Халымызды з еркіндігі шін крес жолында мгі рлейтін тере із алдыран айраткерлерімізді тізімі жетерлік
Халымызды з еркіндігі шін крес жолында мгі рлейтін тере із алдыран айраткерлерімізді тізімі жетерлік.
XX асырды басындаы азастандаы саяси-идеялы ахуалды алыптасуына р маынадаы аидалар мен теорияларды ыпал еткені аиат болып ала бермек. Сонымен, аза зиялыларыны саяси-ыты, реформаторлы кзарастары негізінде лтты прогресс, саяси бостанды, отарлы езгіні рсауынан босану жне саяси лтты, демократиялы мемлекет ру идеялары жатты. Себебі, аза оамыны даму процесі, ішкі шиеленістер осы идеяларды іс жзіне асуына дйекті жадайлар туызан еді. Жмыс барысында Алаш мрасын зерделеп, оны ерекшеліктерін толытай амтуа тырыстым.
Зерттеу таырыбыны зектілігі. Темірбек ожакеевті ебек жолы, шыармашылыы лтты наышымен, тарихи пен дебиетті байланыстыра арастырып, уатты тілдік бояуымен ерекшеленеді. Сондытан суреткерді прозалы шыармаларындаы кейіпкерлерді лтты болмысын, леуметтік ортамен ндестігін арастыру – бгінгі дебиеттану ылымындаы аса зекті жне тадаулы таырыпты бірі деп білеміз. Суреткерді сз неріні барлы жанрына мол шыарма бергені аза дебиеті тарихынан белгілі. Оан Темірбек ожакеевті журналистика, сатира, сын жанрында жазан шыармаларыны бірнеше мрте жары кріп жатуы да длел бола алады.
Темірбек ожакеевті сан ырлы талабыны бірі – оны сыла тарихшылыы еді. аламгер шыармаларындаы оиалар шынды мірмен байланыстырылып, кейіпкерлері аза халыны тарихы, дстрі, мдениеті, трмыс-салты жне нерін мейлінше кеінен амтыан. Ерекше айта тетін нрсе, есімдері елге беймлім журналист-алымдарды мірі мен шыармашылыынан ты малмат беріп, дебиетімізді орына шпес мра алдыран,
Зерттеу жмысыны нысаны. Алаш мрасы жне алым Темірбек ожакеевті шыармашылыы мен деби-зерттеу ебектері.
Таырыпты зерттелу дегейі. аза дебиетінде Алаш мрасы рпатан-рпаа алар мра болып зерттеліп, зерделеніп келуде. Алаш мрасы сонау ХІХ асырдан бастап, азіргі уаыта дейін дебиетімізден шеттетіліп алмаан. Оны барлыын алым А.Байтрсынлы, К.Шаяхметлы, М.ойгелді, .Аллаберген, Т.ожакеев, Д.Ысалы, .Мхамедханов, Р.Трысбек сынды аламгер мен зерттеушілер ебектерінен круге болады. Жоарыда аталып ткен ізденушілер аза дебиетіні мрасына баа жетпес мра алдырып, аламы арымды ебектер жазан.
Зерттеу жмысыны масаты. ХХ асырды басында мір срген лт зиялыларыны оам алдындаы жауапкершілігі, отансйгіштігі мен биік масаттары – бгінгі рпаа лкен неге. Олар біз шін халы алдындаы адалдыты, рухани кемелдікті, лтжандылыты лгісі іспетті. асырдан-асыра мра боп алатын дебиетімізді е бір крделі саласы – Алаш мрасыны келешек рпаа аманат болып жетуі – бізді, дебиетшілерді е бір арда масаты. Жмыс барысында аламгер, дебиетші, Алаштанушы Т.ожакеев шыармашылыын жан-жаты арастырып, алымны деби-зерттеу ебектерін саралау. Келешік жастара лгі боларлы шыармашылыын ке клемде арастыру.
Зерттеу жмысыны міндеттері. Зерттеу жмысыны осы масатынан туындайтын міндеттері мынадай:
Халымызды сан асырлы тарихы бар Алаштану дебиеті мен оны зерттеп, зерделеуге зор лесін осан алым Темірбек ожакеевті деби-зерттеу ебектеріні негізінде р трлі анытамалар мен пікірлерді жйелеу, саралау. Тиісті тжырым жасау.
- Алаш дебиетініні тарихы мен таылымын зерделеу.
- дебиетімізді айнымас блігі – Алаш мрасыны Т.ожакеев шыармашылыынана алатын орнын жне маыздылыын танып білу.
- аламгер шыармашылыындаы кейіпкер мен авторды араатынасын анытау.
- Темірбек ожакеев шыармаларындаы кркем бейнелерді шыармада
ктерілетін тарихи-леуметтік мселелермен байланыста ала отырып, оны маыздылыын тсіне білу.
- аламгерді дебиетімізді бірнеше саласында алам тартанын есепке ала отырып (сын, сатира, тарих), оларды райсыны з ерекшеліктерін саралап білу.
- Т.ожакеев туындыларыны таырыпты, жанрлы жне кркемдік рісін айындау.
Зерттеуді дістері. Зерттеу жмысын жазу барысында салыстырмалы талдау, жинатау, деби, ылым пайымдау, тілдік талдау, олжазбамен жмыс, тжырым жасау дістері пайдаланылды.
Зерттеуді ылыми жаалыы. Зерттеу жмысы аза дебиетіндегі алар орны ерекше Алаш мрасыны саралануы мен алым Т.ожакеевті зерттеу жмыстары негізінде, ылыми маызды мселені жааша кзарас, ты пікір трысынан талдаан зіндік баыт-бадары бар, дербес ебек болып табылады. Зерттеу нысанындаы авторды эстетикалы таламы, натылыы, длдігі, шыарма жанрына байланысты таным-тсінігі, кркемдік, деректілік ізденістері алуан салыстыру, талдаулар арылы беріледі. Т.ожакеев зор лес осан журналистика саласы, дебиеттегі сын, сатира жанрларыны даму рдісі мен аза дебиетіндегі орнын айындайды. Кркем туындыны оып, талдау барысында жазушыны кркемдік, эстетикалы леміне зерттеу жасалады. аламгер Т.ожакеевті шыармашылы мрасына еркін еніп, зіндік ерекшеліктерін, кзарас эволюциясын айындауа маыз беріледі.
Зерттеу жмысыны рылымы. Зерттеу жмысы кіріспеден, екі блімге жіктелген екі тарау мен трт тараушадан, орытындыдан жне осымшадан трады. Пайдаланылан дебиеттер тізімі берілген.
1 АЛАШ МРАСЫ ЖНЕ Т.ОЖАКЕЕВТІ
ШЫАРМАШЫЛЫЫ
- Алаш лемі: тарихы мен таылымы
лтты бойында сан асырлар жинаталан рух пен мратты лы блынысы болан Алаш озалысы ел тадырына атысты барша идеяны зіне зек еткені бгінде баршамыза белгілі. Алаш айраткерлері кресі де, Алаш аламгерлеріні мрасы да жылдан жыла азаты рухани-мдени міріне еніп, «Алаш» сзі аяулы ым, асиетті тсінік ретінде оамымызда асататыла айтылып келеді. Кнделікті теледидардан, радиодан, газеттерден «Алаш» сзіні айрыша мн беріліп айтыланына, жазыланына ку болудамыз. Яни, аза баласыны жаны мен жрегіне, ойы мен пікіріне, санасы мен сезіміне «Алаш» ымы уаыт ткен сайын бойлай тсуде. «Партия раны десек, бабамызды «Алаш» ранынан арты ранды іздесек те таба алмаймыз. Сйтіп аза саяси партиясыны атын «Алаш» ою ойлап уре болмастан ауыза тсіп отыр» - делініпті «Алаш» партиясы рылан Бірінші жалпыаза сиезі жнінде жазылан «аза» газетіндегі сйінші маалада. Сонау ХХ асырды басында елді еркіндігі шін крескен ерлер алаан осы асиетті сз туелсіздігіне жеткен аза баласына да соншалыты ымбат, аяулы ыма айналуда. Бл – санамызды жаыруы, тарихи тамырларымызды астерлеуіміз, елдікті белгісі, сер жртты негесі.
Алаш мраты мен мрасыны басты байлыы – азатты, бостанды болса, оны айраткер-аламгерлеріні ерен ебектерін зерттеу мен зерделеу – азіргі кезені ккейкесті мселелері атарына жатады.Бл баыт о згеріс,намды сипаттарымен ке арна алды.
Алаш зиялыларыны саяси жне рухани кресіндегі негізгі масат, орасан міндет, ол лтымызды йыстыру, сол арылы елдігімізді айындау десек, онда осындай ланайыр сауапты істі аясында ана тілімізді сатау мселесі трды. Алаш айраткерлеріні ай- айсы да тілді саяси, оамды м рухани лкен кш, лтты біріктіруші уатты былыс екендігін жасы сезінді. Сондытан да Алаш сияты аса ірі озалысты рухани тінінде аза тілі мселесі ерекше орына ие болды. лт-азатты крес заманы алыптастыран зиялыларды ана тілімізге арналан ебектері, тіл жолындаы алуан крестері - бгінгі зі де азат, тілі де азат кнге жеткен аза баласына таылымды мра, мірше сиет. Алаш зиялыларыны тіл тірегіндегі ебектеріні алуандыы - оларды лт тадырындаы тілді ттенше маызын рі тере, рі жан-жаты тсінгендігін аартады. Соан орай, Алашты тілдік мрасын сан тарапты былыс деп баалай келе, оны бірнеше аспектіде сипаттауды ммкіндіктері бар.
Біріншіден, Алаш азаматтары аза ылымыны тлбасы рі арналы саласы ретінде е алаш болып тілтану ылымыны іргетасын алады. Оны себебіне ілсек, онда Алаш айраткерлеріні барлы лтты ерекшеліктерді ішінен халыты болмысын, ткені мен бгінін танытарлы тіл сияты е крнекті былысты тадауы аса исынды еді. андай ылым болса да, лбетте, белгілі бір олданбалы, жзелік сипаттан рістейді. Осы трыдан келгенде, Ахмет Байтрсыновты тіл саласындаы ебектері, кейінірек жазылан Халел Досмхамедлыны, Телжан Шонанлыны, Елдес Омарлыны ебектері алдымен оытуа, білім беруге арналан дниелер болатын. Айталы, Ахмет Байтрсынлыны «Оу ралдары», «Тіл ралдары», Телжан Шонанлыны «Оу ралдары», Елдес Омарлыны оу-дістемелік маалалары осыны аартады. сіресе, тілімізді жазу лгісіні, емлесіні алыптасуындаы Алаш зиялыларыны орны алабтен [4, 36].
Алаш оымыстыларыны аза тіл білімі тарихындаы орнын 1924 жылы Орынбор аласында ткен аза білімпаздарыны тыш сиезі де байатты. Осы алалы, тарихи жаынан маызды ылыми жиындаы А.Байтрсынлыны, Е.Омарлыны, Н.Треллыны, баяндамалары, Т.Шонанлыны, М.Дулатовты, Х.Досмхамедлыны, М.Транбайлыны, М.Саматлыны сйлеген сздері, ой-пікірлері тілтану ылымыны крделі мселелерін шешуде алаштытарды аншалыты лкен ебек сііргендіктерін айатады. Осы сиезде, негізінен, ліпби, жазу ережелері таырыптары баса ктерілгенімен, олар сан алуан мселелер тірегінде сз озауа рісті ой тудырды. Осындай білімпаздар сиезі, бізді пайымдауымызша, бгін де ажет сияты. Себебі емледе болсын, терминологияда болсын, ономастика саласында болсын тілші алымдармен бірге баса ылым саласы кілдерімен бірге аылдасып орта ужге келерлік мселелер баршылы. Алаш оымыстылары алыптастыран аза тіл білімі Аханы, Ахмет Байтрсынлыны ылыми-тілдік мектебін алыптастырды. Бл мектеп ілгеріде есімдері аталан тілтанушыларды сірді, бдан кейінгі кезеде Аханы кзін крген негесін алан аншама алымдар алыптасса, совет заманындаы аза тіл білімі де Аханы ізімен жрді, оны атын атай алмаса да, ебектерін пайдаланды. Енді туелсіздік алан заманда таы да Аха зіні стазды мінберіне барша тласымен ктерілді [4, 37].
Екіншіден, Алаш аламгерлері ХІХ асырды ортасында алашы белгілері байалан лтты жазба дебиетімізді жанрлы жаынан да, стильдік трыдан да алыптастырды. Бастапыда Шортанбай анайлы, Майлыожа Слтаножалы, бубкір Кердері жне таы да баса исламды аартушылы аымны кілдері шыармашылыында, сл кейінірек ттастай трде Ыбырай Алтынсарин, Абай нернамасында алыптаса бастаан жазба дебиетін іргелендірді. А.Байтрсынлы, .араш, М.Дулатов, С.Торайыров, Б.Серкебаев шыармаларындаы жазба реалистік дстр, М.Жмабаев, Б.Клеев поэзиясындаы романтикалы жазба дстр мдениетті жазба дебиетіні алыптасандыын байатса, Ж.Аймауытов, М.уезовтерді кркем прозасы классикалы жазба дебиетіні зор лгілері болды. гіме, повесть, роман, поэма, баллада, драма сияты жанрларды тгенденуі де лтты жазба дебиетімізді алыптасу кезеінен даму биігіне арышты адам жасаандыын йгіледі. азіргі кезде алымдар тарапынан «Алаш дебиеті», «Алаш ранды дебиет» делініп жрген дебиет идеялы жаынан да, таырыпты жаынан да, тілдік- стильдік жаынан да, жанрлы жаынан да, бейнелілік жаынан да ауызша дамыан сз нерімізді жазба дебиетке тн дегейге ктерілуіне лшеусіз лес осты. Бл тілімізді бойындаы ммкіндіктерді барынша крсетуге, кркем дебиет стиліні дамуына жадай жасады.
Алаш дебиеті арылы лтты сз неріміз жаа дегейге ктеріле отырып, тілімізді байлыы мен оралымдылыын, маыналылыын, леуетіні мол екендігін паш етті. Сайып келгенде, Алаш озалысыны зі сол аламгерлерді шыармашылы жолын айындады. М.Жмабаев, Ж.Аймауытов, М.уезов сияты лы аламгерлерді алыптасуына шешуші ыпал етті. Бан оса .Бкейхан, А.Байтрсынлы маалаларынан басталып, «дебиет танытыша», «дебиет тарихына» ласан дебиеттану ылымыны алыптасуы да Алаш аламгерлеріні жазба дебиетімізді дамытанын, ылыми-эстетикалы тілді де негізін алаандыын паш етті. алам стаан Алаш азаматтарыны деби тілімізге жасаан осы тарихи ебегі аза тіліні кейінгі рістеу жолдарын айындаан негелі, мірше дстр болды. Жазба дебиетімізді тарихындаы алашты кезеді зерттеуде аза лексикасыны зор ммкіндіктерін айындайтын мысалдар жеткілікті. Сз олдану, ымды беру, ты сз тіркестерін жасау, бейнелілік тудыру, тілдік стильдік ммкіндіктерін ашу, былысты суреттеу - оларды лтты ойлауды биігіне жеткендігін, сондай-а Шыыс пен Батысты рухани игіліктерін ізденгіштікпен зерделегенін байатады. Алаш айраткерлері мен аламгерлеріні бл жоралы жолы із-тссіз кеткен жо. Оны тамаша дстрлері зінен соы советшіл дебиеттен крініс тауып жатты. Алаш дебиетіні рухы Мхтар уезов сияты данышпан жазушыны алыптастырды, ол рух Бауыржан Момышлын, Ілияс Есенберлинді, Мхтар Маауинды таы да аншама азаты лыларын лтты сю мен лта ызмет етуді жоралы дстріне баулыды. шіншіден, Алаш зиялылары ХХ асырды басында лт туелсіздігі мселесін ктере отырып, лтты рухани-мдени рлеуіндегі, саяси йысуындаы асыл азынаны бірегейі тіл екендігін байыптады. Сйтіп, олар тілді сатау, дамыту, олданыс аясын кеейту міндеттерін ктере келе, аза тіліні саяси, оамды, леуметтік мртебесіне ерекше мн берді. Бл алаштытар тарапынан тілді саяси, леуметтік маызын, лтты ттасуы мен ркендеуіндегі орнын сезініп, оан тыш рет берілген толымды баа болатын. Бл да тлімі тарихи деуге татитын Алашты орасан негесі болатын. Ресей отаршылдыыны саяси, скери ысымын ана емес, рухани ктемдігін сезген, крген Алаш зиялылары тілді, лтты сатап аларлы уатты рал деп арады, солай баалады да. Ханды мемлекет тсында тіл билік пен шешендікті, ксемдікті, небойы отаршылдыта ткен ХІХ асырда арсылы пен сынны ралы болса, Алаш озалысы тсында тілге е алаш рет лтты ттастырушылы ірі ызмет жктелді. Яни, аза тілі алы ел, ордалы жртты тілі ретінде саталуы керек, сатала трып лтты лттыын да сатауы тиісті деп бааланды. А.Байтрсынлы «з тілімен сйлескен, з тілімен жазан жртты лттыы еш уаытта адамы рымай жоалмайды.
лтты саталуына да, жоалуына да себеп болатын нрсені е уаттысы - тіл» - деп лтты рухты, болмысты негізі де, арауы да тіл екендігін алаш аартты. Аханы осы сзіне орайлас пікірлерді Алаш зиялыларыны кпшілігі білдірді. Айталы, мар арашты: «Тіл сатауа ммкін боланда, тіл саталуа тиіс. Біз тілімізді анша сатаса, лтымызды да сонша сатаан боламыз», Мстафа Шоайды: «лтты рухты негізі - лтты тіл. Кешегі Ресей тілімізді дамуына жол бермеді. Ол кезде бізді лтты басылымдар шыару ыымыз жо болатын», Халел Досмхамедлыны: «Ана тілін жасы біліп трып, бтенше жасы сйлесе, бл - сйініш; ана тілін білмей трып бтенше сйлесе, бл - кйініш. з тілін білмей трып, жат тілге еліктей беруі зор ата. Бл оыандарды м оушыларды есінен шыпауы керек», Мажан Жмабаевты: «лтты лт болуы шін бірінші шарт - тілі болу» дегендері бізді заманымыза ндес, зекті пікірлер. Егер бізді тіліміз егемен елді, дербес мемлекетті мемлекеттік тілі екендігін, осы мртебелі тілімізді зіні тырына толы онбай жатанын ескерсек, Алаш зиялылары сиетіні баасы да, маызы да еселеп артатындыына ден оямыз. Бл баыттаы рісті ойларды сілемі алы оырман ауыма лі де млім бола оймаан .арашты «лт м туан тіл», М.Транбаевты «аза тілін іске асыру» маалаларынан айрыша аарылады [4].
лтты руханиятты зегі ана тіл екендігін рухани-мдени тарихымызда алаш білдіргендер алаштытар болды. Олар ана тілін лт болмысыны басты блшегі ретінде арастыра отырып, сіресе, жас рпа трбиесінде оны алатын орнына да ерекше назар аударды. Сондытан да з ана тілінде сйлеу, тілін білу - лтты іргелі мселе екендігін Алаш зиялылары сол кезені зінде-а жасы ынаны оларды ебектерінен бедерлене байалып жрді. Бл орайда таы да бір мселені айта кеткеніміз жн. азіргі кезде ана тіліміз - аза тілі туралы деби шыармалар рісті таырыптарды біріне айналып отырса, оларды алашы лгілерін дниеге келтірген де Алаш аламгерлері болатын.
А.Байтрсынлыны «Туан тілім», М.Жмабаевты «аза тілі», С.Торайыровты «Туан тіліме» ледері - жалпы аза дебиетіндегі тіл туралы жазылан е бастапы кркем туындылар еді. Алаш айраткерлеріні тіл турасындаы осы ккейкесті ойлары, рухани кресі азатты алан бгінгі азаа да жолбасшылы етуде. Тртіншіден, Алаш озалысы тсында шын мніндегі лтты аза баспасзі алыптасты. Бл былыс тиісінше деби тілімізді ксемсз жанрын дниеге келді. лихан Бкейхан, Ахмет Байтрсынлы, мар араш, Міржаып Дулатов, Слтанмахмт Торайыров жне таы да баса Алаш аламгерлеріні ХХ асырды алашы жылдарындаы публицистикалы ебектерін тізбелемегенні зінде, «аза» газеті сияты лтты лы басылымыны зі публицистикалы стильді, жалпы деби тілді алыптасуына лшеусіз мол лес осты. «аза» газеті бетінде жарияланан алуан материалдар сол кезені тынысын, озалысты барысын ана куландырып оймай, сонымен бірге деби тілімізді де су арынын аартты. Бл газет лт ксемсзіні ана емес, тілімізді маржан орыны ойнауында нген дебиетімізді де, сонысымен тілімізді де айшыты кркемдігін, бай бейнелілігін ашты. Сондытан да заар уезов: «Жазба дебиетте Абайдан со аты аталатын - «аза» газеті. «аза» газетіні мезгілі дебиетке лтшылды туын ктерген мезгілімен тстас. Ол уаыт аза жрты 1905-ші жылды згерісін ткізіп, ел дертіні себебін ып, емін біліп, енді азаты оятып, кшін бір жерге жиып, патша саясатына арсылы ойлап, ра уайымнан да, бос сзден де іске арай ая басамыз деп, талап ыла бастаан уаытына келеді» деген еді.
лтты шаруасын айтан «аза» газетіні зі де, байап араса, деби тілдік жаынан жылдан жыла скені байалады. сіресе, газет бетіндегі деби тіл тарматарыны саралана крінуі, аза тіліні бай ммкіндіктеріні тараулана байалуы газетті 1917 жылы сандарынан айрыша крініс береді. М.Дулатовты «Тарихи жыл» мааласы, .Бкейхан, М.Шоай, М.Дулатов тарапынан жарияланан «Алаш лына» атты ндеу-маала, И.лімбековті «аза халыны тыш сиезі», .Бкейханны «аза сиезі», «Алашты талапты азаматына», редакцияны «Алаш партиясы» жне таы да баса публицистикалы туындыларда лт баспасзі дегейіні артандыы, публицистикалы стильді шираандыы кеінен байалды.
Алашты рухани ксемі Ахмет Байтрсынлыны ебегімен, жігерімен дниеге келген «аза» газетімен бірге, Тркістан ксемі Мстафа Шоай шыаран «Бірлік туы» жне Алашты астанасы Семей аласында Райымжан Мрсеков, Халел аббасовтар шыарушылары болан «Сарыара» газеттері публицистикалы тілімізді айрыша дамуына іргелі лестерін осты. Сйтіп, аза публицистикалы тілі мен стилі Алаш озалысы тсында аятанды деп айта аламыз.
Бесіншіден, Алаш оымыстыларыны ылыми жне ылыми-танымды ебектері, р салалара арналан оулытары арылы тілімізді ылыми жне ылыми-кпшілік стильдерін алыптастырды. Айталы, .Бкейханны тарих, фольклортану, леуметтану саласындаы ылыми шыармалары, А.Байтрсынлыны 1912 жылдан бастап 1928-1929 жылдара дейін жазылып, жарияланан оулытары, оу ралдары, ылыми маалалары, Х.Досмхамедлыны медицина, биология, тілтану саласындаы ылыми ебектері, М.Тынышпаевты тарихи зерттеулері, М.Дулатовты тілтану, дебиеттану, математика саласындаы ылыми шыармашылыы, Ж.Аймауытовты психология, дебиеттану саласындаы ылыми ізденістері, М.Жмабаевты педагогика, дебиетану саласындаы ебектері, Т.Шонанлыны тілтану, дістемеге арналан оу ралдары мен зерттеулері, сондай-а .Ермековті, М.Транбаевты, Е.Омарлыны, С.Асфендияровты, М.Бралиевты, .Кемегерлыны, С.Сдуаасовты ылыми ебектері ылым тіліні, аза терминологиясыны алыптасуында айрыша белес болды. аза тіліні ліпбиін, емлесін жасаумен, ішкі задылытарын ылыми дйектеумен бірге Алаш зиялылары тілімізді тазалыы, мдениеті шін де кресті. Х.Досмхамедлыны «аза-ырыз тіліндегі сингармонизм заы», М.Дулатовты «аза тіліні мы», Н.Треллыны «Ауропа сздері» т.б. ебектерде тілімізді орфоэпиялы, орфографиялы нормаларыны саталуы, баса тілдерді сері, тіл табиатыны бзылмауы, сзжасам т.с.с. мселелер айтылып, аза тіліні табии болмысын сатау, тіл тазалыы, сз мдениеті таырыбында бгінде зектілігін жоймаан ойлар рістетілді.
Алаш оымыстылары бастаан осы ылыми дстр совет тсында анша мансталанымен, брібір азаты ылыми алабына себілген дн болып кктеп шыты, з жемісін берді, бгінгі бізге де уатты азы болуда. сіресе, Алаш асылдары алыптастыран ылыми терминология лденеше ылым саласында бекіді. Оларды терминжасаудаы аидаттары, аза тіліні бай ммкіндіктерін олдану дістері мен дадылары азіргі аза терминологиясыны мектебі іспетті.
Сондай-а, Алаш алымдарыны сан салалы ылыми тжірибелеріне жалпы таза ылыми дегейде лайыты баа беретін де уаыт келді деп ойлаймыз. рине, ылыми мраны зерттеу, зерделеу жмыстары сонау 1980 жылдарды соында, 90 жылдарды басында ола алынан. Сан маалалар жазылды, ылыми дегейі ртрлі диссертациялар оралды, енді оларды орыту, жаа ылыми баыттарды айындау сті туан сияты.
Алтыншыдан, Алаш аламгерлеріні аударма саласындаы алуан ебектеріні нтижесінде аза аудармасыны негізі жасалды. Бл арада .Бкейхан, А.Байтрсынлы, М.Дулатов, М.Жмабаев, .Кемегерлы жне таы басалар жасаан кркем аудармалар, Х.Досмхамедлы, Ж.Аймауытов, Т.Шонанлы жне таы баса аламгерлер жасаан ылыми аудармалар, сондай-а леуметтану, саясаттану, философия салаларынан жасалан ылыми аудармалар, лбетте, саны жаынан да, трі жаынан да зіне дейінгі кезедерге араанда су болатын. Жетіншіден, Алаш айраткерлері жалпылай келгенде, Алаш озалысыны барысында, негізінен аланда, облысты аза комитеттеріні, Алаш партиясыны рылуы тсында, Бірінші, Екінші жалпыаза сиездері кезінде, Алашорда кіметіні ызмет етуі кезеінде тіліміздегі ресми-іскери стильді алыптастыра бастады. Алаш автономиясы рылып, Алашорда кіметі оны облыстардаы, уездердегі комитеттеріні жмыс атару шаында аталан стильді сандаан лгілері пайда боланы белгілі. Бл аза тіліні мемлекеттік тіл болуыны алашы лгісі еді. Міне, біз негізгі жеті себебін жіктеген аза тіліні Алаш озалысы тсындаы рістеу баыттары з кезеіні ана емес, бдан соы жылдарда да дстр жайан, негелі ріс болан былыс, жанды деріс болатын.
Алаш зиялыларыны аза тіліне жасаан зор, тіпті лы ебектері ай жаынан алсаыз да тарихи миссия. Оны серпіні бгінгі бізді кнделікті ебектерімізді екпініне ласуы ажет м міндетті деп ойлаймын. Бізге Алаш зиялыларыны тілдік мрасы осыны ндейді. Ол ланайыр мрамен танысу, білу, бізді ойымызша, бастапы адам ана. Алашты аяулы азаматтарыны ебегіне лайыты баа беріп ана оймай, оны жзеге асыруды жолдарын да ойластырып, рекет жасаанымыз абзал. Крнекті алаштанушы Ммбет ойгелдиевті сзімен айтса: «Халыты ткен мірі жалпыоамды мні бар тжірибе ретінде орытылып, белгілі бір дрежеде лт игілігіне асанда ана ндылыа айналады.
Алаш айраткерлері Ресей патшасы татан алынып, бірінші дниежзілік соыстан ойсырай жеілген ірі империяда аумалы-ткпелі заман орнаан стті пайдаланып, Алаш автономиясын жариялауды кздегені млім. Осы лайша лт ксемдері азаты з жеріне, жер асты байлыына ие ылу, з билігін зіне беру, з трмыс-тіршілігіне сай задармен мір сргізу, жаппай оытып-аарту шін кресті. Бл жолда «аза», «Сарыара», «Абай», «Бірлік туы», «Жас азамат» сынды басылымдар шын мніндегі «халыты кзі, лаы м тілі» бола білді [20].
«аза» газеті патшалы заманнан бері арай халы санасына азаттыты рухын сііріп келсе, «Сарыара» дниеге келе салысымен оны жзеге асыруа асыты. Оны алдында туелсіз ел болу деген лы масат трды. Кімні дос, кімні ас екендігін айырып болмайтын аласапыран заманда «а» та емес, «ызыл» да емес, тек лт мддесін кздеген жолда болды. Автономияны бірден жариялауа бір жаынан, Ресейді аарынан сескенсе, екінші жаынан, р иырдаы азаты басын осып алу шін арайлаан.
Большевиктер кіметі сз, ааз жзінде езілген лттара тедік, бостанды жариялаанмен, іс жзінде жзеге асыран жо. Осы шешімдер арылы автономия алып кетуден мітті болан Алаш азаматтарыны осы жолдаы есіл ебектері аталмады. Ол туралы «Сарыараны» 1918 жылы 22 наурыздаы № 35 санында былай делінген: совет хкіметі ткен декабрьді ішінде бкіл Россиядаы жрттара «Бас билік тізгіні зіде. Мейлі Россия мен анаттас автономия болып отыр, мейлі Россиядан блініп, з алдыа жеке мемлекет болып отыр, ерік зде ріде» деп жария ылан еді. Бл жоба задара оса тіркелген еді.
Кіндік совет хкіметіні боса стаанынан, я болмаса бергі жер ді советтеріні жоары советке мойынснбай бетімен іс ылан дыынан ба, я баса себептерден бе, айсысы болса да жоары за бл кнге дейін іске аспады». Осылайша, газет елдік мселені жалтатамай ашы жазып, шын дыты шыжырып, билікті бетіне басты.
«Сарыара» газетіне алаш а лам герлеріні барлыы бірдей шо ырланды. Олар: лихан Бкейханов, Ахмет Байтрсынов, Міржаып Дулатов, Жсіпбек Аймауытов, Шкрім дайбердиев, Халел аббасов, Райымжан Мрсеклы, Мажан Жмабаев, Мхтар уезов, Сбит Днентаев т.б.
Слтанмахмт Торайыровты «лиханны Семейге келуі» репор тажындаы жанды сурет, кркем тіл рнегі тамсантпай оймайды: «Міні, айытаы автомобиль алаш туыны астында лиханын тосан халы ішіне кірді. Автомобильден тсіп, аман-слем крсеткен со доклад оитын йді алыстыына арамай, халыпен бірге жаяу жрді. Мнымен лиханны айда болса жалпы халыпен бірге екендігі крінеді». Бл ткен асыр басында жазылан репортажды лгісі болуымен де ымбат.
Газет алашы сандарынан-а саяси станан баытыны айын дылыымен, ткір маала, батыл ойларымен ерекшеленді. Жсіпбек Аймауытовты «Тр, бара! Жи ыл кедей! мтыл жастар!», «Мемлекет рылысы», «Партия» сынды бас маалалары жары крді. «Жас алаш» деген автор «лы орысты стемдігі» атты мааласында тмендегі пікірді ашы айтады: «Орысты ай партиясы хкім шілікке ие болса да, бізге тедік, еркіндік болмайды, бл – аны.
Бізден орысты саяси партия сына осылып, азаты да о сыл ан партиясына аратып, жа татпа болан аза не тк адамайтын соыр, не аза лтына ызмет ыламын дегені бекер жан деп амын. Орысты байы кедейін жегені рас-а шыар. Біра орысты байы да, кедейі де азаты жейді. аза байы, орыс кедейін жеп крген жо. Жеуге дрмені де келген жо. Бл талассыз нрсе… Орыс ты лдыынан тылып шыпай жатып, кедей-бай деп жіктелетін жайымыз жо. Тамырсыз нрсені зорлыпен ексе де аза ішінде орнамайды, бл мисыз біреу болмаса, дау шыармайтын нрсе». Мнда жаа заман алып келген «тедік» ымын Ресейдегі бай мен кедей арасындаыдай емес, лт тарды тедігі, бір-біріне озбырлы крсетпеуі маынасында арастыран. Ал лттарды іштен ірітуге арсы болан.
азаа жеке автономия болу керек пе, лде Тркістан мен Сібірге осылан тиімді ме деген мсе лелер ызу талыланды. «Автономия – бас билік тізгін зіде болып, жрт зін-зі билеу деген сз. Бізді іздегеніміз – жерге, лта байланан автономия» дейді алаштытар.
«Сарыараны» № 34 санында «Бірлік туынан» кшіріліп басыл ан «Мстафа хатын» бей-жай оу ммкін емес. Халыны азаттыы жолында ажалды зін асайып арсы алан аарманды бейнесі жадыда мгі жатталып алады.
Семинарист Мхтар уезовті анша заман тсе де ндылыын жоймайтын, бкіл адамзатты ор та мселесі – «Адамды негізі – йел» атты мааласы да осында жарияланды [20].
Осы тста елде кптеген газет-журналдар жары кре бастады. Оларды сарыны ндес, кздегені бір еді. Сын, сатирамен оса, баспасзде елеулі еткен алым Темірбек ожакеев бл уаытта шыан баспасз материалдары жайлы нды апарат алдыран. алымны «Жыл стары» атты ебегінде республикада жары крген газет-журналдар мен баспасз майталмандары жайлы толыанды жазып крсеткен. Ебек екі тараудан трады. Оны бірінші тарауында азастан мен Тркістан республикаларында ана тілімізде алаш рет жары крген газет, журналдарды жне уездік, губерниялы газеттерді тарихы, тадыры сз етіледі. Екіншісінде, жиырмасыншы жылдардаы тыш , крнекті аза журналистеріні атаран ере ебегі мен шыармашылы жолы баяндалады.
Алаш озалысы дуірінде жары крген баспасзді тарихта алар орны да ерекше. Себебі арапайым халыты кзін ашып, елде болып жатан оиалар, дебиет, мдениет, тіл мселесі, барлыы да осы газет беттерінде жары кріп трды.
Темірбек ожакеевті ебегін «Жыл стары» деп атауы тегін дние емес. «аза совет баспасзі мен аза совет журналистеріні тыштары, негізін салушылары, басаша айтанда жыл стары» [21, 3] осы ебекті арауы болды.
Мнда тек дебиет, мдениет, тіл мселесінен блек ел тарихы, оам айраткерлеріні жеке мірі мен шыармашылы ырлары кеінен баяндалды. «Заманны озыы бар, тозыы бар» демекші, баса сзбен айтанда баспасз беттеріндегі дуір шындыы натылы крсетілді.
«Байап араса, аза журналистеріні жыл старын негізінен ш топа блуге болады екен. Бірінші топа кіретіндер – рі оам айраткері, рі журналистер болан Н.Трелов, .Сарымолдаев, А.Асылбеков, М.Жолдыбаев, Ш.Тожігітов сиятылар. Екінші топа жататындар – С.Абыланов, .Айсарин, Н.Манашев сияты жазушы журналистер. шінші топа жататындар – Е.Алдоаров, .ошмаамбетов, Р.Байжасаров сияты публицист-журналистер жатады» [21, 4].
Кітапа енген маалаларыны барлыыны басын біріктіретін, бір арнадан шыарып, жйелеп тран – «Сатынды салтымыз ба еді» атты публицистикалы-ылыми сипатта жазылан маала, зі де саяси уын-сргін кріп, басынан ткерген алмыны ткен асырды отызыншы жылдарындаы лт зиялыларыны жаппай уындауа шыратан оиалар жайлы ойлары тере тебіреністерге толы. Автор тек тарих шін ана емес, лт дамуыны болашаы шін де аса маызды леуметтік мселе ктереді [12, 110-111].
«И, тарихымызды аралы беттері саналып отыран сргін кріп, басынан ткерген алмыны ткен асырды отызыншы жылдарындаы лт зиялыларыны жаппай уындауа шыратан оиалар жайлы ойлары тере тебіреністерге толы. Автор тек тарих шін ана емес, лт дамуыны болашаы шін де аса маызды леуметтік мселе ктереді. «И, тарихымызды аралы беттері саналып отыран 37-38 жылдардаы репрессияа кім кінлі? Кбіміз бан Сталин жне оны айтанын орындап, абырой таппа болан жандайшаптары кінлі деп жатырмыз. Сз жо, олар кінлі... Сйтсе де сол сораылытара кінліні, біздіше з ішімізден де іздеуіміз керек. Олай дейтініміз, орталытан, ешкім - Ежов та, Берия да «азатар, сендер жау ретінде мыналарды стадар» деп, ешкімні атын атап, тсін тстеп берген жо. «Онсыз да зытайын деп тран ояна «айт» деген со не шара» дегенде, лгі саясат, нсауа еле ете аландар, атына міне шапандар зімізден табылды. Олар аттандап шыа келді, рана айай осты. Жоарыа жаынып, жау табуа жмылды» [21, 8].
Ел басына кн туанда, ждырытай жмылып, бір женен ол, бір женен бас шыаруды орнына жоарыа жаынып, зіні ара басын ойлаан сатындарды жазушы осылайша сына алады.
Сонымен атар, «Жртты жаппай жазалауа, уын-сргінге шыратуа зімізді кейбір адамдар, баспасз органдарымыз жне туысан халытарды жекелеген кілдері себепші боландыына» сол кездегі баспасз бетінде жарияланан аралаыш материалдардан кптеген дйектер келтіреді. Бл маалаларды авторларыны ішінде есімі елге танымал, дебиетіміз бен мдениетімізді аса крнекті кілдеріні жргендігіне та аласыз [12, 111].
- Алаш мраты жне Т.ожакеевті деби ебектері
Егер біз Алаш озалысын лт тарихында ерекше орны бар былыс ретінде ана баалаумен шектелсек, онда біз оны тсіне алмаан рпа болып шыар едік. Бізге бгін жалпылтты дегейде орытылып жалпылтты дегейде игерілген, яни лтты дниетаным мен станымны іргетасы міндетін атара алатын тарих ажет. Ал Алаш озалысы сол дниетанымды тарихты зегі. йткені Алаш халымызды бесігінде тербетіп, есейіп ат жалын тартып мінгенде бойына кш-уат жне сенім берген - лтты идея. Алаш - лтты зін блінбес ттас жер, яни территория ретінде сезінуі. Алаш - лтты аспан асты, жер стінде з орны бар ел ретінде з еншісі мен лесін анытау харакеті» [5]. Бл Алаш мрасы мен мратын тануды тере толамы. Біз бабаларымызды кресі мен сиетін бойымыза сііруде, оларды бгінгі кнімізбен тікелей сабатас ндылы екендігін рашан сезінуіміз ажет. Осы тамырласты сезім бгінгі азаты азаттыына, ел болуына, ел болу шін, баса да мемлекеттік атрибуттармен, істермен бірге лт тіліні мерейін асыратын, отаршылды алдытарымен кресетін баянды шаруалара жмылдыруы шарт м міндетті. Базы бабаларды да, абыз Абайды да, Алаш зиялыларыны да аманаты осында.
«Тас – уатылады, сйек – мжылады, су – риды, сйектен тетін сз ана болмаса, темірді ерекше металл екеніне ешкім кмн келтіре ояр ма екен! Сонау ыылым заманнан бері темірді орны айрыша екені белгілі. Темір – оршау, темір – рсау, темір – рал, темір – ыдыс… Айтпаыз деймін, темірді баасы млде блек! скери ымда: «Темірдей тртіп керек» деп жатады.
Сонау дниені др сілкіндірген срапыл соыста да азастан аындарыны айтыс шымылдыын ашан жыр алыбы Жамбылды:
«Асу да асу белім бар,
Айдын да шалар клім бар,
Ел басаран ерім бар,
Жер ойнына араса
Лысып жатан кенім бар,
Алтын, рыш, алайы,
орасын, мырыш, – Темір бар!» деп тгілгенде де жрек тебіренісін темірмен тюі тегін емес!
Ал, енді о заманда б заман темір тегеурінді адамды крдііздер ме, алдияр? Жиырмасыншы асырды 74 жылын ттас жасап, жиырма бірінші асырды бастап ы ш жылын кзімен кріп, з болмысымен кп кілін тояттатып, саф сздерімен санамызды сусындатып ткен сайып ыран сатирик, лама алым, лаатты стаз, аяулы азаматты білетін едік. Ол темір тлалы Темірбек ожакелы болатын.
…ысасы, Темірбек деген бір мы шеге! Дниені аны ашан, аусаан, аыраан жерін аып-а ып жіберіп, алпына келтіру шін осындай адам дар дан шеге жасар ма еді» – дейді. Энциклопедия лы білімді академик аамыз дауылпаз аын Мая ковскийді: «Блшевектер шымыр, шира шеге дей» дегеніне «мы» сзін осып онан сайын кшей тіп жібергені сезіліп тр.
Темені журналистика, дебиеттану, аза сатирасы тарихы хаында инемен ды азандай, тер тгіп алы оырмана сынан адау-адау зерттеу ебектері зірбайжан, ырыз, зге де кптеген алымдарды берген бааларын кзі тірісінде-а з лаымен естіп, кілі кншіген-ді [6, 3-4].
аза филологиясында елеулі орын алатын, белгілі Алаштанушы, артына шпес із алдыран ірі тлаларды бірі – Темірбек ожакеев.
алымны шыармашылыын бірнеше баытта алып арастыруа болады. Ол: сатира, сын жне зерттеу ебектері. Т. ожакеевті кпке белгілі ебектері: «Кк сегірлер», “аза сатирасы” (1970), “Абай – сатирик” (1970), “аза совет сатириктері” (1975), “Сатира жне дуір” (1976), “Бгінгі аза сатирасыны проблемалары” (1978), “Адам. оам. Сатира” (1980), “Сатиралы жанрлар” (1983), “Сатира – кштілер аруы” (1985), “Сатира негіздері” (1996), «Абай жне Слтанмахмт» (1969), “аза мысалы” (1969), “лемні уезові” (1997). Ойы озы, сзі жйрік жазушыны е алды ебектеріні бірі – «Кк сегірлер». алымны бл ебегінде 1937-38, 50-жылдары уын-сргінге шыраан жне лы Отан соысы жылдарында елі шін жанын пида еткен 20-жылдарды крнекті журналист-публицистеріні шыармашылы ызметі жайлы жазылан.
Т.ожакеев зерттеулеріні негізгі блігі сатира мен юмор мселелері боланымен, аза деби сыныны тарихына атысты кптеген дниелер жазанынын айтпай кетуге болмайды. Баспасз бетіне жарияланан р жылдардаы публицистикалы маалалары, кп томды «Тадамалысы» мен «Кк сегірлер» (1992 ж.) сын-мемуарлы ебегі бізге таныс емес кп жайттарды бетін ашып крсетеді.
алымны жан-жатылыын крсететін асиеттеріні бірі – алымны тарихты етене зерттеуінде еді. Сонымен атар дебиет пен тарихты салаластыра байланыстыруында еді. Бл жайында, тарих ылымдарыны докторы, Мемлекетті сыйлыты иегері, академик Кеес Нрпейіс былайша сыр шертеді: «Темірбек ожакеевті сан ырлы талабыны бірі оны сыла тарихшылыы еді.
Темеке халымызды кпасырлы тарихында елеулі із алдыран ондаан л-ыздарыны шындыа сай портреттер галереясын жасады. Ол бл ретте сталиндік тоталитарлы билік жйесі йымдастыран ХХ асырды 20-30-шы жылдарындаы саяси уын-сргін рбандары болан зиялылар кілдеріні есімдері мен оларды шыармышлы мрасын халыа айтаруа айтарлытай лес осты» [19, 32].
Сонымен атар, аза сатира зерттеушісі, аза журналистикасыны майталманы, сыншы Т.ожакеев жайында шкірті Мхтар л-Мхаммед: «Ол кз майын тауысып «аза», «Алаш», «Сарыара» газеттері мен «Айап», «Абай» журналдарыны сарайан беттерінен сарыла іздеп Б.Слеев, К.Тотабаев, Ы.Жайнаов, Б.Сырттанов, М.Сералин, .Кемегеров, Н.Трелов, С.ожанов, .Тожанов, Ш.Тожігітов, М.Жолдыбаев т.б. аза зиялыларыны 20-30 жылдардаы деби-публицистикалы мраларын зерттеп, ылыми-танымды маалалар сериясын жариялады» - дейді [7, 177].
Осы ретте академик Зейнолла абдолов былай дейді:
«..Темеке таптаурын жолмен тп-тзу келе жататын кпті бірі емес, кптен ошаулау, тек з сопаымен ана жретін біртоа кісі еді. Кпке зі кп баына бермейтін, кбіне кпті зіне баындырып жргісі келетін, Біра кпті аты – кп, кпті ішінде де р трлі мінез бар; кп адам бір адама оп-оай баына оя ма, біреу болмаса, біреу бан арсы келеді, ал, ол ондайды кешірмейді. Ымырасыз. «р ауылды бір Адырабайы бар» дегендей, кп ішінде «ждырыты» да адамдары жо емес. Ондайлар, неге екені белгісіз, Темірбекті крсе, текекзденіп кетеді. Мынау да «ж» деп оя салмайды, ажырая арап, лгіні кзімен атады, сзімен слатады. Жанжал осы арада: пайамбарды батыр кйеу баласы туралы байырылар «ли жрген жерден айай шыады» дейді екен, сол секілді Темірбекті маы рашан айтыс-тартыса толы, дрліге дрілдеп тратын. Осыан байланысты мынадай салыстырма жасауа болар еді: жапан даладаы жалыз йде тып-тыныш бйыа йытаан ойшы оыс шыан дрілге селк етіп оянса, алаа жалу беретрін алып азан айнатан кочегар зіркілдеген дріл тотаса, шошып оянады. Бл ретте Темке ойшы емес, кочегар секілді, толассыз дріл, тынымсыз дбір арасында еді...» [19, 311-312].
Темірбек ожакеевті тек жазушы, сыншы, сатирик шебері ана емес, жан-жаты алым ретінде аламгер тарапынан да зор ошеметке ие болды.
Сыа, мысыл екіні біріні олынан келе бермейді ой. Сол себепті, біз де тек зііз сияты кейбір жолдастара міт артамыз. Наты фактіге рылан фельетон ана емес, шартты фельетон мысыл жне сыа гіме, мысал, миниатюра, ескілікті клдіргі гіме сиятылар да бізді кдемізге кміл жарамды дниелер. Сол сияты карикатура салатын тымды таырыптарды да далаа тастамаймыз.
мітімізді атап, журналды жмысына бдан былай белсене атсалысып, трар деп сенеміз. Алашы «слемдемеізді» жыл басы – январьда алса те дрыс болар еді... Солай болса ырыма да жасы ой» - деп наз білдіреді.
Мны зі алым ожакелыны жазушы ретінде алыптасуына лкен сер еткен сияты. йткені ортаа он бес жыл салып, Темеке жазушылар Одаына мшелікке абылданар стте жазушы Е. укебаев былай деп кепілдеме беріпті:
«Талантты дебиетші, ірі алым Т. ожакеевті творчествосын ріден білемін. Ол совет адамдарыны ебек ерліктері мен жоары адамгершілік саналылылыын крсететін елуден астам кркем очерк пен публицистикалы маалаларды авторы. Сондай-а, сатиралы жанрларды кіші формалары тірегінде жемісті алам тартып жрген арымды жазушы да. сіресе, Т.ожакеевті «Социалистік азастан», «Казахстанская правда», «аза дебиеті» газеттері мен «Вопросы литературы», «Жлдыз» журналдарыны беттерінде жарияланып жрген аза жазушыларыны сатиралы шыармаларындаы проблемаларды талдауа арналан мазмны тере рі ылыми салыстыруы жаынан ерекше маала, зерттеу, монографияларын атап тпеске болмайды. Т.ожакеев – мнымен оса жиырмадан астам кітап пен брошюраларды авторы. Мселен, оны 1965-1985 жылдар аралыында «аза мемелекеттік университеті», «Мектеп», «азастан», «Жазушы», баспаларынан «аза сатирасы», «Сатира жне дуір», «Адам, оам, сатира», «Сатиралы жанрлар», «Сатира-кштілер аруы» жне т.б. ебектері шыан.
орыта айтарым, сендіре айтарым Т. ожакеев сатираны жанрлар сыныны дамуына ерекше лес осып, келе жатан жне оса да алатын бірден-дір аламгер екендігінде».
Кезінде бл трыда Темекеді белгілі оам айраткері, аза дебиеттану ылымыны серкесі, академик М. аратаев та остап, з ойын ааз бетіне былай деп тсіріпті:
«Филология ылымдарыны докторы, профессор Т. ожакеев – аза сатирасыны проблемалары бойынша оннан астам кітап жазан, республика клемінде дебиет сыншысы жне кркем дебиетті сатиралы жанрларыны жанашыры, насихатшысы ретінде кеінен танымал болан жазушы. Оны ебектері азіргі сатираны актуальді проблемалары мен оны трбиелік маыздарына арналып рылан. Баспасз беттерінде ол сатирик ретінде крініп, негізінен сатиралы гімелер, фельетондар жазады.
Т. ожакеев – жиырма жыл бойы журналистика факультетіні деканы бола трып, бар кшін дебиетшілерді дайындауа жмсап, жрген жан. ділін айту керек, азіргі кптеген орта жне кіші буын юморларшылар мен сатириктер оны шкірттері болан.
Т. ожакелы айтулы алым, уытты сатириктігімен атар, танымал сыншы да. Олай деумізді себебі, Темеке кезінде Е. Ысмайыловты «Аын жне революция», «Сын мен шыарма», Б.Кенжебаевты «аза дебиеті тарихыны мселелері», «Асау жрек», «Шынды жне шеберлік», Б. Шалабаевты «аза романыны тууы мен алыптасу тарихы», «аза романыны тарихы», Х. Сйіншалиевті «Ізденіс іздері», «VIII-XVIII асырлардаы аза дебиеті», Ж. Алтайбаевты «На,на», С. Адамбековты «Атылан ыз туралы аыз», Т. Нртазинні «Мрат» сияты трлі жанрда жазылан роман, повесть, зерттеу ебектеріне діл сын жазып, жоардыа айтанымыздай барын бар, жоын жо деуден таймаан.
Ататы авторлардан бастап, дебиет майданына келіп, сыншылардан кейде орынсыз тая жеп, о мен солын ажырата алмай жрген жастар да Темекені турашылдыы мен ділеттілігіне немі мойынснып отыран. Оны мына мысалдардан айын байауа болады.
Мселен, аза дебиет сыныны тарланы Е. Ысмайылов Т. ожакелыны зіні «Аын жне революция», «Сын мен шыарма» атты зерттеу ебектеріне бірде шйіріле, бірде шиырыла жазан діл сынынан со; «аза дебиетіні талампаз сыншысы, ойлы дебиетші досым Темірбек! дебиет сынны жолындаы ебегі жемісті бола беруіне тілектеспін» - деп ризашылыын білдірсе, аза дебиеті мен баспасзі тарихын зерттеушілерді бірі Б. Кенжебаев Темекені зіні «Шынды пен шеберлік» монографиясына жазан сынына орай: «рметті інім, талантты дебиетші Темірбек ! Нені талдаса, не айтса принципі, раны шынды болсын. Бізге шынды таы да шынды керек», - деп жауап айтарады.
Енді бр ст бізді назармыз Темекені есіктен трге, трден тбеге дейін жиылан бай кітапханасына ауды. Брі де ажет кітаптар, аза халыны соы кездері жоалтыырап алып жрген рухани байлытары. айсыбіріні мабасын ашып алса да кемерінен асып, тасып жатан а тілек, игі ниет, марапаттау мен рметтеулерге жолыасы. Мны зі, кімді болсын бей-жай алдырмайтын дниелер. Сондытан, рметті оырман, сіз де бл рмет пен тазымнан шет алмаыз.
Сонымен мына бір алашы кітапты мабасында «Ерекше дарын, аылды Темірбекке шын досты жректен Б. Шалабаев» деп жазылса, екінші бір кітапта «адірлі Темірбек! мірде уанышы кп болсын, мейірі ассын. Осы кітапта аттары аталан бабалар аруаы олдап жрсін. Автор Х. Сіншлиев» деп ол ойылан. Ал, сатираны сардары, Ж. Алтайбаев: «Темеке! Сатира шаруашылыымызды шын жанашыры – сізге мына «На, наымды» о олымен сынамын» десе, прозаны майталманы Д. Досжанов: «адірлі Темеке! Сізді лкен мдениетімізге осан стазды аламгерлік лесіізді сырттай–іштей сыйлап жретін жасы кіші ініізден» деп «Табалдырыыа табынын» сыйлапты.
Сондай-а, М. аратаевты «Маан аса ымбат адамдар Азат пен Темірбекке аалы махаббатпен деген олтабасы, жазушы . Исбаевты «Темірбек замандаса! Балаларыны мірі Айыз міріне самасын! Адамгершіліктері аумасын! деген а тілеуі, мірден ерте кетенімен, лкенге іні, кішіге аа бола жріп, туан халыны матанышына айналан С. шімбаев: «рметті Темірбек аа! зііз сияты елімізді лкен Азаматына інііз Саат деген жрек-жарды атарылысы мен осы маала авторыны «алым рі стаз! Жастарды жанашыры, ара ылды а жаратын дара тла, халы алаулысы Темірбек аамыза шкірті рі ріптесі ырыбайдан игі ниетпен сынылды» деген жолдара дейінгі санилы ізгі тілектерге толы лкенді-кішілі ебектер рет-ретімен кітап срелерінен саптаы жауынгерлерше орын алыпты, Т.ожакелы кезінде одатас республикаларды барлы дерлік дебиетші, алымдармен тыыз байланыста болан. Біреулерінен аыл кеес сраса, екіншілеріне кмек беріп отыран. Мселен, Москвалы алым М.С. Черепахов Темекее ! «Аса рметті ожакеев! Мен сізге «Чернышевский жне Маркс» деген мааламды жариялауа келіскенііз шін рине, сізді тарапыыздан ойылатын талапа сай болса, алдын-ала алысымды білдіргім келеді. Оан екі бірдей тарих ылымдарыны докторлары пікір жазып беруге келісіп отыр. Мені бл арада инайтыны біра мселе. Ол сіздерді жинатарыыза он екі машинкалы паратан арты клемдегі материалы абылданбайды деп естідім. Ал, мені маалам барлы ысартулар мен жндеулерден со жиырма жеті бет болып отыр. Егер клеміне бола басылмай алатын жадай болса, тым кінішіті-а.
Біра, сізді кмегііз арылы ебегімні осы клемінен ысармай шыатындыына шбм жо. Слеммен доцент Черепанов деп жазса, екінші бір астаналы жазушы Е.А. Пермяк: адірлі Темірбек ожакеевич! Мен кеше здеріізді ызметкерііз В.Н. Усачевті жептуір кітабын Свердловты М. Бассинні «Урал» газетінде (1973-№2) жанаталаса ораштап, атама боланы туралы оматы да, наты хат жазып ойып едім. Ал, бгін таерте болса, з хатымды айтадан оып шыып, Басинні бл жан-жаындаысын крмейтын анша оама тиесілі аыл ой байлыын жекеменшіктілікке балап, тар шеберде тсінуін зім шін де, сіз шін де талыа салу бекершілік екендігін аардым деп басаларды тарапынан ешандай тіреу олдау таба алмай жаны лазыанда аза алымын зіне тартып, аыл бліскен...
Т. ожакелы докторлы диссертациясын ораан жылы небрі 44-а жастаы амал бзар ылшылдаан жас екен. Біра, сонысына арамай ел адамдары да, басалар да оны халы аморшысы, жотаушысы ретінде танып лкен сенім артан, р ісіне табыс тілеп, сырттай тілектес болып отыран. Мселен, академик М. аратаев, Р. Нралиев, М. озыбаев сияты азаты біртуар зиялылары Т. ожакелыны уанышын да, айысын да бірге блісіп, немі аморшы жанашыр аа, іні ретінде крініп, отыран.
Енді мселені осы жаына арай ауысса, онда е алдымен Ма (М. аратаев) Темекені отбасына басалара араанда бір адам болса да жаын тран адам сияты. йткені жылды трт мезгіліне байланысты айтулы даталар мен мерекелрге байланысты кндерде, Азат жеешеміз бен Темірбек аамызды абыраларына асырет болып атан айысы да Мха мен оны зайыбы Мкені кздері мен кілдерімен таса алмаан. Сондытан да болар, жасы лкен аа-жеге зінен кейінгі іні, келіндеріне «Мына гл жайнаан кктемше жарырай берідер, жайнай берідер! – деп игі тілек білдірсе, бірде «Айналайын Азат, Темірбек! Сіздерге жан-жрегімізбен айтар а тілегіміз мына жаа 1984 жыл тты болсын денсаулы, баыт, абырой келсін! абыраларыды айыстыран, айылы жыл зімен кетсін! Енді балаларыны тек ызы, уанышына бленідер! Слеммен Мке, Мха деп аморшы ретінде крінеді [10,87-88].
Сын жанрларын зерттеумен айналысан алым Д.Ысалы сын жайында мынадай пікір айтады: «Сынны деби, ылыми, эстетикалы сипаттары секілді, публицистикалы сипаты да негізгі асиеттеріні бірінен саналады. Сынны публицистикалы сипатына арай, оны журналистика деп арайтын пікірлерді бар екендігіне жоарыда тоталып ттік. Сын журналистика емес, публицистикалы – оны табии асиеті. Енді осы ойымызды натылай тсейік.
Рас, сынны дамуында баспасзді рлі айрыша. Сынны негізгі мірі – баспасзде. Баспасз бар жерде деби сын бар. Сынны дамуы баспасзді дамуына тікелей байланысты. Баспасз жо кезде шын мніндегі деби сын да болмадйы. Баспасз – сынны мір сру формасы, даму арнасы» [7, 178]. Сыншыны осы пікірін негізге ала отырып, Т.ожакеевті маалаларына талдау жасайтын болса, жазушыны р жылдарда жарияланан маалаларыны ішінде дебиет жанашырлары туралы бірнеше ырынан танытатын материалдарды кездестіруге болады. Мселен, І.Жансгіров туралы «Журналист Жансгіров» («Жлдыз» 1990, №2), «Сатира салаы» («Лениншіл жас» 1984, 27 суір), «ш ждігер» («Жас Алаш», 1992, 24 ыркйек), «Ірілік», («Егемен азастан», 1994, 20 мамыр), «І.Жансгіров - журналистика жйрігі» (ожакеев Т. Тадамалы шыармалар. Кптомды. 6-том, А., 2007).
А.Байтрсынлы туралы «Алыпты мірінен ш зік сыр» («аза дебиеті», 1990, 9 араша), «Аха атын лем білген» («азастан малімі», 1998, 27 мамыр), «Айтулы тла Аха еді-ау» (ожакеев Т. Тадамалы шыармалар. Кптомды. 6-том, А., 2007). Ж.Аймауытов туралы «Жсіпбек жне жастар» («Лениншіл жас», 1989, 16 апан), «Заман тзелер деумен жрмін» («аза дебиеті», 1989, 13 араша), «Сатираны сардары» («Лениншіл жас», 1990, 16 апан), «Даран дарын» (ожакеев Т. «Кк сегірлер». А., 1992), «Ж.Аймауытов – стаз журналист» (ожакеев Т. Тадамалы шыармалар. Кптомды. 6-том, А., 2007). Б.Майлин туралы «Бейімбетті алыптарды аралауы» («Алматы ашамы», 1997, 14 шілде), «Табындырар таылымдар» («Халы кеесі», 1993, 15 маусым), «алам майталманы» (ожакеев Т. «Кк сегірлер». А., 1992). Б.Кенжебаев туралы «лкен стаз, білікті алым» («азастан малімі», 1964, 24 араша), «Абзал азамат» («Социалистік азастан», 1974, 8 араша), «мытылмас лаат иесі» («Жлдыз», 1994, №2), «Б.Кенжебаев – баспасз байраы» (ожакеев Т. Тадамалы шыармалар. Кптомды. 6-том, А., 2007). .Мсірепов туралы «абе шеберлігіні кейбір сырлары» («За», 2002, 17 суір), «Жазушыны баспасзге келуі» («Аиат» 2002, №5), «Клкі кемегері» («Егемен азастан 2002, 13 мамыр, №28), «Талант ыры» («Отстік азастан», 1969, 1 араша).
Т.ожакеевті алаштанушы алымдар жазан маалалары ащы шындыты кпшілікке паш етеді.Жазушыны сыншылыыны сырын ашатын маалаларыны бірі – «абе шеберлігіні кейбір сырлары» [8]. Кркем шыарманы кркемдік сипатын анытайтын – поэтикалы асиеті. Кез келген кркем туынды шін жазушы тіліні шрайлылыы, лбетте, те маызды рл атарады. Осы тста, сыншы Т.ожакеевті зерделеуінде, зі баалап отыран жазушы .Мсіреповті шыармаларына шолу жасай отырып, шеберлік сырларын айындап береді. зі де сын жазан, зіне де сын кзбен араан жазушы .Мсіреповке, шеберлігіні сыры неде деген срау ойып, тере іліп жауап іздеуді ажет етпейтін аламгер екенін айындап береді.
Кркем туындыдаы кейіпкер образын ашу шін, монолог пен диалогті орны ерекше. Сыншы осыны оырмана айта отырып, жазушыны бірнеше шыармаларынан наты мысалдар келтіріп крсетеді. Мысалы: «лпан» романындаы лпан бейнесін танытуда жазушы абит Мсірепов кейіпкеріне небір тере ойлар беріп, оны астар сздермен шебер жеткізе білген. Есенейді лпана деген ниетін, кілін Мсірептен естігенде аылды ыз ой стінде алан. Бл тстаы кейіпкерді ішкі жан-дниесін мынадай монологпен жеткізген: «Ататы би Есеней...кем болса, 40 жас лкен адам. рпасыз алан. Ааша асылып лмесе, тыла алмайсы. Есенейден арашалап алар адам жо. Айтты болды. Басы болса, ие бер, тізе болса, бге бер» [9, 367], - дейді іштей. Бл жерде заман тесіздігі, йел тесіздігі шебер суреттелген. Сыла ызды ой-парасаты, аылдылыы крермен ауымды тадандырмай оймайды. Бойына біткен кербездігі мен мінез слулыы Есенейді тнті етпен ойаны белгілі. лпанны бойындаы арда асиеттерді осы тстан круге болады. Ол арсылы етпейді, ркімейді де. Тек «ааны есінде болсын, лпан – арзана тспейтін ыз» [9, 390] деген астарлы жмбаты бір ауыз сз айтан да ойан. Кпке дейін бл не дегені екенін Есенейді зі де тсіне алмай дал болан. Жазушыны ерекшелігі кп жерде ойын бркемелеп, астарлы етіп жеткізе білген. Тіпті жазушыны кейіпкерлерін тілдестіруінде де «Алаш кездесіп, лпан бйбішеіз бар емес пе деп сраанда, кйеу «арамыз жеті жылды жол» деп астарлайды. Мны мнісі жеті жылдан бері Есенейді бйбішесінен блек труында еді. Жазушы, таы бір жерде – лпанны болаша крі кйеуіне берген мінездемесін «Еркекке тіс те керек, іс те керек. Білек те керек, жрек те керек. Кні тіп бара жатан крі тарланда мны брі лі бар екен» - деп, зіндік топшылау жасай алан сыла ызды бейнесін, ораыта, таы да астарлы ашып бергенін айтады [7, 180].
Сыншы, Т.ожакеевті таы бір ерекшелігі жазушы аламынан туан сз тіркестері мен слу сздерді, маал-мтелдерді сз арасында жиі олданатынын да назарынан алт жібермеуінде: «Аын ыран ияа да онады, аын-адам, далаа да онады, Аын бойын да ойын да жасыра алмайды. Аын жрегіне кек трмайды. Аын-заман, бір кндік те емес, бгіндік те емес» [9, 552], «с баласы аспана арайды, мал баласы жерге арайды» [9, 350], «Жасы еркек жаман йелді адам ете алмайды, Жасы йел жаман еркекті адам ете алады»
[9, 455].
Шебер сыншы, жазушы аламынан жылы юиорды да ілесіп отыратынын дл крсетеді, «оны кез келген шыармасын оыса, клкіге батып, жадырап, сергіп сала бересі». «Бізді айуылда али кп. Мені атым айырали болса, аамны аты айдынали. ара мртты шын аты Ашыали екен, келе-келе аруа мртына онып, арамрт атаны кетіпті» [9, 10], «мен ксіп жылап келе жатсам, клекем зімді мазатап, жеімен кзін сртеді. Ммкін мен де соны істеген болармын» [9, 13].
Міне, осылай .Мсіреповті шыармасынан кптеген мысалдар келтіре отырып, жазышты тсілдері мен аламгерлігіні шеберлігін биікке ктерген сиырлы сырларын ашып береді.
аза фельетоныны пайда болу, алыптасу даму кезедерін алаш арастырып, оан жол салу рметі жас алымны еншісіне тиді. Ал ол болса, бл сыннан мдірмей тті» - деп жоары баа берсе, оны екінші бір дебиеттануды білігірі Е. Ысмайылов «Кні бгінге дейін аза совет фельетоны туралы жекелеген газет-журнал маалалары болмаса, арнайы зерттеу ебектер жо-тын. Сондытан, сатира жанрын зерттеу, біліп-тану аза дебиеттану ылымыны алдында тран лкен міндет еді. Бл жерде сатираны дамуы аза мерзімді баспасзіні тарихы жне практикасымен тыыз байланыста екендігін мытпаанымыз жн. Олай болса, газет-журналымыз болу-болмауы да екіталай екен. Міне, осы рдіс талабынан кріне білген. Т.ожакеев студенттер, газет-журнал ызметкерлері мен ізденушілер шін баа жетпес ебек жазып шыты», – деп толытырды [10, 88].
алымны сатира жніндегі зерттеулерін оны тарихына жне теориясына арналан деп екіге бліп арастыруа болады. аза сатирасыны ткен жолдарын зерттеуге арналан ебектері: «азаты халы сатирасы», «Абай – сатирик», «ХХ асыр басындаы аза сатирасы», «Сатира жне дуір», «Адам. оам. Сатира».
Т.ожакеевті пікірінше, адам бар жерде, оам бар жерде, сатира да бар. Сатиралы, юморлы – адамны бойында тумысынан бар асиет. Сатира – адамдарды мірдегі кемшіліктерге арсы крес ралы ретінде есте жо ескі замандардан бері бірге жасап келеді. алым «Адам. оам. Сатира» (1980) атты ебегінде осы мселені анытай келіп, ауыз дебиетіндегі сатиралы сарына кеінен тоаталады. Атап айтанда, беташар, тойбастар, жар-жар, бдік, шешендік сздер, маал-мтел, жмба, жаылтпаш, тірік ле, аыз гімелер, ертегі, батырлар жыры, т.б. жанрлардаы сатираны кріністері сараланан [12, 92-93].
Т.ожакеев «Сатира негіздері» (1996) атты ебегінде аза сатирасын Абай дуіріне дейінгі жне Абай дуіріндегі оамды згерістер жне аза сатирасы бліп арастырады [13].
Абайа дейінгі аза сатирасы дегенде, зерттеуші Бхар жырау, Шал аынны, Махамбет теміслы мен Шернияз Жарыласлыны, Дулат Бабатайлыны поэзиясындаы осы сарынды таратып айтады.
«Исатай, Махамбет ктерілісі аза сатирасын едуір серпілтті. Патша мен хана, ділетсіздік пен тесіздікке деген халы ызасы жеке-аындарды намысын озап, шыармаларына сатиралы леп енгізді. Батыста Махамбет, Шернияз Жгір хан мен Баймаамбет слтанды, Арада Дулат жырау Бара слтан мен Кеесбай мырзаны, Жетісуда Сйінбай Тезек трені аяусыз шкереледі. Оларды бірі хан мен бек, би мен слтандарды сатиралы бейнесін жасаса, екіншісі жауызды, аныпезерлік іс-рекеттерін сипаттайды. Аталмыш аындар табан астынан, суырып салып айтылатын тапырлы сатираны, ел ішіне тез тарайтын зіл-гіме, іліп-шалма алжындарды да кп туызып тастаан. Бл, сіресе, Шал, Шернияз, Шже мраларынан елеулі орын алан.
Ерекше атап айтар нрсе: ауыз дебиетіндегі мысал нсалары осы тста Дулат творчествосында зіндік жанрлы сипатымен крінді. Жырауды «Сары шымшы», ара ара», «Бір патша...» деген шыармалары аза жазба дебиетіні тарихындаы – тыш мысалдар.
Сйтіп аза сатирасын Абайа дейін-а з тсындаы болмыс былыстарды айнасы, сулесі болды» [13, 454-455].
аза сатирасыны алыптасыуына септігін тигізе отырып, сол дуірдегі заман шындыы алым, Темірбек ожакеевті р ебегінен крініс берді. Сонымен атар, дебиетшілер мен сыншыларды тарапынан зор бааа ие болды. Профессор Млік абдуллин: «Т.ожакеев кп жылдардан бері аза сатирасыны тарихын зерттеп келеді. Осы проблема бойынша авторды за жылдардаы ебегіні орытындысы ретінде екі блімнен тратын «аза сатирасы» атты монографиялы зерттеу туды. Егер азастан дебиетшілеріні дебиет жанрлары тарихын тередеп, зерттеп білуге лі шындап кіріспегенін ескерсек, ожакеев жолдасты бл ебегін ерекше ылыми зерттеу ана емес, рі дебиет жанрлары бойынша лкен монографиялы ебектерді басы деп мойындауымыз ажет» [6, 12-13] деп пікір білдіреді. Сонымен, сатирашы Т.ожакеевті «Сатира негіздері» ебегіне сйене отырып, ондаы Абай дуіріне атысты сатираны дамуы жайлы былайша ой тйеді:
«Біріншіден, ол ауыз дебиеті стилімен, тек поэзия трінде, оны ішінде, кбінесе мір-тіошіліктегі намсыз жайлара жасалан сатиралы шолу, портреттік суреттеме, эпиграмма ретінде айтылады.
Екіншіден, бл тстаы аза сатирасыны рісі лі тар, кп аынны айтары, мінейтіні – бір мін, бір сарындас дерт. Яни, брінде де молда, байларды сарадыы, лы, слтандарды зорлыы, параорлыы сыналады. Жалпы мораль-этика мселелері, жеке адамдарды мінез-лындаы намсыз ылытар аз ктеріледі...
шіншіден, кптеген сын-сыа лі де наыз сатира дрежесіне ктеріле алмаан. Сатирадан грі жай сыншылды, міншілдікке жаын. Оларды біразынан сатираа тнн элемент, дістер табыла бермейді. Объектіні «ондайсы», «мндайсы» деп рсу, жеку, сгу басым. Немесе, кпшілікті кекесінсіз, келемежсіз хабарлау, айту ана байалады. алай дегенмен, мны брі аза сатирасыны сол тстаы кріністері деп білеміз» [14, 81].
Т.ожакеевті сатираны сайыпыраны боландыы барша жрта млім. Ол зіні ебектерінде сатирамен мір шындыын, кей тстарда, адам бойындаы жаымды-жыымсыз асиеттерін, мінез-лын жеткізе білген. Осы тста ырызстан ылым академиясыны корреспондент-мшесі Бибі Керімжанова былай дейді:
«Соы уаыта дейін аза сатирасын жан-жаты арастырып, бтін бір халыты, оны р дуірдегі рбір аын, жазушыларыны сатиралы мрасын тере талдауа алан, соны негізінде аза сатирасыны даму жолдарын айындаан, мндай жинатауа ктерілген ебек жо еді. Т.ожакеевті ебектері белгілі дрежеде сол жоты толытырады. Осы жаынан оны ебегіні актуальдылыы, маыздылыы даусыз.
2 ПРОФЕССОР Т.ОЖАКЕЕВ – ДЕБИЕТ ТАРИХЫН ЗЕРТТЕУШІ
2.1 Т.ожакеев – дебиеттанушы
Дниеге шыр етіп келіп, кзін ашанда бір жаы уанан, бір жаы сол кездегі иын мірді тауыметінен, здері шін емес, балалары, болашатары шін орып, ам жеген ке-шешесі жас сбиді лаына аза халыны ежелгі салт-дстрі бойынша «темірдей берік болсын» деген игі ниетпен ш айтара Темірбек деп дауыстапты. Темірбек ожакеев 1926 жылды 17-желтосанында Жамбыл облысыны Мерке ауданы Ойтал ауылында дниеге келеді. аза сатирасыны тарихын зерттеп, бір жйеге тсірген Темірбек ожакеевті білмейтін жан кемде-кем. аза лтты университетіні журналистика факультетін 20 жылдан астам уаыт басарып, темірдей тртіп орнатан Темірбек ожакеев, аза дебиеті мен баспасзіні теориясын алыптастыран алым, публицист, шкірт трбиелеген білікті стаз. Темірбек ожакеев «Жас тілшілер серігі», «Жыл стары», «Кк сегірлер», «аза сатирасы» (1970), «Абай – сатирик» (1970), «аза совет сатириктері» (1975), «Сатира жне дуір» (1976), «Бгінгі аза сатирасыны проблемалары» (1978), «Адам. оам. Сатира» (1980), «Сатиралы жанрлар»(1983), «Сатира – кштілер аруы» (1985), «Сатира негіздері» (1996) сынды кітаптарды авторы. аза журналистикасыны дамуына лес осан Темірбек ожакеевті рметіне Алматы аласында екі рет ожакеев оулары ткізілді.
Темірбек ожакеев 1926 жылы 17 желтосанда Жамбыл облысы Mepкi ауданы Ойтал ауылында туан. 1953 жылы аза мемлекеттік университеті филология факультетіні журналистика блімін бітірген.
1947-1948 жылдары Мерке ауданды комсомол комитетіні блім мeгepyшici ызметін атарады. 1953-1972 жылдары аза мемлекеттік универси теті журналистика факультетіні оытушысы, аа оытушысы жне доценті болып ызмет етеді. Одан со за жылдар бойына (1972-1986 жылдар аралыында) аталан жоары оу орныны журна листика факультетіні деканы болды. Филология ылымдарыны докторы (1970 жыл), профессор (1972 жыл). азастан Республикасыны ебек ciірген мдениет ызметкері (1996 жыл). азастан жоары мектебі ылым академиясыны рметті академигі (1996 жыл).
Темірбек ожакеев «рмет Белгісі» орденімен, алты медальмен марапатталан. азастан Журналистер одаы сыйлыыны иегері.
Жамбыл облысы Мерке ауданыны рметті азаматы (2002 жыл).
Атынан ат ркетіндей Темірбек ожакеев кім еді десек, оны мірлік станымы мен тлалы кредосын зі ні «оамны рбір мшесі жалта, жаымпаз, кнбаар болмай, асан-тас ан басшыларды теріс іс-рекетіне тойтарыс беруге жарамды, бетті, ел тадыры, адам тадыры шешіліп жатанда шынды, дрысты асынан табылуа зін дадыландырып трбиелеуге тиіс» дейтын ой-тжырымы танытса керек. Бдан «Темекені «темір топаы», «тотыяйын тілді Темке», «тепкісі темірден де атты ожакеев» немесе «йытап жатып, жан шошырлы орынышты тс крем, арасында ыли ожакеев жреді» сынды аыза айналан тіркестерді тегін шыпаанын аару иын емес. «Бізді буын лы стазды ата та лап боланмен, аталдыы аталы ме йірімге ласан жасында білім алды. Содан шыар, кз алдымызда шкірттерімен емен-жарын сйлесіп, атарындай алжыдасатын жылы жзі алды. Топтаы 50 баланы мінезі елу трлі. иар тілді, сзі уытты, жет студенттерді жанына жаын ттып, соларды сйлете тскенді жасы кретін. Біз оыанда «Мерзімді баспасз» кафе драсыны мегерушісі еді. алым ата-абыройы ны асатыы болар, мерзімді баспасзді оспай, «ожакеевті кафедрасындамын» дегенді матанышпен айтатынбыз. Пайамбар жасынан асса да, есте сатау абілеті таалдыратын. Факультет студенттеріні аты-жнін, кімні олынан не келетінін, не істегенін мытпайтын», -деп оны шкірттері лы стазын ыли естеіне алады.
Мыдаан ксіби журналисті стазы болан тланы мыр жолына кз салса, ол шкірт трбиелеуге, яни, аза журналистері мен алымдарыны сан-сапасын арттырып, ел білімі мен ылымыны, апарат саласыны мыты мамандармен толыуына міріні 50 жылын сарп етіпті. Ширек асырда лаатты стаз тліміне сусындап, трбиесін крген студенттер арасында, зі айтпашы, «кем талант, кетік талант, жетік таланттар» да бар. Оларды ай-айсысы да тек журналистика саласыны дамуына емес, жалпы, мемлекетімізді сіп-ркендеуіне з лестерін осуда. Министр, мемлекеттік хатшы, т.б. лауазымды ызметтерге ктеріліп, ел мын мдап, жоын жотап жрген журналистер жетерлік. Темірбек ожакеев 1944 жылы 18 жасында скерге шаырылып, Сталинград, Новочеркасск, Баку, Даыстанны скери штабтарында ызмет етеді. Елге оралан со, оуа тсіп, оны здік бітіреді. ылым жолына біржола бет брады. ажырлы ебекті нтижесінде кейіпкеріміз журналистика факультетін 15 жыл басарды. Сол кездері факультет оу лгерімі, тртіп, спорт жарыстарынан алдыы орында болып, беделі одан рі жоарылаанын азУ-н за жылдар басаран Кпжасар Нрібаевты: «Бл факультетте кешігу, сабатан алу дейтін болмайтын, лгерім жнінде де бірінші орынды бермейтін. Біра, талап анша атал боланмен, діл болушы еді жне оны барлы жым (стаздар да, студенттер де) мойындайтын. Керек кезінде шкірттерін ызыштай орап, талай-талай апаттардан аман алып алатын. Шектен шыандарды иманына келтіріп, тез арада орнына оя білетін. Шкірттеріні: «ожакеевті олтопаыны астында сіп-жетілдік», – деуі сондытан» деген сзі растайды.
Т.ожакеев з зерттеулерін мол да р алуан материалдар негізінде жазан. Кп ретте автор зіне дейінгі алымдарды да, аза сатирасын жасаушыларды да ебегіне сыни трыдан келіп баалай білген. Соны негізінде революцияа дейінгі, одан кейінгі аза сатирасыны даму даму задылытары мен зіндік ерекшеліктерін ашан. Оны ебектеріні бір ндылыы осында жатыр» [11, 13].
Осыан іле – шала ожакеевті революцияа дейінгі аза сатирасы туралы «Адам. оам. Сатира» атты монографиясы дниеге келді. Бл ебек туралы аза халыны батыр лы, алым дебиетші М.абдуллин, ожакеев кптеген жылдары аза сатриасыны тарихын зерттеумен айналысып келеді.
алым «Адам. оам. Сатира» ебегіні тртінші тарауын ХХ асырды басындаы аза сатирасына арнаан. Осы кездерде жары крген аза басылымдарында сатиралы туындыларды жиі кріне бастаанын айта келіп, «Айап» журналы беттерінде жары крген маалалара баса назар аударылады. Соны ішінде аза аындары Слтанмахмт Торайыров пен Сбит Днентаев поэзиясындаы сатиралы шыармалара жан-жаты талдау жасаан.
Авторды сол ебегіні жемісі ретінде екі бліктен тратын «аза сатирасы» деп аталатын зерттеу монографиясын атауа болады. Егер, аза дебиеттанушыларыны лі кнге дейін деби жанрларды тарихын тере талдап, жан-жаты зерттеуге кіріспегендерін еске алсан, онда алымыны бл ебегін тек ылыми наты ебегі деп ана атап оймай, дебиет жанрларыны пиясын ашудаы іргелі монографиялы ебектерді басы деп білгеніміз жн деп те салиалы ой айтан. Міне, ебекорлыымен, іздемпаздыыны арасында осындай дуалы ауыздарды ысты ыылас – ілтипатына ілінген Т.ожакелы 1980 жылдарды басында жоарыда айтылан ылыми зерттеулерді орытындысы ретінде «аза сатирасы» атты докторлы диссертация жазып бітірді. Оан енді аза алымдары ана емес, туысан республикаларды зерттеушілері де тиісті баа беріп, н ата бастады. Мселен, збек, ырыз, зірбайжан халытарыны Б.Керімжанова, Н.Ахундов, А. Тааев сынды кптеген зиялылары «аза сатирасы» монографиясына: «аза халыны ауыз дебиеті мен жазба дебиетіндегі сатираны барлы даму жолын жйелі трде зерттеген, тек тарихи-теориялы ана емес, сонымен бірге практикалы маызы да те зор болып табылатын ебек. Ол бл саладаы М.уезов, .Марлан, С.Манов ебектерін одан рі жаластырып ана оймай, жаа ылыми ашулар жасады»,–деп діл баасын берді [10, 89].
Ал, аза дебиеттану ылымыны азіргі кездегі ірі кілдеріні бірі Р.Нралиев болса, зіні «Ке тынысты барлау» деген мааласында: «Бізді дебиеттану ылымында сатира мен юморды зерттеп, кешегісі мен бгінгісіне барлау жасап, ертегісіне кз жгіртіп отыран алымдарымыз тым аз, тіпті жоты асы. аза совет дебиетіндегі осы жанрды алыптаса бастауынан бері аморшысы болып, сатира мен юморды ашан да басы – асынан табылып, жрген жанашыр алымымыз – филология ылымдарыны докторы, профессор Т.ожакеев»,–деп жазды.
Профессор аза сатирасыны тарихы мен оны жанрлы-кркемдік ерекшеліктері, аза дебиеті мен баспасзіні тарихы, теориясы жніндегі мыа тарта маа ла мен кркем-публицистикалы очерктерді, фельетондарды, кптеген монографиялар мен оулы кітаптарыны авторы. Кеестік уын-сргінге шыраан мемлекеттік айраткерлер мен жазушылар, журналистер мраларына арналан ебектері жары крді.
аза халыны жары жлдыздары Шоан, Ыбырай, Абайдан бастап кешегі бес арысымыз – Ахмет, Шкрім, Міржаып, Мажан, Жсіпбектерге дейінгі аралытаы жне оларды ісін ала жаластырушылар Саттар Баубек, Бауыржан, Мліктерден азіргі Саат, Оралхан, Мхтар, Фариза, айрата дейінгілерді аламмен де алаберді арумен де елімізді ішкі – сырта жауларына арсы крескен, ажет бола алса кресетін де темір рсауларымыз екендігін бір ст те естен шыармаанымыз жн. Ендеше бларды алайша тарихи тла ретінде атап, матаныша айналдырмаса. Міне, осындай ебегімен де, ісімен де, лкен жректі адамгершілігімен де халы алаулысына айналан аяулы азаматтарымызды атарында алым, зерттеуші сатирик, жазушы, педагог е алдымен жастарды жаын, жанашыр аморшысы Темірбек ожакелыны болуы да зады былыс демекшіміз. Себебі ХХ асырды екінші жартысынан басталатын аза баспасзіні тарихын зерттеуге (сіресе 1927-1941 жылдар аралыы) белгілі алымдар Б.Кенжебаев, .Бекхожин, .Сбханбердина жне т.б атар атсалысан, аза сатирасыны пайда болу, алыптасу даму кезедеріне арнап ондаан зерттеу ебектер жазып жариялатан, кезінде кеес кіметі тарихынан байшыл, лтшыл алашордашыл деп жала жабылып, тотатылып тасталан «аза», «Сарыара», «Бірлік туы», «Алаш», «Жас азамат», «ран» газеттері мен «Абай» журналында ызмет істеп, материалдарын жариялатан С.ожанов, А.Байтрсынов, М.Дулатов, . Кемегеорв, Ж.Аймауытов, Н.Трелов, А.Асылбеков, М. Жолдыбаев, .Сарымолдаев, Н.Манаев сияты бір топ публицистерді ебек жолдарын, творчестваларын зерттеп, аза халыны деби, рухани мрасы ретінде алтынды оспадан тазартып бергендей ылып туан халына айтарып берген жары жлдыздай абзал азаматты басаша атау ммкін емес сияты. Мны зі, біле білген адама лкен ерлік. Екіншіден, ылым жолы ой - шыры мен беле - белестері кп те за, рі иын жол. ылымда оны осындай оайлыпен алдырмайтын иыншылытарына ттеп берген адам ана з ебегіні жемісін креді. Дер уаытында болмаса да мір зі длелдеп отырандай мадай термен, креспен келген ата-абырой тбінде еш кетпейді, айналып келіп иесін табады. Мны айтып отыран себебіміз, кезінде бкіл иісі аза халына ауыр соы болып тиіп, жарасы оайлыпен жазылмайтын дертке айналан ататы 1986 жылды желтосан оиасы Темекеді де сырт айналып ткен жо. Оан зі басарып отыран журналистика факультеті студенттеріні бойына лтшылдыты сііріп, кеес кіметіні жргізіп отыран о саясатына арсы наразылы білдіріп, жастарды алаа шыаруды йымдастырды деген, бден ойластырылып, ізі жасырылан жала жабылды. Біра жрегіне да тскенмен айсар аламгер уаытша иындыа мойынснып айсыбіреулер сияты сары уайыма салынан жо. айта бар кш-айратын жинап, архив азбалап, жазу столына отырды. Кейіннен соны жемісі ретінде азастанны айтулы баспаларынан оны «Жас тілшілер серігі», «Жыл стары», «Кк сегірлер» атты айтулы монографиялары жарыа шыты. Айтулы деу себебіміз бл кітаптар соы жылдарда ана сауда айналымына тссе де, кейін оырмандары шін таптырмайтын, бір-бірінен срап, іздеп жріп оитын ат дниеге айналандыында. Бдан Темірбек аамыз зіні ебекорлыымен, ділеттілгімен барды бар, жоты жо деушілігімен кейінгі кезде ана танылды, брын, сіресе «ызыл империя» тсында кезегін ктіп, бпантайлап жатты деген ым тумауа тиіс. йткені, кезінде Абайды аза халына «Бас аын» ретінде Ахмет Байтрсынов таныстырып, Мхтар бкіл лемге паш етсе, лихан оны орыс аренасына шыарды. Ал осы Абай данышпанымызды жаа бір ыры – сатириктігін аза совет дебиетіне олынан жетектеп, алаш кеп осан профессор Темірбек ожакелы болатын. Екіншіден кезінде Слтанмахмтты тануды атасы марм Бейсенбай Кенжебаев кппен жалыз алысып, шаршаырап жргенде дара суырылып кмекке келген, «Сарыаранны жабырыны» да, «айса кіммі?» де ешбір лтшылдыыны жотыын жне айсыбіреулерді бл ледерді Слтанмахмтты атау шін Кенжебаевты зі шыарды деп халыты теріс жола тсіріп, адастырып жргенін де жастыына арамастан, ертегі кнін ойламастан баспасз беттері арылы ашы айтуа дрмені жеткен де осы ожакеев болатын.
1986 жылы аза тарихына азаттыты крес жылы, азамат тадырыны аралы жылы болып енген – 1986 жыл талайды сына салып, сергелдеге тсірді. Аумалы-ткпелі заман басталды. «зіні басындаы отты крмей, згені басындаы шоты кретіндер» ашанда болса табылады. Факультеттегі жмыс жандана тсіп, ауымды іс-шараларды атарылып жатаны, оу процесін жетілдіруге отайлы жадай тууы, студенттер жатаханасыны алтын яа айналуы кейбір баталастарды зегіне рт тсіріп, «ызанышты ызыл итін» ргізе бастады. сіресе, мнда кеудесіне нан пісіп, зінен баса ешкім бар деп білмейтін «аа» лт кілдеріні шабаладауы атты болды. Кезінде оларды талай «еркеліктеріні» езуін тілген ожакеев, алашында р ккірек, кеудемсо матаншатытан баса тгі жо, беделіні кете бастауын білім таяздыынан емес, бастыты ата талабынан, атал тртібінен крген ріптестеріні лсіз рекетіне есеп бере оймаанмен, кейіннен жоарыа сйенген олар л бермей кетті. Сопкин, Сова деген кандидаттытарын ілініп-салынып жріп зора ораан, соан арамай біреуі «бозбалашылы» жасаймын деп, Темірбекті «топаына» тскен, біреуі азаты итті етінен жек кретін ылыымен Т. ожакеевке жапай алып, жоарыа сыпсыдап сек тасимын деп талай ескерту алан улар, республика басшылыына айта-айта арыз айдап, сондаы, Москвадаы таныстарын араа салып, істі ушытыра тсті. Сйтіп жргенде азастан Компартиясы Орталы Комитетіні комиссиясы сау ете алды. Екпіні атты, жебеушісі мыты (З.Камалиденов) комиссия аыры дегеніне жетіп, Темірбек ожакеевті декандытан да, кафедра мегерушілігінен де алып тынды. Темірбектей арлы азаматты орнына В.Козьменко деген «талай тбеге отыран» уаяты кеп онжитты. Док торлыын біреуден кшіріп ораан (ол туралы кезінде марм Сбетазы Аатаев арнайы маала жазан болатын) бл тарихшысыматы журналистикадан хабары шамалы болатын. ылымында береке, ісінде тияна жо бл сума-суит кейінірек факультеттен стке тиген мысытай болып уылып кетеді. Темірдей Темірбек ожакеевті тмендетіп, басымыза шыаран сол Козьменко кейін айда алды? Жанындаы орыс-аза жандайшаптарыны басшысы, бас кеесшісі – кезінде профессора орынбасар болып, жылпы аан Крикунов деген атына заты сай, усойы. Темірбек ожакеев зіні жазысыз жазалананын айтып, азаматты арын арашалап айтысып-тартысып жргенде, 86-ны ызарлы желтосаны да келіп жетті. Онсыз да оиланып жргендер кніміз тудыа санап, бріктерін аспана атты. Желтосан оиасына байланыс ты азМУ-ге келген «лы идеолог» З. Камалиденовке «ожакеев туралы» сра ойып (П.Сопкин), «добро» алан арсыластар тіптен кшейіп, аыры факультетте 30 жылдан астам ызмет істеп, ебегі сіген стазды жмыстан шыарттырып жіберді. Біра, аа ара жауды иын екендігі ол кезде оларды ойы тгіл, санасына кірмеген.
рине, мны брі кезінде жазылан, кп сз болан мселелер. Сол бір иын кезеде Темірбек ожакеевті кісілік келбеті, азаматты тласы кзге айын шалынады. Биіктегілерге илікпей, кншілдерге беріспей зі шін, адами ары шін алым Темірбек ожакеев жалызбын деп жасанбай, аянбай-а алысты. иын-ыстау кндерде жанындаы сырты дос, іші ас «жандайшаптар» «а» деп, ауыз ашу тгілі халін срап, хабар алуа шамасы келмеді. Т. ожакеевті айнала жрта таба ылып, «ткірігі жерге тспей тран» Козьменконы йыршыына айналды. Енді соны матаса ана жаны алатынын жасы сезінген олар алайда кзге тсуге, зін ожакеевті жауы етіп крсетуге тырысып баты. Кеше ана ожакеевты дайдай кріп, жер-ккке сыйызбай матап жргендер, енді, брыны басшыны бойынан жаман мінез-лы, іс-тірлігінен керметтей кемшілік тауып, соны крінген ортада ксемсіп айтып, кзге тскен. айран блайры заман-ай десеші! Профессора е ауыры аза аайынны жаласы болды. Кезінде «инамайды абатыа жапаны, иын емес дара асаны, атаны, Маан ауыр осыларды брінен, з ауылымны иттері ріп апаны» деп, Ахмет Байтрсынов туаннан крген орлыына кйінген екен де! Біра, Темірбек ожакеев боркеміктік танытпады, майыспады, шыдап баты. Ер екен, тадыр салан талыны мойымай ктеріп, табандылы танытты. зге біреу болса, жйке тамырын тоздырып, жнжіп кеткен болар еді. Ол «айы келсе арсы тр, лай берме» деген Абай тлімін аидаа айналдыран сыайлы.
1986-87 жылдары азМУ-ден аза ССР ылым академиясыны 1 корреспондент-мшесі, 5 профессор жмыстан уылыпты. Соларды ішінен тек Темірбек ожакеев ана шыармашылы абілетін сатап, ылыми ебектер жаза алды. згелері гіліп тсті. Бірі тадыр соысын ктере алмай, жректен дние салса, аландарыны кбісіні азМУ-де ызмет істеуге денсаулыы жарамай, ал айта ораланы стаздыпен де, ылыми ебекпен де мандытып айналыса алмапты. Белсенділігі жайына алып, «шыпа жаным, шыпамен» кпті бірі болып кн кешті. Ал, Темірбек ожакеевті жні блек еді. Жаулары мен «достары» оны «балтырын» ана анатып, жрегіне сызат тсіре алан жо. Ол кісі мына баянсыз жаланны былмалылыын шын ан аса-ас, доса-дос болаттай берік жан болатын. иын кезеде зіне ана сеніп, зіні білімі мен білігіне жгінген. Талмай тартысып, тартынбай айаса жріп, олды бостыын, бос уаытты молдыын пайдаланып, ылыммен беріле айналысты. Жанына жбанышты содан тапан. Тадыры тадырына сас аса ааларыны сарайан ааздаы «хатына» іліп, солармен сырласты. Солара іштей м шаып, жректегі запыранны уытын басан. ділет жолыны ауырлыын мойындай тсіп, айрат жинап, жігерін айрады. йтеуір есесі тсіп, екеймеген. Ол баяы кнделікті жмыс кестесін сол кезде де блжытпай орындайтын. Кнде таертегі 10.00-де Орталы кітапхананы сирек кітаптар мен олжазбалар орына келіп, 15.00-ге дейін тапжылмай отырып, ескі газет-журнал, сирек кітаптарды атарып, кейіннен сол жылдары жинаан бай материалдар негізінде кітап соынан кітап шыарды. Талай тылсым дниені сыры ашылды. Сол тста кп жастара кмегі тиген-ді. «аза» газеті сандарыны шіп алан, жыртылып кеткен жерлерін шыара алмай отыранда, кмегін аямаан. Кзі таланда, «ауа жтып» жріп, жас алым, жазушылармен сырласатын..
«Ары тазаны – жаны таза!». Кейде аа да кйе жуы ммкін, біра, тазалануы тез. Тадыр тлкегіне шыраса да ар-намысын таптатпаан Темірбек ожакеев аы рында аталды. уелі Желтосанны ызарында мірбек Жолдасбековті, Те мір бек ожакеевті университет партбюросында шырылдап ораан жалыз аза, аза дебиеттану ылымыны аса кректі тласы, академик Зейнолла абдоловты шаыруымен аза дебиеті кафедрасына, кейінірек зіні журналистикасына оралады. стазды оралуы деп, ел-жрт алаайлап уанады. Елі ардатаан азамат тланы басын сергелдеге тсірген злматты жасанбай ктеріп, айыспай жргізген кресі жеіспен аяталады. Журфак орналасан абат ара-жара уаныша кенелген. рине, брі бірдей емес, дегенмен шкірттер шаттыа бленді. Жаулары тоз-тоз болып кетті, сайда саны, мда ізі алмады. Біреулеріні факультетте трып алуа дті шыдамаса, екіншілері Ресейге зытты, шіншілері журналистикадан млде кетіп тынды. «Екі кймек, бір жана ділет пе? аны ара бір жанмын жаны жара» деген Абай кіренісіні мнін осындайда тсінесі. И, Темірбек ожакеев адалдыты а арымаын ерттеп мінсе де, ыса мырында апияда екі рет кйді. Алашысынан соысы ауырлау соты. алымды білгендер Темірбек ожакеевке саналы мырыны 50 жылын ткізген, стазды пен алымдыты атар анаттастырып, азаматты биігіне ктерілген асиетті ара шаыра – азМУ-мен еріксіз оштасудан ауыр жаза жо еді деп еске алады. Мны жасы білетін арсыластары енді, «балтыр» емес, «баса» жармасады. «Темаалап» жріп, алып тынады. Бан клесі бе, жылайсы ба?.. Бл жолы кншілдікті соысы Темірбек ожакеевке ауыр тиеді. ан жылаан жрек ан ысымын ктерді, денсаулыты кенеуі кете бастады. Сйтіп, темір мінез Темірбек ожакеев морт сынды. з замандастарыны алды болып, дуірге лайы негелі мір срген Темірбек ожакеев бгінде ортамызда жо…
ылымда бір ана ылыми мселе бойынша мншалы мол жмыс жасап, осынша кп ебек жариялау – алым мірінде, ылым лемінде сирек кездесетін былыс. Жасыратыны жо, ылым докторы атаы бар азаматтарды біратары зерттеу, ізденіс жмыстарымен айналыспай, тып-тыныш кн кешіп жатаны рас. Олар туралы андай да бір пікір білдіруді реті де келе бермейді. алым дейін десеіз, алыма лайыты ылымы жо, алым емес дейін десеіз, ылым докторы деген табатай аазы бар. Шындыына келгенде, шын алым ылымсыз, ылыми ізденіссіз бір кнін де ткізе алмайды. ыранды жасау шін ырана аспан аншалыты керек болса, алым болу, алым болып алу шін кісіге ылыми ізденіс кеістігі де соншалыты ажет. Темірбек ожакелы – ылымда з кеістігін, з аспанын з олымен, з ебегімен, талант-танымымен жасаан алым. Сатиратану ылымыны негізін алап, дамытан, оны бірттас лемге айналдыран алымны мірі мен ебегі рметке де, рметтеуге де лайыты. алым ізденістеріні кеістігіне тн басты асиет – тередік.
«...Ол «з мінезіне кз салмаан» жан-тын. дай жаратан мінез-лын з бойына жарасымды штап, кінбей мыр кешті. Ол кісі «Еріксіз тскен ылдидан, еркімен шыар рді арты» крген азамат болатын, екеймей тті, илікпей кетті. Талабы ата, тртібі атал, тлімі тере, болаттай берік айран Темірбек аа! Таылымды мыр кешкен сізді адами лемііз мы иірімнен тратын, рухы згеше былыс еді. Темаады мен шын мніндегі баытты жан деп білемін. Артында басан ізін асиет ттар рпаы бар. Кш-айратын сарп етіп жазан том-том ебектеріні сан мы шкірттер жанына сан асыр шыра жаары сзсіз. Халына мгілік мра алдыран адамда арман болушы ма еді?! И, Темірбек ожакелыны есімі болашаа бет алан рпа кшіні алдында ран болып жрерінде кмн жо» -деп, аяулы стазды шкірті, бгінде филология ылымыны докторы, л-Фараби атындаы азУ-і филология факультетіні деканы мірхан бдиманлы еске алады.
«Сатира теориясыны асан білгірі Темірбек ожакеев стазымызды оамны ажайып кшіне балайтын сатираны дріптей келе: «Батыр бір леді, ора мы леді», «Шын шешендер ерді нын екі ауыз сзбен бітіреді» дегенін еске салса – сати ра аламын стаандар халына, оамына жаны ашыса ылыштай иып тсетін шындыты айтудан жасанбауа тиісті дейтінін алай мытамыз. оамны шындыын айта алмаан аламгерді соры айнааны деп тсіну керек деуші еді. аза дебиетіні ткені мен кеткеніне, р кезеде олы жеткені мен жетпегеніне, сонау ауыз де биетінен бастап зіл-алжыын жоалт паан лтымыз мемлекетін кие лі сзбен сатаанына шынайы тре лік айтып, халым деп мірден ткен ожакеев есімі асырлара кете ді. Оан деген рмет – алдынан т кен талай шкірттеріні жадынан шыпайды», -деп стазы жайында профессорды шкірттеріні бірі жазушы Табыл лыяс ой рбітеді. Азаматты мырын университет аудиториясында шкірттеріне дріс берумен ткізген Темірбек ожакеев туралы таы бір шкірті - филология ылымдарыны докторы, профессор мірхан бдиманлы аяулы стазын еске ала отырып:
«Мен Темаады шын мніндегі баытты жан деп білемін. Артында басан ізін асиет ттар рпаы бар. Кш-айратын сарп етіп жазан том-том ебектеріні сан мы шкірттер жанына сан асыр шыра жаары сзсіз. Халына мгілік мра алдыран адамда арман болушы ма еді?! И, Темірбек ожакелыны есімі болашаа бет алан рпа кшіні алдында ран болып жрерінде кмн жо» - дейді.
«Сатира сте мір шындыынан тыс тр ан жайдан тумайды, айта мірдегі мол міннен, сан са ра ды пен кп кр ген сіз діктен туа ды. Соларды жиып топтайды да, сатира «обобщение» жасай ды», - дейді М.уезов. оамымыз мінсіз емес. Мініміз де, сынсыз алып жатан жо. Мін бар. Сын да бар. Тек оан мн беріліп жрген жо. Темірбек о жакеев сынды бгінгі сатираны зерттеуге кіріскен жан да жо. Расында, дебиетімізді бл саласына бгінгі кні маыз беріліп отыран жо. Бл жанр Темірбек ожакеевке дейін де зерт -теусіз тр еді. Біра алым: «аза сатирасы кні бгінге дейін арнайы зерт телмей келеді. дебиетімізді бл саласын елемеуге жн жо. Сатира халымызды бкіл мірімен біте айнасып, оны анау мен тонауа, ділетсіздік пен тесіздікке арсы кресінде е айбынды аруы болып келді» деп, оны зерттеуді з олына алан болатын. Ал бгінгі сатирамызды зерттеу ісіне кім кірісер екен?...
Профессор Темірбек ожакеев – аза сатирасын тбегейлі зерттеген алым. аза сатирасына жазан монографиялары мен ойлы маалалары дебиетімізді аз зерттелген саласы сатираа деген сранысымыз бен ажеттілігімізді біршама теп келеді. белгілі алымны «Сатиралы жанрлар» атты крделі ебегі сатира саласын жан-жаты зерттеп-зерделеген аса нды ебек болып табылады. Аталан ебекті ерекшелігі – ол аза сатирасыны негізгі жанрларыны типологиясы мен эволюциясын жинатаушы ебек екендігі. Алан таырыбын егжей-тегжейлі зерттеп, авторлы сатиралы жанрлар жйесін, оларды рбіріні ыр-сырын ашып, теориялы жаынан негіздеген. Автор кітабын негізінен екі тарауа – сатираны поэзиялы жне прозалы жанрлары деп топтап, наты факті, байсалды пайымдаулармен тжырымдаан. Кітапты алашы тарауында сатиралы поэзия трлері – мысал, пародия, эпиграмма, шарж, сыа ледер талданып, аза жазушыларыны осы аталан сатира жанрларына жататын шыармаларынан наты мысалдар ала отырып, алым з ойын пайымдауыны ылыми негіз-исынын бекітеді.
Мселен, мысал (басня) табиатын танытуда Абай нанбаев, Майлыожа Слтаножалы, Трмаанбет, Мса Байзалы, Сбит Днентаев шыармаларын объектіге алып, мысал жанрыны пия атпарларын опарады. азаты белгілі мысалшысы Сбит Днентаев туралы: « Сбит Днентаевты революция алдында мысалдар жазуа кп бой алдыруыны таы бір сыры – оны тлім алан мектебінде, зіндік идеясында. зіндік идеясы деп отыранымыз – аын бл тста адамдарды мінез-лын, сана-салтын тзеу, соларды трбиелеп жетілдіру, сол жнінде ибрат алу ниетінде болды», - деп Сбит сатирасыны кбіне саяси мселелерді озап, жонсызды, жауыздытарды оамды рылыс, тап, оны ірі кілдерінен тауып, озаан таырыптарыны сипатыны зі мысалдап айтуды ажет ететіндігін дп басып айтады.
Кітапты «Сатиралы прозаны жанрлары» атты келесі тарауында фельетон, памфлет, сатиралы гіме, юморлы гіме, сатиралы повесть жне сатиралы романны табиаты алынады.
Профессор сатиралы жанрларды жоарыда аталан трлерін арастыранда, оны шыу тегінен бастап кезеді мезгілдердегі дамуын, оны оамды мірмен байланысы, осы мселелерді орыс дебиетіндегі жайы, орыс алымдарыны пікірлерімен де байланыстырып отырады. Осы тараудаы сатираны сатиралы повесть, сатиралы рлман трізді крделі жанрлары туралы алым пікірлері кіл аударарлы. Біз осы кнге дейін сатиралы роман деп есептейтін Садыбек Адамбековты «Атылан ыз туралы аыз», Е. Домбаевты «Жаман Жутік» романдарын талдауы жне оларды жанрына берген тсінігі мен тзетуі аса баалы. Сонымен атар, алым сатираны прозалы жанрларыны шешілмеген, лі тере назар аударуды ажет ететін мселелері, сатирадаы сюжет пен жаымды кейіпкерлер жнінде де з ой-толамын баяндайды.
Кітапты жеіл оылуына, жалпы дебиет сйер ауыма тсінікті болуына ктерілген алуан проблемаларды аза дебиеті мен баспасзіні мысалдары негізінде талдануы да кп кмектесіп жр.
Егер біз ылыми ебек-зерттеулерге ойылар бірінші талап – зерттеліп отыран объектіні жаалыы, оны брын сз болмаандыы, беймлім мселелерді дрыс шешуі десек, аталан ебек осы талап рдісінен шыып отыраны аны.
Темірбек ожакеев – тек ана сатираны пайда болу, алыптасу, даму кезеін зерттеуші, оны теориясын жасаушы адам ана емес, сонымен атар фельетон жанрыны лкен жанашыр жаршысы, жазушысы да бола білген жан.
«Сыа, мысыл екіні біріні олынан келе бермейтіні белгілі. Сол себепті, біз де тек зііз сияты кейбір жолдастара міт артамыз. Наты фактіге рылан фельетон ана емес, шартты фельетон мысыл жне сыа гіме, мысал, миниатюра, ескілікті клдіргі гіме сиятылар да бізді кдемізге кміл жарамды дниелер. Сол сияты карикатура салатын тымды таырыптарды да далаа тастамаймыз» [10, 90]. Мны зі алым ожакелыны жазушы ретінде алыптасуына лкен сер еткен сияты. аламыны арыштап, одан рі аса туындыларды дниеге келуіне жол салды.
Профессор лекцияларында: «Кле отырып дуір айшылытарын ашамыз. Сын клкісі тзелуге, оалуа апаратын жол. Клкіні трі де жеткілікті, уаныш клкісі – мір тіршілігімізді дегейін байататын барометр. Бізге рашан да осындай клкілер керек. лы адамдарды айтуынша, заман сипаты, заман трагедиясы, кезе рухы оны клкісінен танылатын. ылжа клкі – леуметтік мінез клкі. Ол тапырлытан, аылдылытан тумайды, ойсыздыты, парасатсыздыты себеп-салдарынан туады. Ол бос сыылы, бос арыл. йтеуір, клу шін клу. Ал улы клкі зымиян дытан туады, оны да тсіне білу керек. Опасыз клкі, клгір клкі, аяр клкі, жымысы клкі», – деп ста зымыз трлі-трлі клкілерді жіктей келе аза дебиетіндегі бел гілі сатириктеріміз .Тайшыов, Ж.Тілепбергенов, Б.Майлин, С.Т ле шов жне басаларды шыар маларын талдап беретін еді, деп шкірттері еске алады. «Сати раны ерекшелендіріп тратын нды да, тапыр пікірді маызы жоары десек, .Тайшыовті «Шым-шы тыры» гімесі, .абышовты «Аузы а ие бол» шыармасында ай ын крініс берген. Талай сатирик терді шыармаларында шеберлікпен айтылатын пікір жетерлік. Бл алам герді кейіпкеріні мірі мен мінез-лын зерттей білуіні нтижесі. Фельетон – насихатты жанр, ол таза публицистикалы жанр емес, рі кркем деби жанр, трге те бай. Онда образ, бейнелеу, суреттеу, елестету дістері атар ж ре ді. Мысалы, С.Тлешовті фелье тондары гімелік сюжетке рылан болса, апараттарда жары кріп жрген фельетон арыз, жа ымды фельетон, халыаралы фельетон, деби фельетон деп айдар таылып жатады. С.Сейфуллинні «Кзетші иттер» шыармасында опасыздыты рекеті астарланып, аллегорияланып сыналан», – деп Темірбек стазды миа йан оиалары шкірттер есінен шыпайды. оамны мерез дерті, жрт ыыр бола бастаан жеморларды беле алуы, тым еркінсуі – фельетонны айбары тайандыынан ба деп ала сы кейде. Сатиралы жанрларда оамны озалысына трарлы, кемшіліктерді жоярлы «Фельетон-роман», «Философиялы сатиралы роман», «Роман-новелла» сыылды ткір жанрларды теледидарда аптап тран зіл-сыа театрларында неге пайдаланбаса.
аза дебиеттану ылымынан алатын орны зор, белгілі ылым Темірали Нртазин аамыз кезінде жас алым Т.ожакелыны алырлыына, ебекорлыына риза болып, реті келгенде аморлы та жасай білген. Оны стіне зі міт кткен шкіртті ебек жолын збей адаалап отыран Т. Нртазин Темірбекті «аза совет фельетоны» деген ебегіне: «Т. ожакеев зірге аза фельетонын зерттеуші алашы рі жалыз алым» –дейді. «аза фельетоныны пайда болу, алыптасу даму кезедерін алаш арастырып, оан жол салу рметі жас алымны еншісіне тиді. Ал ол болса, бл сыннан мдірмей тті» - деп жоары баа берсе, оны екінші бір дебиеттануды білігірі Е. Ысмайылов «Кні бгінге дейін аза совет фельетоны туралы жекелеген газет-журнал маалалары болмаса, арнайы зерттеу ебектер жо-тын. Сондытан, сатира жанрын зерттеу, біліп-тану аза дебиеттану ылымыны алдында тран лкен міндет еді. Бл жерде сатираны дамуы аза мерзімді баспасзіні тарихы жне практикасымен тыыз байланыста екендігін мытпаанымыз жн. Олай болса, газет-журналымыз болу-болмауы да екіталай екен. Міне, осы рдіс талабынан кріне білген. Т.ожакеев студенттер, газет-журнал ызметкерлері мен ізденушілер шін баа жетпес ебек жазып шыты», -деп толытырды.
ылымдаы Темірбек ожакеев «башасыны жемісі» талай рпаа нр болары аны. Ол – тере ізденіспен келген мадай тер мен адал ебекті жемісі. Сондытан оны мыры за. Темірбек ожакеевті алым ретінде ылыми жртшылыа алаш танытан іргелі зерттеу ебегі – «аза Совет фельетоны» атты кітабы. Мнда зерттеуші жанр табиатын ашуда зіндік батыл тжырымдар жасап, аза журналистикасындаы осы жанрды сыр-сипатын, алар орнын айындап, теориялы анытамасын жасады. Темекені бдан кейінгі ебектері оны те ебекшіл, аса ізденімпаз, ылыма адал алымдыыны наты длеліндей. алым аламынан туан «аза сатирасы», «Сатира жне дуір», «Адам. оам. Сатира», «Сатиралы жанр», «Сатира – кштілер аруы», «Сатира негіздері» т.б. салиалы ебектері аза дебиеті мен журналистикасында брын ешкім кеінен сз ыла оймаан таырыптарды алашы болып игеріп, рухани мрамызда зіндік орны бар сатираны дебиеттану ылымыны игілігіне жаратып, ылыми айналыма енгізуімен нды. Темірбек ожакеев ізденісіні ерекшелігі – таырыпты тек бетінен алымай, тиытан тартып, опара жазатындытан зерттеудегі исынды, аидалы тырнамасыны тамыры тереде болып келуі. Сондытан да, лама алым ебектері сатирадай сан сырлы былысты пиясы ырын ашып, жанрларыны жігін ажыратып, оны рухани міріміздегі орнын айындап беруімен ымбат. Таламы биік, танымы тере Темекедей зерттеушіні бл ебектері болашата дебиеттануды сатираа арасты ырын арастырамын дейтін талай жас талапты ылым жолындаы адас тырмас теміразыына айналары ха. Оны салиалы алымдарды сапалы ізденістерінде де пайдаа асарына кмн жо. Бан Ахмет Байтрсынов мрасы жайлы ебек жазанымызда кзіміз бден жеткен. «алымны хаты лмейді» деген анатты сзді мні осында жатса керек-ті.
ХХ асырды соы аза дебиеті мен баспасзіні асатап тран кезеі болатын. аза дебиетін жинатап, бір жйеге келтіру жмысы ызу жаласын тауып жатан кезеде сатиралы дниелер де баспа беттері мен дебиеттерде лашын кеінен жая тсті.
«мір ткелдеріне, тарих таылымына араанда, сатира арсы кштер атыысы аарына мінген кндерде, аласапыран, алыс, жлыс, талас- тартыс етек алан кезедерде рлеу табады, аренаа атой салып шыады. йткені, клкі сыаа негіз болатын айшылытар сол тстарда кшейтеді. Мнымен бірге сатира ел басына ауырлы тскен, иынды туан кездерде батылдау бой крсетеді. йткені, жрт сол жайсыздыты орын алуына кінлілерге, оны себептеріне арсы н ктеруі, крес жргізуі ажет болады, лгі иындытарды жеіп, тарих сахнасында аман алу амын арастырады. азір халыты басында осыны екеуі де бар. оамды жйеден екінші жйеге тудегі ескі мен жааны арасындаы, байып бтегесін май басандар мен сіірі шыып, кілдіреп жай басандар арасындаы айшылы кшейді. Нары экономикасы ел басына иын-ыстау кн туызды. Оларды трмыс-халін одан айтысыз ауырлатты. Ендеше бгіндері – сатира, юморды бізде де ктерілетін кезі» , - деп сатира мен юморды мірден алатын орнын профессор Т. ожакеев зіні «Тзел, сыа, мін тзелсін!» деген мааласында «Егемен азастан» газетіні «Мйіз-тмсы» деп аталатын сыа брышында жарияланан материалдарды талдау арылы баа береді.
аза жерінде болып айтан белгілі орыс сатиригі М.Зощенко: «аза халы клкі мен алжыны, зіл мен сыаты отаны екенін аардым. зіл - аза халыны табии, тл асиеті екенін оны ауызша прозасы одан рі длелдей тседі деген екен. Сонау есте жо ескі заманнан. яни, айлакер Алдар Ксе мен ожанасыр пендіден басталатын аза сатирасы ай кезеде болсын, зекті мселелерді озап отыран.
Біра, кінішке арай, кпшіліктен «бгінде сатира жо» деген солаай пікірлер де жиі естіледі. Сатириктеріміз бен оларды сатиралы ебектерін кре тра, жртты блай деуіні мнісі неде? Ендеше, «сада» болып адалатын, «шаншар» боп шаншитын, «бала» боп ратын, «ара» боп шаатын сатираны бгінгі кні неге ел алдында лсіз крінуінде?
Кезінде, «аза дебиетіні тарихында» Шернияз Жарыласлыны сатирасы туралы айтыла келіп, былай делініпті: «... Ирония, сарказм, Шернияздан брыны халыты ауыз дбиетінде де кездеседі. Біра ол кезесулерде зады жоба бар дей алмаймыз. Сондытан ол кездейсо ана нрсе. Кездейсо ай кезде болсын жоа те». Профессор ожакеев бл айтылан пікірлерді сына алып, «...Осы пікірге осылу иын. йткені сатира, юмор тек ана ауыз дебиетімізде кездеседі, оны зі де жобасыз, кездейсо нрсе, ол жоа тн деу даусыз ате. Бл – фольклорлы сатирамызды оамды, леуметтік мнін жоа шыаранды; халымызды мдени, деби мра жасаудаы дарын-абілетіне, сыашыл, зілкеш асиетіне шек келтіру, оны бастан ая ирония мен сарказмге рылан клдіргі аыз-ертегілерін, аыз-гіме, хикая-анекдоттарын, жмба-жаылтпаш, маал-мтелдерін менсінбегендік. аза ауыз дебиетіні сатира, юмора те бай екендігін мойындамаанды», -деп «Адам. оам. Сатира» ебегінде жазады. Аталан ебек аза дебиетіндегі сатираны жіктеп-жйелеп, аза фольклорларында шырасатын сатираны мол орын наышына келтіріп, дйекті мысалдармен длелдеген нды ебек болып саналады. Бл ебек бгінгі тадаы «Сатира жо» деп зар аатын кейбір аылдыларды аузынан тастамайтын гімелеріне толыанды діл жауап.
Ешбір халы з фольклорындаы сатира, юмора блайша олысынып арамайды. айта, мнсыз ауыз дебиеті жо деп длелдейді.
«Кле білу - мір, клдіре білу - нер, клкі болу - лім» дейді Сейіт Кенжеах метов. Расында, клкіні діреті кшті. аза ойындаысын орайлы зілмен, астарлы алжымен-а жеткізе білген. Жалпы, сатираа ызмет еткен ыри тілді аламгерлер азата кп. аза дебиеті ні Ілияс, Бейімбет, Сбит Днентаев, Скен сынды айраткерлері бл жанрды айналып тпеген. Ал олардан кейінгі сати риктер атары Асар Томаамбетов, Жсіп Алтайбаев, Садыбек Адамбеков, Шона Смаханлы, Балабек ыдыр бек лы, Оспанлі Иманлиев, Оспанхан убкір, Сейіт Кенжеахметов, Мыбай Рш, Есенжол Домбаев, мбетбай Уайдин, ажытай Iлияс, аббас абышев, Са тапберген лжіковтерден басталып, Кпен мірбек, Берік Садыр, Толымбек лім беклы, Мхтар Шерім, Ермахан Шай хылы, Еркiн Жаппас жне т.б. болып жал асып кете береді. Бдан біз аза са тириктеріні атары сиремегенін аара мыз. Соы аталан сатириктерді р айсысы бір-бір газетте клкі брышта рын жргізетінін ескерсек, бл ткір жанрды «лмегеніне» кз жеткіземіз. Тіпті, бл жанра алам сілтегендер атарында да нышпан аынымыз Абай да бар. Белгілі сатирик, алым Темірбек ожакеев оны ледерін сатиралы жанрлар бойынша талдап, жіктеп берген. Бл клкіні мір ше екенін длелдеп тр емес пе? Демек, «сатира жо» деушілер ателеседі.
Сатираны кемелденуіне сер еткен себептерді бірі ретінде фельетон жанрын арастыруа болады. Темірбек ожакеев: «дебиет пен баспасз тжірибесінде жа мандыа жаны ас, жасылыты ана іздейтін, азулы да айбынды бір жанр бар. Ол - фельетон. Фельетон жат мінез, жай сыз ылы, кемшілік мінді крсе-а айырын ала салып, оны тйрей ояды, жрт алдына сйреп шыарып, аып-сілкіп, масара етеді» дейді. Расында, сол кездері фельетон сатираны е тімді де, ткір жанры болан. кінішке арай, бл жанр бгіндері млдем жоалан. Сатириктер ауымы да фелье тонны баспасзден бой кр сетпей кеткенін айтуда. Белгілі сатирик мбетбай Уайдин: «Сатира да, сатириктер да бар. Халы барда клкі лмейді. Са тираны арзандатып, не болса соны клкіге, жеіл ылжаа айналдырып жататындарды да жоа шы ара алмаймыз. Мндаы мселе сатираны жотыында емес, оны сапасында. сі ресе, сахналы сатира кем шіліксіз емес дер едім. Олар сатириктерді ебектерін пайдаланбайды. Пайдаланан жадайда да, актерлер мтіннен шыып, оны з ы айына салып алады. Сондытан да басы бтін ойылым дрыс орындал май, кпші лік кілінен шыпай жатады. Міне, осы ан байланысты жрт сатираны ны жоалып кетті деп ойлайды. Сондай-а фельетон, памфлет сынды мыты жанр ларын жоалтан со да, сатира лсіз к рінеді» дейді.
Профессор Раымжан Трысбек Т. ожакеев мрасын зерттей келе: «...Ттастай аланда, стаз-алым, журналист-жазушы Т. ожакеевті баспасз тарихы мен теориясыны ккейкесті мселелерін лтты сатира мен юморды сырлы сипаттарын байыпты саралаан ебектері («Сатира жне дуір», «Адам. оам. Сатира», «Сатиралы жанлар», «Сатира – кштілер аруы», «Жыл стары», «Кк сегірлер», т.т.) аза руханиятыны биік белестерін, Алаш ардатыларыны мірі мен шыармашылытарын тарих таылымыны тйінді тстарын жан-жаты крсетеді. Біздіше, Т. ожакеев ебектері: оам – кезек кріністерін байыпты зерделеп, мір уаыт тынысын тере таразылап содан кейінгі тстарда лт руханиятыны даму белестерін, баспасз тарихы мен теориясын, оны крнекті тлаларын жйелі, кемел сз етумен мнді. Мны зі кеше-бгін байланысы арылы жйелі, келісті, нанымды ріс алады» [16, 296] -деп, ой тйеді.
Жазушыны «Социалистік азастан», «Казахстанская правда», «аза дебиеті» газеттері мен «Вопросы литературы», «Жлдыз» журналдарыны беттерінде жарияланып жрген аза жазушыларыны сатиралы шыармаларындаы проблемаларды талдауа арналан мазмны тере рі ылыми салыстыруы жаынан ерекше маала, зерттеу, монографияларын атап тпеске болмайды. Мселен, оны 1965-1985 жылдар аралыында «аза мемелекеттік университеті», «Мектеп», «азастан», «Жазушы», баспаларынан «аза сатирасы», «Сатира жне дуір», «Адам, оам, сатира», «Сатиралы жанрлар», «Сатира-кштілер аруы» жне т.б. ебектері шыан.
Кезінде бл трыда Темірбек ожакеевті белгілі оам айраткері, аза дебиеттану ылымыны серкесі, академик М. аратаев та остап, з ойын ааз бетіне былай деп тсірген екен:
«Филология ылымдарыны докторы, профессор Т. ожакеев – аза сатирасыны проблемалары бойынша оннан астам кітап жазан, республика клемінде дебиет сыншысы жне кркем дебиетті сатиралы жанрларыны жанашыры, насихатшысы ретінде кеінен танымал болан жазушы. Оны ебектері азіргі сатираны актуальді проблемалары мен оны трбиелік маыздарына арналып рылан. Баспасз беттерінде ол сатирик ретінде крініп, негізінен сатиралы гімелер, фельетондар жазады.
Т. ожакеев – жиырма жыл бойы журналистика факультетіні деканы бола трып, бар кшін дебиетшілерді дайындауа жмсап, жрген жан. ділін айту керек, азіргі кптеген орта жне кіші буын юморларшылар мен сатириктер оны шкірттері болан.
Т. ожакелы айтулы алым, уытты сатириктігімен атар, танымал сыншы да. Олай деуімізді себебі, Т.ожакеев кезінде Е. Ысмайыловты «Аын жне революция», «Сын мен шыарма», Б.Кенжебаевты «аза дебиеті тарихыны мселелері», «Асау жрек», «Шынды жне шеберлік», Б. Шалабаевты «аза романыны тууы мен алыптасу тарихы», «аза романыны тарихы», Х. Сйіншалиевті «Ізденіс іздері», «VIII-XVIII асырлардаы аза дебиеті», Ж. Алтайбаевты «На,на», С. Адамбековты «Атылан ыз туралы аыз», Т. Нртазинні «Мрат» сияты трлі жанрда жазылан роман, повесть, зерттеу ебектеріне діл сын жазып, жоардыа айтанымыздай барын бар, жоын жо деуден таймаан.
алымны енді бір топ ебектері аза журналистикасыны алыптасып, дамуына тарихты трлі кезедерінде ебек сіірген мдениет, оам айраткерлеріні шыармашылы мір жолдарыны лгісі мен негесін пайымдауа арналан. Темке ткен жылдарды ескірген рі сирек шырасатын ндылытара айналып кеткен басылымдарын, архив ойнауларындаы олжазба мраларды мият арап жріп, азымбек Бірімжанов, бдірахман Байділдин, Білл Слеев, Серікали Жаыпов, Нзипа лжанова, алдыбай Абдуллин, Жкен Срсенбин, Бейсенбай Кенжебаев, Мжит Дулетбаев, Ибат Игенлы, абдол Сланов, Сдуаас Баймаханов, Жсіпбек Аймауытов, Міржаып Дулатов, Мажан Жмабаев, Трар Рыслов, Слтанбек ожанов, Скен Сейфуллин, Ораз Жандосов, Ілияс Жансгіров, Бейімбет Майлин, аббас Тожанов, Иса Тотыбаев, Абдолла Розыбакиев, Ерали Алдоаров, Сара Есова, Сабыржан Шкіржанов жне баса жзден астам жеке тлаларды аза оамыны дамуы, аза еліні мдени-леуметтік жаынан сіп-ркендеуі жолында атаран ызметін, сіірген ебегін азаматты биік трыдан зерделеді.
Еліні ертеі шін ерен ебек етіп, тіпті мірін иан, зымыран заманны мнары мен тманы арасында еленбей, елеусіз алып келген есіл ерлерді тарихи-леуметтік бейнесін, портретін жасауда да журналист-алымны елді тарихына, халы зиялыларыны тадырына, лтты мдени мрасына деген бек рметі озаушы, жетекші, бастаушы ызмет атаран болса керек. алымны аталан жне баса ебектеріні райсысыны ылыми жне практикалы маызы, мдени-леуметтік ндылыы ат басындай алтыннан арты болмаса, кем емес. йткені осы жне баса ебектерде баяндалан ойлар мен толаныстарды бойына сііріп, сабаын ойына ондырып, игілігіне жаратып аза журналистикасыны, аза сатирасыны сан лек мамандары сіп, жетілді. Бл – лкен жетістік, елді жетістігі, баа жетпес байлы, лтты байлыы. Мндай жетістік пен мндай байлыты алтына айырбастап алу ммкін емес, кміске сатып алуа болмайды. Сондытан да Темкені аза журналистикасына, аза сатирасына, азастан жоары мектебіне сіірген ебегі алтыннан ардаты, кмістен салматы [15].
за жылдар бойы бір ана аза лтты уни вер ситетінде стазды еткен ожакеев шкірт тері ланайыр республикамызда оам айрат керлері Бас редакторлар, ылым докторлары, кандидаттары болып шарлап жр… Алтынбек Срсенбаев, Мхтар л-Мхаммед, Тманбай Молдаалиев, Нрлан Оразалин, Слтан Оразалинов, бдеш алмырзаев, Жанара Ддебаев, Намазалы Омашев, Серік бдірайымов, Оразбек Срсенбаев, Бекслтан Нржекеев, лыбек Есдулетов, Жнісбек Слтанмратов, Есенбай Дйсенбайлы, Жарасан бдірашев, Баожа Май, астек Баянбаев, Смал Елубаев, аббас абышев, Ахат Жасыбаев, мбетбай Уайдин, Кпен мірбек, Толымбек лімбек, Еркін Жаппас таысын таы таылар.
2.2 Т.ожакеевті ылыми мрасы
Темірбек ожакеев – стаз, журналист-алым, дебиеттанушы ретінде елімізге белгілі, азастанны ебек сіірген айраткері. алым зіні «ым-уыт іздер» ебегінде зара тектес ылым салалары дебиеттану мен журналистикан ы бгінгі кн шін зру, мдени-леуметтік маызы жоары ірі де іргелі мселелерін арастырады. Кітап трт блімнен трады. “гіме дебиет лемінде” деп аталатын бірінші блімде М.Жмабаев, Б.Майлин, І.Жансгіров, С.Сейфуллин секілді аламгерлерді шыармашылыы мен мірі пайымдалады. Автор з ойлары мен пікірлерін дебиеттануда брын ылыми айналыма тспеген дерек кздері негізінде тжырымдап, жаа орытындылар жасайды. Кркем дебиеттегі зіл, жуа жайы, жазушыны тілі мен стилі, сюжет, композиция тзу жолдары туралы ойлар мен толаныстар авторды талдау жне жинатау шеберлігін, ойлау мдениеті мен ой тю машыыны сулетін ашып, оырманды да ойа тсіріп, ойласуа бастайды [17, 5].
«Сын тірісі – сатира» мааласында аза даласындаы сатираны пайда болып, дамыу жолындаы иыншылытар мен жетістіктеріне баса назар аударады. Сатира сынына на пікірлер айтады. «сатираны шетапай аланына таы бір длел – бізде сатира туралы, сирек те болса, шыатын зерттеу ебектерге жасылы-жаманды пікір айту деген болмайды. «арбаны бір дгелегі исайса, баса дгелегі де жрмейді». Сол сияты сыны, зерттеуі болмаса, сатираны зі де есе ктере алма емес. Солай болса да, бізде осы сала сырына тере ілетін сатира сыны жо. Ондай сынны рістеуіне жадай да жасалмаан» [17, 205].
алым Алдарксе мен ожанасыр гімелерінен бастаан сараптауларын бдірашты Жарасаныны бгінгі шымшымаларын, эпиграммаларын пайымдаумен штастыра отырып, зіл-алжыны біратар ткір мселелерін ктеріп оырман ауымына сынады. Жекелеген аындар мен жазушыларды шыармашылы ізденістеріндегі кемшіліктерді ашып крсетуде де алым ойыны туралыымен, пікіріні ткірлігімен дараланады. Екінші блімде сатира сырлары, оны тегі мен трі сарапталады. Халыты юмор, сатираны кркемдік жинатау, бейнелеу тсілдері талданып, теледидар, эстрада сатирасы саласындаы шыармашылы ізденістер мен іркілістер жайы бааланады. Сондай-а мерзімді баспасзде “Сзеген сз” деген айдармен ашылан сыа брышында жарияланан шыармалар жайы жан-жаты сз болады.
Автор “Сзеген сз” лгілерін сол сзді зіне тн бейнелеу ралдарын шебер олдана отырып, талдай отырып, ойыны уатын, сзіні серін арттыра тседі. Кітапты осы блімінде арастырылатын ендігі бір ірі мселе – сатираны сыны. Сатираны зі сын екені белгілі. Ал сол сына сын айту – рі журналист, рі сатирик, рі дебиеттанушы, рі леуметтанушы болуды талап ететін иын іс. Автор осы иын істі иналмай, оушыларын ызытыра атарып шыан. Соны нтижесінде “Сзеген сзді” сыры мен ыры да ойдаыдай ашылан. Журналистиканы тарихы мен теориясы мселелері жніндегі ебектер “Жздесу журналистика жнінде” деп аталатын келесі блімде топтастырылан. Ш.Улиханов, М.Сералин, Б.Майлин, таы басаларды журналистік ызметін, публицистикалы шыармашылыын талдай отырып, автор алашы аза журналистикасыны зекті мселелеріне назар аударады. “Айап” журналы мен “Ебекші аза” газетіні тарихы, алыптасу, даму сатылары, сондай-а оларды баыт-бадарын белгілеген іргелі маалаларды, публицистикалы ебектерді леуметтік беті, журналистиканы жанрлы трлеріні дамуы мен жетілуі жайларын пайымдауда да алым танымыны тередігімен, ксіби шеберлігіні кемелдігімен дараланады. Сонымен бірге автор республикада журналист кадрлар даярлауды сапасын жасарту жайына да ерекше назар аударады. Кітапты соы блімінде “Толаныс тарихи тлалар, тадыр тірегінде” деген атпен авторды, публицистикалы ебектері, эсселері жинаталан [17, 6].
Авторды з міріні белестері, лы Отан соысына атысып, Рейхстага ту тіккен аарман азатарды бірі Мхамеджан Данияров, крнекті ылым жне білім айраткері Тлеген Тжібаев, мемлекет айраткері Трар Рыслов, белгілі нер айраткері Асар Топанов жне баса ел игілігі шін, Отан шін ебек сііріп, тер тккен, жауа арсы аттанып, анын аызып, жанын берген азаматтарды мірі мен ызметі туралы шыармалары тарихи таным байлыымен, деректілігімен баалы. Кітапа енген ебектер р жылдар ойларыны крінісі боландытан, оларда белгілі бір мезгілді,уаытты тынысы айын сезіліп трады. ылым мен білім шін бл аса маызды жне ажетті сапалы асиет болып табылады.
ылым жолындаы мамандар бл ебектерден аза журналистикасы мен дебиеттануы бойынша ана емес, солармен атар тарих, саясаттану, мдениеттану мселелері бойынша да тарихи маызы жоары ылыми мліметтер табуа болады.
алым Т.ожакеев кейінгі уаытта, сіресе еліміз туелсіздік алан алашы жылдары лт мратын, тарих таылымын, аза зиялыларыны тадыры жайлы игілікті ізденістер жасап, ізгілікті істер атарды.
зіні «Кк сегірдер» бл ебегін жазу барысында, автор зерттеуді масатын былайша крсетеді: «1985 жылды суірі Совет елі міріні, оамымызды даму тарихында жаа беттер ашып, жаа кезе туызды. Бкіл тіршілік, тынысымыза жаа леп, соны серпін, брын-соды естіп-білмеген басаша баыт-бадар келді. Тіл айналымына «айта ру», «жариялылы», «жаару» деген сияты ым, тіркестер енгізді. ткен мір, жрген жол, асан асуларымызды сын кзбен айта бір арап, шыуды, брмаланан тарихи шынды, болмыс, былыстарды алпына келтіруді, 30-50- жылдардаы иянатты саяси айыптау мен засыздытарды рбаны боландарды атауды, нер кілдеріні алдыран ымбат мраларын халына айтаруды, оны ел игілігіне айналдыруды талап етті.
Бл ебек айта руды осы талап-нсауына н ату ретінде жазылды. Оны «Кк сегірлер» деп атады. Блай дегенде, жиырмасыншгы жылдардаы аза журналистикасыны, аза публицистикасыны е еселі кілдерін, аза баспасзіні аспанында ерекше жарырай крінген, аса биікке ктерілген, басалардан шотыы тым жоары тран аламгерлерін балап, тееп, бейнелеп «Кк сегірлер» деп атап отырмыз. Ж.Аймауытов, М.Дулатов, М.Жмабаев, С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансгіров, Т.Рыслов, С.ожанов, О.Жандосов, А.Розыбакиев, .Тожанов, И.Тотыбаев сияты ірі тлалар солай деп атауа трды» [16, 292].
Бл жмыста сыншы Т.ожакеев журналистика мен филология факультетіні студенттер ауымыны назарына сынады. Жазушыны бл ебегін екі трлі сипатта арастыруа болады. Соны бірі – сыншылды сипатта. Ж.Аймауытов, М.Дулатов, М.Жмабаве, С.Сейфуллин, І.Жансгіров, Б.Майлин сияты аза дебиетіні крнекті ХХ асырды 20-30 жылдардаы атаран ызметтерінен зге, шыармашылы шеберліктері, оу-аарту, баспасз ісімен айналысуы, сондай-а оамды ызметтерді атара жріп, оамды идеологияны «езгісіне» шырауы жайында аны жазан.
«Кк сегірлер» ебегіні екінші сипаты – Т.Рыслов, С.ожанов, О.Жандосов, .Тожанов, И.Тотыбаев, А.Розыбакиев, Е.Алдоаров, С.Есова, С.Шкіржановтарды лтты-оамды, журналистік ызметтерін баалаумеен атар, осы кісілерге атысты естеліктер де айтылады.
Бл ебекке енген рбір мааладан ізденіс іздерін, ты дерек кздерін, жааша кзарас пен оны зерделеп салалаулардан айын аарылады. алым бл тста, тек ткен тарих тыылымына ана кз жгіртіп оймай, крделі кезе кріністеріне, мір шындыына, жекелеген жандарды табиатына ерекше мн беріп, дуір келбетіне байыпты талдау, зерделі зерттеу жмыстарын жргізді. Осы баыта атысты ой рімдерін бкпесіз, ашы жеткізе білді.
Халымызды басынан кешкен ауыр кезедеріні бірі жиырмасыншы асырды орта тсында орын алан болатын.
«лт тарихындаы аралы кезе, асіретті жылдар, ки 1930 жылдар ойраны, алапат ашты сырлары, 1937-38- жылдардаы уын-сргін сергелдеі, оны себеп-салдары – «Сатынды салтымыз ба?» деп аталатын зерттеу мааланы мазмнын да райды. Автор орталытан – Ежов, Берия сынды андыорларды келмегенін, керісінше «...жаппай жазалауа, уын-сргінге шыратуа зімізді кейбір адамдар, баспасз органдарымыз жне туысан халытарды жекелеген кілдері себепші болды» деп оан ел дебиетінен, тарих таылымынан, тлалар табиатынан алуан мысал-деректер келтіреді. Зерттеуші ізденісінен: «лтшыл-фашист бандаларын тп-тамырымен рту керек», «Семей театры лтшыл Бековты блтіріктерінен бден тазартылсын», «ыраылыты кшейтейік», «Комсомола кіріп кеткен жауды толы жоямыз», «Буржуазиялы лтшылдарды ясын тас-талан жасау керек» т.т. баспасз беттерінде орын алан злмат залалдарын, аза зиялыларыны басына тнген асіретті жайттар мен иянатшыл, озбыр топты зрезап улы-смдытарын, сатынды салдары мен сораылытарын батыл да діл шкерелейді. Адамзатты даму задылытарын, кеше-бгін байланыстарын, тарих толынан да р ырынан крсетеді. Сол арылы адам ойы мен, олынан жасалан р алуан иянат пен кереар жайттар тамыры мен сырына ден ояды».
аламгерді аламынан туындаан шыармалары тіліні шрайлылыымен ана емес, тарих толынындаы кптеген оиаларды сырларын ашып крсетеді. Т.ожакеевті Алаш ардатылары жніндегі маалалары те нды дние.
Ж.Аймауытов жнінде «Дархан дарын» мааласында Т.ожакеев сатира сардары жнінде былай дейді: «Сегіз ырлы, бір сырлы» Жсіпбекті ызы ыры – сыашылдыы. детте мір ауыртпалыы, трмыс тасіреті, баса тскен иындытар адамны жан жйесіне сер етеді, оны сезімін озайды, буырандырады. Бкіл жан-тнін тебірентіп, оны не адуынды аын етеді, не шиыршы атан, кеудесін кк кернеген, кесіп тсер сатирик етеді. Жсіпбекті де сыашылды ырын алыптастыран - мір иыншылыы, трмыс тапшылыы, езілген етікшілік, жарымаан жалшылы» [18, 30].
дебиет сахнасына ыруар ебекпен ктеріліп, мір шындыын сатирамен жеткізе білген жазушы жайында сыншыны пікірі осылайша рбиді.
Сол уаыттаы заман тесіздігі, йел тесіздігі, тамарлар мен бамарларды жиіркенішті іс-рекеттері жайында жазушыны аламынан кптеген туындылар шыан. Оны ішінде ерекше орын алатыны – фельетондар. Жазушы : «Таашбай», «Ермаамбет», «Жсіпбек», «Ж», «ып-ызыл», «Шоараы» деп ол ойып, «Ошау сздер» деген айдармен «аза тілі» газетінде «Мысыа- ойын, тышана – лім», «Мал бас садаасы ма, бас мал садаасы ма?», «А жол» газетінде «Біз кім едік, кім болды», «семпазды», «Радио хабарлары» деген секілді кптеген фельетондарды жариялаан.
Бл шыармаларыны басты ерекшелігі – заман шындыын кркем сзбен шебер бейнелеп, леуметтік мселелерді ктеруінде. Революцияа дейін ел ішіндегі зара ткерістер мен шенмарлы, туан ызын мала сатып, мансапа жетем деген мерезді мінездер мен адамгершілікке жат ылытар жнінде кпшілікке ой салатын, толандыратын жайттар жайлы жазушы алам тербейді. Жаманнан жиреніп, жасыа мтылу керектігін баса айтады. скеле рпаты надан болмай, адам болуын алап, негелі азаматтар болуын ндейді. Мысалы, «А жол» газетінде жарияланан «семпазды» атты фельетонында, кейбір жрттарды крсеызар, трбиесіздіге мен біреуге орынсыз еліктеуін ащы сына алады. «Бас кеспек болса да, тіл кеспек жо» демекші, оамда болып жатан кереаар былыстарды згелерге алай сер ететін жазушы ткір сатирамен жеткізеді. Бірде бір жиын тойда «буаз портфель, алты атар» парышыл кісіні билеп жрген стте мойынтаы (галстугы) аытылып, желбіреп кетсе керек. Мны крген зге жрт сн екен деп, жерден жеті оян тапандай, кргендерін жасайды. Адамдарды соншалы надан, крсоыр болатынын жазушы бір ана жерден аартып-а тр. Жасыны жасылыын йренуді орнына, ойына келген ойранын жасайтын оамны тым ерсі асиеттері сына алады. р нрсені белгісін ауыздан шыан жел сзден, рсатаы баладан іздемей – а, кнде кріп жрген алпатай айраткерлерді ісінен, ылыынан, іздеуді сынады. Сйтеді де, «кне жолдастар, «ебекшілдікті» белгісі андай, «байшылдыкі» андай, арастырып крейік» деп, оырмандарды сырласуа шаырады. Халыты аысын жеп, здерін «ебекшілдерміз» деп жрген шенділерді іс-рекет, мінез-ылыын, талай былытарын бетіне басады. Оларды трешілдігі мен басбзарлыын да, кзбояушылыы мен екіжзділігін де, сауышлыдыы мен жершілдігін де баса айтып, жерге аратан. рбір фельетонны трбиелік мні болсын деген талапты орындаланын осы тстан круге болады [18].
аза фельетоныны пайда болу, алыптасу даму кезедерін алаш арастырып, оан жол салу рметі жас алымны еншісіне тиді. Ал ол болса, бл сыннан мдірмей тті» - деп жоары баа берсе, оны екінші бір дебиеттануды білігірі Е. Ысмайылов «Кні бгінге дейін аза совет фельетоны туралы жекелеген газет-журнал маалалары болмаса, арнайы зерттеу ебектер жо-тын. Сондытан, сатира жанрын зерттеу, біліп-тану аза дебиеттану ылымыны алдында тран лкен міндет еді. Бл жерде сатираны дамуы аза мерзімді баспасзіні тарихы жне практикасымен тыыз байланыста екендігін мытпаанымыз жн. Олай болса, газет-журналымыз болу-болмауы да екіталай екен. Міне, осы рдіс талабынан кріне білген. Т.ожакеев студенттер, газет-журнал ызметкерлері мен ізденушілер шін баа жетпес ебек жазып шыты», – деп толытырды [10,88].
Сыла сыашы фельетондарыны таы бір ерекшелігі – аза сахарысыны бояуы кеппеген аны суреті, ондаы арапайым халы пен мансап уан шекпеділерді айнымас бейнесі. Оларды райсынан зіе таныс, кусі болып скен кп елес, суреттер, таныс рекеттерді кресі. Осылайша, сыашы Ж.Аймауытов оырман ауыма сол замандаы арапайым халы мірінен кнделікті орын алатын келесіз оиалар мен шен-шекпенділерді бей-берекет іс-рекеттерін сатираны уатымен шебер жеткізе білген.
йел тесіздігі жошысы болан «Ел деп еіреген ер» М.Дулатов жайында сыншы Т.ожакеев: «Зиялы азаматтарымызды бірі, аза поэзиясы жары жлдыздарыны бірегейі – М.Дулатов та «Армысы, халым» деп ортамыза айта оралып отыр. Осыан орай оны «А жол» газетінде «Азамат», «Мадияр», «М – дияр» деген бркеншік аттарымен жарияланан публицистикасын бажайлаанда, Міржаыпты зі туралы пікірлерді арасытыранда, брыннан белгілі бір жаман детке таы да тап болды. Ол – кейбіреулерді жалаорлыы, ділетсіздігі, трасыздыы. Мндай табаны брсіздер іш тартан адамдарын жел тигізбей желпілдетіп, ккке ктеріп зор етеді, ал ыыласы тспеген жандарды длелсіз даттап, смірейте тыртып ор етеді. Олар «ауа райын» баыш, жел соан жаты тапыш келеді. Жоары жатаыларды кзінде жргендері олпаштай оюа, сол жамбасына келіп аландарды лайлай салуа бейім трады» - деп, жазушыа таылан жазысыз жаласын сына алады.
Сыншы, Т.ожакеев М.Дулатовты бойындаы ізгі асиеттерді крсетумен атар, оны журналистік ызметі жнінде де алам тербейді. Оны Кеес дуірі кезіндегі ебек жолын «А жол» газетінде Слтанбек ожановпен бірге бастаан. Даыл журналист бл газетте кптеген материалдар жариялап, аза-ырыздарды мірлік проблемасын шешуді кн тртібіне ойды. Тсін бояп, тонын айналдырып киіп, халыты алдап отыран билік басындаы мекемелерді шкерелейді [18].
Бл кезде Міржаып Дулатов баспасзге атысты барлы мселдеге етене араласып, одан оырмандарды ладар етіп отыран. зі ызмет жасаан «А жол» газетіні тіл, стилін жасартуа да кп кш жмсаан. Ондаы тіл шрайлылыы мен бтен сз араласпауын ата адаалаан.
Одан рі, сыншы Т.ожакеев М.Дулатовты баспасздегі журналистік ызметін ке клемде айтып жеткізеді.
XX асырды басында «Оян, аза!» (1909) деп, атой салан М.Дулатлыны кезінде А.Байтрсыновпен бірге «аза» газетін шыарып, оны бетінде кптеген зекті, маалалар жариялананы белгілі. Т.ожакеевті анытауынша, ол Ташкентте шыып тран «А жол» газетіне де белсене араласып трыпты. Міржаыпты журналистік ызметіні беймлімдеу болып келген осы бір тстарын Темірбек жарырата ашып крсетеді. лжанды М.дулатовты «А жол» газетінде жарияланан «Халы соты» мааласынан «Закон – деп-рыпа айшы келсе, лкен таяа тар етік кигізгенмен бірдей. Етті тар болса, дниені кедігінен не пайда? ркімні з аяыныы алыбымен етік тігілу дрыстыына ешкімні дауы болмаса, ол халыты аяын ысып, ке дниені тарылуы да талассыз («А жол», 09,02,1921) – деген жолдарды келтіру арылы –а лтын сйген Міржаыпты азаматты тласын таныта алан [12, 113].
азаты таы бір лы аыны «М.Жмабаев жырлары – бойынан ой да, сезім де, слу сурет пен ажайып кркемдік те табылатын, тамылжып тран жырлар» [18, 96]. Автор Мажанны брындары беймлімдеу болып келген «Шолпан», «Сана» журналдары мен «А жол» газетінде жарияланан ледерін тауып, талдайды. Мысалы, оны «А жол» газетінде жиырма шаты леі басылыпты. Оларды атарында «Шешем», «Толын», «міт», «Кін айтызды», «Тн айтызды», «Келешек кеше, бгін», «мір», «Асы иіру», «Ескі шаар», «Арбакеш», «ымыз», «Еділде», «Есілді саасында», «ызыл жалау», «Жылышы», «же», «Жерді жмырлыы», «Немере иен жесі», «ойшы бала мен кшік», т.б. бар. Т.ожакеев аын ледеріні сыр-сипатына ілген.
Автор Б.Майлинні де публицистикалы мрасын сзіп шыып, толымды тадаулар жасаан. Ол трлі басылым беттерінде зіні кркем шыармаларын, маалаларын здіксіз жариялап трумен бірге «аза дебиеті» газеті мен «Жаа дебиет» журналына редакторлы етіп, аза журналистикасыны алыптасып, дами тсуіне тарихи ебек сіірді. Бейімбет туралы пікірлерін «Б.Майлин – аза совет журналистеріні е ірісі, е тлалысы. Ол жай, атардаы кп кілдеріні бірі емес, жетекші журналист, замандастарын тамсандыран, таалдыран редактор-журналист» [18, 198] – деп тжырымдаан.
«Сара сзді сардарлары» (А., 1995) «Жыл стары» мен «Кк сегірлерді» жаласы трізді. Мнда да азаты мдени-рухани мірінде айтарлытай із алдыран біртуар азаматтарды журналистік мір жолы, ызметі, шыармашылыы жайлы гімеленеді. Оларды атарында .Бірімжанов, .Бйділдин, Б.Слеев, С.Жаыпов, Н.лжанова, .Абдуллин, Ж.Срсенбин, Б.Кенжебаев, М.Дулетбаев, И.Игенлы, .Сланов, С.Баймаанов сынды аламгерлер бар. Бларды кейбіреулері ана болмаса, кпшілігіні тек аты-жні белгілі де, ебектері елеусіз алып келген болатын. Т.ожакеев аты атылан азаматтарды аза публицистикасына осан лестерін екшеп, лайыты бааларын берген.
Жазушыны “Сара сзді счардарлары” атты кітабында 1920-1930 жылдарда азастан оамды-леуметтік пікірлерді йтысы болан, кейін жазысыз жазаа тартылып, жапа шеккен крнекті аза журналистеріні мір жолы, алдаран, рухани мрасы, шыармашылыы, бастан ткерген илы-илы кезедері баяндалады. Ебек архив материалдарына, кне газет-журналдарда жарияланан наты деректерге, мліметтерге сйене отырып жазылан. Мнда тарихи шынды пен дебиет, мдениет мселесі кеінен озалады. Халымызды айратты аламгерлеріні алмаайып ауыр шатаы тадыры жазушы аламынан баа жетпес туынды болып дниеге келген. Сонымен атар, бл кітапты ндылыы – оырман ауымынан брын белгісіз, беймлім болып келген аламгерлерді мірі мен шыармашылыынан сыр шертуінде. Бл ебек аза баспасзіні тарихын, оны крнекті кілдеріні журналистік вызметін, кейінгі рпаа алдыран мрасын зерттеп білу, игеру жолында баа жетпес мра болма.
Жазушы з ебегінде аламгер Бейсенбай Кенжебаев жнінде былайша сыр шертеді: «Б.Кенжебаев сегіз ырлы, бір сырлы азамат болды. Ол, е алдымен, ткір тілді, айын стильді, жйрік журналист. Оны бл саладаы ызметі р ырлы. Ол, біріншіден, газет, журналдара тілші, автор ретінде атысты. «лі есімде, - дейді Бейсеке, - 1923 жылы жазы каникул кезінде комсомол йымы бізді басмашылара арсы соыс майданында жіберді. Мені сонда жріп жазан бірді-екілі хабар, маалам сол кезде ндіжанда збек тілінде шыа бастаан «Дархан» («Еркіндік») деген газетте басылды.
Журналист 20-жылдары «Беке», «Бекенлы», «аратабанлы», «алыбай» деген бркеншік аттармен жаа заман жастарына білім берелік мні бар кп нрселер жазан. Оларды ішінде авторды бірінші интернационалдар туралы, жерді жаратылуы, уе туралы, физиканы жеке задары туралы маалалары бар.
Журналист-дебиетші барлыы 400-дей маала, очерк, сыа гіме, фельетон жариялапты. Соларды брінде де дебиет пен журналистиканы тарихи, теориялы, практикалы мселелері, мір, тірлік проблемалары ктерілген.
дебиетші-журналисті бл саладаы ебегіні таы бір ыры – ол баспасз ісіні теориясы мен тжірибесіні тйінді мселелерін шешуге атсалысты. Жергілікті халыа баспасзді мнін тсіндіріп, оны дамытуа елеулі кш-жігер жмсады. Тіпті, абыра газеттеріні жмысын жандандыру масатымен «Ауылда абыра газетін андай шыару керек» деген кітапша жазды».
Кенжебаев – жай сыншы емес, лкен алым, аза дебиеті тарихыны, теориясы мен практикасыны ірі білгірі. дебиетші-алым ретінде де ол кісіні ерекше айтар бір асиеті бар. Кп алымдар дебиетімізді бір дуірінен, бір жанрынан, бір кілінен ана маманданып танылады. Ал Бейсеке аза дебиетіні барлы дуірінде, кез келген проблемасында еркін жзетін. Ары-бергі дебиетті, оны жеке фактілерін жетік біледі. Бан кне дебиет туралы, азаты фольклоры, ХVIII-XIX асырлардаы дебиет, ХХ асыр басындаы дебиеті, кеес дебиеті, бл дуірлерді жеке-жеке кілдері жайында жазан крделі ебектері длел» [23, 109-114].
Осылайша Т.ожакеев аламгерді кпшілік жрта беймлім ырларын ашып крсетеді. аламгерді аза жазба дебиеті тарихыны он асыр ріден басталатынын длелдегенін баяндайды. Мнда тек дебиет сіірге ебегі емес, тарихи шынды та гімеленеді.
аза журналистикасына ажырлы ебек еткен таы да бір аламгер – Сдуаас Баймаханов. Барша оырман ауымыны белгілі, тарихы тереге тартатын «Жас Алаш» газеті 1922 жылы атын «Жас айрат» деп атын згерткен болатын. Оны бірден-бір себебі: «шаруашылыымызды кйзелуі, мемлекетімізді жарлылыы, жастарымызыд жртшылы, леумет ісіне даярлыыны кемдігінен, іске шора, сзге бай боландыынан болды» [23, 156]. Аты аталан газетке басшылы жасап, оны ркендеуіне септігін итигізген журналист – Сдуаас Баймаханов еді.
Бл кісіні сол тста «А жол» газетінде «Жастар м баспасз» деген мааласы жары крген. Онда Тркістандаы р лт, р халыты тілінде жастар шін газет, журнал шыара беруді ажеті анша, гіме оларды кбірек шыуында емес, мырлы болуында, кпке пайда келтіруінде ой деген сыай танытылды. С.Баймахановты аламгерлігіні ерекше бір ыры – аза дебиетіні айнымас бір блігі, салт-дстрлер жнінде ерекше пікір білдіруінде. «С.Баймахановты кейбір материалдарыны идея-масаты – жастар бойында лтты салт-дстрлерімізді сііру, кнделікті мір-тіршілікте сатауа, рметтеуге дадыландыру болады. соларды бірсыпырасын ол Наурыз мейрамына орай ындырды. Осы лы кнге арналан бір мааласында («А жол» газеті, 22.3.1924) Наурызымызды тарихи орны, кншыыс халы м наурыз, Кншыыс халы наурызда істейді деген мселелерге тоталды.
Автор алдымен «Наурыз» - парсы атауы, азаша жаа кн деген сз. Оны жаа жыл басы санап, мейрам ылу, Иран халыны ауызекі айтуына араанда, оларда трт мы жыл брын басталан. Бізге Наурыз мерекесі сол Ираннан келген. йткені Иран – Тран арым-атынасы, Иран мдениетіні брыны тркі халына сері зор болан. Иран шатары Тркістанды билеп те тран. Наурыз лтшылдыа, діншілдікке негізделген мейрам емес, жер стіндегі жаратылысты згеруіне, кктем уанышына арналан мейрам. Кншыыс халытары да оны лт мейрамы емес, табиат мейрамы деп тсінеді. Бл – кн мен тнні теелген уаыт, табиатты глденіп, лпыран уаыты деп наурыз тарихынан дрыс малмат берді» [23, 159-160].
Сонымен атар, жазушы аламгерді салт-дстрді зерттеуіне атысты ондаы ерекшеліктерін баса айтып крсетеді. Мысалы: Наурыз мейрамы айды р трлі кнінде тойланатын болан. Тркістанда 22-сі кні атап тілуін Хорезм слтандарынан ауысанын крсетеді.
Ал «Наурызда жрт не істейді?» деген сраа аламгер алдымен кршілес жатан елдерді ырымдарын ала тартып, одан кейін жергілікті азатарды дет-рпын жеке-жеке гімелейді. Оны жазуынша, ырыздар наурызда р йде тоыз трлі нрседен ас пісіреді, оны ыдырып жріп ішіп-жейді. Ал кеш айта ауылды сыртына от жаып, киімдерін аластайды. Хиуа збектері наурыз айында йелдеріне бркеншіксіз ашы жруге рсат береді. Бл жергілікті халыты зіне тн, сіресе наурыз мейрамында атаратын салттары деуге болады. Наурыз кні жабыр жауса, сол жылы молшылы, тошылы болады деп уанысады. Астраханны ара ноайы наурыз кнді зор мереке санап, рметтеп, ерекше ктетін болан. Балалар ауыл аралап жріп н салады. Кешкі уаытта ыз-бозбала жиналып ойын-сауы рады.
азатар да наурызды р жерде р трлі арсы алады. Атбасар жаында ыса сойан соымнан бір жасы малыны басын сатап ойып, соны салып бір азан кже пісіріп, арияларды шаырады. «Жаа жылмен» десіп, олар бір-бірімен кріседі. Маыстау уезінде мал сойып, ас таратады, ауыл-ауыл жиналып, бйгі тігіп, ат шаптырады, алуан трлі ойындар ткізеді. Сырдария облысында жеті трлі дм салып, ас пісіреді. азанын толтырып, аспаандар туралы «биыл бйірі шыпайды екен» деген сз таратады. Жеті келінін сйген тозаа бармайды деген ым-ырым шара бойынша шалдар келіндерін сйіп жатады. Ал улиеата уезінде бала ктере алмай, баласы аяа трмай жрген келін-кепшіктер ятты ариялармен, молдалармен кріседі.
«Осындай жн-жосы, дет-салтты брін жастар білу керек, оларды пайдалысы айсы, зияндысы айсы екенін тсініп, есітелерін ескеріп, трмыс-тіршілікте сатап, ессіз дараыларын мірден аластап, халыты жаа мазмнды, соны сипатты салт-дстрлермен байытып отыру жн деп білді Сдуаас. Бізді жоалып бара жатан кп дет-дадымызды, наурыз жн-жосытарын р жатан жинап, теріп, жазып шыса, андай игі іс болар еді» [23,161], - деп, Темірбек ожакеев аламгерді ебегін те жоары баалайды. Тек тарихы, салтымен ана емес, таылымымен де жастар бойына трбие ялататын ырымдарды ел аузынан кетіп бара жатандыына кйініш білдіреді. Осы таырыпа атысты Сдуаас Баймахановты «Жастарды трбиелеуді аруы – дебиет» («А жол» газеті, 14.05.1925) деген мааласыны шыандыын айтып теді. Онда келешекті иесі де, ожасы да – жас, жасты баулып. болашаа солар арылы жетеміз дегенде тадаы са-са ететіндерді, біра соны алай жзеге асырамыз, не арылы, алай трбиелейміз дегенде тк айта алмайтындарды сына алды. Бл жерден аламгерді еліні келешегіне уайымдап, дидактикалы сарында жазан мааласын кпшілік ауымны пайдасына асады деп білеміз.
Темірбек ожакеевтегі азаматты асылдыыны бір белгісі – жас жетті, айрат айтты деп отырып алмай, пайамбар жасынан асан со шабытты дете тсіп, дебиет тарихы мен журналистика тарихын “атадатардан” аршып, лтты санадаы дертке дауа іздегені дер едік. Оны соы жазан “Жыл стары”, “Кк сегірлер”, “Сара сзді сардарлары” т.б. ебектеріні маызы лтымызды ар-ожданына айналан арыстарымызды жртымен айта ауыштырып, оларды шыармашылыындаы лтжандылы рухын ашуында. алым алаш айраткерлеріні крінгенні кзіне тсе бермейтін публицистикалы маалаларын архив ойнауларынан, олжазбалар орынан тірнектеп жиып, шаншыла оып, кз майын тауыса жріп жарыа шыарды. Бар мырын лтыны кешегісі мен бгінгісін, бары мен жоын тгендеуге арнаан аяулы стаз-алым рпа алдындаы борышын тегендей. Елім, жртым деп жріп, жазысыз жапа шеккен А.Байтрсынов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, Н.Трелов, Б.Слеев, .Бірімжанов, Т.Рыслов, С.ожанов т.б. алаш ардатыларыны руаы Темірбек ожакеевке риза. Темеке лыларды “рпаа хатын” сараптап-талап, байыптап-баалап, тсініп-талдап, бтіндеп-тгендеп, ткпей-шашпай болашаа аманаттады. алыма бдан арты баыт бар ма, ба бар ма?! Бл трыдан келгенде, Темеке асырлы ылымдаы ос буынны арасын жалап тран алтын кпір іспетті [19, 273].
Темірбек ожакеевтегі азаматты асылдыыны бір белгісі – жас жетті, айрат айтты деп отырып алмай, пайамбар жасынан асан со шабытты дете тсіп, дебиет тарихы мен журналистика тарихын «атадатардан» аршып, лтты санадаы дертке дауа іздегені дер едік. Оны соы жазан «Жыл стары», «Кк сегірлер», «Сара сзді сардарлары» т.б. ебектеріні маызы лтымызды ар-ожданына айналан арыстарымызды жртымен айта ауыштырып, оларды шыармашылыындаы лтжандылы рухын ашуында. алым алаш айраткерлеріні крінгенні кзіне тсе бермейтін пуб лицистикалы маалаларын архив ой науларынан, олжазбалар орынан тірнектеп жиып, шаншыла оып, кз майын тауыса жріп жарыа шыарды. Бар мырын лтыны кешегісі мен бгінгісін, бары мен жоын тгендеуге арнаан аяулы аа рпа алдындаы борышын тегендей. Елім, жртым деп жріп, жазысыз жапа шеккен А.Байтрсынов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, Н.Трелов, Б.Слеев, .Бірімжанов, Т.Рыслов, С.ожанов т.б. алаш ардатыларыны руаы Темірбек ожакеевке риза. Темеке лыларды «рпаа хатын» сараптап-талап, байыптап-баалап, тсініп-талдап, бтіндеп-тгендеп, ткпей-шашпай болашаа аманаттады. алыма бдан арты баыт бар ма, ба бар ма?! Бл трыдан келгенде, Темеке асырлы ылымдаы ос буынны арасын жалап тран алтын кпір іспетті.
Темірбек ожакелы келер жылы 90-а толады. мірден озанына 15 жыла жуытады. Бл аралыта алым-стазды есімін рпа жадында мгі алдыру масатында андай шаралар атарылды десек, 2004 жылы туан жері Меркіден кше берілді. лы Медат «Тау тлалы Темаа» жне тадамалы шыармаларыны 7 томдыын жарыа шыарды. азУ-ды журналистика факультетінде алым атындаы аудитория ашылды. Сондай-а, студенттер мен жас алымдарды дстрлі «Фараби лемі» халыаралы конференциясы кндері Т.ожакеев оулары аясында тетін «Жас тілшілер» атты ылыми форум екі жылдан бері ткізіліп келеді.
Биылы 11 апанда Р кіметіні Мер кідегі №39 мектеп-гимназияа Те мірбек ожакеев атын беру туралы №56 аулысы шыты. Туан жерінен лайыты рмет крсетілгенімен, алым міріні те жартысын ткізген ала – Алматыда тран йіне тата орнату, кше атын беру кезек кттірмейді. йт кені, Т.ожакеевті елге ебек сіір ген шкірттері осы рметке ие болып жат анда, стазыны мыт алуы ала кімдігіне сын.
алымны мірден талай теперіш кргені жасырын емес. 1986-87 жылдары жазысыз жмыстан уыланы да баршаа аян. Алайда, оны анша жерден жаман етіп крсетуге тырысанымен, иын-ыстау жылдары беделі жоарыламаса, тмендеген жо. айта абырой-айбыны одан сайын биіктей тскенін за мандастары мойындайды.
Мадет ожакеев кесіні 90 жылдыына орай, гимназиядан мражай ашып, оны алдына ке мсінін орнату жне жары крмеген материалдарын, сондай-а, естелік кітап етіп шыару жоспары бар екенін, ке рухына андай рмет крсетсе де, жарасатынын айтты. Артында алан л-ызы мірден з орындарын тапты. Ата жолын уып, ылымды масат еткен немерелері Диас азУ-да магистрант, ал, Елдар С.Асфендияров атындаы
азМУ-ды докторанты. ыздары Шырын мен Лззат ылым докторлары. Артында ізін басан рпаы бар. Ол халына мгілік мра алдырды.
Сз басында Темірбек ожакеев кім деген едік, ол кісі туралы айтандар мен жазандарды зімізше саралап крдік. Сондытан, ел есінде лтжанды азамат ретінде мытап орныан Темірбек о жакеев жайлы жазбамызды оны мы шегеге тееген академик Зейнолла аб доловты сзімен тйіндегенді жн са нады. «…ысасы, Темірбек деген бір мы шеге! Дниені аны ашан, аусаан, аыраан жерін аып-аып жіберіп, алпына келтіру шін осындай адамдардан шеге жасар ма еді». И, парасат пен пайымды те таразылап, бар абілет-арымын шкірт трбиесіне арнап, білім-ылым атты теізде ізгілікті кемесімен жзе білген білікті стаз, бірегей алым Темірбек ожакеевтей трбие тарланыны жанкешті ебегіне, лы айтандай, андай рмет жасаса та жарасады [38, 8].
аза сатирасыны тарихы жне оны дамуы, алыптасу барысы туралы филология ылымдарыны докторы, профессор Темірбек ожакеев бір емес, бірнеше монография жазды.
Темірбек ожакелы – ылымда з кеістігін, з аспанын з олымен, з ебегімен, талант-танымымен жасаан алым. Сатиратану ылымыны негізін алап, дамытан, оны бірттас лемге айналдыран алымны мірі мен ебегі рметке де, рметтеуге де лайыты. алым ізденістеріні кеістігіне тн басты асиет – тередік. Мдени-леуметтік маызы мен мні зор ірі ылыми проблеманы зерттеп, нтижесінде ттас бір баыт, ерекше лем ашан ламаны мірі мен шыармашылыында тередік те, биіктік те бар.
«Жасыны аты лмейді, алымны хаты лмейді» деген осы шыар, рухани кеістігімізге елеулі ебек сііріп, «артымда мал аланша, тал алсын» деген станыммен мір срген азаты аяулы азаматтарыны бірі Темірбек ожакеев аса талантты стаз болатын. лтты тазалыы, азаты ділі, тілі, рпаты трбиесі секілді абыройлы міндет жолында ол кісіні сіірген ебегі мен артына алдыран негелі істері орасан. Темірбек ожакеев азастан журналисттеріні бірнеше буынына мірлік жолдама беріп, анат атыран, трбие берген талантты стаз. Мыдаан журналист кадрларын даярлауа ат салысып, аза еліні баспасз ісін дамытуа орасан зор лес осан профессор жайлы тлеп шып, ркен жайан шкірттеріні ай-айсысы болсын, алдымен оны ата мінезін, талапшылдыын ауыза алады.
орыта айтанда, филология ылымдарыны докторы, профессор, лаатты стаз Темірбек ожакеевті сатиралы жанрды тбегейлі зерттеп, наышына келтіріп берген ебектері клкімен шкерелеу неріні тарихын, теориясы мен тжірибесін, топталу мен жіктелу жйесін алаш рет арнайы сз еткен оматы дниелер деп білеміз.
ОРЫТЫНДЫ
ожакеевті деби мрасы – аза дебиетіне осылан лшеусіз мра.
Кез келген мемлекетті тарихы сол елді, халыты туелсіздік жолындаы саяси кресі тарихымен, зектес келеді. Ал саяси кресті нтижелі болып, ала ойан масаттарын жзеге асыруы оны басаран айраткерлерді ебегі мен басшылыа алан саяси жне ыты ілімдеріні міршендігіне байланысты. Осы трыдан келгенде демократиялы, зайырлы, ыты жне леуметтік мемлекет рудаы лы масаттарын жзеге асыруа кіріскен азастан Республикасыны ттас тарихын жасау шін оны мемлекеттілігіні айнар бастауына, р дуір, кезе сайын сіп-ркендеп, алы бараны басым кпшілігін з соына ерте білген, елдегі саяси кштерді, озалыстарды бірттас Алаш озаласына ластырып, лтты-демократиялы баыттаы Алаш партиясын йымдастыран, европалы лгідегі Алашорда кіметін рып, соны нтижесінде Алаш автономиясын жариялаан Алаш айраткерлеріні мірін жне оларды саяи, ыты кзарастарын зерттеуді маызы ерекше болма.
Алаш ары ата-бабаларымыздан келе жатан кне сз екені кпшілікке млім. арттардан естуімізше "алты алаша": аза, ырыз, збек, трікмен, башрт, араалпа халытары кіреді. аза елге амор болан адірменді азаматтарын "Алашты азаматы" деп атаан.
Президентіміз Нрслтан бішлы Назарбаев "Алаш" партиясы мен Алашорда кіметіні саяси рекетін жоары баалады.
Туелсіздікке олы жеткен аза жртына есімдері тариха беймлім болып келген "Алаш" азаматтарыны айта оралуы халымызды сана сезіміне ерекше зор сер етті. Рухани мірімізге лшеусіз кш берді.
Соы кездері XX асыр басында мыр кешіп, оамды саяси, ыты ой-пікірді дамытуа лес осан аза айраткерлері мен ойшылдары туралы бірнеше зерттеулер жары кріп, тарихымызды ашылмай жатан беттеріне біршама суле тсіргендей болды.
Ел басымыз Н.. Назарбаев "Алаш" партиясыны саяси рекеттерін жоары баалап, зіні "Тарих толынында" деп аталатын кітабыны бір блімін "Алаш мрасы жне осы заман" деп атады. Ел басы "Алаш" партиясыны жетекшілері сынан кптеген аидалар кні бгінге дейін з маызын сатап отыр. Бл лтты емес, патриотты йым алдына ойан масатты аза оамын бірте-бірте згертіп оны осы заманы шындыа бейімдеуі еді", дей келе "аза халы зіні басты масаты - лтты мемлекеттігін айта алпына келтіруге натылы ммкіндік алды. Алайда оиаларды бейбіт рбуін Ресей озалысындаы ты дадарыс бзып кетіп, оны зі большевиктер партиясыны диктатурасын орнатуа келіп соты", - деп жазды.
ПАЙДАЛАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Назарбаев Н.. Тарих толынында. – Алматы: «Атамра» баспасы, 2003. – 288 бет.
2 Байтрсынлы А. алам айраткерлері жайынан // Ебекші аза №29, 8 шілде 1922
3 Трысбек Р. Аиат айнасы: Маалалар мен зерттеулер. – Алматы: «Таймас» баспа йі, 2008. – 224 бет.
4 Шаяхметлы . Алаш мраты жне мемлекеттік тіл мселесі// Шкрім журналы. – Шкрім атындаы Семей мемлекеттік университеті. – Шкрімтану ылыми-зерттеу орталыы, 2011. – 119 бет.
5 ойгелді М. Алаш озалысыны лт тадырындаы орны. "асым - Апарат" http://qasym.kz
6 ожакеев Т. стаз. Арнау. Тілек. Лебіз/.- Алматы: АЗапарат, 2001.- 20б.
7 Есбалаева Р. Т.ожакеев жне деби сын. Алтаистика жне тркология, №4, 2012
8 ожакеев Т. абе шеберлігіні кейбір сырлары// За. – 2002, 17 суір.
9 Мсірепов . Тадамалы:3- томды. – А., 1980. – Т. 3.
10 Аллаберген . Тарих жне баспасз (аза мерзімді баспасзіні зерттелу тарихынан) С. Торайыров атындаы Павлодар мемлекеттік университетіні «Кереку» баспасы, 2009.- 169 б.
11 ожакеев Т. стаз. Арнау. Тілек. Лебіз/.- Алматы: АЗапарат, 2001.- 20б.
12 Ысалы Д. дебиет айдыныда. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2009. – 320 б.
13 ожакеев Т. Сатира негіздері: жоары оу орындарына арналан оулы.- Алматы: Санат, 1996.- 460б.
14 ожакеев Т. Адам. оам. Сатира. Алматы. – 1980, 213 б.
15 Трысбек Р . лт мраты жне руханият: зерттеу мен зерделеу. – Астана: Арай, 2008. – 632 б.
16 ожакеев Т. ым-уыт іздер .- Алматы: Санат, 1999.- 400 б.
17 ожакеев Т. Кк сегірлер. –Алматы: аза университеті, 1992. – 272-б.
18 Тау тлалы темаа : ылыми басылым / раст. М. ожакеев , . Ботбай. - Алматы : АЗапарат, 2004. - 639 б.
19 «Алаш ксемсзі». Егемен азастан газеті, 10.11.2011
20 аза дебиеті тарихыны зекті мселелері (ылыми маалалар жинаы): оу ралы / ред. бас. З.абдолов; раст. Т.ожакеев.- Алматы: аза университеті, 1993.- 144 б.
21 ожакеев Т. Сара сзді сардарлары (Кмекші оу ралы). – Алматы: Санат, 1995. – 168б.
22 ожакеев Т.Шалу сздер мен шаншу сздер/ Т. ожакеев.- Астана: Фолиант, 2002.- 472 б.
23 ожакеев Т. Ескі жылды есебі/ Т. ожакеев.- Алматы: АЗапарат, 2011.- 284б.- (аза клкісі).
24 ожакеев Т. Сатира-кштілер аруы: монография / Т. ожакеев.- Алматы: Жазушы, 1985.- 288 б.
25 ожакеев Т. Сатира негіздері: жоары оу орындарына арналан оулы / Темірбек ожакеев.- Алматы: Санат, 1996.- 460 б.
26 ожакеев Т. Сатиралы жанрлар. – Алматы: Мектеп, 1983. – 216 б.
27 Мхамедханов . Кп томды шыармалар жинаы. Т.5. Маалалар, зерттеулер / айым Мхамедханов.- Алматы: Ел-шежіре, 2007.- 344 б.- (Алаш мрасы).
28 Тадамалы шыармалар. 1-том. Тарихи танымдар, тлалар. – Алматы: 2007 жыл;
29 Тадамалы шыармалар. 2-том. Сатира, юмор жне аза сатирасыны тарихы. – Алматы: 2007 жыл;
30 Тадамалы шыармалар. 3-том. Сатира тарихы, сатира жанрлары. – Алматы: 2007 жыл;
31 Тадамалы шыармалар. 4-том. аза сыашылары, сатира проблемалары. – Алматы: 2007 жыл;
32 Тадамалы шыармалар. 5-том. дебиет лемі. – Алматы: 2007 жыл;
33 Тадамалы шыармалар. 6-том. аза баспасзіні тарихы. – Алматы: 2007 жыл;
34 Тадамалы шыармалар. 7-том. Жас тілшілерге кмек. – Алматы, 2007 жыл.
35 ожакеев Т. Сара сзді сардарлары. – Алматы: Санат, 1995.-166 б.
36 абдолов З. Мышеге. // Егемен азастан, 1996, 16 наурыз.
37 ожакеев Т. Жыл стары. ред. Г. Мхаметалиева.- Алматы: азастан, 1991.- 236б.
38 http://pps.kaznu.kz/
PAGE \* MERGEFORMAT7
Халымызды з еркіндігі шін крес жолында мгі рлейтін тере із алдыран айраткерлерімізді тізімі жетерлік