарды жиынтыы ретiнде саралануа жатады.[32].

оамды тртiптi сатау мiндетiн атарушы немесе оамды тртiптi бзуды жолын кесушi адама арсылы крсетуге, оны iшiнде осы адамдара атысты кш крсетуге немесе оны олданамын деп орытуа ласан бзаылы рекеттер ылмысты кодексті 257-бабы екiншi блiгiнi "б" тармаыны диспозициясымен толы амтылады жне баса баптар бойынша осымша саралауды ажет етпейдi.

Кш олдануды нтижесiнде таы одан да ауыр астанды жасалан жадайларда ана оамды тртiптi сатау мiндетiн атарушы немесе оамды тртiптi бзуды жолын кесушi адама арсылы крсету бзаылы рамымен амтылмайды.

Егер айыпты оамды тртiптi сатау мiндетiн атарушы немесе оамды тртiптi бзуды жолын кесушi адама арсылы крсеткен кезде оны денсаулыына ауыр зиян немесе ауырлыы орташа дрежедегi зиян келтiрсе, не оны лтiрсе, онда осыан негiздер болан кезде рекеттi ылмысты кодексті 257-бабы екiншi блiгiнi "б" тармаында арастырылан ылмыстарды жиынтыы бойынша саралау керек жне тиiсiнше аталан ылмыстар зiнi ызметтiк мiндетiн атарушы не ксiби немесе оамды парызын орындаушы адама атысты жасалан ылмыстар ретiнде ылмысты кодексті 103-бабы екiншi блiгiнi "б" тармаымен, ылмысты кодексті 104-бабы екiншi блiгiнi "б" тармаымен немесе ылмысты кодексті 96-бабы екiншi блiгiнi "б" тармаымен саралануы тиiс.

оамды тртiптi сатауа тартылан мерзiмдi ызметтегi скери ызметшiлердi, сондай-а осындай рекеттерге з бастамасымен атысушы баса адамдарды оамды тртiптi сатау мiндетiн атарушы немесе оамды тртiптi бзуды жолын кесушi зге адамдар деп тсiну керек.

Адамны рекеттерiн ылмысты кодексті 257-бабыны шiншi блiгi бойынша саралаанда, соттар ажет кезде "Жекелеген ару трлерiнi айналымын мемлекеттiк баылау жасау туралы" азастан Республикасы Заына сйкес жне сарапшыны орытындысы негiзiнде бзаылы жасалан кезде олданылан зат немесе ралды жанды немесе зге нысанды заымдауа арналып бейiмделген ару болып табылатынын анытауы керек.

Осыан тиiстi негiздер болса, бзаылы жасаан кезде ару олданан адамны рекеттерi ылмысты кодексті 251-бабы бойынша осымша саралануы тиiс. Бл ретте айыпты адам зiнi ару олдананын сезiнуi тиiс.

Атыс, газ аруын, пышатарды, кастеттер мен зге де суы аруларды не денсаулыа зиян келтiру шiн арнайы бейiмделген баса заттарды олдану деп оларды тура баытталан масатта, денсаулыа зиян келтiру шiн олдануды (ату, шаншып-кесетiн соылар беру), сол сияты оларды психикалы кштеу ралы ретiнде асаана олдануды тсiну керек. Яни мндай рекеттердi ылмысты кодексті 257-бабыны шiншi блiгi бойынша саралау шiн аталан заттарды олданып жбiрленушiнi денсаулыына зиян келтiру немесе келтiруге рекеттену ана емес, сондай-а айыптыны бзаылы рекеттер жасау барысында осындай заттарды олданып жбiрленушiнi мiрi мен денсаулыына наты атер тндiретiн зге де мiнез-лы крсетуi негiз болады.[33, 27б].

Бл ретте ару олдану оны заымдайтын ммкiндiктерiн олдануды ана бiлдiретiнiн назара алу керек (мысалы, бзаылы кезiнде аруды сабымен соы берiлген жадайда ол ару емес, денсаулыа зиян келтiру шiн олданылан зат ретiнде баалануы керек).

Бзаылы рекеттер барысында жарамсыздыы немесе оталмааны белгiлi ару не ылмысты кодексті 257-бабыны шiншi блiгiнде крсетiлген тек аруа сас зге зат (тапаншаны макетi, ойыншы пыша немесе кастет жне басалар) олданылан кезде жбiрленушiнi оны алай абылдаанына арамастан айыптыны рекеттерi ылмысты кодексті 257-бабыны шiншi блiгi бойынша саралана алмайды.

орытып сйлеу, сол сияты бзаылы кезiнде ару не баса заттарды дейi крсету ылмысты кодексті 257-бабыны бiрiншi блiгiнi диспозициясымен амтылады жне оларды олданып жасалан бзаылы ретiнде саралана алмайды, йткенi мндай рекеттер аруды не баса заттарды олдануды (пайдалануды) бiлдiрмейдi, демек, азаматтарды мiрi мен денсаулыына наты атер тндiрмейдi.

Денсаулыа зиян келтiру шiн арнайы бейiмделген заттар деп аталан масат шiн алдын ала немесе бзаылы рекеттер жасау кезiнде бейiмделген, сол сияты андайда бiр алдын ала деуден ткiзiлмеген, бiра айыпты арнайы дайындаан жне рылысыны ерекшелiктерiне жне бейiмдiлiгiне орай адамны денсаулыына зиян келтiру масаттында зiнде стаан заттар (трмысты масаттаы пышатар, брауыштар, балталар, сойылдар, бейсбол таятары, темiр бырларды кесiндiлерi, таятар, арматура, старалар жне т.б.) танылады.

ылмыс орнынан алынан, денсаулыа зиян келтiру шiн арнайы бейiмделмеген заттарды олдану немесе олдануа рекеттену ылмысты кодексті 257-бабыны шiншi блiгiнi белгiлерi бойынша саралауа негiз бола алмайды.

Атыс, газ аруын, пышатарды, кастеттердi жне зге суы аруды не денсаулыа зиян келтiруге арнайы бейiмделген баса заттарды олдануа рекеттену деп, осы заттарды тiкелей масатына сйкес олдануа баытталан, бiра айыптыны еркiнен тыс мн-жайлара орай соына дейiн жеткiзiлмеген рекеттердi тсiну керек.

азастан Республикасы Конституциясыны 4-бабына сйкес, осы нормативтiк аулы олданыстаы ы рамына осылады, сондай-а жалпыа бiрдей мiндеттi болып табылады жне ресми жарияланан кннен бастап кшiне енедi.

ОРЫТЫНДЫ

Сонымен, осы зімні зерттеуімде «бзаылы» ылмысын оып, оны мазмны мен барлы тлерін ашуа, осы ылмыс тріні объективтік жне субъективтік жаын наты крсетуге, ылмысты объектісі мен субъектісіні мазмнын ашуа тырыстым.

алыптасан пікірлерге арамастан бзаылы тек ана тікелей асаанлыпен емес, ол сонымен атар жанама асааналыпен істелуі ммкін. Бізді кзарасымыз бойынша жоарыда келтірілген мысалдарды тжырымдары осыларды длелі ретінде.

Бзаылы мотивіні болмауына арамасытан, бзаылыты барлы белгілері бар рекет орын алан кезде, оны жасаан тла бзаы да, ал оны рекеті – бзаылы болып табылады.

Уаыт те келе, халыты за саласындаы сауаттылыыны суіне байланысты кше ылмыстарымен крес жргізу жніндегі белгілі жетістіктеріне, халы арасында алдын алу жмыстарын кшейту, бзаылыты тікелей асааналыпен жасалуын біртіндеп жойып, бзаылыты жанама асаанылпен жасалуына жол береді деген ойдамыз. Біра, бзаылыты оны «классикалы» трі толытай жойымайды.

Бзаылыпен тиімді крес жргізуде, жекелеген жанама асааналыпен жасалан бзаылыты баралы апарат ралдары арылы жай ана ресторандаы немесе баса да оамды орындардаы тбелесті неге алып келіп соатынын крсетуге болады.

Жасалан рекет шін ылмысты жауаптылыа тез арада тарту да, бзаылыпен кресті кшейту шін ажетті болып табылады. Бл шін сота дейінгі дайындалатын хаттама нысанындаы материалдарды жеілдету ажет. Хаттамадан мысалы мынадай бірнеше пункттерді: жбірленуші туралы мліметтерді, натыра тоталатын болсам, жбірленушіні тсінік бергендігі жніндегі жеке олы немесе кінліні, жбірленушіні жне кугерлерді тсініктеріні ысаша мазмнын алып тастаса. йтпесе, хаттаманы ысаша – жазалау орытындысына сайды.

Сонымен атар тжірибеде мынадай жадайлар брын бзаылы жасаан тла, дл осы ылмысы шін сотталан жне соттылыы аяталмаан жне алынбаан тла дл сол ылмысты екінші рет айталауы жиі кездеседі. Бдан осындай бзаыны ойында зіні «ерекшелігі» дегендей ой наты туындайды. Бндай адамдар балалы шаында нашар трбиеленген немесе оан кішкентай кезінен барлы заттара деген рсатты болуысияты ойларды болуы, яни ол баланы кез келген уаытта з дегеніне жетумен штасуында болып отыр. Бндай бзаылы жасауда біршама біршама тжірибесі бар адамдар дл сол ылмысын айталауда, ойланып жне ойланбай жасайды. Ал бндай істер ы орау органдарыны жмысын ауырлататыны белгілі

Бізді пікірімізше, уаыт те келе бзаылыты зі згереді біра, тек пайда болу нысаны ана айтарлытай згеріске шырамайды. Оны мазмны згеріссіз алады, ал негізгі объектісі сол оамды тртіп болып ала береді. андай жадайда да болмасын, оам болан жерде жне бзаылы тікелей неиеме жанама нысанда жасалмаса да ол зіні оамды ауіптілігін жоалтпайды.

азіргі уаытта кп жадайда осындай ауыр ылмыстарды суі баыланады. Жне бл тенденцияны баыланбауы ммкін емес. ылмыстарды бндай сулері «ылмыспен крес шараларын ауырлату туралы» абылданатын Президентті Жарлытарына немесе олданылатын жазаны е ауыр шараларына арамастан жзеге асырылады.

ажетті баса да шараларды абылдау, брінен брын, осындай нысандаы ылмыстарды жасуды алдын алу жніндегі шаралар, кп жадайда жасалатын ылмысты алдын алу, жасалан ылмыса жаза олдананнан лде айда жеілірек. Сондытан да мемлекетімізде жне дергілікті жерлерде жасалан ылмыса жаза олдананнан грі, осы саладаы ылмыстар атарыны алдын алу жнінде шаралар жасаса деймін.

Сот жаза таайындаан кезде ата жне тура шешім шыарса деймін, йткені соттар практикада кінні жеілдететін міндеттемелерін тауып, ауыр жазаларды сирек олданады. Егер соттар ауыр жаза трлерін жиірек олданса, бл да осы саладаы ылмыстарды алдын алуа мрынды болады деп сенемін.

Саны жне сапасы жаынан ылмыстарды алдын алу жне трбиелеу нысанындаы азаматтарды ыты тану дегейін ктеру масатында жне олармен За нормаларын сатауа йрету шараларын жоарылатуа міндетті деп есептеймін.

ПАЙДАЛАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.

1. Назарбаев Н.А. азастан халыына Президентті Жолдауы – 27.01.2012 ж. ДАДАРЫСТАН ЖААРУ МЕН ДАМУА. www.akorda.kz/..
2. азастан Республикасыны ылмысты кодексіне: тсінік / рас. Е.І. айыржанов, Р.Т. Нртаев.- Алматы: Норма-К, 2004.- 648 бет
3. Наумов, А.В. ылмысты ыы. Жалпы блім: Лекциялар курсы / А.В.Наумов.- 2-ші бас.- Астана: Фолиант, 2001.- 272б.
4. азастан Республикасыны Конституциясы 30 тамыз 1995. азастан Республикасыны ылмысты кодексі // «Жеті жары» баспасы, Алматы, 1998.
5. кімшілік ы бзушылы туралы азастан Республикасыны Кодексі // Аламаты, 2004ж. 140 бет.
6. останай обылсы Ішкі Істер Департаменті www.old.kostanaypolice.kz/
7. Акоев А.К., Кауфман М.А. Объективная сторона преступления (факультативные признаки) М., 1995. - 426 б.
8. Баспасз-релиз. Е жасы ораныс – шабуыл www.old.kostanaypolice.kz/
9. Оарбаев Е.. азастан Республикасыны ылмысты ыы. Оулы – араанды: Болаша-Баспа, 2005 – 248б.
10. Вержбицкая Н. Основная версия – хулиганство // Казахстанская правда, 2004 – 30 ноябрь с.2.
11. Жасубиев С.Т. Разграничение хулиганства от смежных преступлений // ылым, 2004 №2 с.27-29.
12. Лазарев A.M. “Субъект преступления” М, 1981 г.- C143.
13. азастан Ресупбликасыны Жоары сотыны 1993ж. 24 маусымдаы жаза таайындау туралы аулысы www.akorda.kz/.../
14. Халдеев Л. Ответственность за хулиганство // Фемида, 1997, №5.
15. Рарог А.И. “Вина и квалификация преступлений” М, 1982г-С204.
16. Рубец Б. Хулиганство – опасный вид преступлений // Новый путь – Бозторай, 2002 – 6-12, с.7.
17. азастан Республикасыны Жоары сот пленумыны 1995ж. 21 шілдедегі №5 аулысы www.akorda.kz/.../
18. Марцев А.И. “Преступление: сущность, содержание” // Омск, 1986г-С245.
19. ылмысты ытаы бзаылы ниетті пайда болуы жне ылмысты саралаудаы маызы [Мтін] / Маликова А. // За жне заман. - 2008. - №1.
20. Иванов И.Н. Хулиганство: проблемы квалификации // Москва - Право, 1996. – 236б.
21. Алауханов, Есберген Оразлы. ылмысты ы ( ерекше блім): оу ралы / Алауханов Е.О. - Алматы : Жеті жары, 2001. - 224 б.
22. азастан Республикасыны ылмысты ыы. Ерекше блім: Оулы рал / Ред. И.Ш.Борчашвили, М.М.Оразлиев.- араанды: арЗИ, 2003.-305б.
23. пенов, С.М. ылмысты-атару ыы: Оу ралы / Алматы: азМЗА, 2001. 332- б.
24. азастан Республикасы ылмысты-атару кодексіні ресми мтіні.- Алматы: Жеті жары, 1998. 288б.
25. Дулатбеков, Н.О. ылмысты жаза таайындау (теория жне практика мселелері): Автореферат / Н.О.Дулатбеков.- Алматы: б.ж., 2003.- 50 бет.
26. азастан Республикасы ылмысты кодексіні жне азастан Республикасы ылмысты-атару кодексіні згерістері мен толытыруларына. Тсіндірме / Ред. И.Ш.Борчашвили, М.М.Оразлиев.- араанды: арЗИ, 2003.-197б.
27. пенов, С.М. ылмысты квалификациялауды ылыми негіздері: оулы.- Алматы: За дебиеті, 2006.- 332б.
28. алжігітов, Е.. азастан Республикасыны ылмысты заы бойынша ылмыс жасаан адамдарды стау шаралары шегінен шыа отырып зардап келтіру [Мтін]: автореферат / Алматы, 2004.- 26с.
29. Абдрахманов, Б.Е. Административно-правовые и организационные проблемы борьбы с мелким хулиганством в Республике Казахстан: (по материалом органов внутреннихдел) : Автореферат.- Алматы, 2002.- 24 с.
30. азастан Республикасыны Жоары сотыны 2006 жылы 25 желтосандаы №11 нормативтік аулысы. www.akorda.kz/
31. азастан Республикасы Жоары сотыны 2007 жылы 11 мамырдаы №1 нормативтік аулысы. www.akorda.kz/
32. . Бзаылы жніндегі істер бойынша сот практикасы туралы №3. 12.01.2009 ж. 82.200.168.155/kz/
33. Филановский И. Г., Солодкин И. И. Борьба с хулиганством // Москва, 1976г. 62-б.
34. Абуев М. Ройон лидирует по приступлением //Авангард 2000 – 19 августа, с.2
35. Алауханов Е.О. Криминология (ылмыстану):Оулы -Алматы: Жеті жары 2005 – 232.
36. Башкатова Т. От криминальных нападений не застрахован никто // Костанайские новости – 2006, 14 марта с.2
37. Ткачевский Ю. Хулиган и хулиганство. // Человек и закон, 1985.№4
38. Халдеев Л. Ответственность за хулиганство // Фемида, 1997, № 5.
39. Дулатов Ы.Д. Денсаулыа асаана ауыр зиян келтіргені шін ылмысты жауаптылы // Автореферат – Алматы, 2001. - 37 бет
40. Орысша-азаша зады тсіндірме сздік-анытамалы.- Алматы: Жеті жары, 2008. ISBN 9965-11-274-6
41. Криминология: Учебник / Под ред. В. Н. Кудрявцева и В. Е. Эминова. 3-е изд., перераб. и доп. М., 2005.-С346.
42. Таранов, А.А. Комментарий к Кодексу Республики Казахстан об административных правонарушениях : В 2 кн. Кн.1 : Ст. 1-341.- Алматы: ТОО " Изд-во "НОРМА-К", 2002.-464 с.
43. азастан Республикасыны ылмысты іс жргізу кодексі.- Алматы: Баспа, 2000.- 189б.
44. азастан Республикасыны ылмысты кодексіне тсінік / Жауапты ред. С.М.Рахметов, Т..Бапанов.-Алматы: ЖШС "Норма-К", 2004.- 197б.
45. Криминология [Текст]: учебник / отв. ред. И.И. Рогов, К.Ж. Балтабаев.- Алматы: Норма-К, 2004.- 336 с.
46. азастанны ылмысты ыы [Мтін] : Жалпы блім:[оулы] / жауапты ред. С.М. Рахметов, Т.. Бапанов.- Алматы: ЖШС "Издательство Норма-К", 2004.- 216 б.
47. лжааева, Р.Б. азастан Республикасы ылмысты кодексіні жалпы блімі бойынша оулы рал: Альбом-схема / Р.Б.- араанды: Болаша-Баспа, 2004.- б.

Тжірибеде бзаылы шін ылмысты жауаптылыты олдануды ерекшеліктері